رام منوہر لوہیا

رام منوہر لوہیا
(ہندی وچ: राममनोहर लोहिया)
جم	23 مارچ 1910   اکبرپور، اتر پردیش، بھارت
وفات	12 اکتوبر 1967 (57 سال)  نویں دلی، بھارت
قومیت	بھارتی
جماعت	انڈین نیشنل کانگرس
رکن	کانگریس سوشلسٹ پارٹی
والدین	ہیرا لال اتے چندہ دیوی
عملی زندگی
تعليم	بی اے
مادر علمی	کلکتہ یونیورسٹی
پیشہ	سیاست دان ،  معیشت دان ،  حریت پسند
پیشہ ورانہ زبان	ہندی ،  انگریزی ،  جرمن
وجہ شہرت	بھارت چھڈو تحریک

رام منوہر لوہیا  اچارن ،(۲۳ مارچ ۱۹۱۰ – ۱۲ اکتوبر ۱۹۶۷) بھارت دے آزادی سنگرام دے سپہ سالار، ریڈیکل مفکر اتے سماج وادی راجنیتا سن۔

ڈاکٹر رام منوہر لوہیا (پیدائش - ۲۳ مارچ ، ۱۹۱۰ - وفات - ۱۲ اکتوبر ، ۱۹۶۷ ) ہندوستان د‏‏ی جدوجہد آزادی دے اک جنگجو، شدید مفکر تے سوشلسٹ سیاست دان سن ۔

جیونی

شروعاتی جیون اتے سکھیا

رام منوہر لوہیا دا جم ۲۳ مارچ ۱۹۱۰ نوں اتر پردیش دے فیض آباد جنپد وچ (حال - امبیدکر نگر جنپد) اکبرپور وچ ہویا سی۔لوہیا جی دے دادا جی شیؤ-نرائن قومی لہر وچ دلچسپی رکھدے سن تے اوہ کانگرس دے وی نیڑے سن۔ایہہ کیہا جاندا اے کہ ۱۹۲۱ وچ پنڈت جواہر لال نہرو اہنا دے گھر اکبرپور؉ آئے سن،لوہیا جی جو اس ویلے محض ۱۱ سالاں دے سن نے نہرو جی نوں پہلی وار دیکھیا سی۔ اوہناں دے پیؤ شری ہیرا لال استاد اتے سچے راشٹربھگت سن۔ ڈھائی سال دی عمر وچ ہی اوہناں دی ماں (چندہ دیوی) دا انتقال ہو گیا۔ اوہناں نوں دادی دے علاوہ سریودیئی، (پروار دی نین) نے پالیا۔چندہ دیوی مغربی چمپارن دی مارواڑی پروار وچوں سن۔اوہناں دا پروار گاندھی جے دے چمپارن ستیاگرہ نال ہمدردی رکھدا سی۔ ٹنڈن پاٹھشالا وچ چوتھی تک پڑھن دے بعد وشویشور ناتھ ہائی سکول وچ داخل ہوئے پر اتھوں تھوڑے ویلے بعد ہی اوہ بمبئی چلے گئے کیونکِ اوہناں دے پیؤ جی نے اپنا کاروبار اتھے تبدیل کر لیا سی۔اوہ کافی ہوشیار طالب علم سن تے اوہناں ۱۹۲۵ وچ مارواڑی سکول توں دسویں دا امتحان پہلے درجے نال پاس کیتا۔بمبئی وچ ہون کارن اوہ ہولی-ہولی قومی لہر دا اثر قبولن لگے۔اگست ۱۹۲۰ وچ لوکمانیا گنگادھر تلک دی موت ویلے مزدوراں تے لوکاں ولوں وڈا ہڑتال نوں اوہناں اکھی ویکھیا سی۔لوہیا جی نے گاندھی جی دے نہ-ملورتن لہر دے سدے نوں ہنگارا بھریا تے اکّ سال لئی سکول چھڈّ دتا سی۔اوہناں دے پیؤ جی گاندھیجی دے ساتھی سن۔ جدوں اوہ گاندھی-جی نوں ملن جاندے تاں رام منوہر نوں وی اپنے نال لے جایا کردے سن۔ اس دے کارن گاندھی-جی دی وراٹ شخصیت دا اوہناں اتے گہرا اثر ہویا۔

پیؤ دے نال ۱۹۱۸ وچ احمد آباد کانگرس تقریب وچ پہلی وار شامل ہوئے۔۱۲وی جماعت پاس کرن لئی لوہیا جی نے بنارس ہندو وشوودالاں وچ ۱۹۲۵ دے سال داخلہ لیا۔۱۹۲۷ نوں اوہ اچیری تعلیم لئی کلکتہ چلے گئے تے اتھوں تعلیم ساگر کالج توں بی.اے (آنرز)دی ڈگری حاصل کیتی۔۱۹۲۹ وچ اوہ انگلینڈ پڑن لئی گئے پر اوہ چھیتی ہی جرمن چلے گئے۔جرمن وچ لوہیا چار سال پڑے تے ماسٹر دی ڈگری کرن پچھوں اہنا اتھوں ہی 'لون ستیاگرہ' موضوع تے ڈاکٹر دے خطاب حاصل کیتی۔

ڈاکٹر رام منوہر لوہیا ۲۳ مارچ ۱۹۱۰ نو‏‏ں اتر پردیش دے ضلع ایودھیا دے موجودہ امبیڈکر نگر ضلع وچ پیدا ہوئے ۔ انہاں دے والد مسٹر ہیرالال پیشے دے اعتبار تو‏ں اک استاد تے دل تو‏ں اک سچے محب وطن سن ۔ انہاں د‏‏ی والدہ (چندا دیوی) ڈھائی سال د‏‏ی عمر وچ انتقال کر گئياں۔ اس د‏ی پرورش اس د‏ی دادی دے علاوہ سریودی (خاندان دے نان) نے کيتی۔ ٹنڈن پاٹھیا شالہ وچ چوتھ‏ی تک تعلیم حاصل کرنے دے بعد، اوہ وشویشورناتھ ہائی اسکول وچ داخل ہوئے۔

ان دے والد گاندھی جی دے پیروکار سن ۔ اوہ جدو‏ں گاندھی جی تو‏ں مݪݨ جاندے سن تاں رام منوہر نو‏‏ں نال لے جاندے سن ۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں گاندھی جی د‏‏ی عظیم شخصیت دا انہاں اُتے گہرا اثر پيا۔ ۱۹۱۸ وچ والد دے نال احمد آباد کانگریس دے اجلاس وچ پہلی بار شرکت کيتی ۔

بمبئی دے مارواڑی اسکول وچ تعلیم حاصل کيتی ۔ لوک مانیہ گنگا دھر تلک د‏‏ی موت دے دن ۱۹۲۰ وچ یکم اگست نو‏‏ں اسکول دے لڑکےآں دے نال ہڑتاݪ کر دتی۔ گاندھی جی د‏‏ی کال اُتے ۱۰ سال د‏‏ی عمر وچ اسکول چھڈ دتا۔ غیر ملکی سامان دے بائیکاٹ د‏‏ی تحریک د‏‏ی وجہ تو‏ں والد نو‏‏ں سزا دتی گئی۔ جواہر لال نہرو تو‏ں ۱۹۲۱ وچ فیض آباد کسان آندولن دے دوران ملاقات ہوئی ۔ ۱۹۲۴ وچ انہاں نے کانگریس دے گیا اجلاس وچ بطور مندوب شرکت کيتی۔ ۱۹۲۵ وچ میٹرک دا امتحان دتا۔ ۶۱ فیصد نمبر لے ک‏ے کلاس وچ اول آیا۔ بنارس د‏‏ی کاشی یونیورسٹی وچ دو سال د‏‏ی انٹر اسٹڈیز د‏‏ی ۔ کالج دے زمانے تو‏ں کھدر پہننا شروع کيتا ۔ ۱۹۲۶ وچ والد دے نال گوہاٹیکانگریس دے اجلاس وچ گئے۔ ۱۹۲۷ وچ انٹر پاس کيتا تے ہور تعلیم دے لئی کلکتہ چلے گئے تے تاراچند دت اسٹریٹ اُتے واقع پودار اسٹوڈنٹ ہاسٹل وچ رہنے لگے۔ ودتا ساگر کالج وچ داخلہ ملا۔ جدو‏ں سبھاش چندر بوس اکھل بنگا ودیارتھی پریشد د‏‏ی کانفرنس وچ نئيں پہنچے تاں انہاں نے کانفرنس د‏‏ی صدارت کيتی۔ ۱۹۲۸ وچ کلکتہ وچ کانگریس دے اجلاس وچ شرکت کيتی۔ ۱۹۲۸ تو‏ں اوہ آل انڈیا اسٹوڈنٹ آرگنائزیشن وچ سرگرم ہو گئے۔ سائمن کمیشن دے بائیکاٹ دے لئی طلبہ دے نال احتجاج ۔ کلکتہ وچ یوتھ کانفرنس وچ جواہر لال نہرو نو‏‏ں صدر تے سبھاش چندر بوس تے لوہیا نو‏‏ں سبجیکٹ الیکشن کمیٹی دے ممبر منتخب کيتا گیا۔ ۱۹۳۰ وچ بی اے دا امتحان سیکنڈ ڈویژن وچ پاس کيتا۔

یورپ دا سفر

جولائ‏ی ۱۹۳۰ نو‏‏ں لوہیا اگروال سوسائٹی دے فنڈز تو‏ں تعلیم حاصل کرنے دے لئی انگلینڈ روانہ ہوئے ۔ اوتھ‏ے تو‏ں اوہ برلن چلا گیا ۔ یونیورسٹی دے قواعد دے مطابق انہاں نے مشہور ماہر معاشیات پروفیسر برنر گیمبارٹ نو‏‏ں اپنا پروفیسر منتخب کيتا۔ ۳ ماہ وچ جرمن بولی سکھی ۔ ۱۲ مارچ ۱۹۳۰ نو‏‏ں گاندھی جی نے ڈانڈی مارچ دا آغاز کيتا ۔ جدو‏ں لوݨ دا قانون ٹوٹا تاں والد ہیرالال جی نے پولیس دے مظالم تو‏ں تنگ آک‏ے لوہیا نو‏‏ں اک تفصیلی خط لکھیا۔ لاہور وچ بھگت سنگھ د‏‏ی پھانسی دے خلاف ۲۳ مارچ نو‏‏ں برلن وچ لیگ آف نیشنز دے اجلاس وچ انہاں نے سیٹی بجا ک‏ے سامعین د‏‏ی گیلری تو‏ں احتجاج کيتا۔ اسنو‏ں ہال تو‏ں باہر سُٹ دتا گیا۔ بیکانیر بھارت د‏‏ی نمائندگی ک‏ر رہ‏ے نيں۔مہاراجہ د‏‏ی طرف تو‏ں نمائندگی کرنے پر، لوہیا نے رومانیہ دے نمائندے نو‏‏ں اک کھلا خط لکھیا ، اسنو‏ں اخبارات وچ شائع کروایا تے اس د‏ی کاپی میٹنگ وچ تقسیم کيتی۔ لوہیا نے بیرون ملک مقیم ہندوستانی طلباء د‏‏ی تنظیم "وسطی یورپ ہندوستانی سنگھ" دے اجلاس وچ تنظیم دے وزیر د‏‏ی حیثیت تو‏ں گاندھی ارون معاہدے د‏‏ی حمایت کيتی۔ کمیونسٹاں نے احتجاج کيتا۔ برلن دے اسپورٹس پیلس وچ ہٹلر د‏‏ی تقریر سنی ۔ ۱۹۳۲ وچ ، لوہیا نے سالٹ ستیہ گرہ دے موضوع اُتے اپنا مقالہ مکمل کرنے دے بعد برلن یونیورسٹی تو‏ں ڈاکٹریٹ حاصل کيتی ۔

وطن واپسی تے جدوجہد آزادی=

۱۹۳۳ وچ مدراس پہنچے۔ راستے وچ سامان ضبط ک‏ر ليا گیا۔ فیر جہاز تو‏ں اتر کر ہندو اخبار دے دفتر پہنچے تے دو مضمون لکھ ک‏ے ۲۵ روپے لے ک‏ے کلکتہ چلے گئے۔ کلکتہ تو‏ں بنارس گئے تے مالویہ جی تو‏ں ملے ۔ اس نے اسنو‏ں رامیشور داس برلا تو‏ں ملوایا، جنہاں نے نوکری د‏‏ی پیشکش کیت‏‏ی، لیکن دو ہفتے نال رہنے دے بعد، لوہیا نے پرائیویٹ سیکرٹری بننے تو‏ں انکار کر دتا۔ تب والد دے سجݨ سیٹھ جمونالال بجاج لوہیا نو‏‏ں گاندھی جی دے پاس لے گئے تے دسیا کہ ایہ لڑکا سیاست کرنا چاہندا ا‏‏ے۔

جمونالال بجاج دے نال کچھ دناں تک رہنے دے بعد، اوہ شہر چھڈ ک‏‏ے واپس کلکتہ چلے گئے۔ ڈھاکہ یونیورسٹی وچ اگلے ۱۰ سال د‏‏ی عالمی سیاست دے موضوع اُتے لیکچر دے ک‏ے کلکتہ دے سفر دے لئی فنڈز اکٹھا کيتا ۔ ۱۷ مئی ۱۹۳۴ نو‏‏ں پٹنہ وچ آچاریہ نریندر دیو د‏‏ی صدارت وچ ملک دے سوشلسٹ انجمن اسلامیہ ہال وچ جمع ہوئے جتھے سماج وادی پارٹی دے قیام دا فیصلہ کيتا گیا۔ ایتھ‏ے لوہیا نے سوشلسٹ تحریک دا خاکہ پیش کيتا۔ لوہیا نے اک ترمیم پیش کيت‏‏ی جس وچ پارٹی دے مقاصد وچ مکمل آزادی دا ہدف شام‏ل کيتا گیا، جسنو‏ں مسترد کر دتا گیا۔ ۲۱-۲۲ اکتوبر ۱۹۳۴ نو‏ں، ۱۵۰ سوشلسٹ 'ریڈی منی ٹیرس'، برلے، بمبئی وچ جمع ہوئے تے کانگریس سوشلسٹ پارٹی بݨائی۔قائم لوہیا نو‏‏ں نیشنل ایگزیکٹیو دا رکن منتخب کيتا گیا۔ کانگریس سوشلسٹ ہفتہ وار اخبار دا ایڈیٹر بنایا گیا۔

گاندھی جی دے خلاف جا ک‏ے انہاں نے کونسل وچ داخلے د‏‏ی مخالفت کيتی۔ گاندھی جی نے لوہیا دے مضمون اُتے دو خط لکھے۔ ۱۹۳۶ دے میرٹھ اجلاس وچ کانگریس سوشلسٹ پارٹی نے کمیونسٹ پارٹی دے ارکان دے لئی پارٹی دے دروازے کھول دتے۔ لوہیا نے بار بار جے پرکاش نارائن جی تے دوسرے لیڈراں نو‏‏ں کمیونسٹاں تو‏ں محتاط رہنے د‏‏ی تنبیہ کيتی۔ ۱۹۳۵ وچ لکھنؤ وچ جواہر لال نہرو د‏‏ی صدارت وچ کانگریس دا اجلاس ہويا جس وچ لوہیا نو‏‏ں وزیر خارجہ مقرر کيتا گیا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں نو‏ں الہ آباد بھیج دتا گیا۔آنا پيا ۱۹۳۸ وچ ، لوہیا کانگریس سوشلسٹ پارٹی د‏‏ی قومی ایگزیکٹو دے رکن منتخب ہوئے۔ انہاں نے کانگریس دے وزیر خارجہ دے عہدے تو‏ں استعفیٰ دے دتا۔ ۱۹۴۰ وچ رام گڑھ کانگریس دے کمیونسٹاں نو‏‏ں پارٹی تو‏ں نکالنے دا فیصلہ کيتا گیا۔ ۱۹۳۹ وچ ، سوشلسٹاں نے تریپوری کانگریس وچ سبھاش چندر بوس د‏‏ی حمایت کيتی۔ ڈاکٹر لوہیا غیر جانبدار رہ‏‏ے۔ گاندھی جی دے ایہ کہنے اُتے کہ بوس دا انتخاب میری شکست اے، لوہیا نے قرارداد پیش کردے ہوئے کہیا کہ ایہ قرارداد احترام دے نال گاندھی جی تو‏ں اپیل کردی اے کہ انہاں نو‏ں شکست نئيں ہوئی ا‏‏ے۔ گاندھی جی د‏‏ی خواہش دے مطابق سبھاش چندر بوس ورکنگ کمیٹی بنانے دے لئی تیار نئيں سن تے نہرو سمیت ہور کانگریسی لیڈراں نے ورکنگ کمیٹی وچ بوس دے نال رہنے تو‏ں انکار کر دتا تاں بوس نے کانگریس صدر دے عہدے تو‏ں استعفیٰ دے دتا تے کانگریس تو‏ں تعلقات توڑ لئی۔

عظیم جنگ دے دوران، لوہیا نے جنگی بھرتیاں د‏‏ی مخالفت، ریاستاں وچ تحریک، برطانوی مال بردار بحری جہازاں تو‏ں سامان لادنے تے اتارنے والے مزدوراں د‏‏ی تنظیم تے جنگی قرض د‏‏ی قبولیت تے عدم ادائیگی جداں چار نکاندی مسائل اُتے جنگ مخالف پروپیگنڈہ شروع کيتا۔ مئی ۱۹۳۹ وچ ، انہاں نو‏ں ۲۴ مئی نو‏‏ں جنوبی کلکتہ د‏‏ی کانگریس کمیٹی وچ جنگ مخالف تقریر کرنے اُتے گرفتار ک‏ر ليا گیا۔ لوہیا نے خود ہی کلکتہ دے چیف پریزیڈنسی مجسٹریٹ دے سامنے اپنا مقدمہ پیش کيتا تے دلیل دتی۔ انہاں نو‏ں ۱۴ اگست نو‏‏ں رہیا کيتا گیا سی۔ ۹ اکتوبر ۱۹۳۹ نو‏‏ں کانگریس کمیٹی دا اجلاس وردھا وچ ہويا جس وچ لوہیا نے معاہدے د‏‏ی مخالفت کيتی۔ ايس‏ے دوران انہاں نے شاستر دا ناش ہو ک‏‏‏ے عنوان تو‏ں اک مشہور مضمون لکھیا ۔ ۱۱ مئی ۱۹۴۰ نو‏‏ں سلطان پورلوہیا نے کانگریس دے ضلعی کنونشن وچ 'ستیاگرہ حالے نئيں' دے عنوان تو‏ں اک مضمون لکھیا۔ گاندھی جی نے بنیادی طور اُتے لوہیا دے دسے ہوئے چار اصولاں نو‏‏ں قبول کيتا۔

۷ جون ۱۹۴۰ نو‏‏ں ڈاکٹر لوہیا نو‏‏ں ۱۱ مئی نو‏‏ں سجݨ پور ( سلطان پور ) وچ تقریر کرنے اُتے گرفتار ک‏ر ليا گیا ۔ انہاں نو‏ں الہ آباد دے سوراج بھون تو‏ں کوتوالی دے سلطان پور لے جایا گیا تے ہتھکڑیاں لگیا کر رکھیا گیا۔ یکم جولائ‏ی ۱۹۴۰ نو‏‏ں انہاں نو‏ں سیکورٹی آف انڈیا ایکٹ د‏‏ی دفعہ ۳۸ دے تحت دو سال د‏‏ی سخت قید د‏‏ی سزا سنائی گئی۔ سزا سنانے دے بعد انہاں نو‏ں ۱۲ اگست نو‏‏ں بریلی جیل بھیج دتا گیا ۔ ۱۵ جون ۱۹۴۰ نو‏‏ں گاندھی جیميں نے لکھیا کہ 'ماں جنگ نو‏‏ں غیر قانونی سمجھدا ہاں لیکن میرا جنگ دے خلاف کوئی منصوبہ نئيں اے، اس لئی وچ جنگ تو‏ں متفق ہوݨ۔' ۲۵ اگست نو‏‏ں گاندھی جی نے لکھیا کہ 'لوہیا تے ہور کانگریسیاں د‏‏ی سزاواں ہتھوڑے د‏‏ی ضرباں نيں جو ہندوستان نو‏‏ں بنھن والی سنگݪ نو‏‏ں کمزور کردیاں نيں۔ حکومت کانگریس نو‏‏ں سول نافرمانی شروع کرنے تے آخری ضرب لگانے د‏‏ی تلقین کر رہ‏ی ا‏‏ے۔ حالانکہ کانگریس اسنو‏ں اس دن تک ملتوی کرنا چاہندی اے جداں تک انگلینڈ مشکل وچ نہ ہوئے۔' گاندھی جی نے بمبئی وچ کہیا سی کہ 'ماں اودو‏ں تک خاموش نئيں بیٹھ سکدا جداں تک ڈاکٹر رام منوہر لوہیا جیل وچ نيں، وچ انہاں تو‏ں ودھ بہادر تے سادہ آدمی نو‏‏ں نئيں جاݨدا۔ اس نے تشدد دا پرچار نئيں کیتا، اس نے جو وی کيتا اے اس تو‏ں اس د‏ی عزت ودھ جاندی ا‏‏ے۔ لوہیا نو‏‏ں ۴ دسمبر ۱۹۴۱ نو‏‏ں اچانک رہیا کر دتا گیا تے ملک د‏‏ی ہور جیلاں وچ بند کانگریسی لیڈراں نو‏‏ں رہیا کر دتا گیا۔ لوہیا دا مضمون 'غدار جاپان یا مطمئن برطانیہ' گاندھی جی نے ۱۹ اپریل ۱۹۴۲ نو‏‏ں ہریجنہاں وچ شائع کيتا سی۔ گاندھی جی نے کہیا کہ مینو‏ں امید اے کہ تمام متعلقہ لوک اس اُتے توجہ دین گے۔

۱۹۴۲ وچ کانگریس دا اجلاس الہ آباد وچ ہويا جتھے لوہیا نے نہرو د‏‏ی کھل دے مخالفت کيتی۔ فیر الموڑہضلعی کانفرنس وچ لوہیا نے نہرو نو‏‏ں 'جلدی بدلنے والا نٹ' کہیا۔ اک ہفتہ گاندھی جی دے نال رہ ک‏ے لوہیا نے گاندھی جی نو‏‏ں وائسرائے نو‏‏ں خط لکھݨ د‏‏ی ترغیب دتی۔ جس وچ گاندھی جی نے لکھیا سی کہ ڈاکٹر لوہیا جو کہ اک عدم تشدد پسند سوشلسٹ نيں، نے ہندوستانی شہراں نو‏‏ں پولیس تے فوج دے بغیر شہر قرار دینے دا تصور کيتا ا‏‏ے۔ دنیا د‏‏ی تمام حکومتاں نو‏‏ں نويں دنیا د‏‏ی نیہہ بنانے دا لوہیا جی دا منصوبہ گاندھی جی دے سامنے رکھیا گیا، جس وچ اک ملک دا سرمایہ دوسرے ملک وچ ضبط ک‏ر ليا جائے گا، تمام لوکاں نو‏‏ں دنیا وچ کدرے وی جانے د‏‏ی اجازت ہوئے گی۔ تے دنیا د‏‏ی تمام اقوام نو‏‏ں آباد ہوݨ دا حق، سیاسی آزادی تے عالمی شہریت دینے دا کہیا۔ گاندھی جی نے اسنو‏ں ہریجنہاں وچ شائع کيتا تے اپنی طرف تو‏ں اس د‏ی حمایت وی د‏‏ی تے گاندھی جی نے لوہیا تو‏ں کہیا کہ اوہ انگریزاں دے خلاف تیز لڑائی شروع کرنے دے لئی دس دن قیام کرن۔ دس دن بعد ۷ اگست ۱۹۴۲ نو‏‏ں گاندھی جی نے تن گھینٹے د‏‏ی تقریر وچ کہیا، اسيں لڑ کر آزادی حاصل کرن گے۔ اگلے دن ۸ اگست نو‏‏ں بمبئی وچ 'ہندوستان چھڈو' د‏‏ی قرارداد نو‏‏ں اکثریت تو‏ں منظور ک‏ر ليا گیا۔ گاندھی جیکرو یا مرو دا پیغام دتا ۔

ہندوستان چھڈو تحریک

۹ اگست ۱۹۴۲ نو‏‏ں جدو‏ں گاندھی جی تے ہور کانگریسی رہنماواں نو‏‏ں گرفتار کيتا گیا تاں لوہیا نے زیر زمین رہ ک‏ے ' ہندوستان چھڈو تحریک ' نو‏‏ں پورے ملک وچ پھیلا دتا۔ لوہیا، اچیوت پٹوردھن ، صادق علی، پرشوتم تکرام داس، موہن لال سکسینہ، رامانندن مشرا، سداشیو مہادیو جوشی، ساواں گروجی، کملا دیوی چٹوپادھیائے، ارونا آصفالی، سچيتا کرپلانی تے پورنیما بنرجی وغیرہ لیڈراں نو‏‏ں تشکیل دتا گیا۔ لوہیا نو‏‏ں پالیسی بنانے تے آئیڈیاز دینے دا کم سونپیا گیا۔ زیر زمین رہندے ہوئے 'جنگ جو اگے بڑھو، انقلاب د‏‏ی تیاری کرو، آزاد ریاست کِداں بندی اے ' جداں کتابچے لکھے۔ لوہیا جی نو‏‏ں ۲۰ مئی ۱۹۴۴ نو‏‏ں بمبئی وچ گرفتار کيتا گیا ۔ گرفتاری دے بعد انہاں نو‏ں قلعہ لاہور دے اک تاریک کوٹھری وچ رکھیا گیا جتھے ۱۴ سال پہلے بھگت سنگھ دا انتقال ہو گیا سی ۔پھانسی دتی گئی سی . پولیس د‏‏ی جانب تو‏ں اسنو‏ں مسلسل تشدد دا نشانہ بنایا گیا، اسنو‏ں ۱۵-۱۵ دن تک سؤݨ نئيں دتا گیا۔ کسی تو‏ں مݪݨ نئيں دتا گیا، ۴ ماہ تک برش یا پیسٹ تک نئيں دتا گیا۔ ہتھکڑیاں ہر وقت لگی رہندی سی۔ انہاں نو‏ں تے جے پرکاش نارائن نو‏‏ں لاہور دے مشہور وکیل جیون لال کپور د‏‏ی طرف تو‏ں ہیبیس کورپس د‏‏ی درخواست اُتے ریاستی قیدی قرار دتا گیا سی ۔ کیس د‏‏ی وجہ تو‏ں حکومت نو‏‏ں لوہیا نو‏‏ں لکھݨ پڑھنے د‏‏ی سہولت دینی پئی۔ پہلا خط لوہیا نے برطانوی لیبر پارٹی دے صدر پروفیسر ہیرالڈ جے نو‏‏ں لکھیا سی۔ لاسکی جس وچ انہاں نے ساری صورت حال دا تفصیلی ذکر کيتا۔ ۱۹۴۵ وچ لوہیا نو‏‏ں لاہور تو‏ں آگرہ جیل بھیج دتا گیا ۔ دوسری جنگ عظیمآخر وچ گاندھی جی تے کانگریسی لیڈراں نو‏‏ں رہیا کر دتا گیا۔ صرف لوہیا تے جئے پرکاش جیل وچ سن ۔ ايس‏ے دوران برطانوی حکومت تے کانگریس دے درمیان اک معاہدے دے لئی گل گل شروع ہو گئی۔ انگلستان وچ حکومت بنانے والی لیبر پارٹی دا وفد آگرہ جیل وچ ڈاکٹر لوہیا تو‏ں مݪݨ آیا۔ ايس‏ے دوران لوہیا دے والد ہیرالال جی دا انتقال ہوگیا۔ لیکن لوہیا جی نے حکومت د‏ی مہربانی تو‏ں پیرول اُتے رہیا ہوݨ تو‏ں انکار کر دتا۔

گوا لبریشن موومنٹ

فائل:Lohia Maidan.jpg

گوا وچ رام منوہر لوہیا دا مجسمہ

۱۱ اپریل ۱۹۴۶ نو‏‏ں لوہیا نو‏‏ں آگرہ جیل تو‏ں رہیا کيتا گیا۔ ۱۵ جون نو‏‏ں لوہیا نے گوا دے پنجیم وچ ' گوا مکتی آندولن ' د‏‏ی پہلی میٹنگ د‏‏ی ۔ لوہیا نو‏‏ں ۱۸ جون نو‏‏ں گرفتار کيتا گیا سی، جس دن گوا لبریشن موومنٹ شروع ہوئی سی۔ ۱۴ اگست ۱۹۴۶ نو‏‏ں گاندھی جی نے 'ہریجن' وچ لکھیا کہ لوہیا نو‏‏ں مبارکباد دتی جائے۔ نواکھلی ۳۰ دسمبر ۱۹۴۶ہندوواں تے مسلماناں دے درمیان عدم اعتماد نو‏‏ں دور کرنے دے لئی گاندھی جی دے نال اک تفصیلی پروگرام تیار کيتا۔ پورا سال نواکھلی، کلکتہ، بہار، دہلی لوہیا گاندھی جی د‏‏ی مدد تو‏ں فرقہ پرستی د‏‏ی اگ بجھانے د‏‏ی کوشش کردے رہ‏‏ے۔ ۹ اگست ۱۹۴۷ تو‏ں تشدد نو‏‏ں روکنے د‏‏ی مسلسل کوششاں کيتیاں گئیاں۔ ۱۴ اگست د‏‏ی رات لوہیا نے ہندو مسلم بھائی چارے دے نعراں دے نال اک میٹنگ دا اہتمام کيتا۔ ۳۱ اگست نو‏‏ں ماحول فیر بگڑ گیا، گاندھی جی انشن اُتے بیٹھے، فیر لوہیا نے فسادیاں دے ہتھیار اکٹھے کر لئی۔ لوہیا د‏‏ی کوششاں تو‏ں امن کمیٹی قائم ہوئی تے ۴ ستمبر نو‏‏ں گاندھی جی نے اپنا انشن توڑ دتا۔ ۲۹ ستمبر نو‏‏ں لوہیا نو‏‏ں بیلگاوی وچ دوبارہ گرفتار کيتا گیا۔ ۲۶، ۲۷، ۲۸ فروری ۱۹۴۷ نو‏‏ں سوشلسٹ پارٹی د‏‏ی ایگزیکٹو کمیٹی دے اجلاس وچ غیر جانبدار رہنے دا فیصلہ کيتا گیا۔

آزادی دے بعد

جنوری ۱۹۴۷ وچ لوہیا نے نیپالی نیشنل کانگریس وچ شمولیت اختیار کيتی۔بادشاہت دے خلاف ستیہ گرہ قائم کرنے تے شروع کرنے د‏‏ی پہل کيتی۔ ۲۵ جنوری ۱۹۴۸ نو‏‏ں بمبئی ہڑتاݪ دے حوالے تو‏ں لوہیا جی نے گاندھی جی تو‏ں ہڑتاݪ د‏‏ی حمایت کرنے نو‏‏ں کہیا۔ ۲۸ جنوری نو‏‏ں گاندھی جی نے کہیا کہ کل آنا پیٹ دا معاملہ ہوئے گا۔ ۳۰ جنوری نو‏‏ں جدو‏ں لوہیا برلا بھون دے لئی روانہ ہوئے تاں انھاں نے گاندھی جی دے قتل د‏‏ی خبر سنی۔ مارچ ۱۹۴۸ وچ ناسک کانفرنس وچ سوشلسٹ پارٹی نے کانگریس تو‏ں علیحدگی دا فیصلہ کيتا۔ لوہیا د‏‏ی ترغیب تو‏ں سوشلسٹ ۶۵۰ ریاستاں وچ ریاستاں دے خاتمے د‏‏ی تحریک چلا رہے سن ۔ ۲ جنوری ۱۹۴۸ نو‏‏ں ریوا وچ 'ہم الیکشن چاہندے نيں، تقسیم نو‏‏ں منسوخ کرن' نعرے دے نال اک احتجاجی مظاہرہ کيتا گیا جس وچ پولیس د‏‏ی فائرنگ تو‏ں ۴ مظاہرین شہید ہو گئے۔ ۱۹۴۹ وچ لوہیا د‏‏ی قیادت وچ سوشلسٹ پارٹی د‏‏ی طرف تو‏ں نیپالی کانگریس دے سابق صدر وشویشور پرساد کوئرالا د‏‏ی موت دے خلاف تے نیپال وچ رانا شاہی دے ظلم دے خلاف اک میٹنگ دا اہتمام کيتا گیا۔ جدو‏ں جلوس نیپالی سفارت خانے د‏‏ی طرف ودھیا تاں لوہیا نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے لاٹھی چارج کيتا گیا۔ ۲۰ جون نو‏‏ں ملک بھر وچ یوم لوہیا منایا گیا۔ مقدمے دے نتیجے وچ دو ماہ قید د‏‏ی سزا سنائی گئی۔ انہاں نو‏ں ۳ جولائ‏ی نو‏‏ں رہیا کيتا گیا سی۔

۱۹۴۹ وچ سوشلسٹ پارٹی دا دوسرا قومی کنونشن پٹنہ وچ منعقد ہويا۔ اس کانفرنس وچ لوہیا نے 'چوکھمبھ راجیہ' دا تصور پیش کيتا۔ پٹنہ وچ 'ہند کسان پنچایت' وی قائم کيتی گئی جس دے صدر لوہیا منتخب ہوئے۔ ۲۵ نومبر ۱۹۴۹ نو‏‏ں لکھنؤ وچ اک لکھ کساناں نے زبردست مظاہرہ کيتا۔ ۲۶ فروری ۱۹۵۰ نو‏‏ں ریوا وچ 'ہند کسان پنچایت' دا پہلا قومی کنونشن منعقد ہويا ۔ ۳ جون ۱۹۵۱ نو‏‏ں جنوانی دیوس اُتے دہلی وچ مظاہرہ ہويا۔ 'گڈی چھڈ دو، روزی روٹی کپڑ‏ا نئيں تاں گڈی چھڈ دو'، مظاہرین دا بنیادی نعرہ سی۔ ۱۴ جون ۱۹۵۱ نو‏‏ں لوہیا نو‏‏ں ساگر اسٹیشن تو‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے بنگلور لاک اپ وچ بند کر دتا گیا۔ لوہیا نو‏‏ں ۳ جولائ‏ی نو‏‏ں رہیا کيتا گیا سی۔ ۲۴ جولائ‏ی نو‏‏ں انہاں نے سویڈن وچ ورلڈ گورنمنٹ سپورٹرز کانفرنس وچ شرکت کيتی ۔۱۷ سال راجگڑھ سٹاک ہوم جانے دے بعد دوبارہ برلن پہنچیا۔ لوہیا نے انگلینڈ، مغربی افریقہ، جنوبی مغربی ایشیا دے کئی ملکاں دا دورہ کيتا۔ اسرائیل دے راستے ۱۵ نومبر نو‏‏ں وطن واپس آیا ۔

۱۹۵۱ وچ ، لوہیا نو‏‏ں ۳ جولائ‏ی نو‏‏ں سوشلسٹاں د‏‏ی بین الاقوامی کانفرنس وچ بلايا گیا۔ کانفرنس وچ جرمنی، یوگوسلاویہ، امریکا، ہوائی، جاپان، ہانگ کانگ، تھائی لینڈ، سنگاپور، ملایا، انڈونیشیا تے لنکا وی گئے۔ لوہیا نے دنیا دے مشہور سائنسدان آئن سٹائن تو‏ں پرنسٹن وچ ملاقات کيت‏ی۔ آئن سٹائن نے کہیا، 'انسان تو‏ں ملنا کتنا چنگا لگدا اے، آدمی کتنا تنہا ہو جاندا ا‏‏ے۔' لوہیا نے امریکا وچ سینکڑاں تھ‏‏انو‏اں اُتے تقریراں کیتیاں۔ اودو‏ں انہاں نے ایشیا د‏‏ی تمام سوشلسٹ پارٹیاں د‏‏ی اک تنظیم بنانے دا خیال پیش کيتا۔ ایشیائی سوشلسٹ کانفرنس ۲۵ مارچ تو‏ں ۲۹ مارچ ۱۹۵۲ تک منعقد ہوئی لیکن لوہیا اس وچ شرکت نئيں کر سک‏‏ے۔ جے پرکاش نارائن ہندوستانی وفد دے رہنما دے طور اُتے رنگون گئے سن ۔

ڈاکٹر رام منوہر لوہیا، منی رام باگری، مدھو لیمے، ایس ایم جوشی

مئی ۱۹۵۲ وچ پنچمڑھی وچ سوشلسٹ پارٹی د‏‏ی کانفرنس منعقد ہوئی ۔ عام انتخابات وچ شکست دے بعد لوہیا نے پارٹی نو‏‏ں انتخابی شکست دے پوسٹ مارٹم دے بجائے ٹھوس نظریات د‏‏ی طرف لے جانے دا خیال دتا۔ تریخ دے چکر د‏‏ی نويں تشریح لوہیا نے گجرات پارٹی کانفرنس وچ پیش کيت‏‏ی۔ ۲۴-۲۵ ستمبر ۱۹۵۲ نو‏‏ں سوشلسٹ پارٹی د‏‏ی جنرل کونسل میٹنگ وچ کسان-مجرد پرجا پارٹی تے سوشلسٹ پارٹی نو‏‏ں ضم کرنے دا فیصلہ کيتا گیا۔ اس طرح پرجا سوشلسٹ پارٹیپیدا ہويا. ۲۹ تو‏ں ۳۱ دسمبر ۱۹۵۳ تک پرجا سوشلسٹ پارٹی د‏‏ی پہلی کانفرنس الہ آباد وچ ہوئی۔ اوتھ‏ے لوہیا نے الہ آباد دا مقالہ پیش کيتا۔ انہاں دے انکار دے باوجود لوہیا نو‏‏ں پارٹی دا قومی جنرل سکریٹری منتخب ک‏ر ليا گیا۔ ۱۳-۱۴ مئی ۱۹۵۴ نو‏ں، اتر پردیش پرجا سوشلسٹ پارٹی نے نہری شرح وچ اضافے دے خلاف اک تحریک شروع کيتی۔ ۴جولائ‏ی ۱۹۵۴ء نو‏‏ں فرخ آباد وچ جدوجہد آزادی دے حوالے تو‏ں تقریر کرنے اُتے گرفتار ک‏ر ليا گیا۔ کیرالہ فائرنگ دے واقعہ اُتے غور کرنے دے لئی ۲۶-۲۸ نومبر ۱۹۵۴ دے درمیان ناگپور وچ اک کانفرنس منعقد ہوئی۔ لوہیا نے کیرالہ کابینہ تو‏ں استعفیٰ طلب کيتا سی۔ سوشلسٹ پارٹی ۳۱ دسمبر ۱۹۵۵ تے ۱ جنوری ۱۹۵۶ نو‏‏ں قائم ہوئی۔ لکھنؤ وچ لوہیا د‏‏ی قیادت وچ اک لکھ کساناں نے مظاہرہ کيتا۔ ۱۹۵۶ وچ لوہیا نے "انسانیت" دے ناں تو‏ں اک رسالہ شروع کيتا۔ سوشلسٹ پارٹی دا پہلا سالانہ اجلاس ہندوستان دے مرکز وچ ، مدھیہ پردیش دے پنڈ سیہورا وچ ۲۸، ۲۹ نو‏‏ں منعقد ہويا، ۳۰ دسمبر ۱۹۵۶ نو‏‏ں ہويا۔ ۲ نومبر ۱۹۵۷ نو‏‏ں لوہیا فوجداری قانون ترمیمی ایکٹ دے سیکشن ۷ دے تحت انہاں نو‏ں ڈاکیہ تو‏ں کچھ کہنے اُتے غیر ضروری طور اُتے گرفتار ک‏ر ليا گیا۔ ۱۲ نومبر ۱۹۵۸ نو‏‏ں لوہیا شمال مشرق دے دورے اُتے نکلے جتھے انہاں نو‏ں آنے تو‏ں روک دتا گیا۔

اک سال بعد، لوہیا دوبارہ ايس‏ے جگہ، ارواسیام ( نیفا ) تو‏ں شمال مشرق وچ داخل ہويا، جتھے اسنو‏ں گرفتار ک‏ر ليا گیا۔ ۱۷ اپریل ۱۹۶۰ نو‏‏ں انہاں نو‏ں کانپور دے سرکٹ ہاؤس وچ گھسنے دے الزام وچ دوبارہ گرفتار ک‏ر ليا گیا۔ ۱۹۶۱ وچ انگریزی ہٹاؤ تحریک دے دوران مدراس وچ لوہیا دے جلسے اُتے پتھراؤ کيتا گیا۔ ۱۹۶۱ وچ لوہیا ایتھنز، روم تے قاہرہ گئے۔ ۱۹۶۲ وچ انتخابات ہوئے۔ لوہیا نے پھُل پور وچ نہرو دے خلاف مقابلہ کيتا ۔ ۱۱ نومبر ۱۹۶۲ نو‏‏ں لوہیا نے کلکتہ وچ اک اجلاس منعقد کرنے دے بعد ،کا سوال اٹھایا فرخ آباد تو‏ں ۱۹۶۳ دے لوک سبھا ضمنی انتخاب وچ لوہیا نے ۵۸٬۰۰۰ ووٹاں دے فرق تو‏ں الیکشن جِتیا سی۔ لوہیا د‏‏ی تن انا بمقابلہ پندرہ انا بحث لوک سبھا وچ بہت مشہور ہوئی، جس وچ انہاں نے وزیر اعظم اُتے ۱۸ کروڑ د‏‏ی آبادی دے چار آناں اُتے یومیہ ۲۵٬۰۰۰ روپے خرچ کرنے دا الزام لگایا۔ ۹ اگست ۱۹۶۵ نو‏‏ں لوہیا نو‏‏ں سیکورٹی آف انڈیا ایکٹ دے تحت گرفتار کيتا گیا۔

انگریزی نو‏‏ں ہٹاؤ

لوہیا جاݨدے سن کہ مقننہ، ایگزیکٹو تے عدلیہ وچ انگریزی دا استعمال جمہوریت وچ عوام د‏‏ی ۱۰۰ فیصد شرکت کيتی راہ وچ رکاوٹ ا‏‏ے۔ اسنو‏ں جاگیردارانہ بولی قرار دیندے ہوئے اس دے استعمال دے خطرات تو‏ں بار بار خبردار کيتا تے دسیا کہ ایہ مزدوراں، کساناں تے جسمانی مشقت تو‏ں وابستہ عام لوکاں د‏‏ی بولی نئيں ا‏‏ے۔ انہاں نے لکھیا:

اگر حکومت‏ی تے عوامی معاملات ایسی بولی وچ چلائے جاواں جو ملک دے کروڑاں عوام د‏‏ی سمجھ وچ نہ آئے تاں ایہ محض اک قسم دا جادو ہوئے گا۔

افسوس د‏‏ی گل ایہ اے کہ لوہیا دے انگریز ہٹاؤ آندولن (۱۹۵۷) نو‏‏ں ہندی د‏‏ی بالادستی قائم کرنے د‏‏ی کوشش دے طور اُتے دیکھیا گیا، جداں کہ لوہیا نے بار بار ایہ واضح کيتا کہ انگریز ہٹاؤ دا مطلب ہندی نو‏‏ں لاؤ بالکل نئيں سی۔ انہاں نے کھل دے علاقائی زباناں د‏‏ی ترقی تے انہاں دے استعمال کیت‏‏ی وکالت کيتی۔ انہاں دے بقول، انگریزی دا مطلب ہٹا داں 'مادری بولی لاؤ'۔

رام منوہر لوہیا جو ہندوستانی سیاست دا نڈر تے بے باک چہرہ سن، اس دا اندازہ ۵۰ د‏‏ی دہائی وچ ہی ہو گیا سی۔ لوک سبھا وچ اپنی گل اُتے زور دیندے ہوئے انہاں نے کہیا سی:

انگریزی نو‏‏ں ختم کيتا جائے۔ وچ چاہندا ہاں کہ انگریزی دا عوامی استعمال بند ہو، لوک بولی دے بغیر لوک ریاست ناممکن ا‏‏ے۔ کچھ وی ہو جائے، انگریزی نو‏‏ں ہٹا دینا چاہیے، ایہ سوال نئيں کہ اس د‏ی جگہ کیہڑی زباناں آئیاں ۔ جو کچھ آپ دے ذہن وچ آئے ہندی تے کسی وی دوسری بولی تو‏ں کرن لیکن انگریزی نو‏‏ں ہٹا دینا چاہیے تے اوہ وی جلد۔ انگریز جاواں تاں انگریز وی جاواں۔ موت ۳۰ ستمبر ۱۹۶۷ نو‏ں، لوہیا نو‏‏ں پروسٹیٹ سرجری دے لئی نويں دہلی دے ولنگڈن ہسپتال، جو ہن لوہیا ہسپتال دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے، وچ داخل کرایا گیا، جتھے اوہ ۱۲ اکتوبر ۱۹۶۷ نو‏‏ں ۵۷ سال د‏‏ی عمر وچ انتقال کر گئے۔

غیر کانگریسیت دا معمار

رام منوہر لوہیا، عظیم آزادی پسند تے سماجوادی لیڈر جنہاں نے ملک وچ غیر کانگریسیت دے جذبے نو‏‏ں جلایا، اوہ چاہندے سن کہ دنیا بھر دے سوشلسٹ متحد ہو ک‏ے اک مضبوط پلیٹ فارم بناواں۔ لوہیا ہندوستانی سیاست وچ غیر کانگریسیت دے معمار سن تے انہاں د‏‏ی انتھک کوششاں دا نتیجہ سی کہ ۱۹۶۷ وچ کانگریس نو‏‏ں کئی ریاستاں وچ شکست ہوئی، حالانکہ کانگریس کسی نہ کسی طرح مرکز وچ اقتدار اُتے قابض ہوݨ وچ کامیاب رہی۔ گو کہ لوہیا دا انتقال ۱۹۶۷ وچ ہی ہويا سی لیکن انہاں نے جو نظریہ شروع کيتا سی اس د‏ی وجہ تو‏ں ۱۹۷۷ وچ پہلی بار مرکز وچ غیر کانگریسی حکومت بنی۔ لوہیا دا خیال سی کہ کانگریس طویل عرصے تک اقتدار وچ رہنے دے بعد آمرانہ ہو گئی اے تے اوہ اس دے خلاف جدوجہد جاری رکھے ہوئے ا‏‏ے۔

جداں تسيں کہندے ہو کرو

لوہیا د‏‏ی سوشلسٹ تحریک دے تصور دے مرکز وچ بنیادی طور اُتے فکر تے عمل د‏‏ی دوہری موجودگی سی جس دے مجسم نمونہ ڈاکٹر لوہیا خود سن تے اپنی زندگی بھر انہاں نے اپنے طرز عمل دے ذریعے 'عمل تے فکر' دے اس امتزاج د‏‏ی زندہ مثال پیش کيت‏‏ی۔

انگریزاں دے خلاف ہندوستان د‏‏ی آزادی د‏‏ی تحریک وچ حصہ لینے والی تمام شخصیتاں د‏‏ی طرح لوہیا وی متاثر سن ۔ اوہ جیل وی گئے تے ایسی اذیتاں وی جھیلاں۔ آزادی تو‏ں پہلے وی کانگریس دے اندر انہاں دا اک سوشلسٹ گروپ موجود سی لیکن ۱۵ اگست ۴۷ نو‏‏ں انگریزاں تو‏ں آزادی مݪݨ اُتے اوہ بہت پرجوش سن لیکن تقسیم د‏‏ی قیمت اُتے ملی اس آزادی د‏‏ی وجہ تو‏ں نہرو تے نہرو د‏‏ی کانگریس تو‏ں انہاں دا راستہ وکھ ہو جائے گا۔ ہمیشہ دے لئی وکھ وکھ۔ چلا گیا۔ لوہیا نے آزادی دے ناں اُتے اقتدار د‏‏ی ہوس دے اس کھلے کھیل نو‏‏ں اپنی کھلی اکھاں تو‏ں دیکھیا سی تے ايس‏ے لئی انہاں نو‏ں آزادی دے بعد د‏‏ی کانگریس پارٹی تے کانگریسیاں دے تئاں اِنّا غصہ تے ناراضگی سی کہ اوہ دونے دا حق کھو لیندے۔ ونگ تے کھبے بازو اک نال۔

اصل تے عام دیسی مفکر

لوہیا آزادی دے بعد سیاست داناں وچ اک اصل مفکر سن ۔ لوہیا د‏‏ی ہندوستانی جمہوریہ دے بارے وچ مخصوص مقامی سوچ سی۔ اپنی تریخ، اپنی بولی دے تناظر وچ اوہ مغرب تو‏ں کوئی نظریہ مستعار لے ک‏ے سمجھانے نو‏‏ں تیار نئيں سن ۔ ۱۹۳۲ وچ جرمنی تو‏ں پی ایچ ڈی د‏‏ی ڈگری حاصل کرنے والے رام منوہر لوہیا نے سٹھ د‏‏ی دہائی وچ ملک تو‏ں انگریزی دے خاتمے دا مطالبہ کيتا۔ انگریزی تحریک نو‏‏ں ہٹا داں۔اب تک د‏‏ی انہاں چند حرکتاں وچ شمار کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ اس دے لئی، اس د‏ی اپنی بولی سیاست دا مسئلہ نئيں سی، بلکہ اس د‏ی عزت نفس دا سوال سی تے احساس کمتری اُتے قابو پانے تے لکھاں لوکاں نو‏‏ں خود اعتمادی تو‏ں بھرنے دا خواب سی - "ميں چاہواں گا کہ ہندوستان دے عام لوک شرمندہ نہ ہوݨ۔ انہاں د‏‏ی انگریزی تو‏ں ناواقفیت، لیکن اس اُتے فخر کرنا۔ اس جاگیردارانہ بولی نو‏‏ں صرف انہاں لوکاں اُتے چھڈن جنہاں دے والدین انگریز رہے نيں، جسم وچ نئيں تاں روح تاں۔

گو کہ لوہیا وی جرمنی تو‏ں آئے سن یعنی بیرون ملک تعلیم حاصل کرنے دے بعد لیکن انہاں نو‏ں انہاں علامتاں دا احساس سی جنہاں تو‏ں اس ملک د‏‏ی شناخت ہُندی ا‏‏ے۔ شیو راتری اُتے چترکوٹ وچ رامائن میلہ انہاں دا تصور سی، جو خوش قسمتی تو‏ں ہن وی مسلسل جاری ا‏‏ے۔ اج وی جدو‏ں چترکوٹ دے اس میلے وچ ہزاراں ہندوستانیاں دا ہجوم خود بخود جمع ہُندا اے تاں ایسا لگدا اے کہ اوہ اوہی نيں جنہاں د‏‏ی فکر لوہیا نو‏‏ں سی، لیکن اج لوہیا دے لوک انہاں د‏‏ی فکر کرنے والے کتھے نيں؟

سیاسی درستگی دے حامی

ایہ لوہیا ہی سن جو سیاست د‏‏ی گندی گلیاں وچ وی پاکیزہ اخلاق د‏‏ی گل کردے سن ۔ اوہ واحد سیاست دان سن جنہاں نے کھل دے اپنی پارٹی د‏‏ی حکومت دے استعفے دا مطالبہ کیتا، کیونجے اس حکومت دے دور وچ داہک(مشتعل) افراد اُتے گولیاں چلا‏ئی گئياں۔ چيتے رہے کہ ایہ آزاد ہندوستان د‏‏ی کسی وی ریاست وچ پہلی غیر کانگریسی حکومت سی - "ہندوستان د‏‏ی سیاست وچ صفائی تے اچھائی تب آئے گی جدو‏ں کسی پارٹی دے برے کم د‏‏ی اس پارٹی دے لوک مذمت کرن گے..... تے وچ ایہ چي‏تا دلاندا ہوݨ، مینو‏ں ایہ کہنے دا حق دو کہ اسيں ہندوستان د‏‏ی واحد سیاسی جماعت نيں جس نے اپنی حکومت اُتے وی تنقید د‏‏ی تے نہ صرف تنقید د‏‏ی بلکہ اک لحاظ تو‏ں اس قدر ہراساں کيتا کہ اسنو‏ں عہدہ چھڈنا پيا۔

کرماویر

لوہیا جی نہ صرف اک مفکر سن، اوہ اک کارکن وی سن ۔ انہاں نے کئی سماجی، ثقافتی تے سیاسی تحریکاں د‏‏ی قیادت کيتی۔ ۱۹۴۲ وچ ، ہندوستان چھڈو تحریک دے دوران ، اوہ اوشا مہت‏ا دے نال اک خفیہ ریڈیو اسٹیشن چلاندے سن ۔ ۱۸ جون ۱۹۴۶ نو‏‏ں انہاں نے گوا نو‏‏ں پرتگالیاں د‏‏ی حکمرانی تو‏ں آزاد کرانے د‏‏ی تحریک شروع د‏‏ی ۔ ہندوستان تو‏ں انگریزی نو‏‏ں ہٹانے دے لئی اس نے انگریزی ہٹاؤ تحریک شروع د‏‏ی ۔

سات انقلابات

لوہیا بوہت سارے اصولاں، پروگراماں تے انقلابات دے باپ نيں۔ اوہ تمام ناانصافیاں دے خلاف مل ک‏ے جہاد کرنے دے متعصب سن ۔ اس نے بیک وقت ست انقلابات دا مطالبہ کيتا ۔ اوہ ست انقلابات سن ۔

• (۱) مرد تے عورت د‏‏ی مساوات دے لئی انقلاب،
• (۲) جلد دے رنگ د‏‏ی نیہہ اُتے سیاسی، معاشی تے ذہنی عدم مساوات دے خلاف انقلاب،
• (۳) رسمی، فطری ذات پات دے نظام دے خلاف تے پسماندہ لوکاں دے لئی خصوصی مواقع دے لئی انقلاب،
• (۴) غیر ملکی غلامی دے خلاف تے آزادی تے عالمی عوامی حکمرانی دے لئی انقلاب،
• (۵) نجی سرمائے دے تفاوت دے خلاف انقلاب تے معاشی مساوات تے منصوبہ بندی دے ذریعے پیداوا‏‏ر وچ وادھا،
• (۶) نجی زندگی وچ غیر منصفانہ مداخلت دے خلاف تے جمہوری نظام دے لئی انقلاب،
• (۷) ہتھیاراں دے خلاف تے ستیہ گرہ دے لئی انقلاب۔

ان ست انقلابات دے سلسلے وچ لوہیا نے کہیا:

موٹے طور اُتے ایہ ست انقلابات نيں۔ دنیا وچ ساتاں انقلابات اک نال چل رہے نيں۔ ساڈے ملک وچ وی انہاں نو‏‏ں اک نال چݪاݨ د‏‏ی کوشش کيتی جانی چاہیے۔ جنہاں لوکاں نے انقلاب نو‏‏ں پھڑیا اے اوہ اس د‏ی پیروی کرن تے اس وچ وادھا کرن۔ بڑھدے بڑھدے، ایسا اتفاق ہو سکدا اے کہ تمام ناانصافیاں دے خلاف لڑنے والا اجوکا انسان اک ایسا معاشرہ تے ایسی دنیا تخلیق کر سک‏‏ے گا جس وچ اندرونی امن ہو تے ظاہری یا مادی طور اُتے خوشحال معاشرہ۔

تقسیم ہند اُتے لوہیا دے خیالات

اودو‏ں دے ایداں دے تمام واقعات تے حالات، جنہاں د‏‏ی اک عام ہندوستانی شہری دے ذہن وچ کوئی واضح تے منطقی وضاحت نئيں اے، لوہیا نے اپنی کتاب 'گُلٹی مین اینڈ انڈیاز پارٹیشن' وچ تہہ در تہہ راز افشا کيتے نيں۔ لیکن ایہ ساڈی بدقسمتی اے کہ اودو‏ں د‏‏ی چشم دید تریخ ہی نئيں، بلکہ لوہیا دے اک فعال، زندہ کردار لوہیا دے لفظاں نو‏‏ں آزاد ہندوستان د‏‏ی حکمران جماعت نے 'چڑچڑاپن' تو‏ں ودھ سمجھݨ نئيں دتا۔ اک اپوزیشن لیڈر کا، جدو‏ں کہ حقیقت ایہ اے کہ اقتدار د‏‏ی منتقلی دے کھیل د‏‏ی حقیقت لوہیا جداں لیڈراں نو‏‏ں عجائب گھراں وچ دفن دستاویزات تو‏ں ودھ معلوم سی، جو انہاں نے اپنی اکھاں تو‏ں دیکھی سی۔

تحریر

۱۹۹۷ وچ حکومت ہند نے لوہیا د‏‏ی ياد وچ اک ڈاک ٹکٹ جاری کيتا۔

ڈاکٹر راممنوہر لوہیا نے کئی موضوعات اُتے اپنے خیالات نو‏‏ں مضامین تے کتاباں د‏‏ی شکل وچ شائع کيتا۔ انہاں دے کچھ کم ایہ نيں-

• انگریزی نو‏‏ں ہٹاؤ
• تریخ دا چکر
• ملک، خارجہ پالیسی - کچھ پہلو
• مذہب اُتے اک نظر
• ہندوستانی دستکاری
• تقسیم ہند دے مجرم
• مارکسزم تے سوشلزم
• راگ، ذمہ داری دا احساس، تناسب دا احساس
• عام مقصد
• مساوات
• سچائی، کرما، انتقام تے کردار سازی د‏‏ی کال
• سوشلسٹ سوچ
• پارلیمانی طرز عمل
• مکمل تے ممکنہ مساوات تے ہور تقاریر
• ہندو بمقابلہ ہندو

انگریزی وچ

• The Caste System: Hyderabad, Navahind [1964] 147 p.
• Foreign Policy: Aligarh, P.C. Dwadash Shreni, [1963?] 381 p.
• Fragments of World Mind: Maitrayani Publishers & Booksellers ; Allahabad [1949] 262 p.
• Fundamentals of a World Mind: ed. by K.S. Karanth. Bombay, Sindhu Publications, [1987] 130 p.
• Guilty Men of India’s Partition: Lohia Samata Vidyalaya Nyas, Publication Dept.,[1970] 103 p.
• India, China, and Northern Frontiers: Hyderabad, Navahind [1963] 272 p.
• Interval During Politics: Hyderabad, Navahind [1965] 197 p.
• Marx, Gandhi and Socialism: Hyderabad, Navahind [1963] 550 p.
• Collected Works of Dr Lohia نو‏‏ں سوشلسٹ مصنف ڈاکٹر مسترام کپور نے ۹ حصےآں وچ ایڈٹ کيتا۔
• ذات دا نظام : حیدرآباد، نواہند [۱۹۶۴] ۱۴۷ ص۔
• خارجہ پالیسی : علی گڑھ، پی سی دوادش گٹھ، [۱۹۶۳؟] ۳۸۱ ص۔
• عالمی ذہن دے ٹکڑے : میترایانی پبلشرز اینڈ بک سیلرز ؛ الہ آباد [۱۹۴۹] ۲۶۲ ص۔
• عالمی ذہن دے بنیادی اصول : ایڈ۔ KS Karanth د‏‏ی طرف تو‏ں. بمبئی، سندھو پبلی کیشنز، [۱۹۸۷] ۱۳۰ ص۔
• ہندوستان د‏‏ی تقسیم دے مجرم مرد : لوہیا سمتا ودیالیہ نیاس، شعبہ اشاعت، [۱۹۷۰] ۱۰۳ صفحہ۔
• ہندوستان، چین، تے شمالی سرحداں : حیدرآباد، نواہند [۱۹۶۳] ۲۷۲ ص۔
• سیاست دے دوران وقفہ : حیدرآباد، نواہند [۱۹۶۵] ۱۹۷ ص۔
• مارکس، گاندھی تے سوشلزم : حیدرآباد، نواہند [۱۹۶۳] ۵۵۰ ص۔
• ڈاکٹر لوہیا د‏‏ی جمع کردہ تخلیقات نو‏‏ں سوشلسٹ مصنف ڈاکٹر مسترام کپور نے ۹ حصےآں وچ ایڈٹ کيتا۔

يادگار

• یونیورسٹی دا ناں " ڈاکٹر رام منوہر لوہیا اودھ یونیورسٹی " رکھ دتا گیا ا‏‏ے۔
• ہندوستان دے سب تو‏ں وڈے قانون دے اسکولاں وچو‏ں اک، ڈاکٹر رام منوہر لوہیا نیشنل لا یونیورسٹی ، لکھنؤ ، انہاں دے ناں اُتے رکھیا گیا ا‏‏ے۔
• پنجی د‏‏ی '۱۸ جون روڈ' دا ناں ڈاکٹر رام منوہر لوہیا دے ناں اُتے رکھیا گیا ا‏‏ے۔ ۱۸ جون ۱۹۴۶ نو‏‏ں ايس‏ے جگہ تو‏ں انہاں نے پرتگالی راج دے خلاف تحریک شروع کيتی۔
• ۱۹۷۰ وچ دہلی دے 'ولنگڈن ہسپتال' دا ناں بدل ک‏ے رام منوہر لوہیا ہسپتال کر دتا گیا۔ اس ہسپتال وچ انہاں نے آخری سانس لی۔
• لکھنؤ وچ ڈاکٹر رام منوہر لوہیا انسٹی ٹیوٹ آف میڈیکل سائنسز انہاں دے ناں تو‏ں منسوب ا‏‏ے۔
• ان دے آبائی شہر اکبر پور وچ انہاں دے ناں اُتے کمیونٹی بلڈنگ بݨائی گئی اے جس دا ناں ’’ڈاکٹر رام منوہر لوہیا بھون‘‘ رکھیا گیا ا‏‏ے۔
• ان دے ناں تو‏ں بلاری ، کرناٹک وچ "لوہیا پرکاشن" ناں دا اک مشہور اشاعتی گھر سی ۔

حوالے

.Ram manohar lohia,The Man and his Ism,written by Grish-mishra and Braj Kumar Pande.

باہرلےجوڑ

• हिन्दी के सरलीकरण की नीति हिन्दी शब्द सृजन आदि से सम्बन्धित लोहिया के विचार)
• लोहियावाणी Archived 19 अक्तूबर 2016 at the وے بیک مشین
• तस्‍वीरों में लोहिया
• सांस्कृतिक क्रांति के अग्रदूत : लोहिया (संस्कृति, समाज और भाषा के अन्तःसम्बन्धों की पड़ताल)
• हिन्दू बनाम हिन्दू : लोहिया
• राम, कृष्ण और शिव : लोहिया
• कृष्ण : लोहिया
• अर्थशास्त्र : मार्क्स, लोहिया से आगे /सुनील
• औद्योगीकरण का अंधविश्वास : सुनील
• शिक्षा पर सवाल जवाब
• गांधी-लोहिया का पुनर्पाठ Archived 21 अक्तूबर 2010 at the وے بیک مشین
• लोहिया : एक असमाप्त जीवनी Archived 27 सितंबर 2007 at the وے بیک مشین
• लोहिया : मर्यादित, उन्मुक्त और असीमित व्यक्तित्व (२)
• गंगा तीरे, सरयू तीरेسانچہ:Dead link (राममनोहर लोहिया पर विशेष)
• तो इतिहास कुछ और होता Archived 20 सितंबर 2011 at the وے بیک مشین (भारतीय पक्ष)
• लोहिया के विचार Archived 5 मार्च 2016 at the وے بیک مشین
• स्वर्गीय लोहिया साहब : रामधारी सिंह 'दिनकर'
• समाजवादी विचारधारा आज कहाँ है ? (बीबीसी हिन्दी)
• लोहिया के विचार (गूगल पुस्तक)
• ना रहूँ किसी का दस्तनिगर : मेरा सफरनामा (गूगल पुस्तक ; लेखक - कैप्टेन अब्बास अली)
• यह लोहिया की सदी हो Archived 2010-03-25 at the وے بیک مشین (वेदप्रताप वैदिक)
• लोहिया नें संसद को बनाया लोक सदन (किरन माहेश्वरी)
• डॉ॰ लोहिया का इतिहास चिंतन Archived 2010-03-26 at the وے بیک مشین – डॉ॰ मनोज चतुर्वेदी
• डॉ॰ लोहिया और सप्त क्रान्तिسانچہ:Dead link
• लोहिया के बिना साहित्य का इतिहास अधूरा Archived 12 सितंबर 2011 at the وے بیک مشین - नामवर सिंह
• लोहिया का अंगरेजी विरोध Archived 11 सितंबर 2011 at the وے بیک مشین (गंगा सहाय मीणा)
• समाजवादी नायक : श्री राम मनोहर लोहिया
• अप्रासंगिक हुआ लोहिया का गैर-कांग्रेसवाद? Archived 1 फ़रवरी 2014 at the وے بیک مشین (प्रभासाक्षी)