ذبح اسماعیل

ذبح اسماعیل اوہ حکم تے امتحان سی کہ جو خدا د‏‏ی طرف تو‏ں خواب وچ حضرت ابراہیم نو‏‏ں دتا گیا تاکہ اپنے بیٹے د‏‏ی قربانی پیش کرن۔ ابراہیم تے انہاں دے بیٹے نے متفقہ طور اُتے اللہ دے حکم نو‏‏ں عملی کر دتا مگر جبرئیل نے چھری نو‏‏ں اثر کرنے تو‏ں روک دتا تے اسماعیل د‏‏ی جگہ اُتے اک جندی دنبہ ذبح ہو گیا۔ عید قربان دے دن قربانی د‏‏ی سنت ذبح اسماعیل د‏‏ی یاد ا‏‏ے۔ بعض روایات دے مطابق رمی جمرات حضرت ابراہیمؑ نے اس وقت کيتا کہ جدو‏ں حضرت اسماعیلؑ نو‏‏ں ذبح کرنے دے لئی جا رہے سن ۔

اہل تشیع آیات دے سیاق تے روایات د‏‏ی بنا اُتے اسماعیل نو‏‏ں ذبیح قرار دیندے نيں۔ یہودی، حضرت اسحاق نو‏‏ں ذبیح کہندے نيں تے اہل سنت دے اندر اس بارے وچ اختلاف ا‏‏ے۔

ابراہیمؑ دا خواب

قرآن د‏‏ی تصریح دے مطابق حضرت ابراہیمؑ نو‏‏ں خواب وچ ایہ حکم دتا گیا کہ اپنے بیٹے نو‏‏ں ذبح کر دیؤ: « یا بُنَی إِنِّی أَرَی فِی الْمَنَامِ أَنّی أَذْبَحُک» اے میرے بیٹے! ميں نے خواب وچ دیکھیا اے کہ تینو‏ں ذبح کر رہیا ہون۔ بعض روایات دے مطابق ابراہیمؑ نو‏‏ں ایہ خواب تن مرتبہ دکھایا گیا۔ ابراہیمؑ نو‏‏ں خواب وچ حکم دتا گیا کہ اپنے بیٹے نو‏‏ں ذبح کر دیؤ۔ اگلی رات دوبارہ ايس‏ے خواب نو‏‏ں دیکھیا۔ یقین ہو گیا کہ ایہ خواب اللہ دا حکم ا‏‏ے۔ تیسری رات فیر خواب تکرار ہويا۔ البتہ بعض مفسرین دا خیال اے کہ بعید نئيں اے کہ خواب دیکھنے دے بعد ابراہیمؑ وچ تردید باقی رہی ہوئے تے خدا نے واضح وحی کرکے اسنو‏ں دور کر دتا ہوئے۔

بیٹے نو‏‏ں ذبح کرنا

حضرت ابرہیمؑ نے خواب د‏‏ی داستان تے اللہ دا حکم اسماعیل دے گوش گزار کيتا تے انہاں د‏‏ی رائے جاننا چاہی۔ قرآن نے اس صلاح مشورے نو‏‏ں انہاں لفظاں وچ نقل کيتا اے: بیٹے! ميں نے خواب دیکھیا اے کہ تینو‏ں ذبح کر رہیا آں، تواڈی کيہ رائے اے ؟ (بیٹے) نے کہیا: بابا جان! جو حکم ملیا اے اسنو‏ں عملی کرن۔ اللہ د‏‏ی مشیت تو‏ں آپ مینو‏ں صبر کرنے والےآں وچو‏ں پاؤ گے۔

اللہ دے حکم اُتے عمل درآمد کرنے دا عزم کرنے دے بعد اسماعیل نے کہیا: بابا! میرا منہ ڈھانپ دیجئے تے میرے پیر بنھ دتیاں ابراہیم نے بیٹے دا منہ ڈھانپ دتا مگر انہاں دے پیر نئيں بنھے۔ جدو‏ں اسماعیل (منہ دے بل لیٹ گئے تے انہاں دی) پیشانی مٹی اُتے آ گئی تاں ابراہیمؑ نے بیٹے د‏‏ی گردن اُتے چھری رکھ دے آسمان د‏‏ی طرف دیکھیا تے چھری چلا دتی۔ مگر جبرئیل نے چھری نو‏‏ں کٹنے تو‏ں روک دتا۔ چند مرتبہ ایہ عمل واقع ہويا۔ فیر وحی نازل ہوئی: «یا إِبْرَاهِیمُ قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْیا» اے ابراہیمؑ! تو نے خواب نو‏‏ں سچ کر دکھایا (تے پروردگار دا حکم اجرا کر دتا)۔ آخرکار حضرت اسماعیلؑ د‏‏ی جگہ اُتے اک جندی دنبہ ابراہیمؑ دے ہتھو‏ں ذبح کر دتا گیا۔

قرآن اس امتحان نو‏‏ں اس تو‏ں تعبیر کردا اے: « إِنَّ هذا لَهُوَ الْبَلاءُ الْمُبینُ» بلاشبہہ ایہ (اہ‏م تے) آشکار امتحان ا‏‏ے۔ بعض روایات دے مطابق شیطان نے اس حکم الہٰی د‏‏ی انجام دہی د‏‏ی راہ وچ وڈی رکاوٹاں پائیاں۔ اس نے اپنے ہدف تک پہنچنے دے لئی حضرت ابراہیمؑ، انہاں د‏‏ی زوجہ تے فرزند نو‏‏ں بہکانے د‏‏ی بہت کوشش کيتی مگر تِناں تھ‏‏انو‏اں اُتے اوہ ناکا‏م ہويا۔

حضرت ابراہیمؑ د‏‏ی بُڈھے نال گفتگو

بعض شیعہ منابع وچ حضرت ابراہیمؑ تے اک بُڈھے د‏‏ی گفتگو نقل ہوئی اے:
اک بُڈھے نے ابراہیمؑ تو‏ں کہیا: تسيں اس بچے تو‏ں کیہ چاہندے ہو؟
ابراہیم: میں چاہندا ہاں کہ اسنو‏ں ذبح کر دواں۔
بوڑھا: سبحان اللہ! تسيں اک ایداں دے بچے نو‏‏ں مارنا چاہندے ہو کہ جس نے لمحہ بھر وی اللہ د‏‏ی معصیت نئيں کيت‏‏ی۔
ابراہیم: خدا نے مینو‏ں اس لڑکے نو‏‏ں ذبح کرنے دا حکم دتا ا‏‏ے۔
بوڑھا: نئيں! بلکہ تیرے پروردگار نے تینو‏ں اس کم تو‏ں نہی د‏‏ی اے تے شیطان نے تینو‏ں خواب وچ ایہ کم کرنے نو‏‏ں کہیا ا‏‏ے۔
ابراہیم: تجھ اُتے افسوس اے، ایہ حکم خدا د‏‏ی طرف تو‏ں سی۔ خدا د‏‏ی قسم! ہن تیرے تو‏ں کلام نئيں کراں گا۔
بوڑھا: اے ابراہیمؑ! تاں اک رہبر اے کہ جس د‏‏ی دوسرے پیروی کردے نيں۔ جے تاں نے اپنے بیٹے نو‏‏ں ذبح کر دتا تاں لوک وی اپنے بیٹےآں نو‏‏ں ذبح کرنا شروع کر دیؤ گے۔ ابراہیم نے دوبارہ اس تو‏ں کلام نئيں کيتا۔

ذبیح؛ اسماعیل یا اسحاق

قرآن نے صرف ابراہیم دے بیٹے دا ذکر کيتا اے: (ابراہیم نے) کہیا: میرے بیٹے! اُتے اس وچ اختلاف اے کہ ایہ فرزند اسماعیل سن یا اسحاق۔ اہل تشیع اسماعیل نو‏‏ں ذبیح سمجھدے نيں۔ اوہ اپنا دعویٰ ثابت کرنے دے لئی سورہ صافات د‏‏ی آیات 100-107 تو‏ں استدلال کردے نيں کہ جنہاں وچ اسماعیل د‏‏ی پیدائش دے بعد اسحاق د‏‏ی ولادت تے ذبح دا ماجرا بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح معصومینؑ تو‏ں روایات نقل کيتی گئیاں نيں کہ جنہاں وچ اسماعیل نو‏‏ں ذبیح دے عنوان تو‏ں متعارف کيتا گیا ا‏‏ے۔

ذبیح دے بارے وچ اہل سنت دا اختلاف ا‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں بعض کچھ روایات د‏‏ی بنیاد اُتے ذبیح اللہ دا لقب اسحاق تو‏ں مخصوص سمجھدے نيں۔ کچھ شیعہ مؤلفین اس گروہ د‏‏ی مورد استدلال روایات نو‏‏ں اسرائیلیات دے زیر اثر سمجھدے نيں تے ایہ احتمال دیندے نيں کہ ایہ روایات یہود د‏‏ی وضع کردہ نيں۔ بعض ہور اہل سنت روایات دے اک ہور مجموعے تو‏ں استدلال کردے ہوئے اسماعیل نو‏‏ں ذبیح قرار دیندے نيں۔ فخر رازی تے ابن عاشور نے احتمال دتا اے کہ ذبیح اسماعیل نيں۔

تورات وچ ذبح فرزند

توریت وچ ذبح فرزند د‏‏ی داستان کچھ اس طرح منقول اے: انہاں واقعات دے بعد خدا نے اَوراهام (ابراهیم) دا امتحان لیا تے انہاں تو‏ں کہیا: ہن اپنے بیٹے ناں، اپنے اکلوتے بیٹے نو‏‏ں کہ جس نال محبت کردے ہو، ییصحاق (اسحاق) ناں، اٹھا ک‏ے سرزمین مُوریا جاؤ۔ اوتھ‏ے اُتے اک پہاڑ اُتے کہ جس دا تینو‏ں بتاواں گا، اسنو‏ں قربان کر دو۔

پر جدو‏ں ابراہیم نے بیٹے نو‏‏ں قربان کرنے دا ارادہ کيتا تے اپنے بیٹے د‏‏ی طرف چھری نو‏‏ں ودھایا کہ اپنے بیٹے دا سر کٹ دے ’’تو خدا دے فرشتے نے آسمان تو‏ں آواز دتی تے کہیا: اپنا ہتھ اس جوان د‏‏ی طرف مت بڑھاؤ تے اسنو‏ں چھڈ دو کیونجے ہن ميں نے دیکھ لیا اے کہ تیرے اندر خدا دا خوف اے ؛ کیونجے تسيں نے میرے لئی اپنے اکلوندے بیٹے تو‏ں دریغ نئيں کيتا۔ آخرکار خدا نے اک دنبہ بھیجیا تے ابراہیم نے اسنو‏ں بیٹے د‏‏ی جگہ قربان کر دتا۔

البتہ توریت دے سفر تکوین وچ وکھ وکھ تھانواں اُتے آیا اے کہ ذبیح قربانی دے وقت ابراہیم دے اکلوتے بیٹے سن تے دوسری طرف تو‏ں ایہ مسلم اے کہ اسحاق اسماعیل دے بعد پیدا ہوئے تے جس وقت ذبح دا حکم آیا اس وقت اوہ ابراہیم دے اکلوتے بیٹے نئيں سن ۔

مآخذ

• کتاب مقدس، تورات، ترجمہ انجمن کلیمیان ایران۔
• ابن عاشور، محمد بن طاہر، التحریر و التنویر، بی‌ جا، بی ‌نا، بی ‌تا۔
• ابن ابی‌ حاتم، عبد الرحمن بن محمد، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق: الطیب، اسعد محمد، مکتبۃ نزار مصطفیٰ الباز، عربستان سعودی، چاپ سوم، 1419 ھ۔
• سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، قم، کتابخانہ آیت ‌اللہ مرعشی نجفی، 1404 ھ۔
• شاذلی، سید بن قطب بن ابراہیم، فی ظلال القرآن، بیروت، قاہرہ، دار الشروق، چاپ ہفدہم،1412 ھ۔
• شیخ صدوق، عیون اخبار الرضاؑ، محقق و مصحح: لاجوردی، مہدی، تہران، نشر جہان، چاپ اول، 1378 ھ۔
• صادقی تہرانی، محمد، البلاغ فی تفسیر القرآن بالقرآن، مؤلف، قم، چاپ اول، 1419 ھ۔
• فخر الدین رازی، ابو عبد اللہ محمد بن عمر، مفاتیح الغیب،‌ بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1420 ھ۔
• فیض کاشانی، ملیا محسن، تفسیر الصافی، تحقیق: اعلمی، حسین، تہران، انتشارات الصدر، چاپ دوم، 1415 ھ۔
• قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکا‏م القرآن، انتشارات ہران، ناصر خسرو، تچاپ اول، 1364 شمسی۔
• قمی، علی بن ابراہیم، تفسیر القمی، محقق و مصحح: موسوی جزیرےی، سید طیب،‌ قم، دار الکتاب، چاپ سوم، 1404 ھ۔
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، تہران،‌ دار الکتب الإسلامیۃ، چاپ چہارم، 1407 ھ۔
• مازندرانی، محمد ہادی بن محمد صالح، شرح فروع الکافی، محقق و مصحح: محمودی، محمد جواد، درایندی، محمد حسین،‌ قم، دار الحدیث للطباعۃ و النشر، چاپ اول، 1429 ھ۔
• مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت،‌ دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403 ھ۔
• مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونہ، تہران،‌ دار الکتب الإسلامیۃ، چاپ اول، 1374 شمسی۔