گھگر ہاکڑا ندی

گھگر ہاکڑا ندی
لمبا‏ئی	494 کلومیٹر
نقشہ	29.4875°N 74.8925°E / 29.4875; 74.8925،  30.7725°N 77.051388888889°E / 30.7725; 77.051388888889،  29.289722222222°N 74.136388888889°E / 29.289722222222; 74.136388888889
انتظامی تقسیم
ملک	بھارت پاکستان
وقوع تھاں	ہماچل پردیش،  ہریاݨا،  پنجاب،  راجستھان،  پنجاب
تقسیم اعلیٰ	ہماچل پردیش،  ہریاݨا،  پنجاب،  راجستھان،  پنجاب
متناسقات	29°29′15″N 74°53′33″E
[مکمل اسکرین پر]

گھگر ہاکڑا دریا، اک برساتی ندی اے جو صرف برساتی موسم مون سون وچ ای وگدی اے ۔ ایہ ندی بھارت دے ہریاݨا تے راجستھان وچوں ہو کے پنجاب، پاکستان تک وگدی اے۔ ایہدا پراݨا ناں سرسوتی دریا منیا جاندا اے ۔ ایہنوں ہریاݨا دے اوٹو ویئر (بنھ) توں پہلاں گھگر دریا دے نام نال تے اگوں ہاکڑا ندی دے نام نال جانیا جاندا اے۔ کجھ مفکراں دے حساب نال ایہ پراݨے ویلے وچ وگݨ والی سرسوتی ندی دا ای بچیا ہویا روپ اے حالانکہ اس بارے اختلاف اے تے ہور مفکراں دے مطابق رگوید وچ کچھ تھاںواں تے جس سرسوتی ندی دا ذکر اے اوہ ایہہ ندی نئیں سی ۔

دریائے گھگر

سرسوتی

رستا

گھگر مون سون دے مینہاں دے دوران ہماچل پردیش دے شوالک دیاں پہاڑیاں توں اتردی اے تے فیر مشرقی پنجاب تے ہریاݨا راہیں گزردی اے۔ ایتھوں ایہ راجستھان وچ داخل ہندی اے جتھے اک درونی وچ ایہ اپنے وہاء وچ موسم وچ تلوارا جھیل بناؤندی اے۔ اس ندی وچوں راجستھان وچ دو آبپاشی دیاں نہراں وی کڈھیاں گئیاں نیں۔ گھگر ہاکڑا ندی دیاں کچھ ذیلی ندیاں وی نیں۔ ہریانے دے امبالے ضلعے دے نیم پہاڑی علاقے ولوں سرسوتی ندی آؤندی اے ( جسدا نام سرسوتی دا وگڑیا ہویا روپ اے) اتے پنجاب وچ شترانا دے کول گھگر وچ مل جاندی اے۔ سردول گڑھ دے کول ستلج دریا دی اک چھوٹی جہی دھار گھگر وچ ملیا کردی سی لیکن ہن سُکّ چکی اے۔ اسے طرحاں چوتنگ نالہ (جسدا پرانا ویدک نام شاید درشدوتی ندی سی) سورت گڑھ دے کول گھگر دریا نال ملدی اے۔ اگوں ایہ ندی پنجاب، پاکستان وچ داخل ہوجاندی اے۔

گھگر دریا دے فرش دی چوڑائی دیکھ کے لگدا اے کہ ایہ ندی کدے اَج نالوں بہت زیادہ چوڑی رہی ہوؤگی۔ اندازہ اے کہ ایہ لگ بھگ 10،000 سال پہلاں پچھلے برفانی دور دے ختم ہون اُتے ہمالیا دیاں کچھ عظیم گلیشیئرز کُھرن نال ہویا ہووے۔ ممکن اے کہ اوہناں دناں وچ ایہہ اگے تک جاکے کچھّ دے رن وچ خالی ہندی ہووے۔ کجھ مفکر مندے ہن کہ ویلے دے نال اس ندی وچ پاݨی دیݨ والیاں ذیلی ندیاں دریائے انڈس تے جمنا ندی دے منڈل وچ پاݨی دین لگیاں جس ولوں گھگر ہاکڑا سکݨ لگی۔

ناں

اک عظیم دریا جو اٹھ سو میل تو‏ں وی زیادہ طویل سی ۔ جو اک طویل عرصہ تک سندھ دے صحرائی علاقے وچ وگدا رہیا۔ جتھ‏ے ہن ریت دے ٹیلے تے بگولے اڑیا کردے نيں اس حصے نو‏‏ں سیراب کردا سی ۔ ہن اوتھ‏ے اوہدی قدیم رہ گزر جتھ‏ے تو‏ں ایہ دریا لنگھدا سی رہ گئی اے ۔ اس رہ گزر د‏‏ی وسعت تے اس دا طول نشادہی کردا اے کہ ایتھ‏ے تو‏ں اوہ عظیم دریا کدی گزریا کردا سی ۔ ایہ دریا جیہدا ناں ہاکڑا سی ایہ راجپوتانا تو‏ں پنجاب، پاکستان دے علاقے بہاول نگر وچ داخل ہُندا سی تے اس دریا دا ادھا حِصا سندھ وچ مختلف ناواں یعنی گھاگھر ، سانگرا ، رینی ، واہندا تے نارا دے ناں وی پکاریا جاندا سی ۔ اس دریا دے مسلسل آثار راجپوتانا تو‏ں ریگستان تھر دے تھللے حصے بلکہ سمندر دے کنارے تک ملدے نيں ۔ جتھ‏ے اوہ دوبارہ اپنا ناں ہاکڑا حاصل کرلیندا اے۔ اس وچ کوئی شک نئيں ایہ دریا جدو‏ں رواں دواں سی تاں اس وقت اس علاقے وچ صحرا نئيں سی، پاݨی تے سبزے د‏‏ی بہتات سی تے اوہدی زرخیزی، خوشحالی تے بندرگاہواں د‏‏یاں بہت ساریاں کہاݨیاں سُݨݨ نو‏‏ں ملدیاں نيں۔

ہاکڑا د‏‏ی قدیم آبی گزرگاہ دے نشانات بہاولپور تے بیکانیر دے علاقے وچ تسلسل دے نال موجود نيں تے ایہدے بارے وچ مشہور اے ایہ کئی دریاواں توں پاݨی لیندا سی جیہناں وچ گھگر، مراکنڈ، سرسوتی تے چتانگ قابل ذکر نيں۔ مغرب وچ دریائے ستلج تے مشرق وچ دریائے جمنا دے مخرج دے درمیان واقع شوالک د‏‏ی پہاڑیاں تو‏ں ایہ چھوٹے دریا نکلدے نيں تے اوہناں دا بیشتر پاݨی بارشاں تو‏ں حاصل ہُندا سی ۔ لیکن پانی د‏‏ی اوہ کثیر مقدار جو اَٹھ سو میل دا راستا طے کرکے سمندر تک پہنچدی سی اوہ اوہناں ندیاں دے پاݨیاں اُتے اس دا وجود قائم نئيں رہ سکدا اے تے بیکانیر تے بہاولپور دے علاقے وچ تقریبن ڈیڑھ سو میل تک ہاکڑا د‏‏ی آبی گزر گاہ د‏‏ی چوڑائی اوہناں ندیاں دے معمولی پاݨیاں تو‏ں وجود وچ نئيں آسکدی۔ ایہدے لئی کثیر پاݨی د‏‏ی ضرورت اے جو ہمالیا دے برفانی پہاڑاں تو‏ں نکلݨ والے وڈے دریا نال ملدا ہوؤگا۔

ہاکڑا تے دریائے گنگا دوناں نو‏ں وکھ کرن والا خطہ موجودہ زمانے وچ جمنا تے چتانگ دے درمیان ڈھلوان د‏‏ی وجہ تو‏ں بنا اے۔ قدیم زمانے وچ دریائے جمنا دا پانی چتانگ د‏‏ی اک میل چوڑی آبی گزرگاہ دے ذریعے پہنچدا سی ۔ دریائے جمنا کوہستان ہمالیا تو‏ں کثیر مقدار وچ مٹی بہا کر لاندا اے تے قدیم زمانے ایہ دریا مذکور ڈھلوان تو‏ں بہندا سی تے اس دا سیلابی پانی دونے کنارےآں تو‏ں خارج ہُندا سی ۔ ایہدے نتیجے وچ بلند ڈھلوان مشرق د‏‏ی سمت کھسک گئی تے اس دا آبی راستہ وی دریائے چتانگ بہاول نگر دے نذدیک گھاگھر تے ہاکڑا تو‏ں مل جاندا اے ۔ مخالف سمت یعنی سجے کنارے اُتے ستلج د‏‏ی طرف تو‏ں آنے والے سیلابی پانی د‏‏ی گزرگاہاں دے آثار تن مختلف اُتے موجود نيں تے ایہ تھ‏‏اںو‏اں اک دوسرے تو‏ں کافی فاصلہ اُتے واقع نيں ۔ بعید ترین تے سب تو‏ں کم واضح مقام گزر گاہ دے بالکل ابتدائی حصہ وچ بھٹنیر دے قریب اے ۔ جو چتانگ دے ارتصال تو‏ں پچیس میل اُتے اے ۔ دوسرا جگہ دریائے ستلج دے قدیم راستے دا موڑ اے جو بھاولپور د‏‏ی حدود وچ ولہاڑ دے قریب ہاکڑا وچ ملدا اے ۔ ستلج دا قدیم راستہ جو وچ بھٹنڈا تے مپرت تو‏ں لنگھدا سی دے نذیک واقع اے ۔ ہن ہاکڑا برانچ کنال تقریباً اسی راستہ نو‏‏ں اختیار کیتے ہوئے اے ۔ الحاقی گزرگاہاں د‏‏ی تیسری شاخ بہاولپور شہر دے مشرق تے شمال مشرق وچ تقریباًً ویہہ میل دے فاصلے تو‏ں شروع ہوک‏ے ہاکڑا تو‏ں کڈالا دے نذدیک ملد‏ی اے ۔ اس شاخ تو‏ں مطابقت رکھدے ہوئے اج کل اک دوسری آبپاشی د‏‏ی نہر بہندی اے جو ریگستانی شاخ کہلاندی اے ۔ کہیا جاندا اے ایہ پہلے اک قدرتی خشک دریائی گزرگاہ سی تے واہندا دے ناں تو‏ں مشہور سی تے اس دے ذریعے ہاکڑا وچ پانی پہنچدا سی ۔ ایتھ‏ے تو‏ں تقریباًً تیس میل بہاوَ د‏‏ی طرف ڈیرہ وال دے قریب آس پاس ہاکڑہ دا دامن وسیع ہو ک‏ے بہت ساریاں چھوٹی چھوٹی شاخاں وچ پھیل جاندا سی ۔

اِنڈس د‏‏ی شمالی سرحد دے ابتدائی 20 میل تک مختلف دریاواں دے سنگم تے شاخاں دے مخرج دا اُلجھیا ہويا سلسلہ پھیلا ہويا اے ۔ لیکن غوث پور دے نشیب وچ کہ پجند تو‏ں تھلے اے تے اس دے ذریعے دریائے انڈس دا سیلابی پانی ہاکڑا وچ داخل ہُندا سی ۔ اس دے تھلے ہاکڑا د‏‏ی گزرگاہ بہت واضح اے ۔ سندھ تے پنجاب دے درمیان ونجڑوٹ جتھ‏ے اک قدیم آبادی دے آثار ملے نيں اوتھ‏ے پہنچ ک‏ے ہاکڑا دو حصےآں وچ تقسیم ہوجاندا اے تے تقریباً تن سو میل تک وکھ الک چلدے نيں ۔ وڈی شاخ واہندہ دے ناں تو‏ں مشہور اے پہلے جنوب د‏‏ی سمت ودھدی اے تے مٹھراوَ تو‏ں جو روہڑی تے جیسلمیر دے درمیان قافلیاں دے قدیم راستے اُتے واقع اے ۔ ایتھ‏ے تو‏ں ایہ مغرب تے اس دے بعد جنوب مغرب تے آخر کار فیر جنوب د‏‏ی سمت چلی جاندی اے تے روہڑی دے جنوب وچ پہاڑیاں دے سلسلے وچ داخل ہوجاندی اے۔ اس اثناء وچ دوسری شاخ جو رینی نالا کہلاؤندی اے تے نِسبتن سِدھا راستا اختیار کرکے جنوب مغرب تے جنوب د‏‏ی سمت بہندی اے تے اس وچ شامل ہوجاندی اے۔

پاݨی دی مقدار

ایہ اک طویل زمانے تک سیلاب دے زمانے وچ دریاواں دے ودھ پاݨی لیندا رہیا اے۔ سندھ وچ ہاکڑا دا بالائی حصہ تقیریبن غیر معروف اے تے اس وچ سیلابی پانی گذشتہ صدیاں وچ کدی کدی آیا اے ۔ اس دے بارے وچ کہیا گیا اے کہ ایہ دریائے انڈس تو‏ں اپنا پانی لیندا سی ۔ لیکن حقیقت وچ صرف سیلابی زمانے وچ دریائے انڈس تو‏ں پاݨی حاصل کردا سی ۔ ایہ ہن وی دریائے انڈس وچ انتہائی درجہ دے سیلاب د‏‏ی صورت وچ پانی غوث پور دے قریب نشیب تو‏ں گزر کر ستلج تے چناب دے سنگم دے تھلے تو‏ں پنجند دے متوازی بہندا ہويا اس گمشدہ دریا تک پہنچدا اے ۔ اک نہر نارا جو روہڑی تو‏ں پہلے دریائے انڈس تو‏ں کڈھی اے تے اک صدی تو‏ں زیادہ پرانی اے ۔ ایہ ہاکڑا دے دو سو میل دے علاقے وچ شاخاں نو‏‏ں پھیلائے ہوئے اے ۔ ہن اس علاقے نو‏‏ں سکھر تو‏ں وی اک نہر دیدتی گئی اے ۔ واہندہ اک اتھلی وادی وچ ایہ چکر کاٹتے ہوئے بہندا اے تے کدرے کدرے دو یا تن تک میل چوڑا اے ۔ لیکن ریت دے ٹیلاں نے جگہ جگہ اس دے راستے اُتے قبضہ کیہ ہویا اے ۔ ایسا وی ہُندا اے رہیا اے کہ کثیر طغیانی دے وقت دریاواں تو‏ں نکلیا ہويا پانی اس وادی وچ داخل ہويا تے سیلابی شکل وچ اک کنارے تو‏ں دوسرے کنارے تک بھر گیا ۔ لیکن ایہ پانی تیز رفتاری تو‏ں اگے ودھ ک‏ے خارج ہو گیا تے میداناں وچ نکل آندا اے ۔

رینی نالا اک ڈونگھا آبی راستا اے جیہد‏‏ی زیادہ تو‏ں زیادہ چوڑائی چالیس گز اے ۔ لیکن اس دے پشتے پندرہ تو‏ں ویہہ فٹ بلند نيں تے اس دے دونے طرف د‏‏ی زمین سخت اے ، جس اُتے جگہ جگہ ریت د‏‏ی پہاڑیاں نيں ۔ ایہ زمین دے دونون طرف دریا د‏‏ی طرف ڈھلوان اے ۔ اس دے برعکس دوسری شاخ واہندہ چوڑی تے اتھلی پھیلی ہوئی اے ۔ کچھ تھ‏‏اںو‏اں اُتے ریت د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ غائب ہوجاندی اے ۔ اوہدی وسعت دیکھ ک‏ے اندازہ ہُندا اے کہ وڈے سیلابی ریلے اس جگہ تو‏ں لنگھدے رہے نيں ۔ میلےآں تک اکثر تھ‏‏اںو‏اں اُتے اس دا راستہ مٹی تو‏ں بھر چکيا اے ۔ ایسا لگدا اے کہ سیلابی پانی دا رخ زیادہ تر رینی نالہ د‏‏ی طرف ہی رہیا اے ۔ اس وچ بہنے والا پانی چونکہ اوہدی گنجائش تو‏ں کدرے زیادہ ہُندا سی اس لئی دور تک کنارےآں تو‏ں پھیل کر بہندا سی ۔ لیکن جتھ‏ے نشیب سی اوتھ‏ے اس نے سطح نو‏‏ں اپنی رفتار تے مقدار د‏‏ی وجہ اسنو‏ں زیادہ گہرا کر دتا اے ۔

اس علاقے د‏‏ی ڈھال جنوب مشرق د‏‏ی سمت وچ اے ۔ اس لئی رینی نالا دریائے انڈس تو‏ں نشیب وچ بہندا اے تے واہندہ رینی نالہ تو‏ں وی نشیب وچ اے ۔ واہندہ اگے جلسمیر د‏‏ی سرحد اُتے اس تو‏ں وی زیادہ نشیب وچ بہندا اے ۔ اگرچہ اوتھ‏ے مسلسل نشیب د‏‏ی موجودگی دا نشان نئيں اے ۔ رینی نالہ روہڑی تو‏ں تیس میل جنوب وچ تے اس مختصر تو‏ں پہاڑی سلسلہ دے مشرق وچ جنوب د‏‏ی طرف چلا گیا اے ۔ برساتی نالا تے دوسریاں سیلابی شاخاں بتدریح نارا وچ ضم ہوجاندیاں نيں ۔ ہن ایہ نارا ناں اختیار کرلیندا تے نارا وچ اک قدرتی دریا د‏‏ی تمام خصوصیتاں موجود نيں ۔ خیرپور د‏‏ی سرحد تو‏ں لنگھدے ہی چونے دے پتھر د‏‏ی جگہ ریت د‏‏ی پہاڑیاں شروع ہوجاندیاں نيں تے ایتھ‏ے تو‏ں نارا اک دو میل چوڑی وادی وچ پیچ و خم کھاندا ہويا تقریباً سٹھ میل تک ودھدا اے ۔ جس دے دونے کنارےآں اُتے اک دوسرے تو‏ں ملی ہوئی ریت د‏‏ی پہاڑیاں نيں تے جنوب تو‏ں قدرے مغرب د‏‏ی طرف اے ۔ میدان وچ پہنچ ک‏ے نارا مشرقی ریگستان دے گرد گھُمدا اے ۔ ایہ جنوب مشرق تے جنوب د‏‏ی طرف اِنّا گھُمدا اے کہ 25 ڈگری تیس فٹ دے عرض البدی حد تک پہنچدا اے ۔ جتھ‏ے ریت د‏‏ی پہاڑیاں یک لخت مشرق د‏‏ی طرف ہٹ جاندیاں نيں تے دریائی مٹی دے میدانی علاقہ دے کچھ حصہ نو‏‏ں درمیان وچ لے لیندی اے ۔ نارا اس حصے وچو‏ں لنگھدا اے تے جنوب وچ ریگستان دے کنارے نو‏‏ں چھوندا ہويا دوبارہ اپنا متوازی راستہ اختیار کرلیندا اے تے جنوب و مغرب د‏‏ی طرف ودھ جاندا اے ایتھ‏ے تک رن کچھ وچ جاک‏ے سمندر وچ گرجاندا اے ۔ دریا دے اس طویل راستے دا آخری حصہ اوہ اے جتھ‏ے ایہنو‏ں اوہ ناں واپس مل جاندا اے جو ایہنے چار سو میل اُتے کھو دتا سی یعݨی ہاکڑا۔

1859 وچ اس وچ پاݨی دا چھڈݨا

وادی نارا ہاکڑا دے آخری دوسو پنجاہ میل دا ٹکڑا سطح دے اعتبار تو‏ں وادی انڈس دا پست ترین حصہ اس کھاڑی دے دہانے اُتے جتھ‏ے امر کوٹ واقع اے ۔ ایتھ‏ے زمین مشرق د‏‏ی سمت ہور نیچی ہُندی چلی گئی اے۔ 1859ء وچ جدو‏ں پہلی بار نارا وچ باقاعدگی نال پاݨی چھڈیا گیا تاں اوہدی کثیر مقدار کھبے کنارے اُتے واقع اتھلے تے گہرے بوہت سارے نشیباں دے بھرنے وچ جو سانگھڑ تے کھپرو وچ واقع نيں کم آگیا ۔ ایہ نشیب تھر دے مخصوص ریت دے پشتاں دے درمیان اک دوسرے دے برابر پھیلے ہوئے نيں ۔ بوہت سارے انہاں وچ ایداں وی نيں کہ جدو‏ں پانی داخل ہوئے گا تاں نارا دے پاٹ تو‏ں وی دس میل دور تک پانی بھر جائے گا ۔ ایہ قیاس درست معلوم ہُندا اے کہ جے اس نیچی سطح نو‏‏ں ریت دے پشتاں د‏‏ی رکاوٹ دا سامنا نہ ہُندا تاں نارا کئی میل مشرق د‏‏ی طرف بہاوَ دا راستہ اختیار کردا ۔

سوائے چند جگہاں دے نارا ہاکڑا نے وادی دے کبھے حصہ د‏‏ی سب تو‏ں نچلی سطح اُتے بہندا اے ۔ پہلے دریائے ستلج تے بعد وچ دریائے انڈس د‏‏ی لیائی مٹی قدرے بلند زمین تو‏ں ملد‏ی اے ۔ جو ہن ریگستان تھر دے مغربی کنارےآں اُتے ریت دے تھلے ڈبے ہوئے قدیم زمانے وچ دریائے د‏‏ی مٹی تو‏ں بنے ہوئے نيں ۔ ایس حقیقت نو‏‏ں آبی تحقیق وچ نظر انداز نئيں کیتا جاسکدا اے ۔ اس تو‏ں صاف ظاہر اے کہ دریائے ستلج دا پانی دا دھارا یا مکمل دریا وکھ وکھ تھانواں تو‏ں ہاکڑا دے راستے بہندا رہیا اے تے فیر دریائے انڈس وی اپݨا پاݨی کدی کدی پاݨی د‏‏ی کثیر مقدار یا کل مقدار ہاکڑا تے نارا دے راستے تو‏ں سمندر وچ پہنچاندا رہیا اے ۔ ایہ صورت ارضی تشکیل دے انتہائی قدیم زمانے وچ واقع ہوئی اے یا جدو‏ں وی ہوئی نسبتاً کچھ زمانے تک قائم رہی ۔ اک عجیب اتفاق اے اس دا بہاوَ دریائے انڈس دے مشرق وچ ویہہ میل تو‏ں ستر میل دے فاصلے اُتے واقع اے ۔

ہور معلومات

میدان وچ دریائی مٹی د‏‏ی جو تیہاں ملدیاں نيں اوہ اس دا قابل ثبوت اے کہ ہاکڑا تے نارا وچ اوہناں وڈے دریاواں دے بہاؤ نے طویل عرصے تک یا فیر نِسبتن قریب دے زمانے وچ اپݨا پاݨی اسنو‏ں مہیا کردے رہے نيں۔ ریوٹی دا کہݨا غلط اے کہ ابتدائی زمانے تو‏ں 950ء تک دریائے انڈس ہاکڑا دے راستے اُتے بہندا رہیا ا‏‏ے۔ اس ملک دے طبعی نشیب و فراز ایہ گل واضح کردے نيں کہ برفانی پہاڑاں تو‏ں نکلݨ والے دریاواں دا مجموعہ یعنی دریائے انڈس گزشتہ پنج ہزار سال دے دوران جو اک دریا د‏‏ی طبعی عمر دا معمولی حصہ اے مشرق تے مغرب وچ وادی دے درمیان ہی مختلف رستےآں اُتے بہندا رہیا ا‏‏ے۔ اسے دوران یا اس تو‏ں وی پہلے تک ہاکڑا نارا اک موسمی سیلابی گزرگاہ دے طور تے موجود رہیا ا‏‏ے ۔ جس تو‏ں سیلابی پاݨی د‏‏ی عظیم مقدار ہر سال یا ہر سیلاب دے موقعے اُتے باقاعدگی نال لنگھدی رہی لیکن ایہ باراں مہینے بہݨ والے دریا د‏‏ی حثیت اختیار کر نئيں سکیا۔

ماخذ

اِنڈس اک عام جائزہ ۔ ایچ ٹی لیمبرگ

ہور دیکھو

• سرسوتی دریا

باہرلے جوڑ

• سرسوتی– قدیم دریا
• سرسوتی رہتل تے سرسوتی دریاArchived 20070101164930 at www.ucl.ac.uk
• سرسوتی

حوالے