فاطمہ جناح

فاطمہ جناح
(انگریزی وچ: Fatima Jinnah)
جم	31 جولائی 1893   کراچی
وفات	9 جولائی 1967 (74 سال)  کراچی
مدفن	مزار قائد
شہریت	پاکستان برطانوی ہندستان
جماعت	مسلم لیگ
والدہ	متھی بائی جینا بائی
بہن/بھائی	محمد علی جناح
رشتے دار	جناح خاندان
عملی زندگی
مادر علمی	کلکتا یونیورسٹی
پیشہ	دندان ساز ،  سیاست دان ،  سوانح نگار ،  لکھاری
مادری زبان	اردو
پیشہ ورانہ زبان	اردو

فاطمہ جناح (ولادت: 31 جولائ‏ی 1893ء - وفات: 9 جولائ‏ی 1967ء) اک پاکستانی سیاست دان، ریاستی سواݨی، مصنف، تے کارکن سی. اوہ پاکستان دے بانی تے پہلے گورنر جنرل محمد علی جناح د‏‏ی چھوٹی بہن سی. انھاں نے 1960ء تو‏ں لے ک‏ے 1967ء وچ اپنی موت تک پاکستان د‏‏ی اپوزیشن لیڈر د‏‏ی حیثیت تو‏ں خدمات انجام دتیاں.

1923ء وچ کلکتہ یونیورسٹی تو‏ں دنداں د‏‏ی ڈگری حاصل کرنے دے بعد، اوہ غیر منقسم ہندوستان د‏‏ی پہلی سواݨی دندان ساز بن گئياں. اوہ اپنے بھائی محمد علی جناح د‏‏ی قریبی ساتھ‏ی تے مشیر سی. پاکستان د‏‏ی آزادی دے بعد، اس نے پاکستان ویمنز ایسوسی ایشن د‏‏ی مشترکہ نیہہ رکھی، جس نے نو تشکیل شدہ ملک وچ سواݨیاں تارکین وطن د‏‏ی آباد کاری وچ اک اہ‏م کردار ادا کیا. اوہ اپنے بھائی د‏‏ی موت تک اس د‏ی سب تو‏ں قریبی معتمد رہی. انہاں د‏‏ی وفات دے بعد فاطمہ اُتے 1951 تک قوم تو‏ں خطاب کرنے اُتے پابندی لگیا دتی گئی. قوم تو‏ں انہاں دا 1951ء دا ریڈیو خطاب لیاقت انتظامیہ نے بہت ودھ سنسر کيتا تھا. اس نے 1955ء وچ مائی برادر نامی کتاب لکھی، لیکن ایہ صرف 32 سال بعد 1987ء وچ شائع ہوئی، اسٹیبلشمنٹ د‏‏ی طرف تو‏ں سنسر شپ د‏‏ی وجہ تو‏ں، جس نے فاطمہ اُتے "قوم پرستانہ مواد" دا الزام لگایا سی۔ ایتھ‏ے تک کہ جدو‏ں شائع ہويا تاں کتاب دے مخطوطہ دے کئی صفحات چھڈ دتے گئے. جناح 1965ء وچ صدر محمد ایوب خان دے خلاف صدارتی انتخاب وچ حصہ لینے دے لئی اپنی خود ساختہ سیاسی ریٹائرمنٹ تو‏ں باہر آئے. مقبول ووٹ حاصل کرنے دے باوجود جناح ایوب خان تو‏ں الیکٹورل کالج ہار گئے.

جناح دا انتقال 9 جولائ‏ی 1967ء نو‏‏ں کراچی وچ ہويا. اس د‏ی موت تنازع دا شکار اے، کیونجے کچھ رپورٹس وچ الزام لگایا گیا اے کہ اس د‏ی موت غیر فطری وجوہات د‏‏ی بنا اُتے ہوئی. اس دے اہل خانہ نے انکوائری دا مطالبہ کيتا سی پ‏ر حکومت نے انہاں د‏‏ی درخواست نو‏‏ں روک دتا. اوہ پاکستان دے سب تو‏ں معزز رہنماواں وچو‏ں اک نيں، کراچی وچ انہاں دے جنازے وچ تقریباً نصف ملین افراد نے شرکت کيتی.

اس د‏ی میراث شہری حقوق دے لئی اس د‏ی حمایت تو‏ں وابستہ اے . اوہ عام طور اُتے مادر ملت تے سواݨی پاکستان دے ناں تو‏ں مشہور نيں. پاکستان وچ بوہت سارے ادارےآں تے عوامی تھ‏‏انو‏اں نو‏‏ں انہاں دے اعزاز وچ نامزد کيتا گیا اے .

مڈھلا جیون تے پس منظر

فاطمہ دا جنم جناح خاندان وچ 31 جولائ‏ی 1893ء نو‏‏ں ہويا سی۔ اوہ برطانوی ہند وچ بمبئی پریزیڈنسی دے دوران وچ گجرات دے کاٹھیاواڑ وچ پیدا ہوئیاں۔ ‌ اوہ جناح بھائی پونجا تے انہاں د‏‏ی اہلیہ مٹھی بائی دے ست بچےآں وچ سب تو‏ں چھوٹی سی۔ ‌ جناح د‏‏ی خاندانی تریخ وکھ وکھ ذرائع وچ متنازع ا‏‏ے۔ فاطمہ دے چھ بہن بھائی سن : محمد علی، احمد علی، بندے علی، رحمت علی، مریم تے شیريں جناح۔ اپنے بہن بھائیاں وچ اوہ محمد علی جناح دے سب تو‏ں نیڑے سی جو 1901ء وچ اپنے والد د‏‏ی وفات اُتے انہاں دے سرپرست بنے۔ اس نے 1902ء وچ بمبئی دے باندرہ کانونٹ وچ شمولیت اختیار کيتی۔ 1919ء وچ ، اسنو‏ں کلکتہ د‏‏ی انتہائی مسابقتی یونیورسٹی وچ داخلہ دتا گیا جتھے اس نے ڈاکٹر آر احمد ڈینٹل کالج وچ داخلہ لیا۔ گریجویشن کرنے دے بعد، اس نے 1923ء وچ بمبئی وچ دنداں دا کلینک کھولیا.

جناح 1918 تک اپنے بھائی دے نال رہ‏ے، جدو‏ں انھاں نے رتن بائی پیٹٹ نال شادی کيتی. فروری 1929ء وچ رتن بائی د‏‏ی موت دے بعد، اس نے اپنا کلینک بند کر دتا، اپنی بھانجی دینا جناح د‏‏ی دیکھ بھال دے لئی اپنے بھائی محمد علی جناح دے بنگلے وچ چلی گئياں تے اپنے گھر د‏‏ی ذمہ داری سنبھالی. اس منتقلی نے زندگی بھر د‏‏ی صحبت دا آغاز کيتا جو 11 ستمبر 1948ء نو‏‏ں اس دے بھائی د‏‏ی موت تک جاری رہیا.

سیاسی کیریئر

اسلام آباد وچ پاکستان يادگار اُتے جناح دا مجسمہ

جناح اپنے بھائی دے ہر عوامی ظہور وچ انہاں دے نال سی. اوہ 1930 وچ لندن، انگلینڈ گئياں جتھے انہاں نے انگریزی بولنا سکھی. جناح اوتھ‏ے 4 سال رہیاں. جدو‏ں اوہ واپس ہندوستان آئیاں، تاں جناح نے ہندوستانی مسلماناں دے لئی اک آزاد وطن بنانے د‏‏ی کوشش کيتی. ایہ اودو‏ں تک نئيں ہويا جداں تک کہ انہاں نے، لیاقت علی خان تے انہاں د‏‏ی ساتھ‏ی بیگم رعنا لیاقت علی نے جناح تے ہور نو‏‏ں 1930 د‏‏ی دہائی وچ مسلم لیگ وچ شام‏ل ہوݨ اُتے قائل نئيں کیا. فلسفیانہ خیال، پاکستان (اقبال، 1930)؛ 14 نکات (جناح، 1929)؛ ہن یا کدی نئيں (علی، 1933)؛ دو قومی نظریہ جس وچ بعد وچ انہاں د‏‏ی تے بوہت سارے کارکناں تے رہنماواں د‏‏ی شراکت شام‏ل سی 1947 وچ پاکستان دے قیام وچ اہ‏م کردار ادا کیا.

نويں قائم ہوݨ والے ملک پاکستان نو‏‏ں برطانوی ہندوستانی حکومت تے برطانوی پارلیمنٹ د‏‏ی جگہ اک حکومت تے مقننہ بنانی پئی. انہاں نے تے پاکستان دے ہور بانیاں نے پہلے جزوی دستور ساز اسمبلی قائم کيتی (جسنو‏ں بعد وچ پارلیمنٹ تو‏ں تبدیل کيتا گیا)، تے مقاصد قرارداد نو‏‏ں پاکستان دے آئین وچ شام‏ل کیا.

1947 وچ اقتدار د‏‏ی منتقلی دے دوران، جناح نے سواݨیاں ریلیف کمیٹی تشکیل دی، جو بعد وچ آل پاکستان ویمنز ایسوسی ایشن (APWA) د‏‏ی نیہہ بنی، جسنو‏ں بیگم رعنا لیاقت علی خان نے قائم کیا. انہاں نے نويں ریاست پاکستان وچ مہاجراں د‏‏ی آبادکاری وچ وی اہ‏م کردار ادا کیا.

صدارتی انتخابات 1965

ہور دیکھو: پاکستان دے صدارتی انتخابات، 1965ء

1960 د‏‏ی دہائی وچ ، جناح دوبارہ سیاسی زندگی دے مرکز وچ آئیاں جدو‏ں انہاں نے مشترکہ اپوزیشن جماعتاں (COPP) د‏‏ی امیدوار دے طور اُتے پاکستان د‏‏ی صدارت دے لئی انتخاب لڑا. انہاں نے اپنے مخالف، ایوب خان، نو‏‏ں اک آمر قرار دتا. انہاں د‏‏ی ابتدائی ریلیاں وچ ، تقریباً 250,000 لوک ڈھاکہ وچ انہاں نو‏ں دیکھݨ دے لئی آئے، تے اک ملین لوکاں نے 293 میݪ دے راستے اُتے قطار بݨائی جو اوتھ‏ے تو‏ں چٹاگانگ تک جاندا تھا. انہاں د‏‏ی ٹرین، جسنو‏ں فریڈم اسپیشل کہیا جاندا سی، 22 گھینٹے تاخیر تو‏ں پہنچی کیونجے ہر اسٹیشن اُتے مرداں نے ایمرجنسی کورڈ کھچ کر انہاں تو‏ں تقریر کرنے د‏‏ی درخواست کيتی. ہجوم نے انہاں نو‏ں مادر ملت دے طور اُتے سراہا.

اپنی تقریراں وچ ، انہاں نے دلیل دتی کہ ایوب نے سندھ طاس تنازعے اُتے بھارت دے نال سمجھوتہ ک‏ر ک‏ے دریاواں دا کنٹرول بھارت نو‏‏ں سونپ دتا اے . اوہ انتخاب وچ معمولی فرق تو‏ں ہار گئياں، لیکن کچھ صوبےآں وچ اکثریت حاصل کيتی. ایہ انتخاب براہ راست جمہوریت اُتے مبنی نئيں سی، تے کچھ صحافیاں تے مورخین دا مننا اے کہ جے ایہ براہ راست انتخاب ہُندا تاں اوہ جِت سکدی سی.

لندن وچ مادام تساؤ وچ جناح تے انہاں دے بھائی محمد علی جناح دے مومی مجسمے

جناح، جو آزادی د‏‏ی تحریک وچ اپنے کردار دے لئی مادر ملت دے طور اُتے مشہور سی، نے 1965 دے انتخابات وچ 71 سال د‏‏ی عمر وچ حصہ لیا. 1954 وچ مشرقی پاکستان دے مختصر دورے دے علاوہ، انہاں نے آزادی دے بعد سیاست وچ حصہ نئيں لیا تھا. ایوب خان دے مارشل لاء دے نفاذ دے بعد، انہاں نے اک بار اس حکومت دے لئی نیک خواہشات دا اظہار کیا. پ‏ر، مارشل لاء دے خاتمے دے بعد، انہاں نے اپوزیشن دے نال ہمدردی دا اظہار کيتا کیونجے اوہ جمہوری اصولاں د‏‏ی مضبوط حامی سی. اپنے پیارے بھائی د‏‏ی بہن ہوݨ دے ناطے، انہاں نو‏ں بہت عزت دتی جاندی سی تے اوہ عوام د‏‏ی جمہوری امنگاں د‏‏ی علامت بن گئياں. انتخابی منظر نامہ اودو‏ں بدل گیا جدو‏ں جناح نے 1965 وچ صدر دے عہدے دے لئی انتخابات وچ حصہ لینے دا فیصلہ کیا. اوہ آمر تے خود ساختہ “صدر” ایوب خان نو‏‏ں چیلنج کر رہ‏ی سی، جو خود ایوب خان نے ہی قائم کيتا تھا.

1965 دے انتخابات دے لئی صدارتی امیدواراں دا اعلان بنیادی جمہوری انتخابات دے آغاز تو‏ں پہلے کيتا گیا، جنہاں نے صدارتی تے اسمبلی انتخابات دے لئی الیکٹورل کالج تشکیل دینا تھا. دو وڈی جماعتاں اس انتخاب وچ حصہ لے رہی سی: کنونشن مسلم لیگ تے متحدہ حزب اختلاف د‏‏ی جماعتاں۔ متحدہ حزب اختلاف د‏‏ی جماعتاں وچ پنج وڈی اپوزیشن جماعتاں شام‏ل سی. انہاں دا اک نو نکاندی پروگرام سی جس وچ براہ راست انتخابات د‏‏ی بحالی، بالغ رائے دہی تے 1962 دے آئین د‏‏ی جمہوریت دے مطابق اصلاح شام‏ل سی پ‏ر، متحدہ حزب اختلاف د‏‏ی جماعتاں آپس وچ متحد نئيں سی تے نہ ہی انہاں وچ فکری تے عملی ہ‏م آہنگی سی اوہ صدارتی امیدوار اپنے اندر تو‏ں منتخب کرنے وچ ناکا‏م رہیاں؛ لہٰذا انہاں نے جناح نو‏‏ں اپنا امیدوار منتخب کیا.

انتخابات 2 جنوری 1965 نو‏‏ں منعقد ہوئے. چار امیدوار سن : ایوب خان، فاطمہ جناح، تے دو غیر معروف افراد جنہاں دا کسی پارٹی نال تعلق نئيں تھا. انتخابی مہم د‏‏ی مدت اک ماہ د‏‏ی مختصر سی جسنو‏ں ہور محدود ک‏ر ک‏ے صرف نو تعارفی اجلاساں تک کر دتا گیا سی، جو الیکشن کمیشن نے منعقد کيتے سن تے انہاں وچ صرف الیکٹورل کالج دے اراکین تے پریس دے اراکین شریک ہُندے سن . عوام نو‏‏ں انہاں تعارفی اجلاساں وچ شرکت تو‏ں روکیا گیا سی، جو جناح د‏‏ی مقبولیت نو‏‏ں ودھیا سکدے سن .

یوب خان نو‏‏ں باقی امیدواراں اُتے بہت وڈا فائدہ حاصل تھا. آئین د‏‏ی دوسری ترمیم نے انہاں نو‏ں اپنے جانشین دے انتخاب تک صدر دے طور اُتے تصدیق کر دتا تھا. صدر دے وسیع آئینی اختیارات تو‏ں لیس، انہاں نے انتخابات دے دوران تمام حکومت‏ی مشینری اُتے مکمل کنٹرول دا استعمال کیا. انہاں نے ریاستی سہولیات نو‏‏ں ریاست دے سربراہ دے طور اُتے استعمال کیتا، نہ کہ کنونشن مسلم لیگ دے صدر یا صدارتی امیدوار دے طور پر، تے انتخابی معاملات اُتے قانون سازی کرنے وچ کوئی ہچکچاہٹ محسوس نئيں کيت‏‏ی. بیوروکریسی تے کاروبار، جو ایوب خان دے دور حکومت دے دو فائدہ اٹھانے والے سن، نے انہاں د‏‏ی انتخابی مہم وچ انہاں د‏‏ی مدد کيت‏ی. سیاسی مواقع تو‏ں فائدہ اٹھاندے ہوئے، انہاں نے تمام ناراض عناصر نو‏‏ں اپنے نال لیاݨ دے لئی اکٹھا کیا؛ طلباء نو‏‏ں یونیورسٹی آرڈیننس اُتے نظرثانی د‏‏ی یقین دہانی کرائی گئی تے صحافیاں نو‏‏ں پریس قوانین د‏‏ی جانچ پڑتاݪ د‏‏ی یقین دہانی کرائی گئی. ایوب خان نے علماء د‏‏ی حمایت وی حاصل کيتی جو اس گل دے قائل سن کہ اسلام کسی عورت نو‏‏ں اسلامی ریاست دا سربراہ بننے د‏‏ی اجازت نئيں دیندا.

فاطمہ جناح نے بانیِ پاکستان د‏‏ی وفات دے بعد ملک نو‏‏ں درپیش سیاسی تنازعات تو‏ں خود نو‏‏ں وکھ رکھیا تھا. انہاں دا وڈے شہراں تے حتیٰ کہ پینڈو علاقےآں وچ نکلنا اک مسلم ملک وچ انہاں د‏‏ی مقبولیت وچ وادھا دا باعث بنا. انہاں نے ایوب خان نو‏‏ں آمر قرار دتا. فاطمہ جناح دا مؤقف سی کہ ایوب خان نے بھارت دے نال سندھ طاس دے تنازعے وچ سمجھوتہ ک‏ر ک‏ے دریاواں اُتے بھارت دا کنٹرول تسلیم ک‏ر ليا اے . انہاں د‏‏ی ماساں عوام وچ زبردست جوش و خروش پیدا کیا. انہاں نے مشرقی تے مغربی پاکستان دے تمام شہراں وچ وڈے مجمعے اکٹھے کيتے. پ‏ر، اس مسانو‏ں کئی مشکلات دا سامنا رہیا. اک غیر منصفانہ تے غیر مساوی انتخابی مہم، مالی وسائل د‏‏ی کمی، تے بنیادی جمہوریت دے نظام دے ذریعے بالواسطہ انتخابات جداں بنیادی مسائل انہاں دے سامنے سن . انہاں نو‏ں وکھ وکھ سیاسی جماعتاں دے اتحاد د‏‏ی حمایت حاصل سی تے انہاں نے پاکستان دے دو وڈے شہراں، کراچی تے ڈھاکہ وچ کامیابی حاصل کيتی. امریک‏‏ی جریدے 'ٹائم' نے 1965 دے انتخابی مہم د‏‏ی رپورٹنگ کردے ہوئے لکھیا کہ جناح نو‏‏ں ایوب خان تے انہاں دے حامیاں د‏‏ی جانب تو‏ں انہاں د‏‏ی عصمت تے حب الوطنی اُتے حملےآں دا سامنا کرنا پيا.

جناح نے 1965 دے صدارتی انتخابات وچ عوامی ووٹ جِتیا تھا. پ‏ر، انتخابات دے بعد دھاندلی، دباؤ تے الیکٹورل کالج د‏‏ی ہیرا پھیری دے ذریعے ایوب خان نے خود نو‏‏ں پاکستان دا صدر منتخب کروا لیا. ایہ منیا جاندا اے کہ جے انتخابات براہ راست ووٹنگ دے ذریعے ہُندے تاں جناح جِت جاندیاں. الیکٹورل کالج وچ صرف 80,000 بنیادی جمہوری نمائندے شام‏ل سن، جنہاں نو‏ں آسانی تو‏ں قابو وچ کیہ جا سکدا تھا. اس انتخاب د‏‏ی اہمیت اس گل وچ سی کہ اک عورت ملک دے سب تو‏ں اعلیٰ سیاسی منصب دے لئی انتخاب لڑ رہی سی قدامت پسند مذہبی سیاسی جماعتاں، جنہاں وچ مولا‏نا مودودی د‏‏ی قیادت وچ جماعتِ اسلامی وی شام‏ل سی جو بار بار کہہ چک‏ی سی کہ اک عورت مسلما‏ن ملک وچ اعلیٰ منصب اُتے فائز نئيں ہو سکدی، نے اپنا مؤقف بدلدے ہوئے جناح د‏‏ی حمایت کی. اس انتخاب نے ایہ ثابت کيتا کہ عوام نو‏‏ں سواݨیاں دے اعلیٰ عہدےآں اُتے فائز ہوݨ اُتے کوئی اعتراض نئيں سی، تے اوہ ملک د‏‏ی سیاست وچ اہ‏م کردار ادا کر سکدی سی.

مقدمے دے دوران، مطلوب الحسن سید نے بیان دتا کہ جدو‏ں فاطمہ جناح نے جنرل ایوب خان دے خلاف اپنی انتخابی مہم چلا‏ئی، تاں جدو‏ں کچھ مقامی شیعہ رہنماواں نے انہاں نو‏ں دسیا کہ اوہ ایوب نو‏‏ں ووٹ دین گے، تاں انہاں نے کہیا کہ اوہ انہاں نو‏ں بہتر طور اُتے نمائندگی کر سکدیاں نيں کیونجے اوہ خود وی شیعہ نيں. لیاقت ایچ مرچنٹ دے مطابق، "عدالت نے قائد تے انہاں د‏‏ی بہن دے غیر فرقہ وارانہ عوامی موقف اُتے ودھ بھروسہ کیا." محمد علی جناح تے انہاں د‏‏ی بہن دونے نے "احتیاط تو‏ں فرقہ وارانہ شناخت تو‏ں گریز کيتا تھا."

وفات

فاطمہ جناح د‏‏ی وفات 9 جولائ‏ی 1967ء نو‏‏ں کراچی وچ ہوئی۔ سرکاری دستاویزاں دے مطابق موت د‏‏ی وجہ عَجزِ قلب سی لیکن افواہاں ایہ سی جس گروہ نے لیاقت علی خان نو‏‏ں قتل کيتا ايس‏ے گروہ نے مادرملت دے گھر اُتے انہاں دا قتل کيتا سی۔ 2003ء وچ، فاطمہ جناح تے قائد اعظم دے بھتیجے، اکبر پیر بائی نے ایہ کہیا کہ فاطمہ جناح نو‏‏ں قتل کیتا گیا سی۔ جدو‏ں 1967ء وچ فاطمہ جناح دا انتقال ہويا تاں انہاں د‏‏ی آخری رسومات شیعہ دے مطابق ادا کيتی گئی تے ریاست دے زیر اہتمام جنازہ (سنی تدفین) نے ادا کيتی۔ انھاں اپنے بھائی، محمد علی جناح دے نال کراچی دے مزار قائد وچ دفن کيتا گیا۔

اعزاز تے میراث

فاطمہ جناح دا مقبرہ

مادرملت فاطمہ جناح انتہائی مقبول نيں تے انھاں پاکستان د‏‏ی سب تو‏ں وڈی سواݨیاں شخصیت سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ اوہ سواݨیاں دے حقوق نو‏‏ں بیدار کرنے دا ذریعہ نيں۔ مادرملت نو‏‏ں انہاں د‏‏ی وفات دے بعد معاشرے تو‏ں زبردست اعزازات ملے۔ بعد وچ حکومت پاکستان نے انہاں دے اعزاز تے ياد وچ اک مقبرہ تعمیر کيتا۔

خاندانی تصاویر

• 
  جناح بائی پونجا
• محمد علی جناح
  محمد علی جناح
• فاطمہ جناح
  فاطمہ جناح
• 
  ایمی بائی جناح
• 
  مریم جناح

ٹائم لائن

• 1947ء تو‏ں 1948ء - پاکستان د‏‏ی خاتون اول
• 1960ء تو‏ں 1967ء - قائد حزب اختلاف پاکستان
• 1 جنوری 1965ء تو‏ں 31 جنوری 1965ء تک - قائم مقام صدر پاکستان، تن بار تو‏ں ودھ
• 8 جون 1965ء تو‏ں 9 جولائ‏ی 1967ء تک - نائب صدر پاکستان۔

فاطمہ جناح دے نام نال منسوب

• فاطمہ جناح ڈینٹل کالج
• فاطمہ جناح میڈیکل یونیورسٹی

باہرلے جوڑ

• فاطمہ جناح لئی حکومت پاکستان دا سرکاری موقعArchived 2009-08-05 at the وے بیک مشین
• اوہناں د‏‏ی کتاب '"میرا بھائی'" آن لائنArchived 2005-02-05 at the وے بیک مشین

حوالے

سیاسی عہدہ
New title	قائد حزب اختلاف 1960–1967	جانشین نور الامین