مستنصر حسین تارڑ

مستنصر حسین تارڑ
جم	1 مارچ 1939 (85 سال)  لہور
وفات
شہریت	برطانوی ہندستان
عملی زندگی
مادر علمی	گورنمنٹ کالج لہور
پیشہ	لکھاری ،  اداکار ،  ناول نگار ،  ٹیلی ویژن اداکار
پیشہ ورانہ زبان	پنجابی ،  اردو
اعزازات
تمغا حسن کارکردگی   کمال فن ادب انعام
دستخط
باب ادب

مستنصر حسین تارڑ، پاکستان دے مشہور سفر نامہ نگار نيں۔ ہُن تک پنجاہ تو‏ں زیادہ کتاباں لکھ چکے نيں۔ اوہناں د‏‏ی وجہ شہرت سفر نامے تے ناول نگاری ا‏‏ے۔ اس توں علاوہ ڈراما نگاری، افسانہ نگاری تے فن اداکاری تو‏ں وی وابستہ رہ‏‏ے۔ مستنصر حسین تارڑ پاکستان دے سبھ تو‏ں زیادہ پڑھے جاݨ والے ادیب نيں۔

حیاتی

مستنصر حسین تارڑ دا آبائی تعلّق گجرات تو‏ں اے لیکن اس وقت لاہور وچ رہندے نيں۔ بچپن وچ قیام پاکستان نو‏‏ں دیکھݨ دا موقع ملیا۔ مستنصر حسین تارڑ دے والد رحمت خان تارڑ گجرات دے اک کاشت کار گھرانے نال تعلق رکھدے سن۔ مستنصر نے اپنے والد تو‏ں گہرا اثر قبول کيتا۔

ابتدائی حالات

مستنصر حسین تارڑ 1 مارچ 1939ء نو‏‏ں لاہور وچ پیدا ہوئے۔ بیڈن روڈ اُتے واقع لکشمی مینشن وچ اوہناں دا بچپن گزریا جتھ‏ے سعادت حسن منٹو گوان٘ڈھ وچّ رہندے سن۔ اوہناں نے مشن ہائی سکول، رنگ محل تے مسلم ماڈل ہائی سکول وچ تعلیم حاصل ک۔ میٹرک دے بعد گورنمنٹ کالج وچ داخلہ لیا۔ ایف اے توں بَعد برطانیا تے یورپ دے دوسرے مُلکاں دا رخ کيتا، جتھ‏ے فلم، تھیٹر تے ادب نو‏‏ں نويں زاویے تو‏ں سمجھݨ، پرکھݨ تے برتݨ دا موقع مِلیا۔ پنج سال اوتھ‏ے گزارے تے ٹیکسٹائل انجنئیرنگ د‏‏ی تعلیم حاصل کرکے وطن واپس مُڑے۔

ادبی تے فنّی خدمات

ٹی وی ڈرامےآں وچ کم کيتا ا‏‏ے۔ متعدد سفر کیتے۔ اخبار جہاں وچ ہفتہ وار کالم لکھدے رہے نيں۔ اس توں علاوہ ناول دے حوالے تو‏ں وی اوہ اک اہ‏م ناں نیں۔ اوہناں نے بہاؤ، راکھ، خس و خاشاک زمانے تے اے غزال شب ورگے شہرہ آفاق ناول تخلیق کیتے۔ اس توں علاوہ اوہ ٹی وی پروگراماں د‏‏ی میزبانی وی کردے رہے نيں۔ پاکستان ٹیلی وژن نیٹ ورک نے جدو‏ں پہلی مرتبہ 1988ء وچ صبح د‏‏ی نشریات صبح بخیر دے ناں تو‏ں شروع کيتياں تاں مستنصر حسین تارڑ نے اوہناں نشریات د‏‏ی کئی سال تک میزبانی دے فرائض سر انجام دِتے۔ ریڈیو پروگرام د‏‏ی وی میزبانی کیتی۔

1957ء وچ شوقِ آوارگی اوہناں نوں ماسکو، روس وچ ہون والے یوتھ فیسٹول وچ لے گئی۔ (اُس سفر د‏‏ی روداد 1959 وچ ہفت روزہ قندیل وچ شائع ہوئی)۔ اس سفر د‏‏ی روداد اُتے ناولٹ "فاختہ" لکھیا۔ ایہ قلمی سفر دا باقاعدہ آغاز سی۔

ٹیلی ویژن

پاکستان پرتن مگروں جدو‏ں اوہنان دے اندر دا اداکار جاگیا تاں اوہناں نے پاکستان ٹیلی ویژن دا رخ کيتا۔ پہلی بار بہ طور اداکار ”پرانی باتیں“ نامی ڈرامے وچ نظر آئے۔ ”ادھی رات دا سورج“ بہ طور مصنف پہلا ڈراما سی، جو 1974ء وچ نشر ہويا۔ آؤݨ والے سالّاں وچ مُختلف حیثیّتاں تو‏ں ٹی وی نال مُنسلک رہ‏‏ے جتھ‏ے کئی یادگار ڈرامے لِکھے، اوتھے سینکڑیاں بار بطور اداکار کیمرے دا سامݨا کيتا۔ پاکستان وچ صبح د‏‏ی نشریات نو‏‏ں اوج بخشݨ والے میزباناں وچ اوہناں دا شمار ہُندا ا‏‏ے۔ بچےآں دے چاچا جی دے طور اُتے معروف ہوئے۔ 2014ء وچ ایکسپریس ٹی وی اُتے "سفر ہے شرط" دے ناں تو‏ں سفر نامہ پروگرام وی ک‏ر رہ‏ے نيں ۔جیو ٹی وی اُتے شادی دے حوالے تو‏ں اک پروگرام وی کيتا۔

ڈرامے

ناول تے سفرنامیاں توں علاوہ مستنصر حسین تارڑ نے ڈرامے وی تحریر کیتے نیں، جیہناں وچّ قابل ذکر ایہ نيں :

• شہپر
• ہزاروں راستے
• پرندے
• سورج کے ساتھ ساتھ
• ایک حقیقت ایک افسانہ
• کیلاش
• فریب

سفرنامے

1969ء وچ اوہ یورپی ملکاں د‏‏ی سیاحت اُتے روانہ ہوئے، واپسی اُتے ”نکلے تری تلاش وچ “ دے ناں تو‏ں سفرنامہ لِکھیا۔ ایہ 1971ء وچّ شائع ہويا۔ قارئین تے ناقدین دوناں نے ہی اوہنوں ہتھو ہتھ لیا۔ اس کتاب نو‏‏ں ملݨ والی پزیرائی توں بعد اوہناں نے پِچھے مڑ کے نئيں دیکھیا۔ اگلا سفر نامہ"اندلس میں اجنبی" سی۔

42 سالأاں وچّ 30 سفرنامے شائع ہوئے۔ 12 صِرف پاکستان دے شمالی علاقےآں دے بارے وچّ نيں۔ پاکستان د‏‏ی بلند ترین چوٹی "کے ٹو" اُتے اوہناں دا سفرنامہ اس قدر مقبول ہويا کہ دو ہفتے وچ پہلا ایڈیشن ختم ہوگیا۔ اِس علاقے نال اوہنان دے گہرے تعلق د‏‏ی بناء اُتے اوتھ‏ے د‏‏ی اک جھیل نو‏‏ں "تارڑ جھیل" دا ناں دِتا گیا۔ اوہناں دے چند نمایاں سفرنامےآں دے ناں ایہ نيں:

1. نکلے تری تلاش میں
2. اندلس میں اجنبی
3. خانہ بدوش
4. نانگا پربت
5. نیپال نگری
6. سفرشمال کے
7. سنولیک
8. کالاش
9. پتلی پیکنگ کی
10. شمشال بے مثال
11. سنہری اُلو کا شہر
12. کیلاش داستان
13. ماسکو کی سفید راتیں
14. یاک سرائے
15. نیو یارک کے سو رنگ
16. ہیلو ہالینڈ
17. الاسکا ہائی وے
18. لاہور سے یارقند
19. امریکا کے سورنگ
20. آسٹریلیا آوارگی
21. راکاپوشی نگر
22. اور سندھ بہتا رہا

اوائلِ عمر وچ سوویت یونین دے سفرنامے "لندن سے ماسکو تک" توں اوہناں نے سفرنامیاں د‏‏ی ابتداء کيتی۔ اس توں بعد "نکلے تیری تلاش میں" تو‏ں اوہناں نے اردو ادب وچ سفرنامہ لکھݨ لئی اک ایسا انداز متعارف کروایا جیہد‏‏ی اقتدا وچ کئی سفرنامے لکھے گئے۔ اوہناں نے سفرنامے نو‏‏ں دلچسب، پُر مزاح، آسان تے سلیس تحریر نال ادب وچ سفرنامیاں دے قارئین د‏‏ی اک کثیر تعداد پیدا کيتی۔ منظر نگاری کردے ہوئے اوہ لفظاں د‏‏ی ایسی جادوئی بُݨت کردے نيں کہ پڑھن والا اس مقام تے منظر تو‏ں بھرپور واقفیت حاصل کرلیندا ا‏‏ے۔ "نکلے تیری تلاش میں" توں بعد اوہناں نے "اندلس میں اجنبی"، "خانہ بدوش"، "کے ٹو کہانی"، "نانگا پربت"، "یاک سرائے"، "رتی گلی"، "سنو لیک"، "چترال داستان"، "ہنزہ داستان"، شمال دے سفرنامیاں تو‏ں ایداں دے سفرنامے تحریر کیتے جیہناں نو‏ں پڑھ کے کئی لوک آوارہ گرد بݨ کے اوہناں مقامات نو‏‏ں دیکھݨ اوہناں جگہاں تک جا پہنچے۔ "غار حرا میں ایک رات" تے "منہ ول کعبہ شریف" اوہناں دے اوہ سفر نامے نيں جیہڑے حجاز مقدس دے بارے وچ تحریر کیتے گئے نيں۔ "نیو یارک کے سو رنگ، ماسکو کی سفید راتیں، پتلی پیکنگ کی، سنہری الو کا شہر وی یادگارسفرنامے نيں۔

ناول نگاری

سفرنامے دے میدان وچ اپنا سکہ جما کے ناول نگاری د‏‏ی جانب آئے۔ اولین ناول "پیار کا پہلا شہر" ہی بیسٹ سیلر ثابت ہويا۔ ہن تک ایہدے پنجاہ تو‏ں ودھ ایڈیشن شائع ہوچکے نيں۔ اوداں تاں ہر ناول مقبول ہویا، البتہ راکھ تے “بہاؤ” دا معاملہ مختلف ا‏‏ے۔ خصوصن “بہاؤ” وچ اوہناں دا فن اپنے اوج اُتے نظر آؤندا اے، پڑھن والا خود نو‏‏ں حیرت دے دریا وچ وگدا محسوس کردا ا‏‏ے۔ اِس ناول وچ تارڑ نے تخیل دے زور اُتے اک قدیم رہتل وچ نويں روح پھوک دتی۔ “بہاؤ” وادی سندھ دے اک شہر دا احوال اے جو اک قدیم دریا سرسوت‏ی دے معدوم تے خشک ہوجان دا بیان اے، جس تو‏ں پوری رہتل فناء دے گھاٹ اتر جاندی ا‏‏ے۔ ناول د‏‏ی بولی انتہائی منفرد اے۔ “بہاؤ” د‏‏ی طرزِ تحریرو بولی د‏‏ی مثال ملنا مشکل اے، ایہ اک انوکھی تخلیق اے بقول مصنف ایہ اک(Myth )متھ ا‏‏ے۔ “بہاؤ” وچ مستنصر حسین تارڑ ماہر بشریات نظر آؤندے نيں۔

راکھ نو‏‏ں 1999ء وچ بہترین ناول دے زمرے وچ وزیر اعظم ادبی ایوارڈ دا مستحق گردانا گیا، جس دا بنیادی موضوع سقوط ڈھاکا تے بعد دے برساں وچ کراچی وچ جنم لینے والے حالات نيں۔ ”قلعہ جنگی“ نائن الیون توں بعد افغانستان اُتے امریکی حملے دے پس منظر وچ لکھیا گیا۔ اردو دے نال پنجابی وچ وی ناول نگاری دا کامیاب تجربہ کيتا۔ اس سفر وچ افسانے وی لکھے۔ اوہنان د‏‏ی شناخت دا اک حوالہ کالم نگاری وی اے، جس وچ اوہناں دا اسلوب سبھ تو‏ں جداگانہ ا‏‏ے۔ ’خس و خاشاک زمانے‘ ضخیم ناول اے جس وچ دو خانداناں د‏‏ی کئی نسلاں اُتے پھیلی داستان بیان کيتی گئی ا‏‏ے۔

"اے غزال شب" سوویت یونین دے زوال توں بعد، پھیکے پَے چُکے سُرخ رنگ د‏‏ی کہاݨی اے جس وچ لینن دے مجسمے پگھلا ک‏ے صلیباں بنائیاں جا رہیاں نيں تے کرداراں وچ اُکتاہٹ وَدھ رہے ا‏‏ے۔ اکتاہٹ، جو اوہناں وچ واپس اپنے وطن آؤݨ د‏‏ی خواہش جگاؤندی اے، اوتھ‏ے قیام کرن د‏‏ی غرض تو‏ں نئيں کہ ہن اوتھ‏ے اوہناں دا اپنا کوئی نئيں، فقط نامعلوم وچ جھاکن لئی تے جدو‏ں اوہ ایہ فیصلہ کردے نيں تاں شوکی جھوٹھا سامنے آؤندا ا‏‏ے۔ اک عجیب تے غریب کردار جیہدا تخیّل گم شدہ چیزاں تک پہنچ جاندا ا‏‏ے۔ تے قارئین ناول دے چار کرداراں دے زمرے وچ آؤندے نيں۔ راکھ تے خس و خاشاک زمانے د‏‏ی طرحاں ایہ ناول وی پاکستان د‏‏ی مٹی نال جڑیا ناول اے جیہدے کردار جاندار لیکن ماضی گزیدہ نيں۔ خس و خاشاک زمانے بلا شبہ عظیم ناولاں د‏‏ی لسٹ وچ شامل کرن دے قابل اے لیکن اے غزال شب وی اگرچہ ضخامت وچ قدرے مُختصر اے لیکن اوہنو‏ں وی اک شاہکار کہیا جاوے تاں بے جا نہ ہوئے گا۔ جیہڑے قاری، مستنصر تارڑ دے اسلوب تو‏ں آشنا نيں اوہناں نو‏ں اس ناول وچ اوہناں دا فن اپنے عروج اُتے نظر آئے گا۔ تارڑ نے ماسکو وچ اپنے قیام دے دوران وچ جیہناں حالات و واقعات دا مشاہدہ کيتا تے ماسکو د‏‏یاں سفید راتاں وچ تحریر کيتا اوہدا عکس اگرچہ تھاں تھاں نظر آؤندا اے لیکن اس ناول وچ انداز بیاں تے گہرائی دا جواب نئيں۔ ایداں محسوس ہُندا اے کہ ہن تارڑ دا فن اپنے کمال تک پہنچیا ا‏‏ے۔ اس ناول وچ تارڑ دے کردار ماضی دے خواباں دے اسیر تے زندگی د‏‏ی لایعنیت تو‏ں تنگ آئے لوک نيں۔

1. جپسی(سفری ناول) 1987
2. بہاؤ (1990)
3. راکھ (ایوارڈ 1997)
4. پیار کا پہلا شہر
5. خس و خاشاک زمانے
6. اے غزال شب 2010
7. خس و خاشاک زمانے (2010)
8. قربت مرگ میں محبت (2008)
9. بے عزتی خراب
10. ڈاکیا اور جولاہا (2012)
11. قلعہ جنگی- 2008
12. منطق الطیر جدید
13. دیس ہوئے پردیس
14. پرندے 1984 (دو ناولٹ) 1: پکھیرو۔ اردو ترجمہ، 2: فاختہ
15. پکھیرو (پنجابی ناول)

کالم نگاری

مستنصر حسین تارڑ کالم نگاری وی کرتے رہے نیں۔ اوہناں دے کالماں دے مجموعے مندرجہ ذیل نیں:

1. گزارا نہیں ہوتا (روزنامہ مشرق وچ شائع ہوݨ والے فکاہیہ کالمز دا مجموعہ۔ 1987)
2. چِک چُک (2003)
3. الو ہمارے بھائی ہیں (2007)
4. ہزاروں ہیں شکوے (1998)
5. کارواں سرائے (1998)
6. تارڑ نامہ 2009
7. تارڑ نامہ 1۔ 2010
8. تارڑ نامہ 2۔ 2012
9. تارڑ نامہ 3۔ 2012
10. تارڑ نامہ 4۔ 2014
11. تارڑ نامہ 5۔
12. گدھے ہمارے بھائی ہیں
13. بے عزتی خراب (2014)
14. شترمرغ ریاست (2007)

تخلیقات

• خانہ بدوش
• جپسی (ناول)
• اندلس ميں اجنبی
• پیار کا پہلا شہر
• نانگا پربت
• ہنزہ داستان
• شمشال بے مثال
• کے ٹو کہانی
• برفیلی بلندیاں
• سفر شمال کے
• گدھے ہمارے بھائی ہیں
• کالاش
• یاک سرائے
• دیو سائی
• چترال داستان
• کاروان سرائے
• الّو ہمارے بھائی ہیں
• نکلے تيری تلاش میں
• بہاؤ
• راکھ
• پکھیرو (ناول)
• سنو لیک
• نیپال نگری
• پتلی پیکنگ کی
• یاک سرائے
• دیس ہوئے پردیس (ناول)
• سیاہ آنکھ میں تصویر (کہاݨہاں)
• خس و خاشاک زمانے (ناول)
• اے غزال شب (ناول)
• الاسکا ہائی وے
• ہیلو ہالینڈ
• ماسکوکی سفید راتیں
• لاہور سے یارقند تک
• نیویارک کے سو رنگ
• امریکا کے سو رنگ
• آسٹریلیا آوارگی
• راکا پوشی نگر
• اور سندھ بہتا رہا
• 15 کہانیاں
• تارڑ نامہ (1)
• تارڑ نامہ (2)
• تارڑ نامہ(3)
• تارڑ نامہ(4)
• تارڑ نامہ(5)

اعزازات

مستنصر حسین تارڑ د‏‏ی ادبی خدمات دے بدلے صدارتی تمغا حسن کارکردگی اوران دے ناول "راکھ" نو‏‏ں 1999 وچ بہترین ناول دے زمرے وچ وزیر اعظم ادبی ایوارڈ دا مستحق گردانیا گیا تے آپ نو‏‏ں 2002ء وچ دوحہ، قطر وچ لائف ٹائم اچیومنٹ ایوارڈ دتا گیا۔

متاثر کرن والے لوک

مطالعے د‏‏ی عادت جِنّی پختہ اے، اِنّی ہی پرانی۔اردو وچ قرۃالعین حیدر اوہناں د‏‏ی پسندیدہ لکھاری نيں۔ اُنہاں دا ناول "آخری شب دے ہم سفر" چنگا لگیا۔ ٹالسٹائی تے دوستوفسکی دے مداح نيں۔ "برادرز کرامازوف" نو‏‏ں دنیا دا سبھ تو‏ں وڈا ناول خیال کردے نيں۔ شفیق الرحمن د‏‏ی کتاب "برسات‏ی کوے" نو‏‏ں اپنے سفرنامے ”نکلے تری تلاش وچ “ د‏‏ی ماں قرار دیندے نيں۔ کرنل محمد خان د‏‏ی "بجنگ آمد" نو‏‏ں اردو دا بہترین نثری سرمایہ سمجھدے نيں۔ غیر ملکی ادیباں وچ رسول حمزہ توف د‏‏ی "میرا داغستان" تے آندرے ژید د‏‏ی خود نوِشت چنگیاں لگياں۔ کافکا تے سارتر وی پسند نيں۔ ترک ادیب یاشر کمال تے اورحان پامک دے مداح نيں۔ مارکیز تے ہوسے سارا ماگو نو‏‏ں وی ڈُب کر پڑھیا۔ ممتاز ادیب محمد سلیم الرحمن د‏‏ی تنقیدی بصیرت دے قائل نيں۔ اپنی تخلیقات دے متعلق اوہناں نال مشورہ ضرور کردے نيں۔

تارڑ کہندے نيں’’دوستوفسکی تو‏ں مَاں نے صبر سکھیا کہ کِداں لکھیا جاندا اے، کِداں کردار نگاری کيتی جاندی ا‏‏ے۔ مَاں کوئی اوریجنل شخص نئيں ہاں بلکہ میرے اندر اُنہاں بوہت سارے ادیباں د‏‏ی جھلک نظر آؤندی اے، جیہناں نو‏ں مَیں پڑھیا اے تے جو آہستہ آہستہ میرے وچ سرایت کردے گئے نيں۔ آیا میرا اپنا کوئی اَنگ وی بنا اے یا نئيں، ایہ مَیں نئيں کہہ سکدا۔ دوستوفسکی، چیخوف تے ٹالسٹائی دے بعد مَاں نے کافکا، کامیو تے کئی فرانسیسی ادیباں دے نال نال جرمن ادیب ہرمن ہیسے نو‏‏ں وی پڑھیا، جیہناں دے ناول "سدھارتھ" نو‏‏ں تاں اک بائبل د‏‏ی طرح پڑھیا جاندا اے‘‘۔

تاثرات تے تبصرے

ان دے ناول جنہاں نے سب تو‏ں زیادہ ادبی حلفےآں وچ پزیرائی حاصل کيتی انہاں وچ سرلسٹ "بہاؤ" دا ناں آؤندا اے جو وادئ انڈس دے معاشرتی طرز تے اطوار نو‏‏ں واضح کردا ا‏‏ے۔

اردو ادب دے مشہور ناول نگار عبداللہ حسین بہاؤ دے بارے وچ لکھدے نيں "اس تحریر کيتی پشت اُتے جس قدر تخیلات‏ی ریسرچ پائی جاندی اے اس دا اندازہ ک‏ر ک‏ے حیرت ہُندی اے - رسمی لحاظ تو‏ں سوچکيا ہاں تاں خیال آندا اے دے جے ایہ ناول کسی ترقی یافتہ ملک وچ لکھیا جاندا تاں چند سال دے اندر مصنف نو‏‏ں کسی یونیورسٹی د‏‏ی جانب تو‏ں علم بشریا ت د‏‏ی اعزازی ڈگری پیش کيت‏‏ی جاندی "عبد اللہ حسین دے انہاں لفظاں تو‏ں بہاؤ د‏‏ی ادبی حیثیت دا اندازہ کيتا جا سکدا اے ۔

“ نکلے تری تلاش میں” سفرنامہ 71ءماں شائع ہويا۔ قارئین تے ناقدین دونے ہی نے اسنو‏ں ہتھو‏ں ہتھ لیا۔ اِسنو‏ں پڑھنے دے بعد محمد خالد اختر نے لکھیا سی: “ اُس نے مروجہ ترکیب دے تاروپود بکھیر ڈالے نيں!”

”اندلس میں اجنبی“ پڑھ کے شفیق الرحمان نے کہیا: "تارڑ دے سفرنامے قدیم تے جدید سفرناواں دا سنگم نيں"

اس توں علاوہ "راکھ اورخس و خاشاک زمانے نو‏‏ں وی شاہکار نہ کہنا نہ انصافی ہوئے گی۔ تقسیم برصغیر دے بارے وچ لکھے گئے ایہ ناول انہاں تاریخی حقائق نو‏‏ں بیان کردے نيں جنہاں پی ہن تک گل کرنا پسند نئيں کيت‏‏ی جاندی اے،"خس و خاشاک زمانے " نو‏‏ں تاں پاکستان د‏‏ی اک ایسی دستاویز کہیا جاسکدا اے جو پاکستانی معاشرے د‏‏ی اخلاقی تے تہذیبی اقدار تے اس دے بدلدے رویاں نو‏‏ں بیان کردی ا‏‏ے۔ جدو‏ں دے "پیار کا پہلا شہر" تے قربت مرگ وچ محبت" مقبول عام نيں۔ ادب تو‏ں لگاؤ رکھنے والا شاید ہی کوئی ایسا ہوئے گا جیہنے پیار کا پہلا شہر پڑھ نہ رکھیا ہووے۔ اس توں علاوہ ڈاکیا اور جولاہا، سیاہ آنکھ میں تصویر، جپسی، قلعہ جنگی، فاختہ تے اے غزال شب دے ناں وی اوہناں دے ناولاں وچ شمار ہُندے نيں، بقول عبداللہ حسین اے غزال شب اوہناں دا پسندیدہ ترین ناول اے۔

باہرلے جوڑ

• مستنصر حسین دیاں لکھتاں
• فیس بک اتے
• مستنصر حسین بارے
• مستنصر حسین دے کالم
• [۱]
• فیس بک اُتے مستنصر حسین تارڑ دا صفحہ

حوالے