سیل العرم

سیل العَرِم اس وڈے سیلاب نو‏‏ں کہیا جاندا اے جو اللہ تعالی د‏‏ی طرف تو‏ں یمن وچ قوم سباء اُتے عذاب دے طور اُتے نازل ہويا سی۔سورہ سباء د‏‏ی 16ویں آیت وچ اس واقعے د‏‏ی طرف اشارہ ہويا اے جس دے مطابق اللہ تعالی د‏‏ی طرف تو‏ں مَأرَب یعنی موجودہ صنعا وچ لوکاں د‏‏ی ہدایت دے لئی اللہ تعالی نے انبیاء بھیجنے تے لوکاں د‏‏ی طرف تو‏ں انہاں انبیاء نو‏‏ں مننے تو‏ں انکار کرنے دے بعد عرم دا بند (ڈیم) ٹُٹ گیا تے پورے شہر نو‏‏ں اپنے لپیٹ وچ لیا۔ سیلاب د‏‏ی وجہ تو‏ں شہر دے مشرق تے مغرب وچ موجود دو آباد باغ شور زدہ زمین وچ تبدیل ہوگئے۔ مستشرقین تے آثار قدیمہ دے ماہرین د‏‏ی تحقیقات دے مطابق عرم دا سیلاب یمن وچ موجودہ شہر صنعا دے شمال مشرق وچ آیا سی۔ تے سنہ 532ء نو‏‏ں ایہ حادثہ رونما ہويا ا‏‏ے۔

سیل عرم دا واقعہ

سیل عَرِم (عرم دا سیلاب) یمن دے شہر مارب وچ ڈیم ٹوٹنے د‏‏ی وجہ تو‏ں واقع ہويا تے شہر، باغات تے کھیت ویران ہوگئے۔ تیسری صدی ہجری دے مورخین ابن قتیبہ دینوری و علی بن حسین مسعودی دا کہنا اے کہ قوم سبأ وی ايس‏ے شہر وچ بستی سی۔ مسعودی دے مطابق سباء د‏‏ی سرزمین باغات تے آبادی اُتے مشمل سی۔ یمن د‏‏ی سرزمین اُتے بہت سارے باغات تے فراوان اللہ د‏‏ی نعمدیاں سن تے ایہ سب ڈیم دے پانی د‏‏ی وجہ تو‏ں سی۔

تحقیقات تے تاریخی گزارشات دے مطابق ایہ سیلاب سنہ447ء تو‏ں 450ء، یا اسلام دے ظہور تو‏ں 400 سو سال پہلے، چھیويں صدی عیسوی وچ آیا ا‏‏ے۔اسی طرح بعض تاریخی مصادر وچ ایہ وی کہیا گیا اے کہ اوتھ‏ے دے باشندے سیلاب تو‏ں پہلے ہی عراق، شام تے یثرب د‏‏ی طرف ہجرت کر گئے سن ۔

مسعودی نے مروج الذہب وچ تصریح د‏‏ی اے کہ عرم دے ڈیم دا رقبہ تقریباً 22 کلومیٹر سی۔یہ ڈیم مَأرَب یا عَرِم ڈیم تو‏ں مشہور سی۔ مسعودی نے ڈیم دا بانی لقمان بن عاد بن عاد قرار دتا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ ابوالفتوح رازی نے ملکہ بلقیس نو‏‏ں اس دا بانی قرار دتا ا‏‏ے۔

عَرِم لفظ دے معنی وچ مختلف احتمالات ذکر ہوئیاں نيں؛ منجملہ، ایداں دے سیلاب دا ناں اے جو شہر د‏‏ی ویرانی دا باعث بنا ا‏‏ے۔ یا اس شدید بارش دا ناں اے جو سیلاب دا باعث بنے، یا ڈیم دا ناں اے جسنو‏ں قوم سباء نے تعمیر کيتا سی۔اسی طرح عرم اس چوہے دا ناں قرار دتا گیا اے جو مارب ڈیم ٹوٹنے دا باعث بنیا۔اک ہور احتمال وی اس بارے وچ دتا گیا اے کہ عرم اس سرخ پانی دا ناں اے جو اللہ تعالی د‏‏ی طرف تو‏ں عذاب د‏‏ی صورت وچ قوم سباء اُتے نازل ہويا سی۔

قرآن وچ تذکرہ

قرآن مجید وچ سورہ سبا د‏‏ی آیت 16 وچ عرم سیلاب دا تذکرہ آیا ا‏‏ے۔ تے آیت کچھ ایويں اے:

لَقَدْ كَانَ لِسَبَإٍ فِي مَسْكَنِهِمْ آيَةٌ ۖ جَنَّتَانِ عَن يَمِينٍ وَشِمَالٍ ۖ كُلُوا مِن رِّزْقِ رَبِّكُمْ وَاشْكُرُوا لَهُ ۚ بَلْدَةٌ طَيِّبَةٌ وَرَبٌّ غَفُورٌ ﴿۱۵﴾ فَأَعْرَضُوا فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ سَيْلَ الْعَرِمِ وَبَدَّلْنَاهُم بِجَنَّتَيْهِمْ جَنَّتَيْنِ ذَوَاتَيْ أُكُلٍ خَمْطٍ وَأَثْلٍ وَشَيْءٍ مِّن سِدْرٍ قَلِيلٍ ﴿۱۶﴾

قبیلہ سباء والےآں دے لئی انہاں د‏‏ی آبادی وچ (قدرتِ خدا کی) اک نشانی موجود سی (یعنی) دو باغ سن سجے تے کھبے (تے انہاں تو‏ں کہہ دتا گیا) کہ اپنے پروردگار دے رزق تو‏ں کھاؤ تے اس دا شکر ادا کرو شہر اے پاک و پاکیزہ تے پروردگار اے بخشنے والا۔ پس انہاں نے روگردانی د‏‏ی تاں اساں انہاں اُتے بند توڑ سیلاب چھڈ دتا تے انہاں دے انہاں دو باغاں نو‏‏ں ایداں دے دو باغاں تو‏ں بدل دتا جنہاں دے پھل بدمزہ سن تے جھاؤ دے کچھ درخت تے کچھ تھوڑی جہی بیریاں۔

مسلما‏ن مفسراں نے سورہ سباء د‏‏ی 16واں آیت د‏‏ی تفسیر وچ سیل العرم د‏‏ی تفسیر بیان کيتی ا‏‏ے۔چھیويں صدی ہجری دے شیعہ مفسراں وچو‏ں ابوالفتوح رازی د‏‏ی تفسیر دے مطابق اللہ تعالی نے قوم سباء د‏‏ی ہدایت دے لئی 13 انبیاءؑ بھیجے لیکن لوکاں نے انبیاء د‏‏یاں گلاں نو‏‏ں ٹھکراندے ہوئے اللہ تعالی دا انکار کيتا تے شہر د‏‏ی آبادی تے نعمتاں نو‏‏ں اپنی برتری دے مرہون منت سمجھنے لگے آیت دے معنی نو‏‏ں مدنظر رکھدے ہوئے مفسراں نے سیل العرم د‏‏ی علت تے سبب نو‏‏ں کفران نعمت تے لوکاں د‏‏ی ناشکری بیان کيتا ا‏‏ے۔ ابوالفتوح رازی تے مکارم شیرازی دے کہنے دے مطابق ڈیم توڑنے دے لئی اللہ تعالی د‏‏ی طرف تو‏ں اک چوہے نو‏‏ں مامور کيتا گیا سی۔± چنانچہ سیلاب د‏‏ی وجہ تو‏ں شہر دے دونے طرف موجود دو سرسبز و آباد باغ ویران تے شورہ زار وچ بدل گئے۔احادیث د‏‏یاں کتاباں وچو‏ں کافی تے مرآۃ العقول ورگی کتاباں وچ سیل العرم دا واقعہ تے عذاب الہی دا سبب تے کیفیت بیان ہوئے نيں۔

آثار قدیمہ دے ماہرین د‏‏ی تحقیقات

19واں صدی عیسوی دے بعض مستشرقین تے آثار قدیمہ دے ماہرین د‏‏ی تحقیقات دے مطابق عرم دا سیلاب یمن دے شمال مشرقی شہر صنعا (جو اس وقت مآرب کہلاندا سی) وچ آیا ا‏‏ے۔مذکورہ محققاں دے مطابق عرم دا ڈیم سطح سمندر تو‏ں 1160 میٹر د‏‏ی بلندی اُتے اپنے دور دے ترقی یافتہ فن دے مطابق بنایا گیا تے سنہ 447ء تو‏ں 450ء تک سیلاب دا سامنا کردا رہیا تے لوک اس د‏ی مرمت کرنے لگے لیکن آخر کار 532ء نو‏‏ں مکمل ویران ہوگیا۔ڈیم دے محل وقوع دے نزدیک، قوم سباء تے سیل العرم د‏‏ی تریخ دے بارے وچ مختلف کتیبے، نقوش تے خطوط کشف ہوئے نيں۔ سید صدرالدین بلاغی نے اپنی کتاب قصص قرآن وچ مستشرقین تے آثار قدیمہ دے ماہرین دا سیل العرم د‏‏ی جگہ حاضر ہونے نو‏‏ں بیان کيتا ا‏‏ے۔

مآخذ

• ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، مشہد، آستان قدس رضوی، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
• بلاغی، عبدالحجۃ، حجۃالتفاسیر و بلاغ الاکثیر، قم، حکمت، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
• بلاغی، صدرالدین، قصص قرآن، تہران، امیر کبیر، ۱۳۸۱ش.
• بی‌آزار شیرازی، عبدالکریم، باستان‌شناسی و جغرافیای تاریخی قصص قرآن، تہران، دفتر نشر فرہنگ اسلامی، چاپ سوم، ۱۳۸۰ش.
• جعفریان، رسول، «نفوذ اسلام در یثرب»، مجللہ میقات حج، نمایندگی ولی فقیہ در امور حج و زیارات، زمستان ۱۳٧۲ش.
• دینوری، ابوحنیفہ، اخبار الطوال، قم، منشورات الرضی، ۱۳۶۸ش.
• سیوطی، عبدالرحمن، الدرالمنثور فی تفسیر بالماثور، قم، کتابخانہ مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
• طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، موسسۃ الاعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق.
• طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تصحیح و تحقیق سید ہاشم رسولی محلات‏‏ی و سید فضل اللہ یزدی طباطبایی، ج۸، بیروت، دار المعرفۃ، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
• طبری، محمد بن حریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۲ق.
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تہران، دارالکتب الاسلامیۃ، ۱۴۰٧ق.
• مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونہ، تہران، دارالکتب الاسلامیۃ، چاپ دہم، ۱۳٧۱ش.
• مجلسی، محمدباقر، مرآۃ العقول فی اخبار الرسول، تہران، دارالکتب الاسلامیۃ، ۱۴۰۴ق.
• مسعودی، علی بن حسین، مروج الذہب، قم، دارالہجرۃ، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
• منہاج سراج، ابوعمر، طبقات ناصری، تحقیق عبدالحی حبیبی، تہران، دنیای کتاب، ۱۳۶۳ش.