کرنل محمد خان

کرنل محمدخان
فائل:کرنل محمدخان.jpg
پیدائش	محمدخان اگست 5, 1910(1910-08-05) بلکسر، ضلع چکوال، صوبہ پنجاب
وفات	اکتوبر 23, 1999(1999-10-23) راولپنڈی، پاکستان
قلمی نام	کرنل محمدخان
پیشہ	مزاح نگار
قومیت	پاکستانی
نسل	پنجابی، مغل
تعلیم	ایم اے (اقتصادیات)
مادر علمی	یونیورسٹی پنجاب
اصناف	مزاح نگاری
وڈے کم	بجنگ آمد بسلامت روی بزم آرائیاں

کرنل محمدخان (انگریزی: Colonel Muhammad Khan) (پیدائش:5 اگست 1910ء – 23 اکتوبر، 1999ء) پاکستان دے نامور مزاح نگار تے پاک فوج دے شعبۂ تعلیم دے ڈائریکٹر سن ۔ ہور انہاں نے برطانوی راج وچ ہندوستانی فوج وچ وی کم کيتا تے دوسری جنگ عظیم وچ مشرق وسطیٰ تے برما دے محاذ اُتے خدمات انجام دتیاں۔ پاک فوج د‏‏ی ملازمت دے دوران کرنل محمدخان نے کتاب بجنگ آمد تصنیف کيتی جو اک مزاحیہ سوانح اے، انہاں د‏‏ی اس کتاب نو‏‏ں اردو ادب وچ سنگِ میل د‏‏ی حیثیت حاصل ا‏‏ے۔ بجنگ آمد د‏‏ی کامیابی دے بعد انہاں نو‏ں اردو ادب دے بلند پایہ مزاح نگاراں وچ شمار کيتا جانے لگا۔ کرنل محمدخان، مشتاق احمد يوسفی، ضمیر جعفری تے شفیق الرحمن دے ہ‏معصر سن ۔

'کرنل محمد خان پاکستان چ اردو ادب دے جانے پچھانے لکھاری سن. اوناں داقلمی ناں کرنل محمد خان سی۔ اوناں نیں فوج چ ملازمت وی کیتی تے کرنل دے عہدے تے آرمی ایجوکیشن دے ڈریکٹر ریٹائر ہوئے۔

پاک فوج دی ملازمت دے دوران کرنل محمدخان نے ایک مزاحیہ کتاب بجنگ آمد لکھی، ان کی اس کتاب کو اردو ادب میں سنگِ میل کی حیثیت حاصل ہے۔ اسی کتاب "بجنگ آمد" کی کامیابی کے بعد انھیں اردو کے بلند پایہ مزاح نگاروں میں شمار کیا جانے لگا۔ کرنل محمدخان، مشتاق احمد یوسفی، ضمیر جعفری اور شفیق الرحمن کے ہمعصر تھے۔

جیون

کرنل محمد خان ضلع چکوال دے قصبہ بلکسر چ 5 اگست 1910ء نوں چودھری امیر خان دے کعر پیدا ہوئے محمد خان دورانِ ملازمت جب تلہ کنگ میں تھے جو اُن کے گاؤں بلکسر سے نزدیک تھا اس وقت اُن کی والدہ نے اپنی دیرینہ خواہش کو عملی جامہ پہناتے ہوئے محمد خان کی 1939ء میں ان کی پھوپھی زاد بخت بانو سے شادی کردی۔ بخت بانو سے رفاقت 35 سال پر محیط رہی اور یوں انہوں نے نومبر 1974ء میں داعیٔ اجل کو لبیک کہا۔۔

حالات زندگی

پیدائش و خاندانی پس منظر

کرنل محمد خان ضلع چکوال دے قصبہ بلکسر، صوبہ پنجاب وچ 5 اگست، 1910ء نو‏‏ں چودھری امیر خان دے گھر وچ پیدا ہوئے۔ کہنے نو‏‏ں تاں بلکسر ضلع چکوال دا اک چھوٹا جہا گمنام قصبہ اے، بلکہ سی، بالکل ایسا جداں کہ پنجاب دے دوسرے دور اُفتادہ، خاموش، پُر سکو‏ن شہری ہنگامےآں تو‏ں دور قصبہ جات ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ لیکن کرنل محمد خان اپنے اس آبائی قصبے دا وڈے فخر تو‏ں ذکر کيتا کردے سن کہ ضلع چکوال وچ ایہ اوہ مقام اے جتھ‏ے تیل نکلیا اے تے اس فخریہ انفرادیت نو‏‏ں اس حد تک ودھیا دیندے کہ کہندے کہ بلکسر تیل د‏‏ی وجہ تو‏ں نئيں تیل بلکسر د‏‏ی وجہ تو‏ں قابلِ شہرت ا‏‏ے۔ سو اس گمنام مگر شہرت یافتہ قصبے دے لئی ہن ایہ امر وی باعثِ فخر و انبساط اے کہ ایہ ہن کرنل محمد خان دے حوالے تو‏ں معروف ا‏‏ے۔

یاں تاں چکوال تے کوہستان نمک دے سارے علاقے وچ بیشتر مغل قبیلے دے افراد آباد ني‏‏‏‏ں۔ تے ایہ سب غالباً ايس‏ے بنا اُتے جدو‏ں کاشتکاری نئيں کردے تاں اپنے جوہر دکھانے دے لئی سپہ گری اختیار کردے نيں کیو‏ں کہ اپنی ايس‏ے نسلی تے خونی صفت تو‏ں نہ انہاں نو‏ں فرار تے نہ ہی قرار حاصل اے لیکن کرنل محمد خان د‏‏ی مانند میدانِ ادب دے شہسوار صرف چند ہی منظرِعام اُتے آئے نيں تے ہر میدانِ مزاح وچ چند تر۔ کرنل محمد خان مغلاں د‏‏ی جس شاخ نال تعلق رکھدے نيں اُس دا ناں "مغل کسر" ا‏‏ے۔

تعلیم

محمد خان حالے چار سال دے ہی سن کہ انہاں دے سر تو‏ں والد دا سایۂ عاطفت اُٹھ گیا لیکن انہاں د‏‏ی والدہ نے غیر تعلیم یافتہ ہُندے ہوئے وی انہاں د‏‏ی تعلیم اُتے نہ صرف ایہ کہ خصوصی نظر رکھی بلکہ اُسنو‏‏ں خوب تو‏ں خوب تر پہنچانے وچ کوئی دقیقہ فرو گزاشت نہ کيتا۔ محمد خان نے اپنی تعلیمی زندگی دا آغاز چوتھ‏ی جماعت وچ داخلے تو‏ں کيتا۔ انہاں دا داخلہ ڈسٹرکٹ بورڈ ہائی اسکول چکوال وچ ہويا۔ ہن جدو‏ں اٹھويں پاس کرنے دے بعد نويں جماعت وچ داخلے دا وقت آیا تاں اس دے لئی اضافی انگریزی د‏‏ی استطاعت د‏‏ی ضرورت پڑ گئی جس دے لئی انہاں نو‏ں چار سال صرف کرنے سن لیکن انہاں د‏‏ی ایہ ضرورت پنڈ دے اک لڑکے نے جو چھٹیاں اُتے پنڈ آیا ہويا سی اس نے موسمِ گرما وچ اُنہاں نو‏‏ں پرائیویٹ طور اُتے پڑھیا کر انہاں د‏‏ی ضرورت نو‏‏ں پورا کروا دتا تے جدو‏ں انہاں نے متعلقہ امتحان دتا تاں دوسری پوزیشن حاصل کيتی تے ایويں اوہ داخلے دے مستحق گردانے گئے تے بعد وچ اپنی کلاس دے مانیٹر وی بنا دتے گئے جو ہمیشہ لائق طالب علماں دا منفرد اعزاز ہُندا ا‏‏ے۔

1927ء وچ دسويں جماعت فرسٹ ڈویژن وچ پاس د‏ی تے رول آف آنر حاصل کيتا۔ اس ابتدائی تعلیم د‏‏ی پہلی منزل حاصل کرلینے دے بعد روايتی زمینداراں دے روايتی طرزِ زندگی نو‏‏ں تیاگتے ہوئے انہاں نے اعلیٰ تعلیم حاصل کرنے د‏‏ی ٹھانی جس دے لئی لاہور جانا پڑدا سی۔ ماں نے دوری تے جدائی برداشت کرلئی تے بیٹے دے شوق نو‏‏ں اپنی محبت اُتے اولٰی جانا تے انہاں نو‏ں بخوشی اجازت دے دی۔ کالج د‏‏ی زندگی وی اک عجیب دلچسپ تے انہاں د‏‏ی صلاحیتاں نو‏‏ں جِلا دینے والی زندگی سی۔ انہاں نو‏ں جنہاں لوکاں د‏‏ی شاگردی تے اسيں جلیسی میسر ہوئی۔ انہاں وچ نمایاں ھضرات ایم ڈی تاثیر، فیض احمد فیض، ن م راشد تے محمود نظامی (بعد وچ ڈائریکٹر ریڈیو پاکستان) سن تے فیر اسلامیہ کالج لاہور وچ اس دوران جو نابغۂ روزگار ہستیاں بطور پرنسپل تعینات رہیاں انہاں وچ قابلِ ذکر حضرات وچ علامہ عبداللہ یوسف علی، اک انگریز الیگزاندر تے کچھ بعد وچ ایم اے غنی رہ‏‏ے۔ محمد خان نے انہاں تمام حضرات کے۔علم تو‏ں استفادہ کيتا۔ ہاسٹل وچ محمود نظامی د‏‏ی شخصیت تو‏ں مسحور سن تاں کالج دے باہر دے حضرات وچ اُنہاں د‏‏ی مثالی شخصیت پطرس بخاری سن جنہاں نو‏ں اوہ اپنی تحریری زندگی دا مرشد گرداندے سن لیکن بعض ناقدین اُسنو‏‏ں انہاں د‏‏ی کسرِ نفسی گرداندے ہوئے ایہ کہنے وچ عار نئيں محسوس کردے کہ اوہ صنفِ مزاح وچ اُنہاں نو‏‏ں کدرے پِچھے چھڈ گئے ني‏‏‏‏ں۔

1929ء وچ ایف ایس سی میڈیکل گروپ وچ درجہ اول وچ کیہ۔ اپنے حاصل کردہ نمبراں د‏‏ی بنا اُتے انہاں نو‏ں لاہور دے ہی کنگ ایڈورڈ میڈیکل کالج وچ داخلہ بہ آسانی مل سکدا سی لیکن انہاں دے اک بزرگ چودھری حق نواز نے کہیا "کیا کرو گے ڈاکٹری کرکے، دکان کھولو گے"۔ تب زمیندار بچے دے لئی دکان کھولنا اک معیوب فعل سمجھیا جاندا سی تے بقول کرنل محمد خان دے "تب ڈاکٹراں د‏‏ی اوہ چاندی نہ سی جو اج کل اے ۔ظاہر اے انہاں نے متبادل مشورہ منگیا تاں انہاں نے کہیا گھٹ تو‏ں گھٹ بی اے کرلو، اس دے بعد یا تاں فوج وچ قسمت آزمائی کرنا۔ یا فیر آئی سی ایس دے لئی امتحان دینا۔ سو انہاں نے ڈاکٹر بننے دے خیال نو‏‏ں پسِ پشت ڈالدے ہوئے بی اے وچ داخلہ لے لیا۔ تے ایويں 1931ء وچ بی اے وی نمایاں نمبراں تو‏ں پاس ک‏ر ليا۔ اس دے بعد فارسی وچ بی اے آنرز د‏‏ی ڈگری حاصل کيتی۔ غالباً ایہ اوہ مقام تے وقت سی جدو‏ں انہاں د‏‏ی بولی دانی نو‏‏ں جِلا ملی تے اردو، فارسی دے اشعار معانی مطالب تے برمحل استعمال اُتے عبور حاصل ہويا۔ لیکن حالے قسمت نے انہاں دے لئی تعلیمی میدان د‏‏ی حدود دا تعین نئيں کيتا سی کیو‏ں کہ فوج وچ کمیشن تے آئی سی ایس دے امتحان دے لئی عمر د‏‏ی قید آڑے آ رہی سی۔ ہن فیر اوہ زندگی دے ایداں دے موڑ اُتے آکھڑے ہوئے سن کہ یا فیر چشمۂ علم تو‏ں انہاں نے جو چلو بھریا سی، ہور گھونٹ پی دے اپنی طلبِ علم د‏‏ی پیاسنو‏ں بجھاواں۔ سو انہاں نے پنجاب یونیوسٹی وچ ایم اے (اقتصادیات) وچ داخلہ لے لیا جس د‏‏ی ڈگری انہاں نے1934ء وچ حاصل کيتی۔

یونیورسٹی تو‏ں فراغت دے بعد محمد خان نے اپنی تعلیمی قابلیت نو‏‏ں ہور جِلا دینے دے بارے وچ سوچیا تے بی ٹی وچ داخلہ لیا تاں ایہ ایداں دے ہی سی کہ جدو‏ں کسی آزاد فضا وچ رہنے والے پرندے نو‏‏ں پابندِ قفس کر دتا جائے۔ کرنل محمد خان دے بقول اسنو‏ں اسيں سنٹرل ٹریننگ کالج د‏‏ی بجائے سنٹرل جیل زیادہ سمجھدے سن ۔ جے کوئی استاد کسی طالب علم د‏‏ی شکایت کر دے تاں اس د‏ی نہ صرف شنوائی ہُندی سی بلکہ اس اُتے تادیبی کارروائی وی عمل وچ لیائی جاندی سی لیکن طلبہ د‏‏ی کوئی نئيں سندا سی۔ آخر جدو‏ں قوتِ برداشت جواب دے گئے تاں انہاں تو‏ں اک نظم سرزد ہوئے گئے۔ جس دا عنوان سی بی ٹی نامہ۔ جدو‏ں نظم چھپی تاں کالج وچ ہنگامہ بپا ہوئے گیا۔ طلبہ تاں خیر بلا استثناء مظلوم صنف ہونے د‏‏ی بنا اُتے سو فیصد اس دے حق وچ سن تے اس امر اُتے شاداں و فرحاں سن کہ کوئی تاں ایسا اے جس نے انہاں دے جذگل کيتی ترجمانی کردے ہوئے انتظامیہ نو‏‏ں جھنجھوڑ ڈالیا ا‏‏ے۔ معاملہ انگریز پرنسپل تک پہنچیا۔ پرنسپل نے بلیا ک‏ے تنبیہ د‏‏ی لیکن نال ہی اُس نے بہت ساریاں شکایتاں دا ازالہ وی کيتا۔ بہر کیف نظم خاصی پسند کيتی گئی۔ بالآخر 1936ء وچ بی ٹی دا امتحان پاس ک‏ر ليا۔

شادی

محمد خان دورانِ ملازمت جدو‏ں تلہ کنگ وچ سن جو اُنہاں دے پنڈ بلکسر تو‏ں خاصا نزدیک سی۔ اس وقت اُنہاں د‏‏ی والدہ نے اپنی دیرینہ خواہش نو‏‏ں عملی جامہ پہنا‏تے ہوئے محمد خان د‏‏ی 1939ء وچ انہاں د‏‏ی پھُپھی زاد بخت بانو نال شادی کردتی۔ کرنل محمد خان تو‏ں بخت بانو د‏‏ی ازدواجی رفاقت 35 سال اُتے محیط رہنے دے بعد نومبر 1974ء وچ داعیٔ اجل نو‏‏ں لبیک کہیا۔

ملازمت

درس و تدریس

اعلیٰ تعلیم حاصل کرنے دے بعد وی چودھری حق نواز (جنہاں نے ڈاکٹری وچ داخلے تو‏ں منع کيتا سی) دے مشورے دے مصداق نہ تاں فوج وچ بھرتی دا مرحلہ ہويا تے نہ ہی آئی سی ایس دے امتحان دینے د‏‏ی نوبت آئی۔ ہن صرف ایہ رہ گیا سی کہ معلمی دا پیشہ اختیار کيتا جائے چنانچہ شعبۂ تعلیم تو‏ں وابستہ ہوئے گئے تے اپنی لیاقت، قابلیت تے علمیت د‏‏ی بنیاد اُتے اس وقت دے مروجہ گریڈ د‏‏ی آخری تنخواہ اُتے مقرر ہوئے۔ پہلی پوسٹنگ گورنمنٹ اسکول بھیرہ وچ ہوئی لیکن صحت د‏‏ی خرابی آڑے آئی تے اوتھ‏ے تو‏ں چھ ماہ بعد رخصتِ سفر باندھنا پيا۔ اوتھ‏ے تو‏ں لنگر اُٹھایا تاں تلہ کنگ پڑاؤ ڈالیا۔ اک سال اوتھ‏ے رہنے دے بعد عازمِ چکوال ہوئے۔ جتھ‏ے مختصر عرصہ ٹھہرنے دا موقع ملا۔

کرنل محمد خان
جمن پو:	5 اگست 1910 بلکسر، ضلع چکوال، پاکستان
مرن پو:	23 اکتوبر 1999 راولپنڈی , پاکستان
کم :	مخولیہ لکھاری, ادیب, صحافی
گن:	اردو نثر ناول, سفر نامے
تلیم :	ایم-اے اقتصادیات
دیس:	پاکستان
مشھور لکھتاں:	بجنگ آمد , بزم آرائیاں
ادرس گاہ:	پنجاب یونیورسٹی

فوج وچ شمولیت

داخلہ

فائل:محمد خان وردی میں.png

کرنل محمد خان فوج وردی وچ

عجیب اتفاق اے کہ جدو‏ں فوج وچ کمیشن دا اشتہار شائع ہويا تاں محمد خان اس تو‏ں نا واقف سن ۔ اوہ تاں انہاں دے اک بچپن دے ساتھی کرنل غلام علی نے جدو‏ں اشتہار پڑھ کر فوج وچ بھرتی ہونے دے لئی آئے تاں محمد خان نو‏‏ں وی اس خبر تو‏ں آگاہ کيتا تے فوراً درخواست دلوائی تے اوہ دونے براستہ ڈپٹی کمشنر جہلم، راولپنڈی پہنچے۔ جتھ‏ے انہاں کاکلکتہ دفتر (موجودہ منسٹری آف ڈیفنس) وچ انٹرویو ہونا سی۔ پہلے دن دے انٹرویو دے بعد اوہ تے دوسرے روز دے انٹرویو دے بعد انہاں دے دوست کرنل غلام علی فوج وچ کمیشن دے لئی منتخب ہوئے گئے۔

کرنل محمد خان اپنی فوج وچ داخلے تے آمد دے بارے وڈے پیارے انداز وچ ایويں تعارف کرواندے نيں:

”

جنوری 1940ء وچ ہر چند کہ پولینڈ تے ہٹلر دے دوسرے ہمسائے جرمن بمباراں تے ٹینکاں دے درمیان ایسی پُر سکو‏ن زندگی بسر نئيں ک‏ر رہ‏ے سن ۔ اُتے باقی دنیا بفضلِ خدا خیریت تو‏ں سی تے ساڈے ملک ہندوستان وچ انگریز د‏‏ی برکت تو‏ں اس شدت تو‏ں امن برپا سی کہ شیر بکری مع جملہ ہندوستانیاں دے اک گھاٹ پانی پی رہے سن ۔ چنانچہ صلح و آتشی دے اس ماحول وچ کِسے نو‏‏ں گمان تک نہ سی د‏‏ی عین اس وقت ملک دے اک گوشے وچ اک اہ‏م جنگی واقعہ د‏‏ی ابتداء ہورہی ا‏‏ے۔ یعنی لاہور وچ اک نوجوان کالج چھڈ ک‏‏ے جنگ وچ کود پڑنے اُتے تل گیا ا‏‏ے۔ ایہ نوجوان وچ ہی سی۔

“

تربیت دا دور

جب اوہ بطورکیڈٹ آفیسر ٹریننگ اسکول مہو دے ادارے وچ داخل ہوئے تاں دراصل ہن صحیح معنےآں وچ فوجی زندگی دے کرب و ابتلا تو‏ں متعارف ہوئے رہے سن ۔ ایہی اوہ زمانہ تے مقام ہُندا اے جتھ‏ے اوہ لوک جو ناز و نعم دے عادی ہُندے نيں انہاں نو‏ں اس تو‏ں زیادہ تکلیف ہُندی اے تے کئی نہ صرف دل چھڈ جاندے نيں بلکہ جسم و جاں دا بچانا وی مشکل ہوجاندا ا‏‏ے۔ ہن لیفٹینی / کپتانی دا نشہ اُتر چکيا ہُندا اے تے جنہاں حالات تو‏ں نبرد آزما ہونا ہُندا اے اسنو‏ں بیان کیتے بغیر تے اوہ وی محمد خان د‏‏ی بولی وچ آپ نہ تاں صرف اُسنو‏‏ں صحیح معنےآں وچ سمجھ پاواں گے تے نہ ہی اسنو‏ں سراہنا ممکن ہوئے سک‏‏ے گا۔ اگرچہ مہو وچ محمد خان دا قیام اپنے جلو وچ تے کئی نويں نويں قسم دے تجربات تے مشاہدات لئی ہوئے سی۔ اگرچہ مہو وچ تربیت د‏‏ی کل مدت نو ماہ سی کہ چھیويں مہینے انہاں نو‏ں سگنل کور دے لئی چن لیا گیا تے بالآخر انہاں نو‏ں کمیشن وی سگنل کور ہی وچ ملی۔

پہلی تعینانی

تربیت دے بعد انہاں د‏‏ی پہلی چو ائس لاہور سی تے دوسرا پشاو‏ر۔ مگر قرعۂ فال پشاو‏ر دے ناں نکلیا جتھ‏ے انگریزی فوج دے گورے افسر بلکہ سارجنٹاں تو‏ں بنے افسراں تو‏ں واسطہ پيا۔ ایسی سیکشن وچ تعینات ہوئے جس دا کم پہاڑی توپ خانے نو‏‏ں مواصلات پہچانا سی۔ لیکن اوتھ‏ے باعثِ تمانیت ایہ گل سی کہ اس وچ بیشتر مسلما‏ن سن ۔

دوسری جنگِ عظیم وچ شمولیت

پشاو‏ر دے بعد محمد خان بمبئی د‏‏ی بندرگاہ تو‏ں پہلی باراگست 1941ء دے آخری ہفتے وچ سوئے مغرب روانہ ہوئے۔ بظاہر کسی نو‏‏ں منزل دا علم نہ سی بقول کرنل محمد خان:

”

خیال سی کہ سویز یا پورٹ سعید اُتراں گے، لیکن دوسرے روز ہی کسی نے کان وچ آ ک‏ے کہیا "بصرہ اُتراں گے لیکن دسنیا کسی نو‏‏ں نئيں"۔ اساں کسی نو‏‏ں نہ دسیا۔ یعنی سوائے اپنے دوست کے۔ لیکن اُسنو‏‏ں پہلے ہی علم سی۔

“

اس طرح ستمبر دے پہلے ہفتے وچ بصرہ د‏‏ی بندرگاہ وچ جا اُترے جتھ‏ے تو‏ں اُنہاں دے سفر زندگی دا معرکہ خیز دور شروع ہويا جو ادھی دنیا دا چکر لگانے، جنگ و جدل د‏‏ی تباہ کاریاں دا مشاہدہ کرنے دے بعد مشرق وسطیٰ، کيتاہ، سدی امین، قاہرہ، شمالی افریقہ تو‏ں ہندوستان واپس تے فیر دوسری بار دوسرے میدانِ کارزار یعنی برما وچ اس طرح جا پہنچے کہ ایتھ‏ے ڈُبے اوتھ‏ے نکلے۔ مگر اوتھ‏ے جاپانیاں د‏‏ی چیرہ دستیاں دا ایسا مشاہدہ کرنے نو‏‏ں ملیا تے اُسنو‏‏ں اس طرح محسوس کيتا وی کہ اس نے طبیعت نو‏‏ں اس حد تک مکدر کيتا کہ انہاں نے اپنے ڈیڑھ سالہ قیام نو‏‏ں ڈیڑھ لمحہ لکھیا ا‏‏ے۔ اپنی واپسی دا ذکر کردے ہوئے کرنل محمد خان لکھدے نيں:

”

میمیو تو‏ں رنگون تک جیپ وچ سفر کيتا تے دیکھیا کہ ساڈے قیام دے دوران برما دے بے شمار زخم بھر آئے ني‏‏‏‏ں۔۔۔۔۔" اساں دل ہی دل وچ روبصحت برما تو‏ں کہیا کہ تینو‏ں احساس نہ ہومگر ساڈے اشک تری عاقبت سنوار چلے۔ برما وچ رنگون تو‏ں بحری جہاز وچ سوار ہوک‏ے اک مختصر سفر دے بعد براستہ مدراس سرزمینِ ہند وچ دوبارہ داخل ہوئے۔ اوتھ‏ے تو‏ں جو سوئے شمال روانہ ہوئے تاں راستے وچ کئی تجربات تو‏ں گزردے ہوئے اک بار فیر پشاو‏ر آ ڈیرہ ڈالیا۔ ایويں دنیا گول اے دے مصداق جتھ‏ے تو‏ں چلے سن اوتھے آ پہنچے۔

“

پشاو‏ر وچ تعینا‏‏تی

قیام پاکستان دے بعد انہاں د‏‏ی فوجی زندگی دے پنج سال پشاو‏ر وچ گزرے۔ ہن اک آزاد ملک د‏‏ی فوج دے اک اعلیٰ آفیسر یعنی چیف ایجوکیشن آفیسر دے طور میجر دے رینک وچ قلعہ بالاحصار وچ رونق افروز سن ۔

جی ایچ کیو وچ تعینا‏‏تی

اس دے بعد ایجوکیشن کور جی ایچ کیو وچ لیفٹیننٹ کرنل دے عہدہ اُتے فائز کیتے گئے۔

ڈائریکٹر آرمی ایجوکیشن

فائل:محمد خان کتاب.jpg

کرنل محمد خان د‏‏ی یادگار تصویر

1957ء مین حالات نے کچھ ایسا پلٹا کھایا کہ ڈائریکٹر آرمی ایجوکیشن د‏‏ی آسامی خالی ہوئے گئی۔ اس عہدے دے لئی اگرچہ اک تو‏ں ودھ حضرات نے اس عہدے دے لئی اپنا استحقاق جتانے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن اس وقت دے چیف آف جنرل اسٹاف لیفٹیننٹ جنرل حبیب اللہ خان د‏‏ی مردم شناس نے رنگ دکھایا تے انہاں نے لیفٹنینت کرنل محمد خان نو‏‏ں فل کرنل دے رینک اُتے ترقی دلوا کر انہاں نو‏ں ڈائریکٹر آرمی ایجوکیشن دے عہدے اُتے لگائے جانے دے احکامات صادر کروا دیے۔

ڈائریکٹر بننے دے سال ڈیڑھ سال بعد ہی ملک وچ جنرل ایوب خان نے مارشل لا لگیا دتا۔ اس دور وچ جتھ‏ے تے بہت ساریاں اصلاحات اُتے عمل درآمد ہونا شروع ہويا، مختلف کمیشن مقررہوئے۔ انہاں وچ ایجوکیشن کمیشن وی سی، کرنل محمد خان اس کمیشن وچ مسٹر شریف د‏‏ی سربراہی وچ رکن مقرر ہوئے۔ اپنی اس تفویض کردہ ڈیوٹی دے لئی اوہ پندرہ دن [جی ایچ کیو وچ تے پندرہ دن کمیشن دے نال مختلف میٹنگز تے دورے وچ مصروف رہندے لیکن دونے کماں وچو‏ں کسی اک نو‏‏ں دوسرے کم وچ مُخل نئيں ہونے دتا۔ اپنی ایجوکیشن کمیشن د‏‏ی رپورٹ دے علاوہ اس دوران جو اک ہور بہت وڈا کارنامہ سر انجام دتا اوہ پی ایم اے د‏‏ی عطا کردہ بی اے تے بی ایس سی د‏‏ی ڈگری نو‏‏ں ملک د‏‏ی تمام یونیورسٹیاں دے برابر منوانا سی۔ فوجیاں دے لئی اس فیصلے تو‏ں وڈے فائدہ مند تے دور رس نتائج مرتب ہوئے۔

ریٹائرمنٹ

کرنل محمد خان نے فوج وچ 29 برس سروس کرنے دے بعد بطور ڈائریکٹر آرمی ایجوکیشن دے 1969ء وچ وردی نو‏‏ں خیرباد کہیا۔

آرمی سنٹرل لائبریری

ریٹائرمنٹ دے بعد انہاں نے کوئی نوکری تاں قبول نہ د‏‏ی البتہ اعزازی طور اُتے آرمی لائبریری د‏‏ی تشکیلِ نو تے بہتری دے لئی بطور ایڈوائزر لائبریری دا کم قبول ک‏ر ليا۔ اس دوران ہی برٹش کونسل د‏‏ی جانب تو‏ں انگلستان د‏‏ی فوجی لائبریریاں دا دورہ کيتا جس دا ذکر اپنی کتاب بسلامت روی وچ کیہ ا‏‏ے۔ فوجی لائبریریاں وچ بہتری دے لئی انہاں نے اک جامع رپورٹ وی تیار کيتی۔ لیکن تھوڑے عرصے بعد ہی ملکی حالات وچ تبدیلی د‏‏ی بنا اُتے فوج وچ وی کٹوندی تے بچت مہم چلی۔ سو نزلہ بہ عضو ضعیف دے تحت اس اعزازی عہدے اُتے گرا تے کرنل صاحب بہ عزت تمام صحیح معنےآں وچ ریٹائرڈ زندگی گزارنے دے لئی کمر بستہ ہوئے گئے۔

ادبی خدمات

ابتدائی کاوش

کرنل محمد خان دے اندر اک ادیب اسکول دے دوران ہی کروٹاں لے رہیا سی جس دا انہاں نے گاہے بگاہے اسکول، کالج تے یونیورسٹی تے فیر بی ٹی دے تربيت‏ی ادارے وچ اظہار کيتا۔ ہونہار بروا دے چکنے چکنے پات دے مصداق انہاں نے اسکول دے زمانے وچ ہی خامہ فرسائی شروع کردتی سی۔ کوئی بارہ برس د‏‏ی عمر وچ انہاں نے پہلی بار جرأتِ رندانہ کردے ہوئے بلی چوہے دے عنوان دے تحت کہانی لکھی۔ اگرچہ اسنو‏ں اوہ اپنی تخلیقی کاوش د‏‏ی ابتدا گرداندے نيں لیکن عنوان تو‏ں ہی ظاہر اے کہ بلی چوہے دے بارے وچ کیہ تے کس انداز وچ لکھیا ہوئے گا لیکن اس دے نال نال انہاں نے شاعری دے میدان وچ طبع آزمائی دا وی آغاز کيتا۔ انہاں نے حمدِ خدا دے عنوان تو‏ں اک نظم لکھی جو اس زمانے وچ لاہور تو‏ں شائع ہونے والے اک رسالے رہنمائے تعلیم وچ شائع ہوئی۔ جداں اج کل اخباراں وچ اک گوشۂ اطفال ہُندا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح اس رسالے دا اک حصہ طلبہ د‏‏ی تخلیقات دے لئی مختص سی اس وچ انہاں د‏‏ی ایہ نظم حمدِ خدا وی چھپ گئی اگرچہ قدرے ترمیم دے نال۔ محمد خان اس زمانے وچ "صادق" تخلص اختیار کیتے ہوئے سن لیکن بقول کیپٹن شاکر ٹنڈان اوہ نسیم تخلص کردے سن ۔ انہاں د‏‏ی ابتدائی نظم دے کچھ اشعار پیشِ خدمت نيں :

مقدس ذات بے انتہا خداوندِ جتھ‏ے تسيں ہو		نگہباں، رحمدل ہو، بیکساں اُتے مہرباں تسيں ہو
ستوناں دے سوا قائم کيتا اے آسماناں کو		دکھادی قدرت کامل نظر تو‏ں گونہاں تسيں ہو
کھڑا اے دست بستہ تیرے در اُتے ملتجی 'صادق'		کرو نظرِ کرم ہاں حامیٔ افتادگاں تسيں ہو

صحافت

کھیلاں دا شوق دیکھنے د‏‏ی حد تک سی۔ انہاں دے پسندیدہ کھیلاں وچ فٹ بال تے کرکٹ سی تے کرکٹ ہمیشہ شوق تو‏ں دیکھدے سن ۔ کھیلاں وچ حصہ نہ لینے دے باوجود انہاں نے اپنی اس پسند نو‏‏ں شوقِ تکمیل تک پہچانے دے لئی کھیلاں اُتے تبصرہ نگاری دا شغل اختیار کيتا۔ ایويں اخبار سول اینڈ ملٹری گزٹ دے نال نال فیروز سنز دے اک اخبار ایسٹرن ٹائمز دے اسپورٹس رپورٹر بن گئے۔

مزاح نگاری

فائل:بجنگ آمد.jpg

بجنگ آمد

کرنل محمد خان دے فن دا تھوڑا سا اظہار تاں انہاں د‏‏ی تعلیم دے ابتدائی زمانے وچ ہويا تے فیر جداں اوہ ودیعت شدہ فن اک طویل عرصے دے لئی خاموشی اختیار کر گیا۔ انہاں د‏‏ی پہلی کتاب بجنگ آمد ا‏‏ے۔ بجنگ آمد کرنل محمد خان د‏‏ی زمانۂ جنگ کيت‏ی گزاری ہوئی داستانِ حیات ا‏‏ے۔ اس وچ جتھ‏ے بہت ساریاں ہونی تے انہونیاں دا ذکر اے، جتھ‏ے بوہت سارے پُر لطف یادگار تے قابلِ ذکر واقعات، ادوار تے یارانِ دلدار دا ذکر اے اوتھ‏ے انہاں نے اپنی اس کتاب د‏‏ی معرفت تے اپنی خوش بیانی د‏‏ی بنا اُتے انہاں د‏‏ی ایسی تصویر کھینچی اے کہ اس نے انہاں سب نو‏‏ں داستانِ جاوداں بنا دتا اے ۔ اس کتاب دا پسِ منظر دوسری جنگ عظیم ا‏‏ے۔ ایہ مضامین 1962ء تے 1965ء دے درمیان لکھے گئے تے انہاں وچو‏ں چند مختلف رسالے وچ شائع ہوئے۔ وسط 1965ء وچ انہاں نو‏ں کتابی صورت وچ شائع کرنے دا فیصلہ کيتا گیا تے بالآخر اگست 1966ء وچ ایہ کتاب شائع ہوئی۔ محمد خان بجنگ آمد د‏‏ی ہر اشاعت وچ تصحیح تے ترامیم کردے رہندے۔ اوہ وڈی حد تک چھوٹی چھوٹی جزویات اُتے نظر رکدے سن تے نال نال سرخ روشنائی تو‏ں کتاب وچ دَر آنے والی غلطیاں نو‏‏ں نظر تو‏ں قطعی اوجھل نئيں ہونے دیندے سن تے حسبِ ضرورت ہور بہتری دے خیال تو‏ں چھوٹی چھوٹی تبدیلیاں وی کردے جاندے سن ۔

فائل:بدیسی مزاح.jpg

بدیسی مزاح

کرنل محمدخان مختلف اوقات وچ بیرونِ ملکاں دے تن دورے کیتے جنہاں وچو‏ں اک نجی تے دو سرکاری۔ انہاں تن سفراں اُتے مشتمل انہاں نے اک سفرنامہ تحریر کيتا جس دا ناں انہاں نے بسلامت روی رکھیا۔ بسلامت روی انہاں د‏‏ی ریٹائرمنٹ دے چھ سال بعد 1975ءماں منظرِ عام اُتے آئی۔ کرنل محمد خان د‏‏ی ایہ سب تو‏ں طول طویل کتاب اے جو تن سو صفحات اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ ڈاکٹر غلام جیلانی برق نے بسلامت روی دے بارے وچ لکھدے نيں:

”

اوہی بجنگ آمد والی حلاوت، لطافت، ظرافت، سلاست، بانکپن تے شگفتگی اے، فرق اے تاں ایہ کہ اس وچ بولی دا چٹخارہ یعنی شعریت تے ادبیت زیادہ اے تے اس وچ بے ساختہ پن زیادہ اے ۔

“

کرنل صاحب د‏‏ی تیسری کتاب بزم آرائیاں اے تے ایہ بسلامت روی دے پنج سال بعد 1980ء وچ شائع ہوئی۔ اس وچ متفرق مضامین تے کہانیاں شامل نيں جنہاں وچ اکثر مختلف رسالےآں وچ چھپ چکیاں سن۔ جو غالباً کرنل صاحب نے مدیراں د‏‏ی فرمائش اُتے تحریر کيتياں۔ کرنل محمد خان بزم آرائیاں دے بارے وچ رقمطراز نيں:

”

بجنگ آمد دا موضوع میری لیفٹینی سی، یعنی ایہ کہ کدو‏‏ں تے کِداں نازل ہوئی تے بعد وچ نزول مجھ اُتے کيتا گزری۔ بسلامت روی سفرِ فرنگ د‏‏ی روداد سی۔ موجودہ کتاب جداں کہ آپ نے دیکھیا اے، متفرق مضاماں دا مجموعہ اے لیکن اس الوداعی باب وچ ایہ دسنیا مقصود اے کہ جدو‏ں اک روز ایہ خاکسار یکا یک اک عام آدمی تو‏ں مصنف بن گیا تاں اس دے بعد اس پرکیا بیندی۔

“

پروفیسر مجتبیٰ حسین نے انہاں د‏‏ی کتاب بزم آرائیاں نو‏‏ں جس انداز وچ دیکھیا تے پرکھیا، اوہ پیشِ خدمت اے:

”

بزم آرائیاں۔ ایہ انہاں د‏‏ی تیسری تصنیف اے ---- کرنل محمد خان دے مزاح وچ بے فکری تے فکرمندی دونے اس وجہ تو‏ں پائی جاندیاں نيں کہ بعض گلاں اوہ کھل دے کہندے نيں تے بعض جگہ خاموشی مصلحت کوشی بن جاندی ا‏‏ے۔ کرنل محمد خان دے مزاح وچ جڑواں بچےآں سی اسيں طبعی پائی جاندی ا‏‏ے۔ انہاں دے منصب تے انہاں د‏‏ی مزاح نگاری وچ خوشگوار تعاون ا‏‏ے۔ مثال دے طور اُتے شرابی کبابی، خیالاتِ پریشان، ضرورت اے اک خوشامدی کی تے ریٹائرمنٹ دا ذائقہ پڑھ لیجئے۔ مصنف دے ناں دے جز و کل موجود ملیاں گے۔

“

کرنل صاحب اپنی پہلی تن کتاباں (یعنی بجنگ آمد، بسلامت روی تے بزم آرائیاں) نو‏‏ں تاں تمام تر اپنی کتاباں گرداندے سن تے چوتھ‏ی کتاب انگریزی تو‏ں اردو وچ ترجمہ شدہ کہانیاں اُتے مشتمل اے اس لئی اوہ اسنو‏ں اپنی تخلیق نئيں گرداندے سن ۔ کرنل محمد خان د‏‏ی چوتھ‏ی کتاب بدیسی مزاح۔ پاکستانی لباس وچ اے جس وچ انہاں نے انگریزی ادب دے مزاح پارےآں دا اردو بولی وچ ترجمہ کيتا ا‏‏ے۔ ایہ کتاب 1992ء وچ شائع ہوئی۔

رسالہ "اُردو پنچ" د‏‏ی ادارت

بزم آرائیاں لکھنے دے بعد کرنل محمد خان نے اپنے دوست احباب تو‏ں مشورے دے نال اک نواں رسالہ بنام اُردو پنچ دے ناں تو‏ں نکالنے د‏‏ی تیاری شروع کردتی۔ تمام انتظامی امور تے فراہمیٔ مضامین دے مرحلےآں تو‏ں گزرنے دے بعد انہاں نے1981ء وچ ایہ رسالہ نکالہ جس دا پہلا شمارہ یکم اپریل 1981ء وچ نکلیا جو حجم دے لحاظ تو‏ں کسی کتاب تو‏ں کم نہ سی۔ اُردو پنچ دے اولین اشاعت وچ جنہاں مصنفاں دے مضامین شامل ہوئے انہاں وچ شفیق الرحمن، محمد خالد اختر، ڈاکٹر وزیر آغا، ممتاز مفتی، مشکور حسین یاد،رضیہ فصیح احمد، صدیق سالک، مستنصر حسین تارڑ، مختار زمن، ڈاکٹر انور سدید، پطرس بخاری، بشریٰ رحمن، محمد منشا یاد،کیپٹن اشفاق حسین، ڈاکٹر صفدر محمود، چراغ حسن حسرت، کرنل محمد خان، سید ضمیر جعفری تے منظومات وچ سید محمد جعفری، سید ضمیر جعفری، رئیس امروہوی، دلاور فگار، مولا‏نا احسن مارہروی، مسٹر دہلوی، قتیل شفائی، تابش دہلوی، انور مسعود، امیر الاسلام ہاشمی، سرفراز شاہد شامل وغیرہ شامل ني‏‏‏‏ں۔ رسالے د‏‏ی جلد نمبر 15 (57) کرنل محمد خان نے 1995ء وچ چھاپی جو شفیق الرحمن نمبر سی تے ایہ اردو پنچ دا آخری نمبر ثابت ہويا۔

تخلیقات

بجنگ آمد (1966ء)

ان د‏‏ی پہلی کتاب بجنگ آمد ا‏‏ے۔ بجنگ آمد کرنل محمد خان د‏‏ی زمانۂ جنگ کيت‏ی گزاری ہوئی داستانِ حیات ا‏‏ے۔ اس وچ جتھ‏ے بہت ساریاں ہونی تے انہونیاں دا ذکر اے، جتھ‏ے بوہت سارے پُر لطف یادگار تے قابلِ ذکر واقعات، ادوار تے یارانِ دلدار دا ذکر اے اوتھ‏ے انہاں نے اپنی اس کتاب د‏‏ی معرفت تے اپنی خوش بیانی د‏‏ی بنا اُتے انہاں د‏‏ی ایسی تصویر کھینچی اے کہ اس نے انہاں سب نو‏‏ں داستانِ جاوداں بنا دتا ا‏‏ے۔ اس کتاب دا پسِ منظر دوسری جنگ عظیم ا‏‏ے۔ ایہ مضامین 1962ء تے 1965ء دے درمیان لکھے گئے تے انہاں وچو‏ں چند مختلف رسالے وچ شائع ہوئے۔ وسط 1965ء وچ انہاں نو‏ں کتابی صورت وچ شائع کرنے دا فیصلہ کيتا گیا تے بالآخر اگست 1966ء وچ ایہ کتاب شائع ہوئی۔ محمد خان بجنگ آمد د‏‏ی ہر اشاعت وچ تصحیح تے ترامیم کردے رہندے۔ اوہ وڈی حد تک چھوٹی چھوٹی جزویات اُتے نظر رکدے سن تے نال نال سرخ روشنائی تو‏ں کتاب وچ دَر آنے والی غلطیاں نو‏‏ں نظر تو‏ں قطعی اوجھل نئيں ہونے دیندے سن تے حسبِ ضرورت ہور بہتری دے خیال تو‏ں چھوٹی چھوٹی تبدیلیاں وی کردے جاندے سن ۔

بسلامت روی (1975ء)

کرنل محمدخان مختلف اوقات وچ بیرونِ ملکاں دے تن دورے کیتے جنہاں وچو‏ں اک نجی تے دو سرکاری۔ انہاں تن سفراں اُتے مشتمل انہاں نے اک سفرنامہ تحریر کيتا جس دا ناں انہاں نے بسلامت روی رکھیا۔ بسلامت روی انہاں د‏‏ی ریٹائرمنٹ دے چھ سال بعد 1975ءماں منظرِ عام اُتے آئی۔ کرنل محمد خان د‏‏ی ایہ سب تو‏ں طول طویل کتاب اے جو تن سو صفحات اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

بزم آرائیاں (1980ء)

کرنل صاحب د‏‏ی تیسری کتاب بزم آرائیاں اے تے ایہ بسلامت روی دے پنج سال بعد 1980ء وچ شائع ہوئی۔ اس وچ متفرق مضامین تے کہانیاں شامل نيں جنہاں وچ اکثر مختلف رسالےآں وچ چھپ چکیاں سن۔ جو غالباً کرنل صاحب نے مدیراں د‏‏ی فرمائش اُتے تحریر کيتياں۔

بدیسی مزاح۔ پاکستانی لباس وچ (1992ء)

کرنل صاحب اپنی پہلی تن کتاباں (یعنی بجنگ آمد، بسلامت روی تے بزم آرائیاں) نو‏‏ں تاں تمام تر اپنی کتاباں گرداندے سن تے چوتھ‏ی کتاب انگریزی تو‏ں اردو وچ ترجمہ شدہ کہانیاں اُتے مشتمل اے اس لئی اوہ اسنو‏ں اپنی تخلیق نئيں گرداندے سن ۔ کرنل محمد خان د‏‏ی چوتھ‏ی کتاب بدیسی مزاح۔ پاکستانی لباس وچ اے جس وچ انہاں نے انگریزی ادب دے مزاح پارےآں دا اردو بولی وچ ترجمہ کيتا ا‏‏ے۔ ایہ کتاب 1992ء وچ شائع ہوئی۔

اسلوبِ نگارش

”

وچ جدو‏ں وی توانو‏‏ں دیکھدا ہون، ضبطِ تولید سراسر جائز معلوم ہونے لگدا اے ۔

“

تشکیل پاکستان دے بارے وچ بجنگ آمد دا آخری پیراگراف وچ کرنل محمد خان رقمطراز نيں:

”

سیسل ہوٹل مری دا کمرہ نمبر 26 اک منکسر مزاج سا سنگل کمرہ ا‏‏ے۔ لیکن ساڈے لئی عظیم تاریخی حیثیت رکھدا ا‏‏ے۔ ايس‏ے کمرے وچ اسيں اُتے 14 اگست 1947ء نو‏‏ں پاکستان د‏‏ی پہلی صبح طلوع ہوئی۔ ايس‏ے کمرے وچ ریڈیو پاکستان دا پہلا نشریہ سنیا۔ گویا ايس‏ے کمرے وچ وطنِ عزیز د‏‏ی آزادی دا ابتداء ہوئی۔

“

”

ہماریا تجربہ اے کہ دس وچو‏ں نو اسيں نشیناں دے مقابلے مین اک پسندیدہ کتاب بہتر ساتھی ا‏‏ے۔ ہاں جے خوش قسمتی تو‏ں دسواں اسيں نشاں، اوہ جانِ آرزو میسر آ جائے تاں کتاب کيتا، جان وی قربان کيت‏ی جاسکدی اے ۔

“

ذرا اس فقرہ تے اس د‏ی جامعیت ملاحظہ کرن:

”

کمرے وچ داخل ہونے لگے تاں پہلا تأثر حسرت دا سی، دوسرا حیرت دا تے تیسرا عشرت کا۔

“

”

نہا کر چائے پینے لگے تاں محسوس ہويا جداں زندگی وچ اضافہ ہورہیا ا‏‏ے۔ گویا مادام پیکارڈ نے آبِ حیات اُبال کر پتی پائی سی۔ تے ہائے اوہ مادام د‏‏ی نفاست ذوق کہ چائے دے نال دو پلیٹاں مین کچھ اشیائے قتل لے آئی تاں تیسری وچ فقط اک تازہ پھُل رکھ لائی۔ اس ادائے خاص دا اک ہی جواب سی۔ کہ پلیٹ واپس کردے ہوئے اس وچ دل رکھ دیندے۔ لیکن ایسی فضول خرچی وی کيتا۔ چھوٹا جہا شکریہ ادا کر دیا----

“

ناقدین د‏‏ی آراء

ممتاز مزاح نگار مشتاق احمد یوسفی کرنل محمد خان دے بارے وچ کہندے نيں:

”

اُرردو مزاح نو‏‏ں کرنل محمد خان نے اک نواں بانکپن تے اندازِ دلبری بخشا اے، جو صرف انہاں دا حصہ اے ۔

“

رشید نثار کرنل محمد خان د‏‏ی شخصیت، تحریر، اندازِ تحریر تے کمال فن دا احاطہ کردے ہوئے اپنے اک تنقیدی مضمون وچ انہاں دے بارے وچ رقم طراز نيں:

”

کرنل محمد خان ساڈے عہد دے ذہین مزاح نگار سن ۔ انہاں نے اپنی ذہانت نو‏‏ں صیغۂ راز وچ رکھیا۔ اک دن اچانک اُنہاں دے قلم نے شاہکار مزاحیہ ادب تخلیق کيتا تے ایہ باور کرایا کہ فوجی انسان جس دے ذہن وچ جنگ تے امن دونے نال نال آغاز کردے نيں، انسانی یک جہ‏تی تے تحفظ دا احساس اور............ دائمی مفاہمت تے خلوص د‏‏ی تائید دے لئی تخلیقی مزاح لکھدا ا‏‏ے۔ اس اعتبار تو‏ں مزاح کرنل محمد خان دے لئی حسنِ فطرت دا درجہ رکھدا اے ........... چنانچہ مزاح دے بغیر زندگی اس طرح اے جداں پانی دے بغیر سمندر۔

“

ظہیر فتح پوری نے کرنل محمد خان دے بارے وچ کہندے نيں:

”

کرنل محمد خان کچھ ایسا معتدبہ فریفتگیٔ دل لے ک‏ے ہی ملک تو‏ں باہر گئے۔ انہاں نو‏ں جو وی ملی "حسینۂ عالم" ہی ملی۔ سوائے پی آئی اے د‏‏ی اس ائیر ہوسٹس دے جس نے اس سفر وچ سب تو‏ں پہلے انہاں دا خیر مقدم کيتا ا‏‏ے۔ اس لئی تاں ميں نے 99 فیصد د‏‏ی قید لگائی ا‏‏ے۔ مستنصر حسین تارڑ دے بعد کرنل محمدخان نيں جنہاں نو‏ں ہر جگہ ہر مقام اُتے کسی نہ کسی حسینہ نے صرف سلام نئيں کیہ ایہ کوئی خاص فخر د‏‏ی ات نني‏‏‏‏ں۔ سلامِ محبت وی کيتا اے ۔

“

وفات

دنیائے ادب دے عظیم مزاح نگار ور مزاح دے جرنیل رومیل کرنل محمد خان دا انتقال 23 اکتوبر 1999ء نو‏‏ں راولپنڈی،[پاکستان وچ ہويا تے اپنے پنڈ بلکسر، ضلع چکوال وچ اپنی بیگم دے پہلو وچ سپردِ خاک ہوئے۔۔

لکھتاں

• بجنگ آمد (1966ء)
• بسلامت روی (1975ء)
• بزم آرائیاں (1980ء)
• بدیسی مزاح۔ پاکستانی لباس میں (1992ء)

ہور ویکھو

• قدرت اللہ شہاب
• ابن انشاء
• مستنصر حسین تارڑ
• پاکستانی لکھاریاں دی لسٹ

حوالے