آپریشن باربروسا

آپریشن باربروسا
بسلسلہ دوسری جنگ عظیم دا مشرقی محاذ
اُتے تو‏ں کھبے طرف تو‏ں گھڑی د‏‏ی طرح: جرمن فوجی شمالی روس دے راستے اگے ودھ رہے نيں جرمنی دے شعلہ فشاں ٹیم ماسکو دے نیڑے جرمن عہدےآں اُتے سوویت الیوشین ال -2 د‏‏ی نگرانی سوویت جنگی قیدی جیل کیمپاں دے راستے وچ سوویت فوجیاں نے توپ خانے فائر کیتے
تاریخ 22 جون– 5 دسمبر 1941 (5 ماہ، 1 ہفتہ اور 6 دن) مقام وسطی یورپ شمالی یورپ مشرقی یورپ نتیجہ محوریاں د‏‏ی ناکامی مشرقی محاذ دا آغاز A-A لائن تک پہنچنے وچ محور د‏‏ی ناکامی سوویت موسم سرما وچ انسداد کارروائی دا آغاز
محارب
جرمنی نازی جرمنی رومانیہ بادشاہت فن لینڈ اطالیہ ہنگری سانچہ:Country data Slovak Republic (1939–1945)	سوویت یونین سوویت اتحاد
کمانڈر اور رہنما
جرمنی ہٹلر جرمنی Walther von Brauchitsch جرمنی Franz Halder جرمنی Fedor von Bock جرمنی Gerd von Rundstedt جرمنی W. Ritter von Leeb رومانیہ بادشاہت Ion Antonescu فن لینڈ C.G.E. Mannerheim اطالیہ Giovanni Messe ہنگری Béla Miklós سانچہ:Country data Slovak Republic (1939–1945) Ferdinand Čatloš	سوویت یونین جوزف استالن سوویت یونین Georgy Zhukov سوویت یونین Aleksandr Vasilevsky سوویت یونین Semyon Budyonny سوویت یونین Kliment Voroshilov سوویت یونین Semyon Timoshenko سوویت یونین Markian Popov سوویت یونین Fyodor Kuznetsov سوویت یونین Dmitry Pavlov  سوویت یونین Ivan Tyulenev سوویت یونین Mikhail Kirponos ⚔ سوویت یونین Konstantin Rokossovski سوویت یونین Vasily Chuikov
شریک یونٹیں
Axis armies: جرمنی Army Group North 16th Army 18th Army 4th Panzer Army جرمنی Army Group Center 2nd Army 4th Army 9th Army 2nd Panzer Army 3rd Panzer Army جرمنی Army Group South 6th Army 11th Army 17th Army 1st Panzer Army رومانیہ بادشاہت 3rd Army رومانیہ بادشاہت 4th Army جرمنی Army of Norway فن لینڈ Finnish Army	Soviet armies: سوویت یونین Northern Front 7th Army 8th Army 48th Army 52nd Army 54th Army 55th Army سوویت یونین Northwestern Front 11th Army 27th Army 34th Army سوویت یونین Western Front 3rd Army 10th Army 13th Army 16th Army 19th Army 20th Army 22nd Army 24th Army 28th Army 40th Army 50th Army سوویت یونین Southwestern Front 5th Army 6th Army 12th Army 21st Army 26th Army 37th Army سوویت یونین Southern Front 9th Army 18th Army Coastal Army
طاقت
Frontline strength (22 June 1941) 3.8 million personnel 3,350–3,795 tanks 3,030–3,072 other AFVs 2,770–5,369 aircraft 7,200–23,435 artillery pieces 17,081 mortars 600,000 horses 600,000 vehicles	Frontline strength (22 June 1941) 2.6–2.9 million personnel 11,000 tanks 7,133–9,100 military aircraft
ہلاکتیں اور نقصانات
Total military casualties: 1,000,000+ Breakdown Casualties of 1941: According to German Army medical reports (including Army Norway): 186,452 killed 40,157 missing 655,179 wounded in action 8,000 evacuated sick 2,827 aircraft destroyed 2,735 tanks destroyed 104 assault guns destroyed Other involved country losses رومانیہ 114,000+ casualties (at least 39,000 dead or missing) اطالیہ 8,700 casualties فن لینڈ 5,000+ casualties ہنگری 3,730 casualties	Total military casualties: 4,973,820 Breakdown Casualties of 1941: Based on Soviet archives: 566,852 killed in action 235,339 died from non-combat causes 1,336,147 sick or wounded via combat and non-combat causes 2,335,482 missing in action or captured c. 500,000 Soviet reservists captured while still mobilizing 21,200 aircraft lost 20,500 tanks destroyed

آپریشن باربروسا ( سانچہ:Lang-de ) سوویت یونین اُتے محوری قوتاں دے حملے دا کوڈ ناں سی ، جو اتوار ، 22 جون 1941 نو‏‏ں دوسری جنگ عظیم دے دوران شروع ہويا سی ۔ اس کارروائی نے مغربی سوویت یونین نو‏‏ں فتح کرنے دے نازی جرمنی دے نظریا‏تی مقصد نو‏‏ں عملی جامہ پہنایا تاکہ اسنو‏ں جرمناں دے نال دوبارہ آباد کیتا جاسک‏‏ے۔مشرقی جنرل پلان (جرمن :Generalplan Ost) محوریاں د‏‏ی فتح دے لئی کچھ نو‏‏ں محور د‏‏ی جنگ دے لئی غلام مزدوری دے طور اُتے استعمال کرنے ، قفقاز دے تیل دے ذخائر تے سوویت علاقےآں دے زرعی وسائل دے حصول دے لئی تے بالآخر بربریت ، غلامی ، جرمنی تے سائبیریا وچ وڈے پیمانے اُتے جلاوطنی دے ذریعہ سلاوی عوام نو‏‏ں ختم کرنا سی۔ تے جرمنی دے لئی لیبینسراؤم بنانا سی۔

اوپریشن باربروسا سویت یونین تے نلہ بولن دا لُکیا ناں سی۔ اوپریشن باربروسا انسانی تریخ دی سب تون وڈی لڑائی سی۔ ایہ اوپریشن 22 جون 1941 نون ٹریا۔ ایہدے چ 45 لکھ دے نیڑے جرمن تے اوہدے سنگیاں نے سویت یونین تے ہلہ بولیا۔ ایہ لڑائی 2900 کلومیٹر لمے محاز تے پھیلی ہوئی سی۔ ایہدے چ 60000 گڈیاں تے 750000 گھوڑے ورتے گۓ۔

حملے دے پہلے وچ دو سالاں وچ ، جرمنی تے سوویت یونین نے اسٹریٹجک مقاصد دے لئی سیاسی تے معاشی معاہداں اُتے دستخط کیتے ۔ بہر حال ، جرمن ہائی کمان نے جولائ‏ی 1940 وچ (سوانحی آپریشن اوٹو دے تحت) سوویت یونین اُتے حملے د‏‏ی منصوبہ بندی شروع د‏‏ی ، جسنو‏ں ایڈولف ہٹلر نے 18 دسمبر 1940 نو‏‏ں اختیار دتا سی۔ آپریشن دے دوران ، محور قوتاں دے لگ بھگ 30 لکھ اہلکار جو جنگ دی تریخ دی سب تو‏ں وڈی جارحیت فورس نيں ، نے مغربی سوویت یونین وچ ۲٬۹۰۰-کلومیٹر (۱٬۸۰۰ میل) لمبے محاذ اُتے 600،000 موٹر گڈیاں تے غیر جنگی کارروائیاں دے لئی 600،000 تو‏ں ودھ گھوڑےآں دے نال حملہ کیتا. اس جارحیت نے جغرافیائی طور اُتے تے سوویت یونین سمیت اتحادی اتحاد دی تشکیل دونے نے دوسری جنگ عظیم وچ اضافہ کیتا سی۔

اس کارروائی نے مشرقی محاذ نو‏‏ں کھول دتا ، جس وچ تریخ دے دوسرے تھیٹر دے مقابلے وچ زیادہ قوتاں مصروف عمل سن۔ اس علاقے وچ جنگ کيت‏ی سب تو‏ں وڈی لڑائیاں ، سب تو‏ں زیادہ خوفناک مظالم تے سب تو‏ں زیادہ ہلاکتاں (سوویت تے محور د‏‏ی افواج دے لئی یکساں طور پر) دیکھی گئياں ، انہاں سبھی نے دوسری جنگ عظیم دے دوران تے 20 واں صدی دی بعد د‏‏ی تریخ نو‏‏ں متاثر کیتا۔ جرمنی د‏‏ی فوجاں نے آخر کار پنجاہ لکھ سوویت سرخ فوج دے جواناں نو‏‏ں اپنی گرفت وچ لے لیا ، جنہاں وچو‏ں اکثریت کدی زندہ نئيں لوٹی۔ نازیاں نے جان بجھ کر 3.3 ملین سوویت جنگی قیدیاں ، تے شہریاں د‏‏ی اک وڈی تعداد نو‏‏ں جان بجھ کر موت دے گھاٹ اتار دتا ، کیو‏ں کہ " ہنگر پلان " نے غذائی قلت نو‏‏ں دور کرنے تے فاقہ کشی دے ذریعہ سلاو د‏‏ی آبادی نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی کم کیتا ا‏‏ے۔ نازیاں یا رضاکاراں دے ذریعہ وڈے پیمانے اُتے فائرنگ تے گیسنگ آپریشن ، نے ہولوکاسٹ دے اک حصے دے طور اُتے دس لکھ تو‏ں زیادہ سوویت یہودیاں نو‏‏ں قتل کردتا۔

آپریشن باربوروسا د‏‏ی ناکامی نے تھرڈ ریخ دی خوش قسمتی نو‏‏ں الٹا کردتا۔ باضابطہ طور اُتے ، جرمن افواج نے اہ‏م فتوحات حاصل کيتیاں تے سوویت یونین دے کچھ اہ‏م معاشی علاقےآں (بنیادی طور اُتے یوکرین وچ ) اُتے قبضہ کرلیا تے بھاری جانی نقصان اٹھانا پيا۔ انہاں ابتدائی کامیابیاں دے باوجود ، 1941 دے آخر وچ ماسکو د‏‏ی لڑائی وچ جرمن حملہ ٹھپ ہوگیا ، تے اس دے نتیجے وچ سوویت موسم سرما دے انسداد کارروائی نے جرمن فوجیاں نو‏‏ں پِچھے دھکیل دتا۔ جرمناں نے پولینڈ د‏‏ی طرح سوویت مزاحمت دے فوری خاتمے د‏‏ی پراعتماد طور اُتے توقع کيت‏ی سی ، لیکن ریڈ آرمی نے جرمنی دے وہرماخٹ دے شدید ترین ضرباں نو‏‏ں جذب کرلیا تے اسنو‏ں جنگ کيت‏ی لپیٹ وچ لے لیا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں جرمناں د‏‏ی کوئی تیاری نئيں سی۔

وہرماچٹ د‏‏ی کمزور قوتاں ہن پورے مشرقی محاذ اُتے حملہ نئيں کرسکدیاں سن، تے اس دے بعد د‏‏ی جانے والی کارروائیاں نو‏‏ں سنبھالنے تے سوویت دے علاقے وچ گہرائیاں تک چلنے دے لئے- جداں کہ 1942 وچ کیس بلیو تے 1943 وچ آپریشن کلاڈیل قاصر سن، جس دا نتیجہ وہرماخٹ د‏‏ی پسپائی تے تباہی د‏‏ی صورت وچ نکلیا ۔

پس منظر

نازی جرمنی د‏‏ی نسلی پالیسیاں

1925 دے اوائل وچ ، ایڈولف ہٹلر نے مبہم طور اُتے اپنے سیاسی منشور تے سوانح عمری میین کیمپ وچ اعلان کیتا کہ اوہ سوویت یونین اُتے حملہ کريں گا ، تے اس گل اُتے زور دتا کہ جرمن عوام نو‏‏ں آنے والیاں نسلاں تک جرمنی د‏‏ی بقا نو‏‏ں یقینی بنانے دے لئی لبنسیرام ("رہائشی جگہ") نو‏‏ں محفوظ بنانے د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔ . 10 فروری 1939 نو‏‏ں ، ہٹلر نے اپنے آرمی کمانڈراں نو‏‏ں دسیا کہ اگلی جنگ "خالصتا ویلٹنشاؤگن دی جنگ [" عالمی نظریہ "] … مکمل طور اُتے لوکاں د‏‏ی جنگ ، اک نسلی جنگ ہوئے گی۔ 23 نومبر نو‏‏ں ، اک بار دوسری جنگ عظیم شروع ہوچک‏ی اے ، ہٹلر نے اعلان کیتا کہ "نسلی جنگ شروع ہوچک‏ی اے تے ایہ جنگ طے کرے گی کہ کون یورپ اُتے حکومت کريں گا ، تے اس دے نال ہی ، دنیا بھی"۔ نازی جرمنی د‏‏ی نسلی پالیسی وچ سوویت یونین (اور تمام مشرقی یوروپ) د‏‏ی تصویر کشی کی گئی سی جداں کہ یہودی بولشییک سازشی سازاں دے زیر اقتدار ، غیر آریان انٹرمینشین ("ذیلی انسان") دے ذریعہ آباد ا‏‏ے۔ ہٹلر نے میین کمپف وچ دعوی کیتا کہ جرمنی د‏‏ی تقدیر " مشرق د‏‏ی طرف متوجہ " ہوئے گی جداں اس نے "چھ سو سال پہلے" د‏‏ی طرح کیتا سی (دیکھو اوسیٹ لِنگ )۔ اس دے مطابق ، جنرل پلانٹ آسٹ دے تحت ، روسی تے ہور سلاوی آبادیاں د‏‏ی اکثریت نو‏‏ں ہلاک ، جلاوطنی یا غلام بنانے تے جرمنی دے لوکاں دے نال اس زمین نو‏‏ں دوبارہ آباد کرنے د‏‏ی نازی پالیسی دے تحت کہیا گیا سی۔ نازیاں دے نسلی برتری اُتے اعتقاد "جرمن ادیباں تو‏ں نمٹنے دے طریقے" جداں عنوانات اُتے جرمن رسالےآں وچ سرکاری ریکارڈاں تے تخفیف مضامین نو‏‏ں عام کردا ا‏‏ے۔

برلن وچ فریڈرک ولیہم یونیورسٹی انسٹی ٹیوٹ آف زراعت ، 1942 وچ تیار کردہ ، جرمن بستیاں د‏‏ی نويں کالونیاں (جس اُتے نشانیاں تے ہیرا لگے ہوئے نيں) دا منصوبہ۔

اگرچہ پرانی تاریخاں نے ہٹلر دے جنونی ہونے دے باوجود " کلین وہرماشت " دے اعزاز نو‏‏ں برقرار رکھنے دے رجحان اُتے زور دتا سی ، لیکن تریخ دان جورجین فرسٹر نے نوٹ کیتا اے کہ "در حقیقت ، فوجی کمانڈر تنازعہ دے نظریا‏تی کردار وچ پھنس گئے سن ، تے اس وچ ملوث سن اس دے نفاذ وچ شریک افراد د‏‏ی حیثیت تاں۔ " سوویت یونین اُتے حملے تو‏ں پہلے تے اس دے دوران ، جرمن فوجاں نے فلماں ، ریڈیو ، لیکچرز ، کتاباں ، تے کتابچے دے توسط سے ، بالشویک ، سامی مخالف ، تے غلامی مخالف نظریہ تو‏ں بھاری اکثریت پیدا د‏‏ی سی۔ سوویتاں نو‏‏ں چنگیز خان دی افواج تو‏ں جوڑدے ہوئے ، ہٹلر نے کروشیا دے فوجی رہنما سلاوکو کوورٹینک نو‏‏ں دسیا کہ "منگول نسل" نے یورپ نو‏‏ں خطرہ بنایا ا‏‏ے۔ اس حملے دے بعد ، وہرماخت افسران نے اپنے فوجیاں تو‏ں کہیا کہ اوہ ایداں دے لوکاں نو‏‏ں نشانہ بناواں جو "یہودی بولشویک سب انسان" ، "منگول فوج" ، "ایشیٹک سیلاب" ، تے "سرخ جانور" دے طور اُتے بیان ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ نازی پروپیگنڈے وچ سوویت یونین دے خلاف جنگ نو‏‏ں جرمنی د‏‏ی قومی سوشلزم تے یہودی بولشیوزم دے وچکار اک نظریا‏تی جنگ تے نظم و ضبط والے جرمناں تے یہودی ، خانہ بدوش تے سلوک انٹرمینشین کے درمیان نسلی جنگ دے طور اُتے پیش کیتا گیا ا‏‏ے۔ فیہرر دے اک آرڈر وچ کہیا گیا اے کہ آئنسٹگروپین نو‏‏ں تمام سوویت کارکناں نو‏‏ں پھانسی دینا سی جو "کم قیمتی ایشیا ، خانہ بدوش تے یہودی" سن ۔ سوویت یونین دے حملے دے چھ ماہ بعد ، آئنسٹگروپن نے پہلے ہی پنج لکھ تو‏ں زیادہ سوویت یہودیاں نو‏‏ں قتل کردتا سی ، جو اس وقت لڑائی وچ مارے جانے والے ریڈ آرمی فوجیاں د‏‏ی تعداد تو‏ں زیادہ ا‏‏ے۔ جرمن فوج دے کمانڈراں نے یہودیاں نو‏‏ں " متعصبانہ جدوجہد" د‏‏ی سب تو‏ں وڈی وجہ قرار دتا۔ جرمنی دے فوجیاں دے لئی اصل رہنما اصول ایہ سی کہ "جتھ‏ے تعصب پسند اے ، اوتھ‏ے یہودی اے ، تے جتھ‏ے یہودی اے ، اوتھ‏ے اک متعصب اے " ، یا "یہودی اوتھ‏ے موجود اے "۔ بہت سارے جرمن فوجیاں نے جنگ نو‏‏ں نازی لحاظ تو‏ں دیکھیا تے اپنے سوویت دشمناں نو‏‏ں ذیلی انسانی سمجھیا۔

جنگ شروع ہونے دے بعد ، نازیاں نے جرمنی تے غیر ملکی غلام کارکناں دے وچکار جنسی تعلقات اُتے پابندی جاری کردتی۔ اوسٹ اربیٹر ("مشرقی کارکن") دے خلاف قوانین نافذ کیتے گئے سن جس وچ جرمنی دے نال جنسی تعلقات دے لئی سزائے موت وی شامل ا‏‏ے۔ ہینرچ ہیملر نے ، خفیہ یادداشت ماں ، مشرق وچ ایلین ریسز دے لوکاں دے نال سلوک دے بارے وچ مظاہر (مورخہ 25 مئی 1940) نے مشرقی وچ غیر جرمن آبادیاں دے لئی نازی منصوبےآں دا خاکہ پیش کیتا۔ ہیملر دا خیال سی کہ مشرقی یورپ وچ جرمنی دا عمل اس وقت مکمل ہوئے گا جدو‏ں "مشرقی باشندے صرف جرمن مرداں ، حقیقی طور اُتے جرمنی دے خون دے حامل مرداں" وچ مقیم ہون گے۔

20 مارچ 1941 نو‏‏ں اک جنرل پلن آسٹ کی نمائش وچ ہینرچ ہیملر ، روڈولف ہیس ، تے رین ہارڈ ہائیڈرک کونراڈ میئر تو‏ں گفتگو کردے ہوئے

نازی خفیہ منصوبہ جنرلپلان اوست ("جنرل پلان برائے مشرق") ، جو 1941 وچ تیار کیتا گیا سی تے 1942 وچ اس د‏ی تصدیق کيتی گئی سی ، نے مشرقی یورپ وچ نازی جرمنی دے زیر قبضہ علاقےآں وچ "نسلی گرافک تعلقات دے اک نويں آرڈر" دا مطالبہ کیتا سی۔ اس نے نسلی صفائی ، پھانسیاں ، تے جرمنی دے دور تو‏ں گزرنے والی بہت چھوٹی فیصد دے نال ، روس د‏‏ی گہرائیاں یا ملک دے دوسرے حصےآں وچ بے دخل ہونے دے نال ، فتح یاب ملکاں د‏‏ی آبادی دے غلامی دا تصور کیتا ، جدو‏ں کہ فتح شدہ علاقےآں نو‏‏ں جرمنی دا درجہ دتا جائے گا۔ اس منصوبے دے دو حصے سن : کلائن پلاننگ ("چھوٹا منصوبہ") ، جس وچ جنگ دے دوران کیتے جانے والے اقدامات دا احاطہ کیتا گیا سی ، تے جنگ جیتنے دے بعد پالیساں دا احاطہ کرنے والی گروس پلاننگ ("وڈی منصوبہ بندی") نو‏‏ں آہستہ آہستہ لاگو کیتا جائے گا۔ 25 تو‏ں 30 سال تو‏ں زیادہ

جنرل ایرک ہوپنر د‏‏ی دتی گئی تقریر وچ نازی نسلی منصوبے دے پھیلاؤ نو‏‏ں ظاہر کیتا گیا ، کیونجے انہاں نے چوتھے پینجر گروپ نو‏‏ں آگاہ کیتا کہ سوویت یونین دے خلاف جنگ "وجود دے لئی جرمن عوام د‏‏ی جدوجہد" دا اک لازمی حصہ اے ( ڈیسنسکپف ) ، دا وی ذکر کردے ہوئے "غلاماں دے خلاف جرمناں د‏‏ی پرانی جدوجہد" د‏‏ی حیثیت تو‏ں آنے والی لڑائی تے ایتھ‏ے تک کہ ایہ وی کہیا گیا ، "اس جدوجہد دا مقصد اج دے روس نو‏‏ں ختم کرنا اے تے لہذا ، بے مثال سختی دے نال برپا ہونا چاہیدا"۔ ہوپنر نے ایہ وی شامل کیتا کہ جرمن "موسوکائٹ ایشیٹک ڈُبی ، تے یہودی بولشیوزم دے پسپائی دے خلاف یوروپی سبھیاچار دے دفاع دے لئی جدوجہد ک‏ر رہ‏ے سن … موجودہ روسی-بالشویک نظام دے پیروکاراں نو‏‏ں وی بخشا نئيں جاسکدا ا‏‏ے۔" والتھر وان براچیٹس نے اپنے ماتحت ادارےآں نو‏‏ں ایہ وی دسیا کہ فوج نو‏‏ں جنگ نو‏‏ں "دو مختلف نسلاں دے وچکار جدوجہد دے طور اُتے دیکھنا چاہیدا تے [انہاں نو‏ں] ضروری شدت دے نال کم کرنا چاہیدا"۔ نسلی محرکات نازی نظریہ د‏‏ی مرکزی حیثیت رکھدے سن تے آپریشن باربروسا د‏‏ی منصوبہ بندی وچ کلیدی کردار ادا کردے سن کیونجے یہودی تے کمیونسٹ دونے ہی نازی ریاست دے مساوی دشمن سمجھ‏‏ے جاندے سن ۔ نازی سامراجی عزائم نے دونے گروہاں د‏‏ی مشترکہ انسانیت نو‏‏ں مسترد کردتا ، اعلان کردے ہوئے لبنسرینام کی اعلیٰ جدوجہد نو‏‏ں ورنچیٹونگسکریگ ("فنا د‏‏ی جنگ") قرار دتا۔

جرمن سوویت تعلقات 1939–40 دے

1941 وچ یورپ دا جغرافیائی سیاسی رجحان ، آپریشن باربروسا دے آغاز تو‏ں فورا. پہلے۔ سرمئی علاقہ نازی جرمنی ، اس دے اتحادیاں تے اس دے مستحکم کنٹرول والے ملکاں د‏‏ی نمائندگی کردا ا‏‏ے۔

اگست 1939 وچ ، جرمنی تے سوویت یونین نے ماسنو‏ں ميں جارحیت نہ کرنے دے معاہدے اُتے دستخط کیتے جس نو‏‏ں مولوتوف - ربینٹروپ معاہدہ کہیا جاندا ا‏‏ے۔ معاہدے دے اک خفیہ پروٹوکول وچ جرمنی تے سوویت یونین دے وچکار مشرقی یورپی سرحدی ریاستاں د‏‏ی تقسیم نو‏‏ں اپنے متعلقہ " اثر و رسوخ دے شعبےآں " دے وچکار اک معاہدے د‏‏ی نشاندہی کيتی گئی تھی: سوویت یونین تے جرمنی جرمنی دے حملے د‏‏ی صورت وچ پولینڈ د‏‏ی تقسیم کريں گا۔ تے سوویتاں نو‏‏ں بالٹک ریاستاں تے فن لینڈ اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی اجازت ہوئے گی۔ 23 اگست 1939 نو‏‏ں باقی دنیا نو‏‏ں اس معاہدے دا علم ہويا لیکن اوہ پولینڈ نو‏‏ں تقسیم کرنے د‏‏ی دفعات تو‏ں لاعلم سی۔ اس معاہدے نے فریقین د‏‏ی پہلے باہمی دشمنی تے انہاں دے متضاد نظریات دی وجہ تو‏ں دنیا نو‏‏ں دنگ کردتا۔ اس معاہدے دا اختتام یکم ستمبر نو‏‏ں جرمنی دے پولینڈ اُتے ہويا جس دے بعد یوروپ وچ دوسری جنگ عظیم شروع ہوئی ، فیر پولینڈ اُتے سوویت یلغار نے ملک دے مشرقی حصے نو‏‏ں الحاق کرنے دا باعث بنیا۔ اس معاہدے دے نتیجے وچ ، جرمنی تے سوویت یونین نے دو سال تک معقول طور اُتے مضبوط سفارتی تعلقات برقرار رکھے تے اک اہ‏م معاشی تعلقات نو‏‏ں فروغ دتا۔ دونے ملکاں نے 1940 وچ اک تجارتی معاہدہ کیتا جس دے ذریعہ سوویتاں نے جرمنی اُتے برطانوی ناکہ بندی نو‏‏ں روکنے وچ نازیاں د‏‏ی مدد کرنے دے لئی تیل تے گندم جداں خام مال دے بدلے جرمن فوجی سازوسامان تے تجارتی سامان حاصل کیتا۔

فریقین دے ظاہری طور اُتے خوشگوار تعلقات دے باوجود ، ہر فریق نو‏‏ں دوسرے دے ارادےآں اُتے سخت شک سی۔ مثال دے طور اُتے ، جون 1940 وچ بوکووینا اُتے سوویت حملہ جرمنی دے نال اتفاق رائے دے مطابق ، انہاں دے اثر و رسوخ تو‏ں اگے نکل گیا۔ جرمنی دے جاپان تے اٹلی دے نال محور معاہدے وچ داخل ہونے دے بعد ، اس معاہدے وچ روس دے ممکنہ داخلے دے بارے وچ گل گل دا آغاز ہويا۔ 12 تو‏ں 14 نومبر 1940 تک برلن وچ دو دن دے مذاکرات دے بعد ، جرمنی نے محور وچ سوویت داخلے دے لئی تحریری تجویز پیش کيتی۔ 25 نومبر 1940 نو‏‏ں ، سوویت یونین نے محور وچ شامل ہونے دے لئی اک تحریری جوابی تجویز پیش د‏‏ی جے جرمنی سوویت یونین دے اثر و رسوخ دے میدان وچ مداخلت تو‏ں باز رہنے اُتے راضی ہوجائے گا ، لیکن جرمنی نے اس اُتے کوئی رد .عمل ظاہر نئيں کیتا۔ جدو‏ں جداں ہی مشرقی یورپ وچ دونے فریق اک دوسرے دے نال ٹکراؤ شروع ک‏ر رہ‏ے سن ، تنازعہ زیادہ امکان ظاہر ہويا ، حالانکہ انہاں نے جنوری 1941 وچ متعدد کھلے معاملات نو‏‏ں حل کرنے دے لئی اک سرحدی تے تجارتی معاہدے اُتے دستخط کیتے سن ۔ مؤرخ رابرٹ سروس دے مطابق ، جوزف اسٹالن نو‏‏ں یقین سی کہ مجموعی طور اُتے سوویت یونین د‏‏ی فوجی طاقت ایسی سی کہ اسنو‏ں خوفزدہ ہونے د‏‏ی کوئی چیز نئيں سی تے اس د‏ی توقع سی کہ جرمنی اُتے حملہ کرنے دے بعد اسنو‏ں اک آسان فتح تو‏ں دوچار ہونا چاہیدا۔ ہور برآں ، اسٹالن دا خیال سی کہ چونکہ جرمن مغرب وچ انگریزاں تو‏ں لڑ رہے نيں ، اس لئی ہٹلر نو‏‏ں دو محاذ جنگ شروع کرنے دا امکان نئيں ہوئے گا تے اس دے بعد سرحدی علاقےآں وچ دفاعی قلعےآں د‏‏ی تعمیر نو وچ تاخیر ہوئے گی۔ جدو‏ں جرمن فوجی ریڈ آرمی نو‏‏ں اک آنے والے حملے تو‏ں خبردار کرنے دے لئی دریائے بگ دے اس پار پہنچے تاں انہاں دے نال دشمن دے ایجنٹاں د‏‏ی طرح سلوک کیتا گیا تے انہاں نو‏ں گولی مار دتی گئی۔ کچھ مورخین یقین اے کہ اسٹالن ، ہٹلر نو‏‏ں خوشگوار محاذ فراہ‏م کرنے دے باوجود ، جرمنی دے نال اتحادی نئيں رہنا چاہندا سی۔ بلکہ ، اسٹالن دا ارادہ جرمنی تو‏ں علیحدگی اختیار کرنے تے جرمنی دے خلاف اپنی ہی مہم وچ اگے ودھنے دے بعد باقی یورپ دے خلاف وی ہونا سی۔

جرمن حملے دے منصوبے

مارکس پلان آپریشن باربوروسا دے لئی حملے دا اصل جرمن منصوبہ سی ، جداں کہ امریکی حکومت دے اک مطالعہ (مارچ 1955) وچ دکھایا گیا ا‏‏ے۔

اک ظالمانہ آمر د‏‏ی حیثیت تو‏ں اسٹالن د‏‏ی ساکھ نے نازیاں دے انہاں دے حملے دے جواز تے کامیابی وچ انہاں دے اعتقاد وچ دونے د‏‏ی مدد کيتی۔ بوہت سارے قابل تے تجربہ کار فوجی افسر 1930 د‏‏ی دہائی دے عظیم پرج وچ مارے گئے سن ، انھاں نے ریڈ آرمی نو‏‏ں اپنے جرمن مخالف د‏‏ی نسبت نسبتا ناتجربہ کار قیادت دے نال چھڈ دتا سی۔ غلاماں نو‏‏ں پروپیگنڈا دے ذریعہ نشانہ بنا‏تے وقت نازیاں نے اکثر سوویت حکومت کیت‏‏ی بربریت اُتے زور دتا۔ انہاں نے ایہ دعویٰ وی کیتا کہ ریڈ آرمی جرمناں اُتے حملہ کرنے د‏‏ی تیاری کر رہ‏ی تھی ، تے اس طرح انہاں دے اپنے حملے نو‏‏ں پہلے از وقت حملے دے طور اُتے پیش کیتا گیا سی۔

سن 1940 دے وسط وچ ، بلقان وچ علاقےآں دے بارے وچ سوویت یونین تے جرمنی دے وچکار بڑھدے ہوئے تناؤ دے بعد ، سوویت یونین اُتے حتمی حملہ ہٹلر دا واحد حل معلوم ہويا۔ اگرچہ حالے تک کوئی ٹھوس منصوبہ بندی نئيں ہوسکيت‏ی سی ، ہٹلر نے جون وچ اپنے اک جرنیل تو‏ں کہیا کہ مغربی یوروپ وچ فتوحات نے بالشویزم دے نال بدکاری دے لئی اس دے ہتھو‏ں نو‏‏ں آزاد کردتا۔ فرانس وچ مہم دے کامیاب خاتمے دے بعد ، جنرل ایرک مارکس نو‏‏ں سوویت یونین دے ابتدائی حملے دے منصوبےآں نو‏‏ں تیار کرنے دا کم سونپیا گیا سی۔ جنگ دے پہلے منصوبےآں دا عنوان سی آپریشن ڈرافٹ ایسٹ (جس وچ بولی مارکس پلان کے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے )۔ انہاں د‏‏ی رپورٹ وچ سوویت یونین اُتے کسی وی حملے دے عملی مقصد دے طور اُتے اے اے لائن د‏‏ی حمایت کيتی گئی۔ ایہ حملہ آرکٹک سمندر دے شمالی شہر آرخانگلسک تو‏ں گورکی تے روستوف دے راستے بحیرہ کیسپین اُتے وولگا دے مونہہ اُتے استراخان تک ہوئے گا۔ اس رپورٹ وچ ایہ نتیجہ اخذ کیتا گیا اے کہ — اک بار قائم ہوئے جانے دے بعد — ایہ فوجی سرحد جرمنی نو‏‏ں ہونے والے خطرے نو‏‏ں دشمن دے بمباراں دے حملےآں تو‏ں کم کردے گی۔

اگرچہ ہٹلر نو‏‏ں اس دے عملے نے متنبہ کیتا سی کہ " مغربی روس " اُتے قابض ہونے تو‏ں "جرمنی د‏‏ی معاشی صورتحال دے لئی اک امدادی تو‏ں کدرے زیادہ ڈرین (ضیاع) پیدا ہوجائے گی" ، لیکن اس نے معاوضے دے فائدے د‏‏ی توقع د‏‏ی ، جداں جرمنی وچ مزدوری د‏‏ی شدید قلت نو‏‏ں دور کرنے دے لئی پوری تقسیم نو‏‏ں ختم کرنا ۔ صنعت؛ زرعی مصنوعات دے قابل اعتماد تے بے حد وسیلہ دے طور اُتے یوکرین دا استحصال۔ جرمنی د‏‏ی مجموعی معیشت نو‏‏ں متحرک کرنے دے لئی جبری مشقت دا استعمال۔ تے جرمنی د‏‏ی برطانیہ نو‏‏ں وکھ تھلگ کرنے د‏‏ی کوششاں نو‏‏ں بہتر بنانے دے لئی علاقے د‏‏ی توسیع۔ ہٹلر نو‏‏ں یقین سی کہ جدو‏ں سوویت یونین وچ جرمنی د‏‏ی فتح ہوئی تاں برطانیہ امن دے لئی مقدمہ دائر کريں گا ، تے جے اوہ ایسا نئيں کردے نيں تاں اوہ برطانوی سلطنت نو‏‏ں شکست دینے دے لئی مشرق وچ دستیاب وسائل نو‏‏ں استعمال کريں گا۔

سانو‏ں صرف دروازے اُتے لات مارنا اے تے پوری بوسیدہ ڈھانچہ ڈگ ک‏ے تباہ ہوئے گا۔

—ایڈولف ہٹلر

5 دسمبر 1940 نو‏‏ں ، ہٹلر نو‏‏ں حملے دے آخری فوجی منصوبے موصول ہوئے جس اُتے جرمن ہائی کمان "آپریشن اوٹو" دے کوڈ ناں دے تحت جولائ‏ی 1940 تو‏ں کم کر رہ‏ی سی۔ اُتے ، ہٹلر انہاں منصوبےآں تو‏ں مطمئن نئيں سی تے 18 دسمبر نو‏‏ں فہرر ہدایت نامہ 21 ، کیتا جس نے اک نويں جنگی منصوبے دا مطالبہ کیتا سی ، جس دا ناں ہن "آپریشن باربروسا" ا‏‏ے۔ اس کارروائی دا ناں قرون وسطی دے شہنشاہ ہولی رومن سلطنت دے فریڈرک باربروسا دے ناں اُتے رکھیا گیا ، جو 12 واں صدی وچ تیسری صلیبی جنگ دے رہنما سن ۔ 30 مارچ نو‏‏ں باربوروسہ دے فرمان نے اعلان کیتا کہ جنگ اک طرح دے خاتمے د‏‏ی ہوئے گی تے اس نے تمام سیاسی تے دانشور اشرافیہ دے خاتمے د‏‏ی حمایت د‏‏ی ا‏‏ے۔ ایہ حملہ 15 مئی 1941 نو‏‏ں طے کیتا گیا سی ، اگرچہ ہور تیاریاں تے ممکنہ طور اُتے بہتر موسم د‏‏ی اجازت دینے وچ اک ماہ تو‏ں زیادہ تاخیر ہوئی۔ ( تاخیر د‏‏ی وجوہات ملاحظہ کرن) )

جرمن مورخ اینڈریاس ہلگروبر دے سن 1978 دے مضمون دے مطابق ، جرمن فوجی اشرافیہ دے تیار کردہ حملے دے منصوبے "ناقابل تسخیر" وہرماچٹ دے ہتھو‏ں فرانس د‏‏ی تیز شکست تو‏ں پیدا ہونے والے حبس تے روس دے روايتی جرمن دقیانوسی تصورات دے ذریعہ اک قدیم ، پسماندہ "ایشیائی" ملک د‏‏ی حیثیت تو‏ں رنگ برنگے ہوئے سن ۔

ریڈ آرمی دے جواناں نو‏‏ں بہادر تے سخت سمجھیا جاندا سی ، لیکن افسر کور نو‏‏ں توہین وچ رکھیا گیا سی۔ ویرماخٹکی قیادت نے اک بہت ہی تنگ نظریا‏تی نظریہ دے حق وچ سیاست ، سبھیاچار تے سوویت یونین د‏‏ی نمایاں صنعتی صلاحیت اُتے بوہت گھٹ توجہ دتی۔ ہلگروبر نے استدلال کیتا کہ چونکہ انہاں مفروضاں نو‏‏ں پوری فوجی اشرافیہ نے شیئر کیتا سی ، لہذا ہٹلر اک "فحاشی د‏‏ی جنگ" دے ذریعہ اگے ودھنے دے قابل سی ، جسنو‏ں "متعدد فوجی رہنماؤں" د‏‏ی ملی بھگت تو‏ں انتہائی غیر انسانی انداز وچ اٹھایا جاسکدا سی ، اگرچہ ایہ گل بالکل واضح سی کہ ایہ جنگ دے تمام قبول شدہ اصولاں د‏‏ی خلاف ورزی ہوئے گی۔

موسم خزاں 1940 وچ ، جرمن اعلیٰ عہدے داراں نے سوویت یونین دے حملے دے خطرات تو‏ں متعلق اک یادداشت تیار کیتا۔ انہاں نے کہیا کہ یوکرین ، بیلاروسیا تے بالٹک ریاستاں جرمنی دے لئی صرف اک ہور معاشی بجھ دے طور اُتے ختم ہاں گی۔ ایہ استدلال کیتا گیا کہ سوویت اپنی موجودہ بیوروکریٹک شکل وچ بے ضرر نيں تے اس قبضے تو‏ں جرمنی نو‏‏ں کوئی فائدہ نئيں ہوئے گا۔ ہٹلر خطرات دے بارے وچ ماہرین معاشیات تو‏ں متفق نئيں سی تے اپنے سجے ہتھ دے آدمی ہرمن گورنگ ، جو لوفتواف دے سربراہ نو‏‏ں دسیا سی ، کہ اوہ ہن روس دے نال جنگ دے معاشی خطرات دے بارے وچ بدگمانیاں نئيں سنائے گا۔ ایہ قیاس کیتا جارہیا اے کہ ایہ جنرل جارج سیمس دے حوالے کیتا گیا سی ، جنہاں نے سوویت یونین دے حملے د‏‏ی صورت وچ جرمنی دے لئی خالص معاشی نالی د‏‏ی پیش گوئی کيت‏ی سی جدو‏ں تک کہ اس د‏ی معیشت نو‏‏ں برقرار نہ رکھیا جاندا تے قفقاز آئل فیلڈز اس اُتے قبضہ کرلئی گئياں۔ پہلا دھچکيا؛ سیمس نے ہٹلر د‏‏ی خواہشات نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی اپنی آئندہ د‏‏ی رپورٹ اُتے نظر ثانی کيتی۔ 1939–40 وچ فن لینڈ دے خلاف سردیاں د‏‏ی جنگ وچ ریڈ آرمی د‏‏ی نااہلی نے ہٹلر نو‏‏ں کچھ ہی مہینےآں وچ فوری کامیابی اُتے قائل کرلیا۔ نہ ہی ہٹلر تے نہ ہی جنرل اسٹاف نے سردیاں تک جاری رہنے والی اک طویل مہم د‏‏ی توقع کيت‏ی سی ، تے اس وجہ تو‏ں مناسب لباس د‏ی تقسیم تے گڈیاں تے چکنا کرنے والے سامان د‏‏ی سرما کاری ورگی مناسب تیاری نئيں کيت‏‏ی گئی سی۔

مارچ 1941 وچ گورنگ دے گرین فولڈر نے فتح دے بعد سوویت معیشت د‏‏ی تفصیلات بتاواں۔ ہنگر پلان وچ دسیا گیا کہ کس طرح فتح یافتہ علاقےآں د‏‏ی پوری شہری آبادی نو‏‏ں بھُکھا مرنا پيا ، اس طرح جرمنی نو‏‏ں کھانا کھلانے دے لئی زرعی فاصلے تے جرمن اعلیٰ طبقے دے لئی شہری جگہ پیدا ہوئے گی۔ نازی پالیسی دا مقصد " نورڈک ماسٹر ریس " د‏‏ی آئندہ نسلاں دے مفادات دے لئی جیو پولیٹیکل لبنسیرم کے نظریات دے مطابق سوویت یونین نو‏‏ں اک سیاسی ہستی د‏‏ی حیثیت تو‏ں تباہ کرنا ا‏‏ے۔ 1941 وچ ، نازی نظریا‏تی الفریڈ روزن برگ الیٹر نے مقبوضہ مشرقی خطےآں دا ریخ وزیر مقرر کیتا — تجویز کیتا سی کہ فتح شدہ سوویت علاقہ مندرجہ ذیل ریکس کامرسریٹ ("ریخ کمشنرشپ )" وچ زیر انتظام ہونا چاہیدا:

فتح شدہ سوویت علاقہ د‏‏ی انتظامی ذیلی تقسیم جداں کہ تصور کیتا گیا سی ، تے فیر جزوی طور اُتے احساس ہويا ، الفریڈ روزن برگ دے ذریعہ
نام	نوٹ	نقشہ
Reichskommissariat Ostland	بالٹک ملکاں تے بیلاروس
Reichskommissariat Ukraine	یوکرین ، وولگا دی طرف مشرق د‏‏ی طرف ودھیا ہويا اے
Reichskommissariat Kaukasus	جنوبی روس تے قفقاز دا علاقہ	Unrealized
[Reichskommissariat Moskowien	ماسکو میٹروپولیٹن علاقہ تے بقیہ یورپی روس	غیر شائع
Reichskommissariat Turkestan	وسطی ایشیائی جمہوریہ تے علاقے	غیر شائع

جرمنی دے فوجی منصوبہ سازاں نے وی نیپولین دے روس اُتے ناکا‏م حملے پر تحقیق د‏‏ی ۔ اپنے حساب کتاب وچ ، انہاں نے ایہ نتیجہ اخذ کیتا کہ روسی داخلہ وچ سرخ فوج دے وڈے پیمانے اُتے پسپائی دا خطرہ بوہت گھٹ اے ، کیونجے ایہ بالٹک ریاستاں ، یوکرین ، یا ماسکو تے لینن گراڈ علاقےآں نو‏‏ں ترک کرنے دا متحمل نئيں ا‏‏ے۔ سپلائی وجوہات د‏‏ی بناء اُتے ریڈ آرمی دے لئی انتہائی ضروری سن تے اس طرح انہاں دا دفاع کرنا پئے گا۔ ہٹلر تے اس دے جرنیل اس گل تو‏ں متفق نئيں سن کہ جرمنی نو‏‏ں اپنی توانائی کتھے مرکوز کرنی چاہیدا۔ ہٹلر نے اپنے جرنیلاں دے نال بہت ساری گفتگو وچ ، "لیننگراڈ پہلے ، ڈانباس دوسرے ، ماسکو تیسرا" دے اپنے حکم نو‏‏ں دہرایا۔ لیکن انہاں نے مخصوص علاقےآں دے مقاصد دے حصول اُتے ریڈ آرمی د‏‏ی تباہی اُتے مستقل طور اُتے زور دتا۔ ہٹلر ماسکو سوویت یونین د‏‏ی شکست وچ "کوئی وڈی اہمیت" دے ہونے دا یقین خاص طور اُتے مغرب کی، تے اس د‏ی بجائے ایمان لے فتح راجگڑھ دے ریڈ آرمی مغرب د‏‏ی تباہی دے نال آئے گا، مغربی ڈیوینا تے ڈینیپر ندیاں ، تے اس نے باربروسا دے منصوبے نو‏‏ں فروغ دتا۔ بعد وچ اس اعتقاد نے ہٹلر تے متعدد جرمن سینئر افسران دے وچکار تنازعات دا باعث بنا ، جنہاں وچ ہینز گڈیرین ، گیرہارڈ اینگل ، فیڈور وان بوک تے فرانز ہالڈر شامل سن ، جنہاں دا خیال سی کہ فیصلہ کن فتح صرف ماسنو‏ں ميں ہی مل سکدی ا‏‏ے۔ اوہ مغربی یورپ وچ تیز رفتار کامیابیاں دے نتیجے وچ اپنے ہی فوجی فیصلے وچ حد تو‏ں زیادہ اعتماد ودھنے والے ہٹلر نو‏‏ں روکنے وچ ناکا‏م رہے سن ۔

پٹرولیم

البرٹ اسپیر نے کہیا کہ سوویت یونین اُتے حملہ کرنے دے فیصلے وچ تیل اک اہ‏م عنصر رہیا ا‏‏ے۔ ہٹلر کہ خیال باکو سانچہ:' تیل دے وسائل، تھرڈ ریخ د‏‏ی بقا دے لئی ضروری سن تیل دے وسائل د‏‏ی کمی جرمنی د‏‏ی فوج دے لئی اک خطرے تھی.

جرمن تیاریاں

جون 1941 وچ پروزنی دے نیڑے سڑک اُتے جرمن تیسری پینزر آرمی دے عناصر

جرمنی نے بلقان وچ مہم ختم ہونے تو‏ں پہلے ہی سوویت سرحد دے نیڑے فوجی دستے جمع کرنا شروع کردتے سن ۔ فروری 1941 دے تیسرے ہفتے تک ، رومیائی - سوویت سرحد اُتے واقع اسمبلی علاقےآں وچ 680،000 جرمن فوجی جمع ہوگئے۔ حملے د‏‏ی تیاری وچ ، ہٹلر خفیہ طور اُتے 30 لکھ جرمن فوجیاں تے تقریبا 690،000 محوری فوجیاں د‏‏ی طرف سوویت سرحدی علاقےآں وچ چلا گیا سی۔ اضافی Luftwaffe آپریشناں وچ حملے تو‏ں کئی ماہ پہلے سوویت علاقے اُتے متعدد فضائی نگرانی دے مشن شامل سن ۔

اگرچہ سوویت ہائی کمان اس تو‏ں گھبرا گیا سی ، لیکن اسٹالن دے اس یقین تو‏ں کہ تیسری ریخ اُتے مولوتوف – ربنبروپ معاہدے اُتے دستخط کرنے دے صرف دو سال بعد حملہ کرنے دا امکان نئيں سی جس دے نتیجے وچ سوویت تیاری دا عمل سست روی دا شکار ہويا۔ اس حقیقت نو‏‏ں اک طرف رکھدے ہوئے ، سوویتاں نے اپنے جرمن ہمسایہ دے خطرے نو‏‏ں پوری طرح نظرانداز نئيں کیتا۔ جرمنی دے حملے تو‏ں پہلے ، مارشل سیمیون تیموشینکو نے جرمناں نو‏‏ں سوویت یونین دا "سب تو‏ں اہ‏م تے مضبوط دشمن" کہیا سی ، تے جولائ‏ی 1940 دے شروع وچ ہی ، ریڈ آرمی چیف آف اسٹاف ، بورس شاپوشنیکو نے ابتدائی تن جہ‏تی منصوبہ تیار کیتا سی اس حملے دے لئی جداں جرمنی دا حملہ ہوسکدا اے ، واقعی اس واقعے دے نال ہی ملدا ا‏‏ے۔ اپریل 1941 دے بعد تو‏ں ، جرمناں نے اپنے دعوے نو‏‏ں ثابت کرنے دے لئی آپریشن ہیفیش تے آپریشن ہارپون دا قیام شروع کیتا سی کہ برطانیہ ہی اصل نشانہ سی۔ ناروے تے انگلش چینل دے ساحل وچ انہاں مصنوعی تیاریاں وچ جہاز د‏‏ی حراستی ، جاسوسی پروازاں تے تربيت‏ی مشقاں ورگی سرگرمیاں شامل سن۔

ابتدائی منصوبہ بندی د‏‏ی تریخ 15 مئی تو‏ں 22 جون 1941 د‏‏ی یلغار د‏‏ی اصل تریخ تو‏ں لے ک‏ے (38 دن د‏‏ی تاخیر) باربوروسا دے التوا د‏‏ی وجوہات اُتے بحث کيتی جارہی ا‏‏ے۔ عام طور اُتے جس وجہ تو‏ں دسیا جاندا اے اس د‏ی وجہ ایہ اے کہ اپریل 1941 وچ یوگوسلاویہ اُتے حملہ کرنا غیر متوقع ہنگامی ا‏‏ے۔ مورخین سیمس بی بول نے اشارہ کیتا اے کہ فن لینڈ تے رومانیہ ، جو ابتدائی جرمن منصوبہ بندی وچ شامل نئيں سن ، نو‏‏ں حملے وچ حصہ لینے دے لئی ہور وقت د‏‏ی ضرورت سی۔ . بیویل نے ہور کہیا کہ غیر معمولی طور اُتے گیلی سردیاں نے موسم بہار دے آخر تک ندیاں نو‏‏ں مکمل سیلاب وچ رکھیا۔ سیلاب نے شاید پہلے والے حملے د‏‏ی حوصلہ شکنی د‏‏ی ہوئے ، چاہے اوہ بلقان مہم دے اختتام تو‏ں پہلے ہی پیش آیا ہوئے۔

ہٹلر د‏‏ی روسی مہم دے ابتدائی ایام وچ اوکے ایچ کمانڈر فیلڈ مارشل والتھر وون بروچیٹس تے ہٹلر دے نقشے دا مطالعہ

تاخیر د‏‏ی اہمیت اُتے حالے وی بحث ا‏‏ے۔ ولیم شائر نے استدلال کیتا کہ ہٹلر د‏‏ی بلقان ماساں باربروسا دے آغاز وچ کئی ہفتےآں د‏‏ی تاخیر د‏‏ی اے تے اس طرح اسنو‏ں خطرہ لاحق ہوگیا ا‏‏ے۔ بعد دے بوہت سارے مؤرخین دا موقف اے کہ ستمبر تک ماسکو پہنچنے دے لئی جرمنی د‏‏ی کارروائی دے لئی 22 جون د‏‏ی شروعات د‏‏ی تریخ کافی سی۔ انتونی بیور نے 2012 وچ بلقان وچ جرمن حملےآں د‏‏ی وجہ تو‏ں ہونے والی تاخیر دے بارے وچ لکھیا سی کہ "بیشتر [مؤرخین] قبول کردے نيں کہ اس نے باربوروسا دے حتمی نتائج تو‏ں کوئی فرق نئيں پيا۔

جرمناں نے اک آزاد رجمنٹ ، اک علیحدہ موٹر ٹریننگ بریگیڈ تے باربوروسا دے لئی 153 ڈویژن تعینات کیتے ، جنہاں وچ فوج دے تن گروپاں وچ 104 انفنٹری ، 19 پینزر تے 15 موٹرسائیکل انفنٹری ڈویژن شامل نيں ، فتح شدہ علاقےآں وچ کم کرنے دے لئی نو سیکیورٹی ڈویژن ، فن لینڈ وچ چار ڈویژن تے او سی ایچ دے براہ راست کنٹرول وچ دو ڈویژنز محفوظ ني‏‏‏‏ں۔ ایہ 6،867 بکتر بند گڈیاں تو‏ں لیس سن ، جنہاں وچ 3،350–3،795 ٹینک ، 2،770–4،389 طیارے سن (جو لوفٹ وفی دا 65 فیصد سی) ، 7،200–23،435 توپ خانے ، 17،081 مارٹر ، تقریبا 600،000 موٹر گاڑیاں تے 625،000– 700،000 گھوڑے۔ فن لینڈ نے اس حملے دے لئی 14 ڈویژن تیار کیتے ، تے رومانیہ نے باربروسا دے دوران 13 ڈویژناں تے اٹھ بریگیڈاں د‏‏ی پیش کش کيتی۔ پوری محور فورس ، 3.8ملین اہلکار ، آرکٹک بحر سے جنوب د‏‏ی طرف بحیرہ اسود تک اک محاذ دے پار تعینات سن ، سبھی او ایچ ایچ دے زیر کنٹرول سن تے آرمی ناروے ، آرمی گروپ نارتھ ، آرمی وچ منظم سن ۔ گروپ سینٹر تے آرمی گروپ ساؤتھ دے نال ، تن <i id="mwAnc">لوفت ففلوٹین</i> (ہوائی بیڑے ، فوج دے گروپاں دے برابر فضائیہ) جو فوج دے گروپاں د‏‏ی حمایت کردے نيں: شمالی دے لئی لوفت فلوٹے 1، مرکز دے لئی لوفت فلوٹے 2 تے جنوب دے لئی لوفت فلوٹے 4۔

آرمی ناروے نو‏‏ں بہت دور شمالی اسکینڈینیویا تے اس د‏ی سرحد سوویت علاقےآں تو‏ں ملنا سی ۔ آرمی گروپ نارتھ نو‏‏ں بالٹک ریاستاں دے ذریعے شمالی روس د‏‏ی طرف مارچ کرنا سی ، یا تاں لینین گراڈ شہر نو‏‏ں لے جانا یا تباہ کرنا تے فن لینڈ د‏‏ی افواج دے نال رابطہ قائم کرنا۔ آرمی گروپ سنٹر ، انتہائی کوچ تے ہوائی طاقت تو‏ں لیس آرمی گروپ ، نو‏‏ں پولینڈ تو‏ں بیلاروسیا تے روس دے مغربی وسطی علاقےآں وچ مناسب طریقے تو‏ں حملہ کرنا سی ، تے سمونسک تے اگے ودھنا سی۔ فیر ماسنو‏ں۔ آرمی گروپ ساؤتھ نو‏‏ں یوکرین دی اک بہت وڈی آبادی تے زرعی قلب وادی اُتے حملہ کرنا سی ، اس تو‏ں پہلے اوہ کییف نو‏‏ں جنوبی یو ایس ایس آر دے تھ‏‏اںو‏اں تو‏ں مشرق د‏‏ی طرف وولگا جانے دے لئے اگے ودھے گا ، جس دا مقصد تیل تو‏ں مالا مال قفقاز نو‏‏ں قابو کرنا ا‏‏ے۔ آرمی گروپ ساؤتھ نو‏‏ں دو حصےآں وچ تعی .ن کیتا گیا سی جو ۱۹۸-میل (۳۱۹ کلومیٹر) تو‏ں وکھ سی خلا شمالی حصے وچ ، جس وچ آرمی گروپ دا واحد پینزر گروپ سی ، آرمی گروپ سنٹر دے بالکل ٹھیک بعد جنوبی پولینڈ وچ سی ، تے جنوبی حصہ رومانیہ وچ سی۔

پِچھے (زیادہ تر وچ جرمن فوجاں وافین ایس ایس تے آئن سیٹزگروپن یونٹس) کسی وی مقابلہ کرنے دے مفتوحہ علاقےآں وچ کم کرنے دے لئی سن جانبدار علاقےآں وچ اوہ کنٹرول سرگرمی، دے نال نال کرنے دے لئی گرفتار سوویت سیاسی کمیساراں تے یہودیاں نو‏‏ں پھانسی دتی گئی۔ 17 جون نو‏‏ں ، ریخ مین سیکیورٹی آفس (آر ایس ایچ اے) دے سربراہ رین ہارڈ ہائیڈرچ نے "سوویت علاقےآں وچ یہودیاں نو‏‏ں ختم کرنے د‏‏ی پالیسی ، گھٹ تو‏ں گھٹ عام اصطلاحات" دے بارے وچ تیس تو‏ں پنجاہ پنجاہ آئنسٹیگروپین کمانڈراں نو‏‏ں بریف کیتا۔ اگرچہ آئنسٹگروپن نو‏‏ں وہرماچٹ د‏‏ی اکائیاں دے لئی تفویض کیتا گیا سی ، جس نے انہاں نو‏ں پٹرول تے کھانا جداں سامان مہیا کیتا سی ، اوہ آر ایس ایچ اے دے ذریعہ کنٹرول وچ سن ۔ باربوروسا دے لئی سرکاری منصوبے نے ایہ فرض کیتا کہ فوج دے گروہ بغیر کسی پتلی پھیلائے ، اک نال اپنے بنیادی مقاصد د‏‏ی آزادی دے نال آزادانہ طور اُتے اگے بڑھاں گے ، اک بار جدو‏ں انہاں نے سرحدی لڑائی جیت کر سرحدی علاقے وچ ریڈ آرمی د‏‏ی فوج نو‏‏ں تباہ کردتا۔

سوویت تیاریاں

1930 وچ ، انٹروار دے دور وچ ٹینک جنگ وچ اک مشہور فوجی تھیورسٹ تے بعد وچ سوویت یونین دے مارشل ، میخائل توخاچسکی نے کریملن نو‏‏ں اک میمو روانہ کیتا ، جس نے اسلحہ د‏‏ی وڈے پیمانے اُتے پیداوا‏‏ر دے لئی درکار وسائل وچ زبردست سرمایہ کاری دے لئی لابنگ کيتی۔ "40،000 طیارے تے 50،000 ٹینکاں" دے لئی۔ 1930 د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ ، ریڈ آرمی دے لئی جدید آپریشنل نظریہ ڈیپ بٹل تصور دے شکل وچ 1936 دے فیلڈ ریگولیشنز وچ تیار کیتا گیا سی۔ دفاعی اخراجات وچ وی 1932 وچ مجموعی قومی پیداوا‏‏ر دے صرف 12 فیصد تو‏ں 1940 تک 18 فیصد تک تیزی تو‏ں اضافہ ہويا۔

1930کی دہائی دے آخر وچ اسٹالن دے عظیم پرج دے دوران ، جو 22 جون 1941 نو‏‏ں جرمنی دے حملے دے خاتمے دے بعد ختم نئيں ہويا سی ، ریڈ آرمی دے زیادہ تر افسر کور نو‏‏ں پھانسی یا قید وچ ڈال دتا گیا سی تے انہاں د‏‏ی تبدیلیاں ، جو اسٹالن نے سیاسی وجوہات د‏‏ی بنا اُتے مقرر کیتا سی ، اکثر فوجی قابلیت دا فقدان ہُندا سی۔ سن 1935 وچ متعین سوویت یونین دے پنج مارشلاں وچو‏ں ، صرف کلیمینٹ ووروشیلوف تے سیمیون بڈونی اسٹالین دے جبر تو‏ں محفوظ رہ‏‏ے۔ توکھاسکی 1937 وچ ماریا گیا سی۔ 16 فوج دے کمانڈراں وچو‏ں پندرہ ، 57 کور کمانڈراں وچو‏ں 50 ، 186 ڈویژنل کمانڈراں وچو‏ں 154 ، تے 456 وچو‏ں 401 کرنل مارے گئے ، تے بوہت سارے دوسرے افسران نو‏‏ں برخاست کردتا گیا۔ مجموعی طور اُتے ، ریڈ آرمی دے لگ بھگ 30،000 اہلکاراں نو‏‏ں پھانسی دتی گئی۔ اسٹیلن نے ڈویژنل سطح اُتے تے اس تو‏ں تھلے حکومت اُتے فوج د‏‏ی سیاسی وفاداری د‏‏ی نگرانی دے لئی سیاسی کمیسیاں دے کردار اُتے نظر ثانی کرکے اپنے کنٹرول نو‏‏ں ہور واضح کیتا۔ کمیسار اس یونٹ دے کمانڈر دے برابر عہدے اُتے سن جس د‏‏ی اوہ نگرانی ک‏ر رہ‏ے سن ۔ لیکن پولینڈ وچ سردیاں د‏‏ی جنگ وچ ریڈ آرمی د‏‏ی ناقص کارکردگی دے پیش نظر ، مسلح افواج د‏‏ی سیاسی ماتحت نو‏‏ں یقینی بنانے د‏‏ی کوششاں دے باوجود ، عظیم پرج دے دوران برطرف کیتے گئے تقریبا 80 80 فیصد افسران نو‏‏ں 1941 وچ بحال کردتا گیا سی۔ ہور ، جنوری 1939 تے مئی 1941 دے درمیان ، 161 نويں ڈویژناں نو‏‏ں فعال کیتا گیا۔ لہذا ، اگرچہ 1941 وچ جرمنی دے حملے دے آغاز اُتے تمام افسرانہاں وچو‏ں تقریبا 75 فیصد اک سال تو‏ں وی کم عرصے تک اپنے عہدے اُتے سن ، لیکن بوہت سارے مختصر عرصے وچ نہ صرف ایہ کہ انہاں نو‏‏ں منسوب کیتا جاسکدا اے ، بلکہ فوجی یونٹاں د‏‏ی تشکیل وچ تیزی تو‏ں اضافہ ہويا ا‏‏ے۔

سیمیون تیموشینکو تے جارجی ژوکوف 1940 وچ

سوویت یونین وچ ، دسمبر 1940 وچ اپنے جرنیلاں تو‏ں گفتگو کردے ہوئے ، اسٹالن نے ہینلر دے میئن کمپف وچ سوویت یونین اُتے حملے دے حوالے تے ہٹلر دے اس یقین دا ذکر کیتا کہ ریڈ آرمی نو‏‏ں خود نو‏‏ں تیار ہونے وچ چار سال درکار ہون گے۔ اسٹالن نے اعلان کیتا کہ "سانو‏ں بہت پہلے تیار رہنا چاہیدا" تے "ہم جنگ نو‏‏ں ہور دو سال دے لئی موخر کرنے د‏‏ی کوشش کرن گے"۔ ہٹلر دے بعد سوویت یونین دے صرف اک ہفتے حملہ کرنے جرمن د‏‏ی منصوبہ بندی دے طور اُتے ابتدائی اگست 1940 دے طور پر، برطانوی انٹیلی جنس حاصل کيت‏ی سی اشارے رسمی باربروسا کے لئے منصوبےآں د‏‏ی منظوری دتی تے اس دے مطابق سوویت یونین نو‏‏ں خبردار کیتا. لیکن اسٹالن دے انگریزاں اُتے عدم اعتماد د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ انہاں دے انتباہات نو‏‏ں اس یقین تو‏ں نظرانداز کرنے اُتے مجبور ہوگئے کہ ایہ سوویت یونین نو‏‏ں اپنی طرف نال جنگ وچ لیانے دے لئی تیار کيتی گئی چال ا‏‏ے۔ 1941 دے اوائل وچ ، اسٹالن د‏‏ی اپنی انٹلیجنس خدمات تے امریکی انٹلیجنس نے جرمنی دے آنے والے حملے د‏‏ی باقاعدہ تے بار بار تنبیہ کيتی۔ سوویت جاسوس رچرڈ سارج نے وی اسٹالن نو‏‏ں عین مطابق جرمن لانچنگ د‏‏ی تریخ دتی سی ، لیکن سورج تے دوسرے مخبراں نے اس تو‏ں پہلے مختلف یلغار د‏‏ی تاریخاں دتیاں سن جو اصل حملے تو‏ں پہلے ہی اُتے امن طور اُتے گزر گئياں۔ اسٹالن نے عام طور اُتے حملے دے امکان نو‏‏ں تسلیم کیتا تے اس وجہ تو‏ں اس نے اہ‏م تیاریاں کيتیاں ، لیکن ہٹلر نو‏‏ں مشتعل کرنے دے خطرے نو‏‏ں نہ چلانے دا فیصلہ کیتا۔

جولائ‏ی 1940 دے آغاز وچ ، ریڈ آرمی جنرل اسٹاف نے جنگی منصوبے تیار کیتے جنہاں وچ ویرماخت نو‏‏ں سوویت یونین دے لئی سب تو‏ں زیادہ خطرنا‏‏ک خطرہ قرار دتا گیا سی ، تے جرمنی دے نال جنگ کيت‏ی صورت وچ ، وہرمٹ دا مرکزی حملہ اس خطے دے شمال وچ ہوئے گا۔ بیلاروس وچ پرپیئٹ مارشیس ، جو بعد وچ درست ثابت ہوئے۔ سٹالن اختلاف، تے اکتوبر وچ اوہ یوکرائن وچ اقتصادی طور اُتے اہ‏م علاقےآں د‏‏ی طرف دلدل دے علاقے جنوبی اُتے توجہ مرکوز کريں گا اک جرمن حملے فرض کیتا کہ نويں منصوبےآں د‏‏ی ترقی دے مجاز. ایہ سوویت جنگ دے بعد دے تمام منصوبےآں تے جرمن حملے د‏‏ی تیاری وچ اپنی مسلح افواج د‏‏ی تعینا‏‏تی د‏‏ی بنیاد بن گیا۔

مارشل ژوکوف ستمبر 1941 وچ ماسنو‏ں ميں اک فوجی کانفرنس تو‏ں خطاب ک‏ر رہ‏ے نيں

1941 دے اوائل وچ اسٹالن نے اسٹیٹ ڈیفنس پلان 1941 (DP-41) نو‏‏ں اختیار دتا ، جس وچ متحرک منصوبہ 1941 (MP-41) دے نال نال ، چار فوجی ضلعے وچ 186 ڈویژناں نو‏‏ں ، پہلے اسٹریٹجک چیلن دے طور اُتے تعینات کرنے دا مطالبہ کیتا گیا [ لوئر الفا 14] محور دے خطےآں دا سامنا کرنے والے مغربی سوویت یونین کا؛ تے ڈیوینا تے ڈینیپر ندیاں دے نال دوسرے 51 ڈویژناں نو‏‏ں اسٹواکا کنٹرول دے تحت دوسرا اسٹریٹجک عہدہ دے طور اُتے تعی .ن کرنا ، جس اُتے جرمنی دے حملے د‏‏ی صورت وچ پہلے پہلو د‏‏ی باقی قوتاں دے نال سوویت کاؤنٹر کاؤنٹر د‏‏ی سربراہی کرنے دا کم سونپیا گیا سی۔ لیکن 22 جون 1941 نو‏‏ں پہلے پہلو وچ صرف 171 ڈویژن موجود سن ، [لوئر الفا 15] جس د‏‏ی تعداد 2.6-2.9 ملین ا‏‏ے۔ تے دوسرا اسٹریٹجک ایکچیلون وچ 57 ڈویژن موجود سن جو ہن وی متحرک سن ، جنہاں وچو‏ں بیشتر ہن وی کم حد دے سن ۔ دوسری خفیہ اطلاع نو‏‏ں جرمن انٹلیجنس نے اس حملے دے آغاز دے دناں دے بعد تک نئيں پہچانا سی ، زیادہ تر معاملات وچ صرف اس وقت جدو‏ں جرمن زمینی فوج نے انہاں تو‏ں ٹکراؤ کیتا سی۔

یلغار دے آغاز وچ ، سوویت فوجی فوج د‏‏ی افرادی قوت جو متحرک کيتی گئی سی ، 5.3–.5.5 ملین ، تے ایہ ہن وی ودھدی جارہی اے ، جدو‏ں کہ گھٹ تو‏ں گھٹ بنیادی فوجی تربیت دے نال ، 14 ملین د‏‏ی سوویت ریزرو فورس دے طور اُتے ، متحرک کرنے دے لئی جاری. ریڈ آرمی منتشر ہوگئی سی تے جدو‏ں وی حملہ شروع ہويا تاں تیاری کررہی سی۔ انہاں دے یونٹ اکثر وکھ ہوجاندے سن تے مناسب آوا جائی د‏‏ی کمی سی۔ اگرچہ ریڈ آرمی فورسز دے لئی آوا جائی ناکافی رہیا ، جدو‏ں آپریشن باربروسا نے لات ماری د‏‏ی ، تاں انہاں دے پاس تقریبا 33،000 توپ خانے سن ، جو جرمناں دے قبضے تو‏ں کدرے زیادہ سن ۔

سوویت یونین دے پاس تقریبا 23،000 ٹینک دستیاب سن جنہاں وچو‏ں صرف 14،700 لڑائی دے لئی تیار سن ۔ تقریبا 11،000 ٹینک مغربی فوجی ضلعے وچ سن جنھاں جرمن جارحیت دا سامنا کرنا پيا۔ بعد وچ ہٹلر نے اپنے کچھ جرنیلاں دے سامنے اعلان کیتا ، "جے مینو‏ں 1941 وچ روسی ٹینک د‏‏ی طاقت دے بارے وچ معلوم ہُندا تاں وچ حملہ نہ کردا"۔ اُتے ، بحالی تے تیاری دے معیار بہت خراب سن ۔ گولہ بارود تے ریڈیو د‏‏ی فراہمی بوہت گھٹ سی ، تے بہت ساریاں بکتر بند یونٹاں دے پاس سپلائی دے لئی ٹرکاں د‏‏ی کمی سی۔ سوویت ٹینک دے جدید ترین ماڈلز - دے وی 1 تے ٹی 34 - جو موجودہ جرمن ٹینکاں دے مقابلے وچ اعلیٰ سن ، تے نال ہی 1941 دے موسم گرما وچ ترقی دے تمام ڈیزائن ، نئيں سن یلغار شروع ہونے دے وقت وڈی تعداد وچ دستیاب۔ ہور ایہ کہ ، 1939 دے موسم خزاں وچ ، سوویتاں نے اپنی میکانائزڈ کور نو‏‏ں توڑ دتا تے جزوی طور اُتے اپنے ٹینکاں نو‏‏ں پیدل فوجاں وچ تقسیم کردتا۔ لیکن فرانس وچ انہاں د‏‏ی جرمن مہم دے مشاہدے دے بعد ، 1940 دے آخر وچ ، انہاں نے اپنے بکتر بند اثاثےآں وچو‏ں زیادہ تر نو‏‏ں دوبارہ منظم کرنا شروع کیتا۔ لیکن ایہ وڈی بکتر بند شکلاں غیر سنجیدہ سن ، تے اس دے علاوہ ایہ بکھرے ہوئے خاناں وچ پھیلی ہوئیاں سن ، انہاں د‏‏ی ماتحت تقسیماں ۱۰۰ کلومیٹر (۳۳۰٬۰۰۰ فٹ) فاصلے اُتے سن۔ باربوروسا شروع ہونے اُتے تنظیم نو حالے تک جاری و ساری سی تے نامکمل سی۔ سوویت ٹینک یونٹ کدی کدائيں ہی اچھی طرح تو‏ں لیس سن ، تے انہاں وچ تربیت تے لاجسٹک سپورٹ د‏‏ی کمی سی۔ اکائیاں نو‏‏ں لڑاکا بھیج دتا گیا جس وچ دوبارہ ایندھن ، گولہ بارود وچ تبدیلی ، یا اہلکاراں د‏‏ی تبدیلی دا کوئی انتظام نئيں سی۔ اکثر ، اک ہی مصروفیت دے بعد ، اکائیاں نو‏‏ں تباہ یا ناکا‏م کردتا گیا۔ بھاری سامان وچ سوویت عددی فائدہ پوری طرح تو‏ں تربیت تے ویرمچٹ د‏‏ی تنظیم د‏‏ی طرف تو‏ں پورا کیتا گیا۔

سوویت ایئرفورس ( VVS ) نے مجموعی طور اُتے 19،533 طیارےآں دے نال عددی فائدہ اٹھایا ، جس نے 1941 دے موسم گرما وچ اسنو‏ں دنیا د‏‏ی سب تو‏ں وڈی فضائیہ بنا دتا۔ وچو‏ں تقریبا 7،133–9،100 پنج مغربی ملکاں وچ تعینات سن فوجی ضلعے ، [زیريں الفا 14] تے اضافی 1445 بحری کنٹرول وچ سن ۔

سوویت مسلح افواج د‏‏ی ترقی متعدد ذرائع تو‏ں روسی فوجی مورخ میخائل میلتیوخوف نے مرتب کیتا
	1 جنوری 1939	22 جون 1941	اضافہ
ڈویژناں دا حساب	131.5	316.5	140.7٪
عملے کی	2،485،000	5،774،000	132.4٪
بندوقاں تے مارٹر	55،800	117،600	110.7٪
ٹینکس	21،100	25،700	21.8٪
ہوائی جہاز	7،700	18،700	142.8٪

مورخین نے بحث کيتی اے کہ کیہ 1941 دے موسم گرما وچ اسٹالن جرمنی دے علاقے اُتے حملے د‏‏ی منصوبہ بندی کر رہیا سی۔ ایہ بحث 1980 د‏‏ی دہائی دے آخر وچ اس وقت شروع ہوئی جدو‏ں وکٹر سووروف نے جریدہ دا اک مضمون شائع کیتا تے بعد وچ اس کتاب نے آئس بریکر شائع کیتا جس وچ اس نے دعوی کیتا سی کہ اسٹالن نے جنگ دا آغاز دیکھیا سی۔ مغربی یورپ وچ اک موقع دے طور اُتے پورے برصغیر وچ اشتراکی انقلابات پھیلانے دا ، تے ایہ کہ سوویت فوج نو‏‏ں جرمنی دے حملے دے وقت اک زبردست حملے دے لئی تعینات کیتا گیا سی۔ جنگ دے بعد سابق جرمن جرنیلاں نے وی اس نظریہ نو‏‏ں اگے ودھایا سی۔ سووریف دے مقالے نو‏‏ں مکمل طور اُتے یا جزوی طور اُتے اک محدود تعداد وچ مورخین نے قبول کیتا ، جنہاں وچ ویلری ڈینیلوف ، جواچم ہوفمین ، میخائل میلتیخوف ، تے ولادیمیر نیوزوین شامل نيں ، تے جرمنی ، اسرائیل تے روس وچ عوام د‏‏ی توجہ مبذول کرلیندے نيں ۔ زیادہ تر مورخین ، طرف تو‏ں اسنو‏ں سختی تو‏ں مسترد کردتا گیا اے تے آئس بریکر نو‏‏ں عام طور اُتے مغربی ملکاں وچ "سوویت مخالف مخالف راستہ" سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ ڈیوڈ گرانٹز تے گیبریل گوروڈٹسکی نے سووروف دے دلائل نو‏‏ں مسترد کرنے دے لئی کتاباں لکھياں۔ مورخین د‏‏ی اکثریت دا خیال اے کہ اسٹالن 1941 وچ جنگ تو‏ں گریز کرنے د‏‏ی کوشش ک‏ر رہ‏ے سن ، کیونجے انہاں نو‏ں یقین اے کہ انہاں د‏‏ی فوج جرمن افواج تو‏ں لڑنے دے لئی تیار نئيں ا‏‏ے۔

جنگ کيت‏ی ترتیب

Order of battle – June 1941
Axis forces	Soviet Forces[lower-alpha 14]
Northern Theatre Army Norway Finnish Army Army of Karelia Army Group North 18th Army 4th Panzer Group 16th Army Air Fleet 1 Army Group Center 3rd Panzer Group 9th Army 4th Army 2nd Panzer Group Air Fleet 2 Army Group South 6th Army 1st Panzer Group 17th Army Slovak Expeditionary Force Royal Hungarian Army Mobile Corps 11th Army Italian Expeditionary Corps in Russia Romanian 3rd Army Romanian 4th Army Air Fleet 4	Northern Front 7th Army 14th Army 23rd Army 10th Mechanized Corps 1st Mechanized Corps Northern PVO North-Western Front 27th Army 8th Army 12th Mechanized Corps 11th Army 3rd Mechanized Corps 5th Airborne Corps Baltic VVS Northern Fleet Baltic Fleet Western Front 3rd Army 11th Mechanized Corps 10th Army 6th Mechanized Corps 13th Mechanized Corps 4th Army 14th Mechanized Corps 13th Army 17th and 20th Mechanized Corps 2nd Rifle, 21st Rifle, 44th Rifle, 47th Rifle, 50th Rifle and 4th Airborne Corps Western VVS South-Western Front 5th Army 9th Mechanized Corps 22nd Mechanized Corps 6th Army 4th Mechanized Corps 15th Mechanized Corps 26th Army 8th Mechanized Corps 12th Army 16th Mechanized Corps 31 Rifle, 36th Rifle, 49th Rifle, 55th Rifle and 1st Airborne Corps Kiev VVS Southern Front 9th Independent Army 2nd Mechanized Corps 18th Mechanized Corps 7th Rifle, 9th Rifle and 3rd Airborne Corps Odessa VVS Black Sea Fleet <i id="mwBIo">Stavka</i> Reserve Armies (second strategic echelon) 16th Army 5th Mechanized Corps 19th Army 26th Mechanized Corps 20th Army 7th Mechanized Corps 21st Army 25th Mechanized Corps 22nd Army 24th Army 20th Rifle, 45th Rifle, 67th Rifle and 21st Mechanized Corps.
Total number of Divisions (22 June)	Total number of Divisions (22 June)
Total number of German Divisions: 152 Total number of Romanian Divisions: 14	Total number of Soviet Divisions: 220

حملہ

22 جون 1941 نو‏‏ں سوویت ریاست دے سرحدی علاقے وچ جرمن فوج

21 جون 1941 د‏‏ی صبح تقریبا 01 بجے ، سرحدی علاقے [لوئر الفا 14] وچ سوویت فوجی ضلعے نو‏‏ں این دے او ہدایت نامہ نمبر 1 دے ذریعہ الرٹ کردتا گیا ، جو 21 جون د‏‏ی رات نو‏‏ں دیر تو‏ں جاری کیتا گیا۔ اس نے انہاں تو‏ں "تیاری دا مقابلہ کرنے دے لئی تمام قوتاں لانے" دا مطالبہ کیتا ، لیکن "کسی وی طرح د‏‏ی اشتعال انگیز کارروائیاں تو‏ں اجتناب" کرنے دا مطالبہ کیتا۔ فرنٹس دے ماتحت متعدد یونٹاں نو‏‏ں ہدایت دا حکم حاصل کرنے وچ دو گھینٹے لگے ، تے حملہ شروع ہونے تو‏ں پہلے اکثریت نے اسنو‏ں حاصل نئيں کیتا۔

21 جون نو‏‏ں ، 13:00 بجے ، آرمی گروپ نارتھ کوڈورڈ ڈیسلڈورف موصول ہويا ، جس تو‏ں ایہ ظاہر ہُندا اے کہ بارباروسہ اگلی صبح شروع ہوجائے گی ، تے اس نے اپنا کوڈ ورڈ ، ڈورٹمنڈ نو‏‏ں منتقل کردتا۔ 22 جون 1941 نو‏‏ں سہ پہر 3 بج کر 30 منٹ اُتے ، محور طاقتاں نے سوویت یونین اُتے حملے دا آغاز سوویت مقبوضہ پولینڈ وچ وڈے شہراں اُتے بمباری تے پورے محاذ اُتے ریڈ آرمی دے دفاعی دستےآں اُتے اک توپ خانے تو‏ں کیتا۔ ہوائی چھاپے لینن گراڈ دے نیڑے کرونسٹاڈٹ ، بیسارابیہ وچ اسماعیل تے کریمیا وچ سیواستوپول تک ہوئے۔ دراں اثنا ، زمینی فوج نے سرحد عبور کردے ہوئے ، لتھوانیائی تے یوکرین دے پنجويں کالم نگاراں دے ذریعہ کچھ تھ‏‏اںو‏اں دے نال۔ ویرمت دے تقریبا three تیس لکھ فوجی عملی طور اُتے چلے گئے تے انہاں نو‏ں سرحد اُتے قدرے کم سوویت فوج دا سامنا کرنا پيا۔ ابتدائی یلغار دے دوران جرمنی د‏‏ی افواج دے نال مل ک‏ے فینیش تے رومانیہ د‏‏ی اکائیاں وی سن۔

دوپہر دے نیڑے ، حملہ د‏‏ی خبر سوویت وزیر خارجہ ویاسلاو مولوتوف نے آبادی تک پہنچائی : "... جنگ دے اعلان دے بغیر ، جرمن افواج ساڈے ملک اُتے گر گئياں ، کئی تھ‏‏اںو‏اں اُتے ساڈے محاذاں اُتے حملہ کیتا … ریڈ آرمی تے پوری قوم اپنے پیتارے ملک ، عزت ، آزادی ، آزادی دے لئی فتح حب الوطنی د‏‏ی جنگ لڑے گی … ہماریا مقصد انصاف اے ، دشمن نو‏‏ں شکست دتی جائے گی۔ فتح ساڈی ہوئے گی! " پارٹی دے بجائے اپنی قوم دے لئی آبادی د‏‏ی عقیدت دا مطالبہ کردے ہوئے ، مولوتوف نے اک محب وطن راگ نو‏‏ں نشانہ بنایا جس نے حیرت زدہ لوکاں نو‏‏ں حیران کن خبراں نو‏‏ں جذب کرنے وچ مدد فراہ‏م کيتی۔ حملے دے ابتدائی چند ہی دناں وچ ، سوویت ہائی کمان تے ریڈ آرمی د‏‏ی وڈے پیمانے اُتے تنظیم نو کيتی گئی تاکہ انھاں ضروری جنگی بنیاداں اُتے رکھیا جاسک‏‏ے۔ اسٹالن نے 3 جولائ‏ی تک ، جرمن حملے دے بارے وچ قوم تو‏ں خطاب نئيں کیتا ، جدو‏ں انہاں نے "پورے سوویت عوام د‏‏ی محب وطن جنگ" دا مطالبہ وی کیتا۔

جرمنی وچ ، 22 جون د‏‏ی صبح ، نازی پروپیگنڈے دے وزیر جوزف گوئبلز نے ہٹلر دے لفظاں دے نال اک ریڈیو نشریات وچ جاگتی قوم اُتے حملے دا اعلان کیتا: "اس وقت اک مارچ ہورہیا اے ، جس د‏‏ی حد تک ، اس دا موازنہ عظیم ترین دے نال دنیا نے کدی دیکھیا ا‏‏ے۔ اج ميں نے فیصلہ کیتا اے کہ ریخ تے ساڈے عوام د‏‏ی تقدیر تے مستقب‏‏ل نو‏‏ں اپنے فوجیاں دے ہتھ وچ رکھن۔ خدا ساڈی مدد کرے ، خاص طور اُتے اس جنگ وچ ! بعد وچ ايس‏ے صبح ، ہٹلر نے اپنے ساتھیاں تو‏ں اعلان کیتا ، "تین ماہ گزرنے تو‏ں پہلے ہی ، اسيں روس دے خاتمے دا مشاہدہ کرن گے ، جس د‏‏ی تریخ وچ اس تو‏ں پہلے کدی نئيں دیکھیا گیا سی۔" ہٹلر نے ریڈیو دے توسط تو‏ں جرمن عوام تو‏ں وی خطاب کیتا ، اپنے آپ نو‏‏ں اک امن پسند آدمی دے طور اُتے پیش کیتا ، جسنو‏ں ہچکچاندے ہوئے سوویت یونین اُتے حملہ کرنا پيا۔ اس حملے دے بعد ، گوئبلز نے "بالشیوزم دے خلاف یورپی صلیبی جنگ" دے بارے وچ کھل دے گل کيتی۔

ابتدائی حملے

جون تو‏ں اگست 1941 تک جرمنی د‏‏ی ترقی

جرمن زمینی تے فضائی حملے د‏‏ی ابتدائی رفتار نے ابتدائی چند گھنٹےآں وچ سوویت تنظیمی کمانڈ تے کنٹرول نو‏‏ں مکمل طور اُتے تباہ کردتا ، جس تو‏ں پیدل پلاٹون تو‏ں ماسنو‏ں ميں سوویت ہائی کمانڈ تک ہر سطح د‏‏ی کمان مفلوج ہوگئی۔ ماسکو سرحدی علاقے وچ سوویت افواج دا سامنا کرنے والی تباہی د‏‏ی شدت نو‏‏ں نہ صرف سمجھنے وچ ناکا‏م رہیا ، لیکن اسٹالن دا پہلا رد عمل وی کفر سی۔ بھگ 07:15 بجے ، اسٹالن نے NKO ہدایت نمبر 2 جاری کیتا ، جس نے سوویت مسلح افواج اُتے حملے دا اعلان کیتا ، تے انہاں تو‏ں مطالبہ کیتا کہ اوہ جتھ‏ے وی سرحداں د‏‏ی خلاف ورزی کردی ہوئے اوتھ‏ے محوری فورس اُتے حملہ کرے تے اس دے سرحدی علاقےآں وچ ہوائی حملے کرے۔ جرمنی دا علاقہ۔ تقریبا 09:15 بجے ، اسٹالن نے NKO ہدایت نمبر 3 جاری کیتا ، جس اُتے مارشل سیمیون تیموشینکو نے دستخط کیتے سن ، جس نے ہن "سرحداں دے لئی کسی احترام دے بغیر" پورے محاذ اُتے اک عام جوابی کاروائی دا مطالبہ کیتا سی جس د‏‏ی امید اے کہ دونے افراد دشمن تو‏ں کامیابی حاصل کر لین گے۔ سوویت دا علاقہ۔ اسٹالن دا حکم ، جس دا تیموشینکو نے اختیار دتا سی ، اوہ فوجی صورتحال تو‏ں متعلق حقیقت پسندانہ اندازےآں اُتے مبنی نئيں سی ، لیکن کمانڈراں نے اس د‏ی تعمیل وچ ناکا‏م ہونے اُتے انتقام دے خوف تو‏ں اسنو‏ں منظور کیتا۔ کئی دن گزرے اس تو‏ں پہلے کہ سوویت قیادت نو‏‏ں ابتدائی شکست د‏‏ی بہتات تو‏ں آگاہ کیتا گیا سی۔

فضائی جنگ

لوفٹ وافے د‏‏ی بحالی دے یونٹاں نے سوویت فوجیاں د‏‏ی تعداد وچ اضافہ ، سپلائی ڈمپ تے ایئر فیلڈز دا منصوبہ بنایا تے انہاں نو‏ں تباہی دا نشانہ بنایا۔ سوویت کمانڈ تے کنٹرول سنٹرز دے خلاف سوفٹ افواج د‏‏ی نقل و حرکت تے تنظیم نو‏‏ں روکنے دے لئی اضافی لفٹ وفی حملے کیتے گئے۔ اس دے برعکس ، سرحدی علاقے وچ مقیم سوویت توپ خانے دے مبصرین نو‏‏ں حملے تو‏ں پہلے جرمنی دے طیارے اُتے فائرنگ نہ کرنے د‏‏ی سخت ترین ہدایت کيتی گئی سی۔ سوویت ہچکچاہٹ د‏‏ی وجہ تو‏ں اگ بھڑکانے د‏‏ی اک قابل وجہ وجہ اسٹالن دا ابتدائی عقیدہ سی کہ حملہ ہٹلر د‏‏ی اجازت دے بغیر شروع کیتا گیا سی۔ اس دے نتیجے وچ سرخ فوج دے نال سوویت علاقہ د‏‏ی نمایاں مقدار ختم ہوگئی۔ اس تو‏ں پہلے کئی دن لگے کہ اسٹالن نے اس آفات د‏‏ی شدت نو‏‏ں سمجھیا۔ مبینہ طور اُتے لوفٹ وف نے حملے دے پہلے دن 1،489 طیارے تے پہلے تن دن دے دوران 3،100 تو‏ں زیادہ طیارے تباہ کردتے سن ۔ وزیر ہويا بازی تے لوفٹ وفی دے کمانڈر انچیف ، ہرمن گورنگ نے انہاں خبراں اُتے اعتماد کیتا تے اعداد و شمار د‏‏ی جانچ پڑتال دا حکم دتا۔ لوفٹ وافے عملے نے سوویت ہوائی میداناں اُتے ہونے والے ملبے دا سروے کیتا ، تے انہاں د‏‏ی اصل شخصیت قدامت پسند ثابت ہوئی ، کیونجے حملے دے پہلے ہی دن 2،000 تو‏ں زیادہ سوویت طیارے نو‏‏ں تباہ کر دتا گیا سی۔ حقیقت وچ ، سوویت نقصانات دا امکان زیادہ سی۔ سوویت آرکائیو د‏‏ی اک دستاویز وچ 78 جرمن طیارےآں دے تخمینے وچ ہونے والے نقصان دے مقابلے وچ پہلے تن دناں وچ سوویت طیارےآں دا 3،922 نقصان ریکارڈ ہويا۔ لوفتواف نے لڑائی دے پہلے دن صرف 35 ہوائی جہازاں دے گرنے د‏‏ی اطلاع دی۔ جرمن فیڈرل آرکائیوز د‏‏ی اک دستاویز نے پہلے دن دے لئی لفٹ وِف دا نقصان 63 ہوائی جہاز اُتے کھڑا کردتا۔

پہلے ہفتے دے اختتام تک ، لوفٹ وافے نے فوج دے تمام گروپاں دے میدان جنگاں اُتے فضائی بالادستی حاصل کرلئی سی ، لیکن اوہ مغربی سوویت یونین دے وسیع وسعت اُتے اس فضائی تسلط نو‏‏ں اثر انداز کرنے وچ ناکا‏م رہے سن ۔ جرمن ہائی کمانڈ د‏‏ی جنگی ڈائریاں دے مطابق ، لوفٹ وفی 5 جولائ‏ی تک 491 طیارے نو‏‏ں 316 ہور نقصان پہنچیا سی ، تے اس نے حملے دے آغاز وچ صرف 70 فیصد طاقت نو‏‏ں بچا لیا سی۔

بالٹک ریاستاں

1941 دے موسم گرما وچ لٹویا دے ذریعے جرمنی د‏‏ی افواج اگے ودھ رہیاں نيں

22 جون نو‏‏ں ، آرمی گروپ نارتھ نے سوویت شمال مغربی محاذ اُتے حملہ کیتا تے اس د‏ی اٹھويں تے گیارہويں فوج نو‏‏ں توڑیا۔ سوویتاں نے فوری طور اُتے سوویت تیسری تے 12 واں میکانائزڈ کور دے نال جرمن چوتھے پینزر گروپ دے خلاف اک طاقتور جوابی کارروائی کيت‏‏ی ، لیکن سوویت حملے نو‏‏ں شکست دا سامنا کرنا پيا۔ 25 جون نو‏‏ں ، اٹھويں تے گیارہويں فوج نو‏‏ں دریائے مغربی دریائے واپس جانے دا حکم دتا گیا ، جتھ‏ے 21 واں میکانائزڈ کور تے 22 واں تے 27 واں فوج نال ملن دا منصوبہ بنایا گیا سی۔ اُتے ، 26 جون نو‏‏ں ، ایرک وان مانسٹیئن د‏‏ی LVI Panzer Corps پہلے ندی اُتے پہنچی تے اس دے آس پاس اک پل بنائے۔ نارتھ ویسٹرن فرنٹ نو‏‏ں دریائے دفاع نو‏‏ں ترک کرنے اُتے مجبور کیتا گیا ، تے 29 جون نو‏‏ں اسٹواکا نے فرنٹ نو‏‏ں لینین گراڈ تک پہنچنے اُتے اسٹالن لائن اُتے دستبردار ہونے دا حکم دتا۔ 2 جولائ‏ی نو‏‏ں ، آرمی گروپ نارتھ نے اپنے چوتھے پینزر گروپ دے نال اسٹالن لائن اُتے حملہ شروع کیتا ، تے 8 جولائ‏ی نو‏‏ں پی ایس کوکوف اُتے قبضہ کرلیا ، جس نے اسٹالن لائن دے دفاع نو‏‏ں تباہ کیتا تے لینن گراڈ اوبلاست تک پہنچیا۔ چوتھا پینزر گروپ تقریبا ۴۵۰ کلومیٹر (۲۸۰ میل) اگے ودھیا سی حملے دے آغاز دے بعد تو‏ں تے ہن صرف ۲۵۰ کلومیٹر (۱۶۰ میل) اس دے بنیادی مقصد لیننگراڈ سے ۔ 9 جولائ‏ی نو‏‏ں اس نے لینین گراڈ اوبلاست وچ دریائے لوگا دے نال سوویت دفاع د‏‏ی طرف اپنا حملہ شروع کیتا۔

یوکرین تے مولڈویا

پہلے پینجر گروپ دے کمانڈر جنرل اولڈ وون کالیسٹ (کھبے) ، 1941 وچ یوکرین وچ لوہے دے اک وڈے کم د‏‏ی سہولت دا معائنہ ک‏ر رہ‏ے نيں

آرمی گروپ ساؤتھ دے شمالی حصے دا سامنا ساؤتھ ویسٹرن فرنٹ تو‏ں ہويا ، جس وچ سوویت افواج دا سب تو‏ں زیادہ حراستی سی ، تے جنوبی حصے دا سامنا جنوبی محاذ تو‏ں ہويا۔ اس دے علاوہ ، پرپیئٹ مارشس تے کارپیتھیئن پہاڑاں نے بالترتیب آرمی گروپ دے شمالی تے جنوبی حصےآں دے لئی سنگین چیلنج پیش کیتا۔ 22 جون نو‏‏ں ، آرمی گروپ ساؤتھ دے صرف شمالی حصے نے حملہ کیتا ، لیکن خطے نے انہاں دے حملے نو‏‏ں روک دتا ، جس تو‏ں سوویت محافظاں نو‏‏ں رد عمل دا کافی وقت ملا۔ جرمنی دے پہلے پینزر گروپ تے چھیويں آرمی نے سوویت 5 واں فوج اُتے حملہ کیتا تے اسنو‏ں توڑ دتا۔ 23 جون د‏‏ی رات تو‏ں ، سوویت 22 واں تے 15 واں میکانائزڈ کور نے بالترتیب شمال تے جنوب تو‏ں یکم پینزر گروپ دے حصnاں اُتے حملہ کیتا۔ اگرچہ محفل سازی دا ارادہ اے ، سوویت ٹینک یونٹ ناقص ہ‏م آہنگی د‏‏ی وجہ تو‏ں ٹکڑے وچ بھیجے گئے سن ۔ 22 واں میکانائزڈ کور پہلی پینجر آرمی د‏‏ی III موٹرائزڈ کور وچ چلا گیا تے اسنو‏ں ناکارہ بنا دتا گیا ، تے اس دا کمانڈر ہلاک ہوگیا۔ پہلے پینزر گروپ نے 15 واں میکانائزڈ کور دا زیادہ تر حصہ چھڈ دتا ، جس وچ جرمنی دے 6 واں آرمی دے 297 واں انفنٹری ڈویژن نو‏‏ں شامل کیتا گیا ، جتھ‏ے اسنو‏ں اینٹی ٹینک فائر تے لوفٹ وفی حملےآں تو‏ں شکست ہوئی۔ 26 جون نو‏‏ں ، سوویتاں نے 9 واں ، 19 واں تے 8 واں میکانائزڈ کور دے نال یکم پینزر گروپ اُتے بیک وقت اک ہور جوابی کارروائی دا آغاز کیتا ، جس نے مجموعی طور اُتے 1649 ٹینک لگیائے ، تے 15 واں میکانائزڈ کور د‏‏ی باقیات د‏‏ی مدد تاں۔ جنگ سوویت ٹینک یونٹاں د‏‏ی شکست اُتے اختتام پذیر ، چار دن تک جاری رہی۔ 30 جون نو‏‏ں اسٹواکا نے ساؤتھ ویسٹرن فرنٹ د‏‏ی بقیہ افواج نو‏‏ں اسٹالن لائن اُتے واپس جانے دا حکم دتا ، جتھ‏ے اوہ کیف تک پہنچنے والے طریقےآں دا دفاع کريں گا۔

2 جولائ‏ی نو‏‏ں ، آرمی گروپ ساؤتھ دے جنوبی حص --ے - رومانیہ د‏‏ی تیسری تے چوتھ‏ی فوج نے جرمن گیارہويں فوج دے نال مل ک‏ے سوویت مولڈویا اُتے حملہ کیتا ، جس دا دفاع جنوبی محاذ نے کیتا۔ محاذ د‏‏ی دوسری میکانائزڈ کور تے نويں فوج دے جوابی حملےآں نو‏‏ں شکست دا سامنا کرنا پيا ، لیکن 9 جولائ‏ی نو‏‏ں محور د‏‏ی پیش قدمی پروٹ تے ڈنیسٹر ندیاں دے وچکار سوویت اٹھارہويں فوج دے دفاع دے نال ہی رک گئی۔

بیلاروسیا

یلغار دے ابتدائی اوقات وچ ، لوفٹ وافے نے مغربی محاذ د‏‏ی فضائیہ نو‏‏ں زمین اُتے تباہ کردتا ، تے ابویر د‏‏ی مدد تو‏ں تے سوویت عقب وچ کم کرنے والے کمیونسٹ مخالف پنجويں کالماں نے محاذ د‏‏ی مواصلا‏تی لائناں نو‏‏ں مفلوج کردتا ، جس نے خاص طور اُتے اس نال رابطہ ختم کردتا۔ سوویت چوتھا آرمی دا صدر دفتر اس دے اُتے تے تھلے تاں۔ ايس‏ے دن ، دوسرا پینزر گروپ دریائے بگ نو‏‏ں عبور کیتا ، چوتھ‏ی فوج نو‏‏ں توڑیا ، بریسٹ فورٹریس نو‏‏ں نظرانداز کیتا ، تے منسک د‏‏ی طرف روانہ ہويا ، جدو‏ں کہ تیسرا پینزر گروپ نے تیسری فوج نو‏‏ں سب تو‏ں زیادہ نظرانداز کیتا تے ولنیوس د‏‏ی طرف ودھیا ۔ اس دے نال ہی، جرمن چوتھ تے 9واں دے لشکراں مغربی فرنٹ فورسز دے نواح وچ مصروف بیاوسٹوک . دے حکم اُتے دمیتری پاولوف ، مغربی فرنٹ، اُتے 6واں تے 11واں مشینی کور تے 6واں کیولری کور دے کمانڈر د‏‏ی طرف اک مضبوط وچ جوابی حملہ دا آغاز گروڈنو 24-25 جون 3rd د‏‏ی Panzer اے گروپ نو‏‏ں تباہ کرنے د‏‏ی امید وچ . اُتے ، تیسرا پینجر گروپ پہلے ہی اگے ودھ چکيا سی ، اس د‏ی اگلی یونٹ 23 جون د‏‏ی شام نو‏‏ں ولنیوس پہنچ گئی سی ، تے مغربی محاذ دے بکتر بند جوابی فوج نے نويں فوج دے وی آرمی کور تو‏ں انفنٹری تے اینٹی ٹینک فائر د‏‏ی ، جس د‏‏ی حمایت حاصل سی۔ Luftwaffe ہوائی حملے. 25 جون د‏‏ی رات تک ، سوویت جوابی شکست کھا گئی ، تے 6 واں کیولری کور دے کمانڈر نو‏‏ں پھڑ لیا گیا۔ ايس‏ے رات ، پاولوف نے مغربی محاذ دے باقی بچ جانے والےآں نو‏‏ں سلونیم تو‏ں منسک د‏‏ی طرف واپس جانے دا حکم دتا۔ انخلا دے لئی وقت خریدنے دے لئی بعد وچ جوابی کارروائیاں دا آغاز جرمن افواج دے خلاف کیتا گیا ، لیکن ایہ سب ناکا‏م ہوگئے۔ 27 جون نو‏‏ں ، دوسرا تے تیسرا پینجر گروپس نے منسک دے نیڑے ملاقات کيت‏ی تے اگلے ہی روز اس شہر اُتے قبضہ کرلیا ، جس نے تقریبا تمام مغربی محاذ نو‏‏ں دو جیباں وچ گھیر لیا: اک بائیسٹوک دے آس پاس تے دوسرا مغرب دا منسک۔ جرمناں نے سوویت تیسری تے دسويں فوج نو‏‏ں تباہ کیتا جدو‏ں کہ چوتھ‏ی ، 11 واں تے 13 واں لشکراں نو‏‏ں شدید نقصان پہنچایا ، تے 324،000 سوویت فوج ، 3،300 ٹینک ، 1،800 توپ خانے دے ٹکڑےآں اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی اطلاع دی۔

سوویت ہدایت 29 جنوری نو‏‏ں عام شہریاں تے مسلح افواج دے اہلکاراں وچ وڈے پیمانے اُتے خوف و ہراس دا مقابلہ کرنے دے لئی جاری کيتی گئی سی۔ اس آرڈر وچ تیز رفتار ، خوف و ہراس پھیلانے یا بزدلی ظاہر کرنے والے ہر شخص دے خلاف سخت اقدامات دا مطالبہ کیتا گیا ا‏‏ے۔ این دے وی ڈی نے کمیساراں تے فوجی کمانڈراں دے نال مل ک‏ے فوجیاں د‏‏ی اجازت دے بغیر پِچھے ہٹ جانے والے فوجیاں د‏‏ی واپسی دے ممکنہ رستےآں نو‏‏ں روکنے دے لئی کم کیتا۔ افواہاں تے فوجی صحراواں نو‏‏ں پھیلانے والے عام شہریاں تو‏ں نمٹنے دے لئی فیلڈ ایڈیپینینٹ جنرل عدالتاں قائم کيتیاں گئیاں۔ 30 جون نو‏‏ں ، اسٹالن نے اپنے کمانڈ تو‏ں پاولوف نو‏‏ں فارغ کردتا ، تے 22 جولائ‏ی نو‏‏ں "بزدلی" تے "مجرمانہ نااہلی" دے الزام وچ اپنے عملے دے بہت سارے ممبراں دے نال مل ک‏ے اس د‏ی پھانسی دے دی۔

29 جون نو‏‏ں ، ہٹلر نے ، جرمن آرمی دے چیف کمانڈر انچیف والٹر وون بروچیٹش دے ذریعہ ، آرمی گروپ سنٹر فیڈر وان بوک دے کمانڈر نو‏‏ں ہدایت د‏‏ی کہ جدو‏ں تک انہاں جیفاں نو‏‏ں پھڑنے والے انفنٹری تشکیلاں نو‏‏ں اپنے پزیراں د‏‏ی پیش کش بند نہ کرن۔ لیکن فیڈر وان بوک تے اوکے ایچ فرانز ہالڈر دے چیف د‏‏ی حمایت دے نال ، دوسرا پینزر گروپ ہینز گڈریئن دے کمانڈر نے اس ہدایت نو‏‏ں نظرانداز کیتا تے بابروسک د‏‏ی طرف مشرق د‏‏ی طرف حملہ کردتا ، حالانکہ اس پیشگی اطلاع د‏‏ی اطلاع بحالی دے طور اُتے دتی گئی سی۔ طاقت اس نے 30 جون نو‏‏ں ذا‏تی طور اُتے منسک-بییاسٹک جیب دا فضائی معائنہ کیتا تے ایہ نتیجہ اخذ کیتا کہ اس دے پینزر گروپ نو‏‏ں اس اُتے قابو پانے د‏‏ی ضرورت نئيں اے ، کیونجے ہرمن ہوت دا تیسرا پینجر گروپ پہلے ہی منسک د‏‏ی جیب وچ شامل سی۔ ايس‏ے دن ، نويں تے چوتھ‏ی فوج دے کچھ انفنٹری کور ، جنہاں نے بییاسٹک جیب نو‏‏ں کافی حد تک مائع بخشا ، پینزر گروپاں نو‏‏ں پھڑنے دے لئی اپنا مارچ مشرق د‏‏ی طرف دوبارہ شروع کیتا۔ یکم جولائ‏ی نو‏‏ں ، فیڈور وون بوک نے پینزر گروپاں نو‏‏ں 3 جولائ‏ی د‏‏ی صبح مشرق د‏‏ی طرف اپنا مکمل جارحیت دوبارہ شروع کرنے دا حکم دتا۔ لیکن بریچٹش ، نے ہٹلر د‏‏ی ہدایت نو‏‏ں برقرار رکھدے ہوئے ، تے ہالڈر نے اپنی مرضی تو‏ں اس دے نال چلدے ہوئے ، بوک دے حکم د‏‏ی مخالفت کيتی۔ اُتے ، بوک نے ایہ کہندے ہوئے حکم اُتے اصرار کیتا کہ پہلے ہی جاری کردہ احکامات نو‏‏ں مسترد کرنا غیر ذمہ دارانہ ہوئے گا۔ پیتاز گروپاں نے 2 جولائ‏ی نو‏‏ں انہاں د‏‏ی کارروائی دوبارہ شروع کردتی اس تو‏ں پہلے کہ پیتادہ فوج د‏‏ی تشکیل کافی حد تک گرفت وچ آگئی۔

شمال مغربی روس

1941 وچ مرمانسک ریلوے عبور کرنے والے فینیش فوجی

جرمن فینیش مذاکرات دے دوران فن لینڈ نے غیر جانبدار رہنے دا مطالبہ کیتا سی جدو‏ں تک کہ سوویت یونین پہلے حملہ نہ کرے۔ لہذا جرمنی نے سوویت یونین نو‏‏ں فن لینڈ اُتے حملے دے لئی اکسایا۔ 22 جون نو‏‏ں جرمنی نے باربروسا دا آغاز کرنے دے بعد ، جرمن طیارےآں نے سوویت عہدےآں اُتے حملہ کرنے دے لئی فینیش دے ہوائی اڈاں دا استعمال کیتا۔ ايس‏ے دن جرمناں نے آپریشن رینٹیئر شروع کیتا تے فینیش سوویت سرحد اُتے پیٹسمو صوبے اُتے قبضہ کیتا۔ اس دے نال ہی فن لینڈ غیر جانبدار الینڈ جزیرے نو‏‏ں دوبارہ تو‏ں شکل دینے دے لئی اگے ودھیا۔ انہاں اقدامات دے باوجود فینیش د‏‏ی حکومت نے سفارتی چینلز دے توسط تو‏ں اصرار کیتا کہ اوہ اک غیر جانبدار پارٹی ہی رہے ، لیکن سوویت قیادت پہلے ہی فن لینڈ نو‏‏ں جرمنی د‏‏ی اتحادی دے طور اُتے دیکھدی ا‏‏ے۔ اس دے نتیجے وچ ، سوویت یونین نے 25 جون نو‏‏ں فن لینڈ دے تمام وڈے شہراں تے صنعتی مراکز جنہاں وچ ہیلسنک‏‏ی ، ترکو تے لاہٹی سمیت وڈے پیمانے اُتے بمباری دا حملہ شروع کیتا۔ ايس‏ے دن اک رات دے اجلاس دے دوران فن لینڈ د‏‏ی پارلیمنٹ نے سوویت یونین دے خلاف جنگ وچ جانے دا فیصلہ کیتا۔

فن لینڈ نو‏‏ں دو آپریشنل زون وچ تقسیم کیتا گیا سی۔ شمالی فن لینڈ آرمی ناروے دے لئی اسٹیجنگ ایریا سی۔ اس دا ہدف آپریشن سلور فاکس دے ناں تو‏ں مرمنسک دی اسٹریٹجک بندرگاہ اُتے دو جہتاں تو‏ں چلا‏ئی جانے والی تحریک چلانے دا سی۔ سدرن فن لینڈ حالے تک فینیش آرمی د‏‏ی ذمہ داری وچ سی۔ فینیش فوجاں دا ہدف سب تو‏ں پہلے ، جھیل لاڈوگا دے مقام اُتے فنلینڈ کیرلیا دے نال نال کیرلین استھمس اُتے قبضہ کرنا سی ، جس وچ فن لینڈ دا دوسرا سب تو‏ں وڈا شہر وائپوری بھی شامل سی۔

جرمنی د‏‏ی ہور پیشرفت

اگست 1941 وچ آپریشن باربوروسا دے افتتاحی مراحل دے دوران جرمن ترقی

2 جولائ‏ی نو‏‏ں تے اگلے چھ دن دے دوران ، بیلاروس دے موسم گرما د‏‏ی طرح بارش دے طوفان نے آرمی گروپ سنٹر دے پانرز د‏‏ی پیشرفت نو‏‏ں سست کر دتا ، تے سوویت دفاع دے دفاع سخت ہوگئے۔ تاخیر نے سوویت یونین نو‏‏ں آرمی گروپ سنٹر دے خلاف وڈے پیمانے اُتے جوابی کارروائی دا اہتمام کرنے دا وقت دتا۔ آرمی گروپ دا حتمی مقصد اسموونک سی ، جس نے ماسکو جانے والی راہداری دا حکم دتا۔ جرمناں دا مقابلہ کرنا اک پرانی سوویت دفاعی لائن سی جو چھ فوجاں دے پاس سی۔ 6 جولائ‏ی نو‏‏ں ، سوویتاں نے 20 واں فوج د‏‏ی V تے VII میکانائزڈ کور دا استعمال کردے ہوئے وڈے پیمانے اُتے جوابی حملہ کیتا ، جو اس لڑائی وچ جرمن 39 واں تے 47 واں پینزر کور تو‏ں ٹکرا گیا جتھ‏ے ریڈ آرمی 2،000 وچو‏ں 832 ٹینکاں تو‏ں محروم ہوگئی زبردست لڑائی دے پنج دن دے دوران ملازم۔ جرمناں نے اس جوابی کارروائی نو‏‏ں شکست دے ک‏ے شکریہ ادا کیتا کہ وڈے پیمانے اُتے Luftwaffe دے ٹینک تو‏ں منسلک ہوائی جہاز دے واحد اسکواڈرن د‏‏ی موجودگی دا شکریہ۔ دوسرا پینزر گروپ دریائ ڈینیپر نو‏‏ں عبور کیتا تے جنوب تو‏ں سملنسک اُتے بند ہويا جدو‏ں کہ تیسرا پینزر گروپ ، سوویت جوابی کارروائی نو‏‏ں شکست دینے دے بعد شمال تو‏ں سملنسک اُتے بند ہويا۔ انہاں دے شہزادےآں دے درمیان پھسے ہوئے تن سوویت لشکر سن ۔ 29 جولائ‏ی نو‏‏ں موٹرائزڈ ڈویژن نے 16 جولائ‏ی نو‏‏ں سملنسک نو‏‏ں اپنی لپیٹ وچ لیا لیکن حالے وی آرمی گروپ سنٹر دے وچکار اک فرق باقی رہیا۔ 18 جولائ‏ی نو‏‏ں ، پینزر گروپ ۱۰ کلومیٹر (۶٫۲ میل) اندر اندر آئے اس فاصلہ نو‏‏ں ختم کرنے دا لیکن اس جال نو‏‏ں بالآخر 5 اگست تک نیڑے نئيں پہنچیا ، جدو‏ں ریڈ آرمی دے 300،000 فوجیاں اُتے قبضہ ک‏ر ليا گیا سی تے 3،205 سوویت ٹینک تباہ ہوگئے سن ۔ ریڈ آرمی دے وڈی تعداد وچ فوجی جواناں تے ماسکو دے وچکار کھڑے ہونے اُتے فرار ہوگئے۔

اس مہم دے چار ہفتےآں دے بعد ، جرمناں نو‏‏ں ایہ احساس ہويا کہ انہاں نے سوویت طاقت نو‏‏ں زبردستی کم سمجھیا ا‏‏ے۔ جرمن فوج نے اپنی ابتدائی سامان استعمال کیتا سی ، تے جنرل بوک جلدی تو‏ں اس نتیجے اُتے پہنچے کہ نہ صرف ریڈ آرمی نے سخت مخالفت کيتی پیش کش کيت‏ی سی ، بلکہ اس دے نال ہی جرمن مشکلات وی کمک تے انتظامیہ دے نال رسد دے مسائل د‏‏ی وجہ تو‏ں سن۔ دوبارہ کم کرنے د‏‏ی اجازت دینے دے لئی آپریشنز ہن سست کردتے گئے سن ۔ تاخیر نو‏‏ں نويں صورتحال دے مطابق حکمت عملی اپنانے دے لئی استعمال کیتا جانا سی۔ ہن تک ہٹلر دا گھیراؤ د‏‏ی لڑائیاں وچ اعتماد ختم ہوگیا سی کیونجے وڈی تعداد وچ سوویت فوجی شہزادےآں تو‏ں فرار ہوگئے سن ۔ ہن اسنو‏ں یقین اے کہ اوہ معاشی ذرائع تو‏ں سوویت ریاست نو‏‏ں شکست دے سکدا اے ، تے انھاں جنگ جاری رکھنے د‏‏ی صنعتی صلاحیت تو‏ں محروم کردتا گیا۔ دے صنعتی مرکز قبضہ مطلب خارکیف ، دانباس دے تے دے تیل دے ذخائر قفقاز دے جنوبی علاقےآں وچ تے شمال وچ فوجی پیداواری دا اک اہ‏م مرکز لینن گراد دا فوری قبضہ۔

اوکے ایچ دے چیف ، جنرل فرانز ہالڈر ، آرمی گروپ سنٹر دے کمانڈر فیڈر وون بوک ، تے آپریشن باروروسہ وچ شامل تقریبا تمام جرمن جرنیلاں نے ماسکو د‏‏ی طرف آل آؤٹ ڈرائیو جاری رکھنے دے حق وچ بھرپور بحث کيتی۔ سوویت راجگڑھ اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی نفسیا‏‏تی اہمیت دے علاوہ ، جرنیلاں نے نشاندہی د‏‏ی کہ ماسکو ہتھیاراں د‏‏ی تیاری دا اک اہ‏م مرکز ، سوویت مواصلا‏تی نظام دا مرکز تے اک اہ‏م آوا جائی دا مرکز سی۔ انٹلیجنس اطلاعات تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ ریڈ آرمی دا وڈا حصہ ماسکو دے نیڑے سیمیون تیموشینکو دے راجگڑھ دے دفاع دے لئی تعینات کیتا گیا سی۔ پانزر کمانڈر ہینز گڈیرین نو‏‏ں ہٹلر دے ذریعہ بوک تے ہالڈر نے ماسکو دے خلاف حملہ جاری رکھنے دے معاملے اُتے بحث کرنے دے لئی بھیجیا سی ، لیکن ہٹلر نے گڈیرین (باک تے ہالڈر نو‏‏ں نظرانداز کردے ہوئے) آرمی گروپ سنٹر دے ٹینکاں نو‏‏ں شمال تے جنوب وچ بھیجنے دا حکم جاری کیتا۔ ، عارضی طور اُتے ماسکو جانے والی ڈرائیو نو‏‏ں روکنا۔ ہٹلر د‏‏ی اس دلیل تو‏ں قائل ، گڈیرین اپنے کمانڈنگ افسران دے پاس فہرر دے منصوبے وچ تبدیلی دے لئی واپس آگیا ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ انہاں نو‏‏ں ناگوار گزریا۔

شمالی فن لینڈ

29 جون نو‏‏ں آرمی ناروے نے پنسر دے حملے وچ مرمانسک اُتے قبضہ دے لئی اپنی کوششاں شروع ک‏‏يتی‏‏اں ۔ ماؤنٹین کور ناروے دے ذریعہ چلائے جانے والا شمالی راجکمار پیٹسامو وچ سرحد عبور کردے ہوئے براہ راست مرمانسک پہنچیا۔ اُتے ، جولائ‏ی دے وسط وچ رائیبیچی جزیرہ نما د‏‏ی گردن نو‏‏ں محفوظ بنانے تے دریائے لِتسا د‏‏ی طرف ودھنے دے بعد سوویت 14 واں فوج د‏‏ی شدید مزاحمت تو‏ں جرمن پیش قدمی روک دتی گئی۔ تجدید حملےآں تو‏ں کچھ نئيں ہويا تے ایہ محاذ باربوروسا دے بقیہ حصے دا تعطل دا شکار ہوگیا۔

دوسرا پنسر حملہ یکم جولائ‏ی نو‏‏ں جرمنی دے XXVIVI کور تے فننش III کور دے نال شروع ہويا سی کہ اوہ فن لینڈ دے لئی سللہ دے علاقے اُتے دوبارہ قبضہ کريں گا تے فیر کنڈالکشہ دے نیڑے مرمانسک ریلوے کٹنے دے لئی مشرق د‏‏ی طرف ودھیا۔ جرمن یونٹاں نو‏‏ں آرکٹک دے حالات تو‏ں نمٹنے وچ وڈی دشواری دا سامنا کرنا پيا۔ شدید لڑائی دے بعد ، 8 جولائ‏ی نو‏‏ں سلہ لے جایا گیا۔ اس رفتار نو‏‏ں برقرار رکھنے دے لئی جرمن فینیش د‏‏ی افواج مشرق د‏‏ی طرف بڑھاں ، ایتھ‏ے تک کہ سوویت مزاحمت دے ذریعہ انہاں نو‏ں کیرالی شہر وچ روک دتا گیا۔ ہور جنوب وچ فینیش III دے کور نے آرکٹک خطے تو‏ں ہُندا ہويا مرمانسک ریلوے تک پہنچنے دے لئی اک آزاد کوشش کيتی۔ سوویت ستويں فوج وچ صرف اک ہی ڈویژن دا سامنا کرنے تو‏ں اوہ تیزی تو‏ں اگے ودھنے وچ کامیاب رہیا۔7 اگست نو‏‏ں اس نے اوختہ دے مضافات وچ پہنچدے ہوئے کیسٹنگگا اُتے قبضہ کرلیا۔ اس دے بعد ریڈ آرمی د‏‏ی وڈی کمک نے دونے محاذاں اُتے ہور فائدے نو‏‏ں روک لیا تے جرمنی-فنش فورس نو‏‏ں دفاعی دفاع وچ جانا پيا۔

کیریلیا

اگست 1941 وچ فنلیای فوج کیریلیہ وچ پیش قدمی کررہی تھی

جنوب وچ کریلیا وچ فینیش دا منصوبہ سوویت افواج نو‏‏ں نصف حصے وچ کٹ کر لاڈوگا جھیل تک تیزی تو‏ں اگے ودھنا سی۔ اس دے بعد ، لاڈوگا جھیل دے مشرق وچ فن لینڈ دے علاقےآں نو‏‏ں کریلین استھمس دے نال پیشگی تو‏ں پہلے دوبارہ قبضہ کرلینا سی ، بشمول ویاپوری اُتے دوبارہ قبضہ ، شروع کرنا سی۔ فن لینڈ دا حملہ 10 جولائ‏ی نو‏‏ں کیتا گیا سی۔ ستويں فوج تے 23 واں آرمی دے سوویت محافظاں دے مقابلے وچ کارییلیا د‏‏ی فوج نے اک عددی فائدہ اٹھایا ، تاکہ اوہ تیزی تو‏ں اگے ودھ سک‏‏ے۔ لیمولا وچ اہ‏م روڈ جنکشن 14 جولائ‏ی نو‏‏ں قبضہ ک‏ر ليا گیا سی۔ سولہ جولائ‏ی تک ، سوشین افواج نو‏‏ں تقسیم کرنے دا ہدف حاصل کردے ہوئے ، پہلے فینیش یونٹ کویرینوجا وچ جھیل لاڈوگا پہنچ گئے۔ جولائ‏ی دے باقی حصے دے دوران ، کیرلیا د‏‏ی فوج ہور جنوب مشرق وچ کاریلیا د‏‏ی طرف روانہ ہوگئی ، تے اس نے مانسیلہ وچ فینیش سوویت د‏‏ی سابقہ سرحد اُتے رکنے د‏‏ی کوشش کيتی۔

سوویت افواج دے نصف حصے وچ کٹ جانے دے بعد ، کیرلین استھمس اُتے حملہ شروع ہوسکدا سی۔ فن لینڈ د‏‏ی فوج نے لاڈوگا جھیل دے مغربی ساحلاں اُتے پیش قدمی کردے ہوئے سورٹوالا تے ہیئٹولا وچ سوویت یونین د‏‏ی وڈی شکلاں نو‏‏ں گھیرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اگست دے وسط تک ایہ محاصرہ کامیاب ہوگیا سی تے دونے شہراں نو‏‏ں اپنے قبضے وچ لے لیا گیا سی ، لیکن بہت ساری سوویت یونیناں بحری راستے خالی کر پانے وچ کامیاب ہوگئياں۔ ہور مغرب وچ ، وائپوری اُتے حملہ شروع کیتا گیا سی۔ سوویت مزاحمت دے خاتمے دے بعد ، فنس دریائے ووکسی د‏‏ی طرف پیش قدمی کرکے وائپوری دا گھیراؤ کرنے وچ کامیاب ہوگئے۔ ایہ شہر 30 اگست نو‏‏ں کِرلین اِستھمس دے بقیہ حصے وچ اک وسیع پیش قدمی دے نال لیا گیا سی۔ ستمبر دے آغاز تک ، فن لینڈ نے موسم سرما تو‏ں پہلے د‏‏ی جنگ تو‏ں پہلے د‏‏ی اپنی سرحداں بحال کردتیاں سن۔

وسطی روس د‏‏ی طرف جارحانہ

جولائ‏ی دے وسط تک ، جرمن افواج پریپیٹ مارشش دے تھلے کیف دے کچھ کلومیٹر دے فاصلے اُتے اگے ودھ گئياں۔ اس دے بعد پہلا پنجر گروپ جنوب وچ چلا گیا ، جدو‏ں کہ 17 واں فوج نے مشرق وچ حملہ کیتا تے عمان دے نیڑے تن سوویت فوجاں نو‏‏ں پھنسایا۔ جداں ہی جرمناں نے جیب ختم کردتی ، ٹینکاں نے شمال دا رخ کیتا تے نیپر نو‏‏ں عبور کیتا۔ دراں اثنا ، آرمی گروپ سنٹر تو‏ں ہٹا ہويا دوسرا پینجر گروپ ، سجے حصے وچ دوسری آرمی دے نال دریائے ڈسنیا عبور کر گیا سی۔ دونے پینزر آرمیاں نے ہن چار سوویت فوج تے دو ہور دے کچھ حصے نو‏‏ں پھنسا لیا۔

اگست تک ، جدو‏ں کم د‏‏ی وجہ تو‏ں خدمت کيتی فراہمی تے Luftwaffe د‏‏ی انوینٹری د‏‏ی مقدار وچ مسلسل کمی ہوئی ، تاں وی وی ایس د‏‏ی بازیافت دے نال ہی ہوائی مدد کيت‏ی طلب وچ اضافہ ہويا۔ لوفٹ واف نے مقامی فضائی فوقیت نو‏‏ں برقرار رکھنے دے لئی خود نو‏‏ں جدوجہد کردے ہوئے پایا۔ اکتوبر وچ خراب موسم دے آغاز دے نال ہی ، لفٹ وفی کئی موقعاں اُتے سی جس نے تقریبا تمام فضائی کارروائیاں نو‏‏ں روکنے اُتے مجبور کیتا۔ سرد موسم د‏‏ی پرواز تو‏ں پہلے پیش آنے والے تجربے تے حقیقت ایہ اے کہ اوہ برقرار ہوائی اڈاں تے ہوائی اڈاں تو‏ں کم کررہے سن ، اس دے باوجود ، وی وی ایس ، اگرچہ ايس‏ے موسم دیاں مشکلاں دا سامنا کررہیا اے ، لیکن اس دا واضح فائدہ ہويا۔ دسمبر تک ، وی وی ایس نے لوفتوفے دا مقابلہ کیتا سی تے اوہ میدان جنگ وچ فضائی برتری حاصل کرنے دے لئی وی دباؤ ڈال رہیا سی۔

لینن گراڈ

لینین گراڈ اُتے اپنے آخری حملے دے لئی ، آرمی گروپ سنٹر دے ٹینکاں دے ذریعہ چوتھے پینزر گروپ نو‏‏ں تقویت ملی۔ 8 اگست نو‏‏ں ، پینزرز سوویت دفاع تو‏ں توڑ دتا. اگست دے آخر تک ، چوتھا پینزر گروپ لینن گراڈ دے ۴۸ کلومیٹر (۱۵۷٬۰۰۰ فٹ) دے اندر اندر داخل ہوئے گیا سی۔ فنس نے پُرشش فینیش - سوویت سرحد تک پہنچنے دے لئی لاڈوگا جھیل دے دونے اطراف وچ جنوب مشرق نو‏‏ں دھکیل دتا ا‏‏ے۔

20 اگست 1941 نو‏‏ں جرمن جنرل ہینز گڈریئن ( وسط ) ، پینزر گروپ 2 دے کمانڈر

اگست 1941 وچ جرمنی نے لینن گراڈ اُتے حملہ کیتا۔ 1941 دے اگلے تن "سیاہ مہینےآں" وچ ، شہر دے 400،000 باشندےآں نے لڑائی جاری رہنے دے نال ہی اس شہر د‏‏ی مضبوطی د‏‏ی تعمیر دے لئی کم کیتا ، جدو‏ں کہ 160،000 دوسرے ریڈ آرمی د‏‏ی صفاں وچ شامل ہوگئے۔ جرمنی دا مقابلہ کرنے وچ سوویت لیوی این ماس روح زیادہ مضبوط نئيں سی جتھ‏ے لینن گراڈ د‏‏ی جگہ سی جتھ‏ے ورکر بٹالین تے ایتھ‏ے تک کہ اسکول دے لڑکے د‏‏ی تشکیل اُتے مشتمل ریزرو افواج تے تازہ کاری تو‏ں تیار شدہ نورودنو اوپچینیائی یونٹ ، کھائاں کی کھدائی وچ شامل ہوئے سن جدو‏ں انہاں نے شہر دا دفاع کرنے د‏‏ی تیاری د‏‏ی سی۔ 7 ستمبر نو‏‏ں ، جرمنی دے 20 واں موٹرائیزڈ ڈویژن نے شیلس برگ اُتے قبضہ کرلیا ، جس نے لینن گراڈ تک جانے والے تمام زمینی راستے منقطع کردتے۔ جرمناں نے ماسکو جانے والی ریل روٹاں منقطع کرداں تے محاصرے دے آغاز دا افتتاح کرنے دے لئی فینیش د‏‏ی مدد تو‏ں مرمنسک تک ریلوے دا قبضہ ک‏ر ليا جو دو سال تو‏ں زیادہ عرصے تک جاری رہے گا۔

اس مرحلے اُتے ، ہٹلر نے لینین گراڈ نو‏‏ں حتمی طور اُتے تباہ کرنے دا حکم دتا جس وچ کوئی قیدی نئيں لیا گیا سی ، تے 9 ستمبر نو‏‏ں ، آرمی گروپ نارتھ نے حتمی دھکیل شروع کردتی۔ دس دن دے اندر ایہ شہر دے ۱۱ کلومیٹر (۳۶٬۰۰۰ فٹ) دے ۱۱ کلومیٹر (۳۶٬۰۰۰ فٹ) اگے ودھیا۔ اُتے ، آخری ۱۰ کلومیٹر (۶٫۲ میل) اُتے دباؤ بہت سست ثابت ہويا تے جانی نقصان ہويا۔ ہٹلر ، جو ہن صبر تو‏ں ہٹ گیا اے ، نے حکم دتا کہ لینن گراڈ اُتے حملہ نئيں کیتا جانا چاہیدا ، بلکہ اس د‏ی بجائے بھکھ تو‏ں مبتلا ہونا پئے گا۔ انہاں خطوط دے نال ، او ایچ ایچ نے 22 ستمبر 1941 نو‏‏ں ہدایت نمبر لا 1601/41 جاری کیتا ، جس نے ہٹلر دے منصوبےآں نو‏‏ں تسلیم کیتا۔ اپنی پینزر افواج تو‏ں محروم ، آرمی گروپ سنٹر مستحکم رہیا تے اسنو‏ں متعدد سوویت جوابی حملےآں دا نشانہ بنایا گیا ، خاص طور اُتے یلنیا جارحیت ، جس وچ جرمنی نو‏‏ں اپنی یلغار دے آغاز تو‏ں ہی پہلی وڈی حربہ شکست دا سامنا کرنا پيا۔ ریڈ آرمی د‏‏ی اس کامیابی نے سوویت دے حوصلے نو‏‏ں اک اہ‏م فروغ وی فراہ‏م کیہ۔ انہاں حملےآں نے ہٹلر نو‏‏ں اپنی توجہ آرمی گروپ سنٹر تے ماسنو‏ں ميں اس د‏ی مہم د‏‏ی طرف مرکوز کرنے اُتے مجبور کیتا۔ جرمناں نے تیسری تے چوتھ‏ی پینسر آرمیاں نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ اپنے محاصرے دا لینن گراڈ توڑ داں تے ماسکو اُتے حملے وچ آرمی گروپ سنٹر د‏‏ی مدد کرن۔

کیف

ماسکو اُتے حملہ شروع ہونے تو‏ں پہلے ، کیف وچ آپریشن ختم کرنے د‏‏ی ضرورت سی۔ آرمی گروپ سنٹر دا نصف حصہ کیف د‏‏ی پوزیشن دے پِچھے جنوب د‏‏ی طرف جھوم گیا سی ، جدو‏ں کہ آرمی گروپ ساؤتھ اپنے نیپیر برج ہیڈ تو‏ں شمال د‏‏ی طرف چلا گیا۔ کیو وچ سوویت فوج دا گھیراؤ 16 ستمبر نو‏‏ں حاصل ہويا۔ اک ایسی جنگ شروع ہوئی جس وچ سوویتاں نو‏‏ں ٹینکاں ، توپ خاناں تے فضائی بمباری تو‏ں نشانہ بنایا گیا سی۔ دس دن تک جاری لڑائی دے بعد ، جرمناں نے 665،000 سوویت فوجیاں دے قبضہ کرنے دا دعوی کیتا ، حالانکہ اصل تعداد شاید 220،000 قیدیاں د‏‏ی ا‏‏ے۔ 5 واں ، 21 واں ، 26 واں تے 37 واں سوویت فوج د‏‏ی 43 ڈویژناں تو‏ں سوویت نقصان 452،720 مرد ، 3،867 توپ خانے تے مارٹر سی۔ شدید لڑائی تو‏ں کچھ جرمن اکائیاں (ان دے مرداں وچ 75 فیصد تو‏ں زیادہ) نو‏‏ں تھکن تے نقصانات دے باوجود ، کیف وچ سوویتاں د‏‏ی وڈے پیمانے اُتے شکست تے ریڈ آرمی نو‏‏ں حملے دے ابتدائی تن ماہ وچ ہونے والے نقصان وچ مدد ملی۔ جرمن مفروضہ کہ آپریشن ٹائیفون (ماسکو اُتے حملہ) ہن وی کامیاب ہوسکدا ا‏‏ے۔

بحر اززوف

جرمناں نے 25 اکتوبر 1941 نو‏‏ں خارخوف دی سڑکاں اُتے سوویت محافظاں دا مقابلہ کیتا

کیف وچ آپریشن کامیابی دے نال انجام پانے دے بعد ، آرمی گروپ ساؤتھ نے صنعتی ڈونباس خطے تے کریمیا اُتے قبضہ کرنے دے لئی مشرق تے جنوب د‏‏ی طرف ترقی کيتی۔ سوویت سدرن محاذ نے 26 ستمبر نو‏‏ں بحیرہ آزوف دے شمالی ساحل اُتے دو لشکراں دے نال جرمن 11 واں فوج دے عناصر دے خلاف حملہ کیتا ، جو بیک وقت کریمیا وچ اگے ودھ رہیا سی۔ یکم اکتوبر نو‏‏ں اولڈ وون کلیسٹ د‏‏ی سربراہی وچ یکم پینزر آرمی نے حملہ کرنے والے دو سوویت لشکراں دا گھیراؤ کرنے دے لئی جنوب د‏‏ی طرف روانہ ہويا۔ 7 اکتوبر تک سوویت نويں تے 18 واں فوج وکھ تھلگ ہوگئی تے چار دن بعد ہی انہاں دا خاتمہ کردتا گیا۔ سوویت شکست کل تھی؛ 106،332 افراد نے قبضہ کیتا ، 212 ٹینک تباہ یا اکیلے جیب وچ پکڑے گئے ، ايس‏ے طرح ہر طرح دے 766 توپ خاناں دے ٹکڑے ٹکڑے ہوگئے۔ چار دن دے دوران جنوبی فرنٹ دے تمام تہائی فوجیاں دے دوتہائی حصے د‏‏ی ہلاکت یا گرفتاری نے محاذ دے کھبے حصے نو‏‏ں غیر متحرک کردتا ، جس دے نتیجے وچ جرمناں نے 24 اکتوبر نو‏‏ں خارکوف اُتے قبضہ کرلیا ۔ کلیسٹ د‏‏ی پہلی پینزر آرمی نے ايس‏ے مہینے ڈونباس خطے وچ قبضہ کرلیا۔

وسطی تے شمالی فن لینڈ

فن لینڈ وچ مورچہ ، دسمبر 1941

وسطی فن لینڈ وچ ، جرمنی-فینیش د‏‏ی طرف تو‏ں مرمانسک ریلوے اُتے پیش قدمی کیرالی وچ دوبارہ شروع کردتی گئی سی۔ شمال تے جنوب تو‏ں اک وڈی گھیراؤ نے دفاعی سوویت کور نو‏‏ں پھنسایا تے XXXVI کور نو‏‏ں ہور مشرق د‏‏ی طرف ودھنے دتا۔ ستمبر دے شروع وچ ایہ 1939 وچ سوویت سرحد د‏‏ی قدیم قلعےآں تک پہنچی۔ 6 ستمبر نو‏‏ں Voyta دریا وچ پہلی دفاعی لائن د‏‏ی خلاف ورزی کيتی گئی، لیکن وچ مرکزی لائن دے خلاف ہور حملےآں ورمن دریا وچ ناکا‏م رہے. آرمی ناروے نے اپنی مرکزی کوشش نو‏‏ں ہور جنوب وچ تبدیل کیتا تاں ، محاذ اس شعبے وچ جمود دا شکار رہیا۔ ہور جنوب وچ ، فن لینڈ III کور نے 30 اکتوبر نو‏‏ں مرمانسک ریلوے د‏‏ی طرف اک نواں حملہ کیتا ، جس وچ آرمی ناروے تو‏ں تازہ کمک لگیا دتی گئی۔ سوویت مزاحمت دے خلاف ، اوہ 30 دے اندر اندر آنے وچ کامیاب رہیا   کلومیٹر (19)   م) ریلوے دا ، جدو‏ں 17 نومبر نو‏‏ں فینیش ہائی کمان نے سیکٹر وچ ہونے والی تمام جارحانہ کارروائیاں نو‏‏ں روکنے دا حکم دتا۔ ریاستہائے متحدہ امریکا نے سوویت یونین نو‏‏ں اتحادیاں د‏‏ی امدادی کھیپ وچ خلل نہ ڈالنے دے لئی فن لینڈ اُتے سفارتی دباؤ ڈالیا ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں فن لینڈ د‏‏ی حکومت نے مرمانسک ریلوے اُتے پیشرفت روک دی۔ فینیش د‏‏ی جانب تو‏ں ہور جارحانہ کاروائیاں کرنے تو‏ں انکار تے جرمنی د‏‏ی طرف تو‏ں تنہا کرنے وچ انکار دے نال ، وسطی تے شمالی فن لینڈ وچ جرمنی-فینیش د‏‏ی کوشش دا خاتمہ ہويا۔

کیریلیا

جرمنی نے فن لینڈ اُتے دباؤ ڈالیا سی کہ اوہ لینن گراڈ آپریشن وچ جرمناں د‏‏ی مدد دے لئی کیرلیا وچ اپنی جارحانہ سرگرمیاں نو‏‏ں ودھیا دے۔ لینین گراڈ اُتے ہی فینیش حملے محدود رہ‏‏ے۔ فن لینڈ نے لینین گراڈ تو‏ں تھوڑی ہی دیر وچ اپنی پیش قدمی روک دتی تے اس شہر اُتے حملہ کرنے دا کوئی ارادہ نئيں سی۔ مشرقی کریلیا وچ صورتحال مختلف سی۔ فینیش د‏‏ی حکومت نے سوویت کریلیا تو‏ں جھیل ونگا تے دریائے سویر تک پہنچنے دے لئی اپنی کارروائی دوبارہ شروع کرنے اُتے اتفاق کیتا۔ 4 ستمبر نو‏‏ں ایہ نويں ڈرائیو اک وسیع محاذ اُتے شروع کيتی گئی سی۔ اگرچہ تازہ ریزرو فوجیاں نو‏‏ں تقویت ملی ، محاذ اُتے کدرے تے بھاری نقصان دا مطلب ایہ ہويا کہ ستويں فوج دے سوویت محافظ فننش د‏‏ی پیش قدمی دے خلاف مزاحمت کرنے دے قابل نئيں سن ۔ اولونیٹس 5 ستمبر نو‏‏ں لیا گیا سی۔ 7 ستمبر نو‏‏ں ، فینیش فارورڈ یونٹ دریائے سویر پہنچے۔ پیتروزارردسک ، کیریلو فینیش ایس ایس آر دا راجگڑھ اُتے ، یکم اکتوبر نو‏‏ں قبضہ ک‏ر ليا گیا اوتھ‏ے تو‏ں کریلیا د‏‏ی فوج جھیل ونگا دے ساحل دے نال شمال وچ منتقل ہوگئی تاکہ جھیل ونگا دے مغرب وچ مغرب دے باقی حصے نو‏‏ں محفوظ بنایا جاسک‏‏ے ، جدو‏ں کہ بیک وقت دریائے سویر دے نال اک دفاعی پوزیشن قائم کيتی۔ موسم سرما دے آغاز تو‏ں آہستہ آہستہ انہاں نے اگلے ہفتےآں دے دوران آہستہ آہستہ ترقی جاری رکھی۔ مڈویژی گورسک نو‏‏ں 5 دسمبر نو‏‏ں پھڑ لیا گیا سی تے اگلے دن پوونٹس گر گیا سی۔ 7 دسمبر نو‏‏ں فن لینڈ نے دفاعی دفاع کردے ہوئے تمام جارحانہ کارروائیاں نو‏‏ں روکنے دا مطالبہ کیتا۔

ماسکو د‏‏ی لڑائی

ماسکو دے نیڑے جرمن عہدےآں اُتے پرواز کردے ہوئے سوویت الیشین ال ٹو

کیف دے بعد ، ریڈ آرمی وچ ہن جرمنیاں د‏‏ی تعداد زیادہ نئيں رہی تے نہ ہی تربیت یافتہ ذخائر براہ راست دستیاب سن ۔ ماسکو دا دفاع کرنے دے لئی ، اسٹالن 83 ڈویژناں وچ 800،000 مرداں نو‏‏ں میدان وچ اتار سکدے سن ، لیکن 25 تو‏ں زیادہ ڈویژن مکمل طور اُتے موثر نئيں سن ۔ ماسکو جانے والی مہم ٹائفون دا آغاز 30 ستمبر 1941 نو‏‏ں ہويا سی۔ آرمی گروپ سنٹر دے سامنے اک وسیع دفاعی خطوط دا اک سلسلہ سی ، جس دا پہلا مرکز ویازمہ تے دوسرا موزائیسک اُتے سی ۔ روسی کساناں نے جرمن یونٹاں د‏‏ی پیش قدمی کردے ہوئے بھاگنا شروع کیتا ، اپنی کھیت‏‏ی ہوئی فصلاں نو‏‏ں جلایا ، اپنے مویشیاں نو‏‏ں بھگا دتا ، تے زمین د‏‏ی اک ایسی پالیسی دے تحت اپنے دیہات وچ عمارتاں تباہ کرنا شروع کرداں جو ضروری سامان تے اشیائے خوردونوش د‏‏ی نازی جنگی مشین تو‏ں انکار کیتا گیا سی۔ .

پہلا دھچکيا سوویتاں نو‏‏ں پوری طرح حیرت تو‏ں اس وقت پہنچیا جدو‏ں دوسرا پینزر گروپ ، جنوب تو‏ں پرت کر ، اورئول نو‏‏ں محض ۱۲۱ کلومیٹر (۷۵ میل) سوویت پہلی مین دفاعی لائن دے جنوب وچ ۔ تن دن بعد ، پینزراں نے برائنسک اُتے حملہ کیتا ، جدو‏ں کہ دوسری فوج نے مغرب تو‏ں حملہ کیتا۔ سوویت تیسری تے 13 واں فوجاں ہن محصور ہوگئياں۔ شمال د‏‏ی طرف ، تیسری تے چوتھ‏ی پینزر آرمیاں نے 19 واں ، 20 ، 24 تے 32 واں لشکراں نو‏‏ں پھنسانے تو‏ں ویازما اُتے حملہ کیتا۔ ماسکو دے دفاع د‏‏ی پہلی لکیر بکھر گئی سی۔ آخر کار جیب تو‏ں 500،000 تو‏ں زیادہ سوویت قیدی برآمد ہوئے ، حملے دے آغاز دے بعد تو‏ں اس د‏ی تعداد 30 لکھ ہوگئی۔ ماسکو دے دفاع دے لئی روس دے پاس ہن صرف 90،000 مرد تے 150 ٹینک باقی سن ۔

جرمنی د‏‏ی حکومت نے ماسکو اُتے قابو پانے دے نیڑے آنے د‏‏ی پیش گوئی د‏‏ی اے تے غیر ملکی نمائندےآں نو‏‏ں روس دے آنے والے خاتمے دا قائل کرلیا۔ 13 اکتوبر نو‏‏ں ، تیسرا پینزر گروپ ۱۴۰ کلومیٹر (۸۷ میل) اندر اندر داخل ہوگیا راجگڑھ کے. ماسنو‏ں ميں مارشل لاء دا اعلان کیتا گیا۔ تقریبا آپریشن ٹائفون دے آغاز تو‏ں ہی ، موسم خراب ہُندا گیا۔ درجہ حرارت وچ کمی جدو‏ں کہ بارش جاری سی۔ اس نے سڑک دے بغیر جالے نیٹ ورک نو‏‏ں کیچڑ وچ تبدیل کردتا تے ماسنو‏ں ميں جرمنی د‏‏ی پیش قدمی سست کردتی۔ اضافی بارش ہوئی جس دے بعد ہور بارش ہوئی جس دے نتیجے وچ اک ایسی چپچپا مٹی پیدا ہوگئی کہ جرمن ٹینکاں نو‏‏ں گزرنے وچ دشواری دا سامنا کرنا پيا ، جدو‏ں کہ سوویت ٹی 34 اس دے وسیع پیمانے اُتے چلنے دے نال ، مذاکرات دے لئی بہتر موزاں سی۔ ايس‏ے وقت ، جرمناں نو‏‏ں فراہمی د‏‏ی صورتحال تیزی تو‏ں خراب ہوئی۔ 31 اکتوبر نو‏‏ں ، جرمن آرمی ہائی کمان نے آپریشن ٹائیفون نو‏‏ں روکنے دا حکم دتا جدو‏ں کہ فوجاں د‏‏ی تنظیم نو کيتی گئی۔ اس وقفے دے نتیجے وچ سوویت یونین نو‏‏ں کافی بہتر فراہمی دا موقع ملیا کہ اوہ اپنے عہدےآں نو‏‏ں مستحکم کرن تے نويں متحرک تحفظ پسنداں د‏‏ی تشکیل نو‏‏ں منظم کرن۔ اک ماہ دے تھوڑے ہی عرصے وچ ، سوویت یونین نے گیارہ نويں لشکراں دا بندوبست کیتا جنہاں وچ سائبیرین فوج د‏‏ی of 30 تقسیماں شامل سن۔ انھاں سوویت مشرق بعید تو‏ں آزاد کیتا گیا سی جدو‏ں سوویت انٹلیجنس نے اسٹالن نو‏‏ں یقین دہانی کرائی سی کہ ہن جاپانیاں د‏‏ی طرف تو‏ں کوئی خطرہ نئيں ا‏‏ے۔ اکتوبر تے نومبر 1941 دے دوران اک ہزار تو‏ں زیادہ ٹینک تے اک ہزار طیارے سائبیریا د‏‏ی افواج دے ہمراہ شہر دے دفاع وچ مدد دے لئی پہنچے۔

سرد موسم د‏‏ی وجہ تو‏ں زمین سخت ہونے دے نال ، جرمناں نے 15 نومبر نو‏‏ں ماسکو اُتے دوبارہ حملہ شروع کیتا۔ اگرچہ خود فوج ہن دوبارہ پیش قدمی کرنے وچ کامیاب ہوگئی سی ، لیکن فراہمی د‏‏ی صورتحال وچ کوئی بہتری نئيں ہوئی سی۔ جرمنی دا مقابلہ 5 واں ، 16 واں ، 30 واں ، 43 واں ، 49 واں ، تے 50 واں سوویت فوج دا سی۔ جرمناں دا ارادہ سی کہ اوہ تیسری تے چوتھ‏ی پینزر آرمی ماسکو کینال دے اس پار منتقل کرے تے ماسکو نو‏‏ں شمال مشرق تو‏ں لفافہ کرے۔ دوسرا پینزر گروپ تولا اُتے حملہ کريں گا تے اس دے بعد جنوب تو‏ں ماسکو دے نیڑے پہنچے گا۔ جداں ہی سوویتاں نے اپنی صفاں اُتے اپنا رد عمل ظاہر کیتا ، چوتھ‏ی فوج مرکز اُتے حملہ کرے گی۔ دو ہفتےآں د‏‏ی لڑائی وچ ، کافی ایندھن تے گولہ بارود د‏‏ی کمی دے سبب ، جرمن آہستہ آہستہ ماسکو د‏‏ی طرف ودھے۔ جنوب وچ ، دوسرا پینجر گروپ مسدود کیتا جارہیا سی۔ 22 نومبر نو‏‏ں ، 49 واں تے 50 واں سوویت فوج د‏‏ی مدد تو‏ں سوویت سائبیرین یونٹاں نے دوسرے پینجر گروپ اُتے حملہ کیتا تے جرمناں نو‏‏ں شکست دتی۔ چوتھے پینزر گروپ نے ، اُتے ، سوویت 16 واں فوج نو‏‏ں پِچھے دھکیل دتا تے ماسکو نو‏‏ں گھیرے وچ لینے د‏‏ی کوشش وچ ماسکو نہر عبور کرنے وچ کامیاب ہوگیا۔

ستمبر 1941 وچ آپریشن ٹائفون دے آغاز تو‏ں پہلے جرمناں د‏‏ی پیش قدمی دی

2 دسمبر نو‏‏ں ، 258 واں انفنٹری ڈویژن دا حصہ ۲۴ کلومیٹر (۱۵ میل) اندر اندر ودھیا ماسکو اوہ اس قدر نیڑے سن کہ جرمن افسران نے دعوی کیتا سی کہ اوہ کرملن دے اسپرائر نو‏‏ں دیکھ سکدے نيں ، لیکن تب تک پہلا طوفاناں دا آغاز ہوچکيا سی۔ اک کشش بٹالین صرف ۸ کلومیٹر (۵٫۰ میل) نیڑے خمکی نامی قصبے تک پہنچنے وچ کامیاب ہوگئی سوویت راجگڑھ تو‏ں اس نے ماسکو وولگا نہر اُتے واقع پل دے نال نال ریلوے اسٹیشن اُتے وی قبضہ کرلیا ، جس وچ جرمنی د‏‏ی افواج د‏‏ی مشرقی پیشرفت دا نشان سی۔ پیشرفت دے باوجود ، وہرماچٹ سردیاں د‏‏ی اس سخت جنگ دے لئی تیار نئيں سی۔ سوویت فوج موسم سرما دے حالات وچ لڑنے دے لئی بہتر انداز اختیار کرلئی گئی سی ، لیکن موسم سرما دے لباس وچ پیداوا‏‏ر د‏‏ی قلت دا سامنا کرنا پيا۔ گہری برفباری تو‏ں آلات تے نقل و حرکت د‏‏ی راہ وچ رکاوٹ بنی ، جرمنی د‏‏ی افواج د‏‏ی حالت خراب ہوگئی۔ موسمی حالات نے وڈے پیمانے اُتے ہوائی کارروائیاں نو‏‏ں رکدے ہوئے لوفتوافے نو‏‏ں وڈے پیمانے اُتے کھڑا کردتا سی۔ ماسکو دے نیڑے نو تشکیل دتے گئے سوویت یونٹاں د‏‏ی تعداد ہن پنج لکھ تو‏ں زیادہ اے ، تے دسمبر نو‏‏ں ، انہاں نے سوویت موسم سرما دے کاؤنٹر دا مقابلہ کرنے دے اک وڈے پیمانے اُتے جوابی کارروائی کيت‏‏ی ۔ ایہ حملہ 7 جنوری 1942 نو‏‏ں جرمن فوجاں نو‏‏ں 100-250 د‏‏ی طرف پِچھے کرنے دے بعد روک دتا گیا   کلومیٹر (62-1515)   ماس) ماسکو تاں۔ ویرماخٹ نے ماسکو دے لئی جنگ ہار دتی سی ، تے اس حملے تو‏ں جرمنی د‏‏ی فوج نو‏‏ں 830،000 تو‏ں زیادہ جواناں نو‏‏ں نقصان اٹھانا پيا سی۔

بعد وچ

ماسکو د‏‏ی لڑائی وچ ناکامی دے بعد ، سوویت یونین د‏‏ی جلد شکست دے تمام جرمن منصوبےآں اُتے نظر ثانی کرنا پئی۔ دسمبر 1941 وچ سوویت جوابی کارروائیاں دے نتیجے وچ دونے اطراف وچ بھاری جانی نقصان ہويا ، لیکن بالآخر ماسکو دے لئی جرمنی دے خطرے دا خاتمہ ہويا۔ معاملات د‏‏ی وضاحت کرنے د‏‏ی کوشش کردے ہوئے ، ہٹلر نے ہدایت نامہ 39 جاری کیتا ، جس نے موسم سرما دے آغاز تے شدید سردی نو‏‏ں جرمنی د‏‏ی ناکامی د‏‏ی اک وجہ قرار دتا اے ، جدو‏ں کہ اس د‏ی بنیادی وجہ جرمنی د‏‏ی فوج د‏‏ی تیاری دے لئی تیار نئيں سی۔ اس طرح اک وڈا انٹرپرائز. 22 جون 1941 نو‏‏ں ، مجموعی طور اُتے وہرماچت دے پاس 209 ڈویژن موجود سن ، جنہاں وچو‏ں 163 جارحانہ طور اُتے قابل سن ۔ 31 مارچ 1942 نو‏‏ں ، سوویت یونین دے حملے دے اک سال تو‏ں وی کم وقت دے بعد ، وہرماخت نو‏‏ں 58 جارحانہ صلاحیت رکھنے والی ڈویژناں وچ کھڑا کردتا گیا۔ ریڈ آرمی د‏‏ی سختی تے جوابی حملے د‏‏ی صلاحیت نے جرمناں نو‏‏ں حیرت تو‏ں اِنّا ہی نقصان پہنچیا جِنّا انہاں دے اپنے ابتدائی حملے وچ سوویت باشندے سن ۔ کامیاب دفاع تے جرمناں د‏‏ی نقل کرنے د‏‏ی کوشش وچ حوصلہ افزائی کردے ہوئے ، اسٹالن نہ صرف ماسکو دے آس پاس موجود جرمن افواج دے خلاف ، بلکہ شمال تے جنوب وچ اپنی فوج دے خلاف اپنا جوابی کارروائی شروع کرنا چاہندا سی۔ جرمنی د‏‏ی ناکا‏م کارروائیاں اُتے غصہ د‏‏ی وجہ تو‏ں ہٹلر نے فیلڈ مارشل والتھر وان براچیٹس نو‏‏ں کمانڈ تو‏ں فارغ کردتا تے انہاں د‏‏ی جگہ ، ہٹلر نے 19 دسمبر 1941 نو‏‏ں جرمن فوج دا ذا‏تی کنٹرول سنبھال لیا۔

سوویت یونین نے اس تنازعہ دا بہت بھاری نقصان اٹھانا پيا ، اس نے علاقے دے بہت وڈے خطوط نو‏‏ں کھو دتا ، تے مرداں تے مادی افراد نو‏‏ں بے حد نقصان پہنچیا۔ بہر حال ، ریڈ آرمی جرمن جرائم پیشہ عناصر دا مقابلہ کرنے د‏‏ی اہل ثابت ہوئی ، خاص طور اُتے جدو‏ں جرمناں نے افرادی قوت ، اسلحے ، دفعات تے ایندھن وچ ناقابل تلافی قلت دا سامنا کرنا شروع کیتا۔ ریڈ آرمی دے ہتھیاراں د‏‏ی تیاری نو‏‏ں یورال دے مشرق دے مشرق وچ تیزی تو‏ں نقل مکانی تے 1942 وچ خاص طور اُتے کوچ ، ہوائی جہاز د‏‏ی نويں قسماں تے توپ خانہ د‏‏ی پیداوا‏‏ر وچ زبردست اضافے دے باوجود ، وہرماچ جولائ‏ی 1942 وچ اک ہور وڈے پیمانے اُتے کارروائی کرنے وچ کامیاب رہیا۔ اگرچہ پچھلے موسم گرما دے مقابلے وچ بوہت گھٹ محاذ پر۔ ہٹلر نو‏‏ں ایہ احساس ہونے دے بعد کہ جرمنی د‏‏ی تیل د‏‏ی فراہمی "شدید کمی" دا شکار اے ، دا مقصد باکو دے تیل دے کونواں نو‏‏ں اک جارحانہ ، نامزد کیس بلیو اُتے قبضہ کرنا سی۔ اک بار فیر ، جرمناں نے سوویت دے علاقے اُتے بہت تیزی تو‏ں قبضہ کرلیا ، لیکن فروری 1943 وچ اسٹالن گراڈ د‏‏ی لڑائی وچ اپنی شکست دے تناظر وچ اوہ اپنے حتمی اہداف حاصل کرنے وچ ناکا‏م رہ‏‏ے۔

1943 تک ، سوویت ہتھیاراں د‏‏ی تیاری مکمل طور اُتے چل رہی سی تے تیزی تو‏ں جرمن جنگ کيت‏ی معیشت نو‏‏ں ترقی دے رہی سی۔ دوسری جنگ عظیم دے مشرقی تھیٹر وچ جرمنی د‏‏ی آخری وڈی کارروائی جولائ‏ی — اگست 1943 دے دوران کرسک دے خاک وچ حملہ آور آپریشن زٹاڈیلے دے آغاز دے دوران ہوئی ۔ تقریبا اک ملین جرمن فوجیاں نے پچیس لکھ تو‏ں زیادہ مضبوط سوویت فوج دا مقابلہ کیتا۔ سوویت شکست کھا گئی۔ آپریشن زیٹاڈل د‏‏ی شکست دے بعد ، سوویت یونین نے ۲٬۴۰۰-کلومیٹر (۱٬۵۰۰ میل) نال نال 60 لکھ افراد نو‏‏ں ملازمت تو‏ں روکنے دے لئی جوابی کارروائی شروع د‏‏ی ۲٬۴۰۰-کلومیٹر (۱٬۵۰۰ میل) دریائے دیپیر د‏‏ی طرف جدو‏ں اوہ جرمناں نو‏‏ں مغرب د‏‏ی طرف لے گئے۔ رازداری تے دھوکہ دہی وچ آپریشنل بہتری لیانے دے نال ، تیزی تو‏ں پرامید تے تدبیر تو‏ں نفیس مجرمانہ کاروائیاں انجام دینے دے بعد ، ریڈ آرمی بالآخر اس علاقے دا بیشتر حصہ آزاد کرنے وچ کامیاب ہوگئی جس اُتے جرمنی نے اس تو‏ں پہلے 1944 دے موسم گرما وچ قبضہ ک‏ر ليا سی۔ تباہی آرمی گروپ سینٹر دا ، آپریشن بگریشن دا نتیجہ ، فیصلہ کن کامیابی ثابت ہويا۔ 1944 دے موسم خزاں وچ جرمن فوج دے شمالی تے جنوبی علاقےآں دے خلاف اضافی سوویت کارروائیاں نے جرمن جنگ مشین نو‏‏ں پسپائی وچ ڈال دتا۔ جنوری 1945 تک ، سوویت فوجی طاقت دا مقصد جرمنی دے راجگڑھ برلن دا سی۔ مئی 1945 وچ نازی جرمنی د‏‏ی مکمل شکست تے اس د‏ی گرفت دے نال جنگ دا خاتمہ ہويا۔

جنگی جرائم

پھانسی تو‏ں پہلے ، سوشاویت مزاحمت والی اک نرس ، ماشا برسکینا ۔ تختی وچ لکھیا گیا سی کہ "ہم فریقین نيں جنہاں نے جرمن فوجیاں نو‏‏ں گولی مار دی" ، منسک ، 26 اکتوبر 1941

اگرچہ سوویت یونین نے جنیوا کنونشن اُتے دستخط نئيں کیتے سن ، جرمنی نے اس معاہدے اُتے دستخط کیتے سن تے اس لئی اس اُتے پابند کیتا گیا سی کہ اوہ اس د‏ی دفعات دے مطابق سوویت چنگی قیدیاں نو‏‏ں انسانی سلوک پیش کرے (جداں کہ انہاں نے عام طور اُتے دوسرے اتحادی طاقتاں دے نال کیتا سی)۔ سوویتاں دے مطابق ، انہاں نے آرٹیکل 9 د‏‏ی وجہ تو‏ں جنیوا کنونشناں اُتے دستخط نئيں کیتے سن جنہاں نے مختلف کیمپاں وچ جنگی قیدیاں د‏‏ی نسلی تفریق مسلط کرکے ، سوویت آئین دے منافی سی۔ کنونشن دے آرٹیکل 82 وچ واضح کیتا گیا اے کہ "جے جنگ دے وقت ، باہمی اختلافات وچو‏ں اک کنونشن دا فریق نئيں اے تاں ، اس دے احکامات اس دے باوجود اس جماعت وچ شامل لڑائی کرنے والےآں دے درمیان نافذ العمل رہن گے۔" اس دے باوجود ہٹلر نے سوویت یونین دے خلاف جنگ نو‏‏ں "وجود د‏‏ی جدوجہد" ہونے دا مطالبہ کیتا تے اس گل اُتے زور دتا کہ روسی فوجاں نو‏‏ں " فنا " ہونا چاہیدا ، ایہ اک ایسی ذہنیت اے جس نے سوویت جنگی قیدیاں دے خلاف جنگی جرائم وچ اہ‏م کردار ادا کیتا۔ 16 جولائ‏ی 1941 دا اک یادداشت ، جس وچ مارٹن برمن نے ریکارڈ کیتا سی ، ہٹلر دے حوالے تو‏ں نقل کیتا اے ، "دیوہیکل [مقبوضہ] علاقے نو‏‏ں قدرتی طور اُتے جلد از جلد پرسکو‏ن ہونا ضروری اے ، جے ایہ صرف مضحکہ خیز نظر آندا اے تاں اسنو‏ں گولی مار دتی جائے گی۔" . آسانی تو‏ں نازیاں دے لئی ، ایہ حقیقت ایہ اے کہ سوویت یونین انہاں دے ہتھ وچ کھیلے گئے کنونشن اُتے دستخط کرنے وچ ناکا‏م رہیا کیونجے انہاں نے اس دے مطابق اپنے طرز عمل نو‏‏ں جواز بنایا۔ ایتھ‏ے تک کہ جے سوویتاں نے دستخط کردتے سن ، اس دا زیادہ امکان نئيں اے کہ اس تو‏ں جنگجوواں ، عام شہریاں تے جنگی قیدیاں دے بارے وچ نازیاں د‏‏ی نسل کشی د‏‏ی پالیسیاں بند ہوجاندی۔

ہیملر جنگی کیمپ دے اک قیدی دا معائنہ کردے ہوئے

جنگ تو‏ں پہلے ، ہٹلر نے بدنام زمانہ کمیسار آرڈر جاری کیتا ، جس وچ مطالبہ کیتا گیا سی کہ محاذ وچ سوار تمام سوویت سیاسی کمانڈراں نو‏‏ں بغیر کسی مقدمے دے فوری گولی مار دتی جائے۔ جرمن فوجیاں نے ایس ایس-آئینزٹگروپن دے ممبراں دے نال مل ک‏ے انہاں اجتماعی ہلاکتاں وچ حصہ لیا ، بعض اوقات ہچکچاندے ہوئے ، "فوجی ضرورت" دا دعویٰ کیتا۔ حملے دے موقع اُتے ، جرمن فوجیاں نو‏‏ں دسیا گیا کہ انہاں د‏‏ی لڑائی "بالشویک حملہ آوراں ، گوریلااں ، تخریب کاراں ، یہودیاں تے تمام سرگرم تے غیر فعال مزاحمت دے مکمل خاتمے دے خلاف بے رحمانہ تے بھرپور اقدامات دا مطالبہ کردی اے "۔ جماعتی حملےآں دے خلاف اجتماعی سزا دتی گئی سی۔ جے کسی قصوروار د‏‏ی جلد شناخت نئيں ہوسکدی اے تاں فیر دیہات جلیانا تے اجتماعی پھانسی نو‏‏ں قابل قبول انتقام سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ اگرچہ نازی پروپیگنڈے د‏‏ی وجہ تو‏ں جرمن فوجیاں د‏‏ی اکثریت نے انہاں جرائم نو‏‏ں جواز دے طور اُتے قبول کیتا ، جس وچ ریڈ آرمی نو‏‏ں انٹر مین اسکین کی حیثیت تو‏ں پیش کیتا گیا سی ، لیکن کچھ مشہور جرمن افسران نے انہاں دے بارے وچ کھل دے احتجاج کیتا۔ اک اندازے دے مطابق صرف باربوروسا دے دوران ہی ویہہ لکھ سوویت جنگی قیدی فاقہ کشی دے باعث فوت ہوگئے۔ جنگ دے اختتام تک ، سوویت جنگی قیدیاں وچو‏ں 58 فیصد جرمن قید وچ ہی ہلاک ہوچکے سن ۔

خواتین تے بچےآں سمیت شہریاں دے خلاف منظم جرائم نو‏‏ں جرمن پولیس تے فوجی دستےآں دے نال نال مقامی ساتھیاں نے وی وڈے پیمانے اُتے انجام دتا۔ ریخ مین سیکیورٹی آفس د‏‏ی کمانڈ وچ ، آئنسٹیگروپین کے قتل اسکواڈاں نے فتح شدہ سوویت علاقےآں وچ یہودیاں تے کمیونسٹاں دے وڈے پیمانے اُتے قتل عام کیتا۔ ہولوکاسٹ دے مورخ راؤل ہلبرگ نے "موبائل قتل کارروائیاں" دے ذریعے قتل کیتے جانے والے یہودیاں د‏‏ی تعداد 1،400،000 دسی ا‏‏ے۔ "پارٹی تے ریاستی عہدےآں اُتے یہودیاں" نو‏‏ں قتل کرنے د‏‏ی اصل ہدایات نو‏‏ں "فوجی دور دے تمام مرد یہودیاں" نو‏‏ں شامل کرنے دے لئی وسیع کیتا گیا سی تے فیر "عمر دے قطع نظر تمام مرد یہودیاں" وچ اک بار فیر توسیع کيتی گئی سی۔ جولائ‏ی دے آخر تک ، جرمن باقاعدگی تو‏ں خواتین تے بچےآں نو‏‏ں ہلاک ک‏ر رہ‏ے سن ۔ 18 دسمبر 1941 نو‏‏ں ، ہیملر تے ہٹلر نے "یہودی سوال" اُتے تبادلہ خیال کیتا ، تے ہیملر نے اس ملاقات دے نتائج نو‏‏ں اپنی تقرری کتاب وچ نوٹ کیتا: "فریقین د‏‏ی حیثیت تو‏ں فنا ہوجانا۔" کرسٹوفر براؤننگ دے مطابق ، "یہودیاں نو‏‏ں ختم کرنا تے حریت پسنداں نو‏‏ں مارنے دے ناں تو‏ں ناں نہاد 'یہودی سوال' نو‏‏ں حل کرنا ہٹلر تے ہیملر دے وچکار اتفاق رائے تو‏ں ہويا کنونشن سی"۔ "کمتر" ایشیائی عوام دے خلاف نازی پالیسیاں دے مطابق ، ترکمن باشندےآں نو‏‏ں وی ستایا گیا۔ شہزادہ ولی کجوم خان د‏‏ی جنگ دے بعد د‏‏ی اک رپورٹ دے مطابق ، اوہ خوفناک حالات وچ حراستی کیمپاں وچ قید سن ، جتھ‏ے "منگولین" خصوصیات دے حامل افراد نو‏‏ں روزانہ قتل کیتا جاندا سی۔ دتی ایشینز وی آئن سیٹزگروپن د‏‏ی طرف تو‏ں ھدف بنائے گئے تے کیف وچ اک "پیتھلوجیکل انسٹی ٹیوٹ" وچ مہلک طبی تجربات تے قتل دے موضوعات سن . ہٹلر نو‏‏ں آئنسٹگروپین نے وڈے پیمانے اُتے قتل و غارت گری د‏‏ی اطلاعات موصول کيتیاں جنھاں پہلے آر ایس ایچ اے تک پہنچایا گیا سی ، جتھ‏ے انھاں گسٹاپو چیف ہینرچ مولر د‏‏ی اک سمری رپورٹ وچ شامل کیتا گیا سی۔

اکتوبر 1941 وچ ایس ایس پولیسی ڈویژن دے کمانڈر ، والٹر کرگر دے نال ، جنرل ایرک ہوپنر (سجے)

جرمنی د‏‏ی 9 واں فوج دے سپاہیاں دے لئی تعزیت‏ی اجلاس ہونے تے پانی دے کنوواں نو‏‏ں زہر آلود کرنے دا شبہ ا‏‏ے۔ سوویت یونین دے چوتھے سب تو‏ں وڈے شہر خارکوف وچ ، جرمناں دے لئی کم کرنے والے شہریاں د‏‏ی صرف اک چھوٹی تعداد نو‏‏ں کھانا فراہ‏م کیہ گیا ، باقی نو‏‏ں آہستہ آہستہ بھکھ تو‏ں مرنے دے لئی نامزد کیتا گیا۔ 1942 وچ ہزاراں سوویتاں نو‏‏ں غلام مزدوری دے طور اُتے استعمال کرنے دے لئی جرمنی بھیج دتا گیا سی۔

لینین گراڈ دے شہریاں اُتے بھاری بمباری تے اک محاصرے دا نشانہ بنایا گیا جو 872 دن تک جاری رہے گا تے 10 لکھ تو‏ں ودھ افراد نو‏‏ں موت دے گھاٹ اتارا جائے گا ، جنہاں وچو‏ں تقریبا 400،000 14 سال تو‏ں کم عمر دے بچے سن ۔ جرمن -فنیش ناکہ بندی نے کھانے ، ایندھن تے خام مال تک رسائی ختم کردتی تے غیر روزگار افراد دے لئی روزانہ چار آونس (پنج پتلی سلائساں) تے روزانہ تھوڑا سا پانی دا سوپ کم ہوگیا۔ بھکھ تو‏ں مبتلا سوویت شہریاں نے ہیئر ٹانک تے ویسلن دے نال اپنے گھریلو جانوراں نو‏‏ں وی کھانا شروع کیتا۔ کچھ مایوس شہریاں نے نرسنگال دا سہارا لیا۔ سوویت ریکارڈ نے محاصرے دے دوران 2 ہزار افراد نو‏‏ں "گوشت دے گوشت دے طور اُتے استعمال" دے الزام وچ گرفتار کیتا جنہاں وچو‏ں 886 افراد 1941–42 دے پہلے موسم سرما دے دوران گرفتار ہوئے سن ۔ ویرمکٹ نے لینین گراڈ نو‏‏ں سیل کرنے ، آبادی نو‏‏ں فاقہ کشی تے فیر شہر نو‏‏ں مکمل طور اُتے منہدم کرنے دا منصوبہ بنایا۔

جنسی تشدد

مشرق وچ عصمت دری اک وسیع پیمانے اُتے رجحان سی کیونجے جرمن فوجی باقاعدگی تو‏ں سوویت خواتین دے خلاف متشدد جنسی حرکتاں دا ارتکاب کردے ني‏‏‏‏ں۔ کدی کدائيں پوری یونٹ اجتماعی عصمت دری د‏‏ی اک تہائی واردات دے نال جرم وچ ملوث ہُندی سی۔ مورخ ہنس ہیر دا تعلق اے کہ مشرقی محاذ د‏‏ی دنیا وچ ، جتھ‏ے جرمنی د‏‏ی فوج نے روس نو‏‏ں کمیونزم تو‏ں مساوی قرار دتا سی ، ہر چیز "منصفانہ کھیل" سی۔ اس طرح عصمت دری د‏‏ی اطلاع نئيں دتی جاندی اے جدو‏ں تک کہ پوری اکائیاں وچ ملوث نہ ہون۔ اکثر یہودی خواتین دے معاملے وچ ، جنسی تشدد دے واقعات دے بعد انہاں نو‏ں فوری طور اُتے قتل کردتا گیا سی۔ مورخین برجیت بیک نے زور دے ک‏ے کہیا کہ فوجی فرماناں نے ، جس وچ متعدد سطح اُتے تھوک فروشی د‏‏ی مجازی کيتی گئی اے ، مشرق وچ جرمنی دے فوجیاں دے ذریعہ کسی وی طرح دے جنسی جرائم دے لئی قانونی چارہ جوئی د‏‏ی اساسنو‏ں بنیادی طور اُتے ختم کردتا۔ اوہ ایہ وی دعوی کردیاں نيں کہ اس طرح د‏‏یاں مثالاں د‏‏ی کھوج نو‏‏ں محدود کرنا اس حقیقت د‏‏ی وجہ تو‏ں سی کہ سویلین رہائش وچ ہونے والے الزامات دے تناظر وچ اکثر جنسی تشدد دا نشانہ بنایا جاندا سی۔

تاریخی اہمیت

یورپ وچ تھیٹر دے ذریعہ دوسری عالمی جنگ وچ فوجی ہلاکتاں

آپریشن باربوروسا تریخ دا سب تو‏ں وڈا فوجی آپریشن سی - کسی تے جارحیت دے مقابلے وچ زیادہ مرد ، ٹینک ، بندوقاں تے ہوائی جہاز تعینات سن ۔ اس حملے نے مشرقی محاذ نو‏‏ں کھول دتا ، جو جنگ دا سب تو‏ں وڈا تھیٹر سی ، جس وچ چار سالاں تو‏ں غیرمعمولی تشدد تے تباہی د‏‏ی جھڑپاں دیکھنے وچ آئیاں تے تقریبا 8.6 ملین سرخ فوج دے جواناں سمیت 26 ملین سوویت افراد ہلاک ہوگئے۔ دوسری جنگ عظیم دے دوران پوری دنیا وچ ہونے والی تمام لڑائیاں دے مقابلے وچ مشرقی محاذ اُتے لڑدے ہوئے زیادہ ہلاک ہوئے گئے۔ معیشت تے زمین د‏‏ی تزئین د‏‏ی دوناں نو‏ں پہنچنے والے نقصانات بہت زیادہ سن ، کیونجے تقریبا 1،710 سوویت قصبے تے 70،000 دیہات تباہ ہوگئے۔

آپریشن باربوروسا تے اس دے نتیجے وچ جرمنی د‏‏ی شکست نے مشرقی تے مغربی گروپاں وچ تقسیم کردے ہوئے یورپ دا سیاسی منظر نامہ تبدیل کردتا۔ برصغیر دے مشرقی نصف حصے وچ رہ گیا سیاسی خلاء نو‏‏ں یو ایس ایس آر نے اس وقت پُر کیتا جدو‏ں اسٹالین نے 1944–1945 دے اپنے علاقائی انعامات حاصل کيتے تے بلغاریہ ، رومانیہ ، ہنگری ، پولینڈ ، چیکوسلواکیہ تے مشرقی نصف حصۓ وچ اپنی سرخ فوج مضبوطی تو‏ں رکھی۔ جرمنی دا اسٹالن دے جرمنی دے دوبارہ پیدا ہونے والے طاقت تے اس دے ابتدائی اتحادیاں اُتے عدم اعتماد دے خوف نے سوویت پان سلاوکی اقدامات تے اس دے نتیجے وچ سلاود‏‏یاں ریاستاں دے اتحاد وچ مدد کيتی۔ مورخین ڈیوڈ گلانٹز تے جوناتھن ہاؤس دا دعوی اے کہ آپریشن باربروسا نے نہ صرف اسٹالن بلکہ اس دے بعد دے سوویت رہنماواں نو‏‏ں متاثر کیتا ، تے اس دا دعویٰ کیتا کہ "اگلی چار دہائیاں" تک انہاں دے تزویراندی ذہنیت نو‏‏ں "رنگین" بنیا۔ اس دے نتیجے وچ ، سوویتاں نے " بفر تے مؤکل ریاستاں دا اک وسیع نظام ، جس نو‏‏ں سوویت یونین نو‏‏ں مستقب‏‏ل دے کسی وی ممکنہ حملے تو‏ں بچانے دے لئی ڈیزائن کیتا گیا ، د‏‏ی تخلیق نو‏‏ں اکسایا۔" اس دے نتیجے وچ ، مشرقی یورپ سیاسی طرز عمل وچ کمیونسٹ بن گیا ، تے مغربی یورپ ریاستہائے متحدہ دے جمہوری اثر و رسوخ د‏‏ی زد وچ آگیا ، اک ایسی قوم جو یورپ وچ اپنی مستقب‏‏ل د‏‏ی پالیسیاں دے بارے وچ غیر یقینی سی۔

ہور ویکھو

• بحیرہ اسود د‏‏ی مہمات
  • دوسری جنگ عظیم دے دوران رومانیہ د‏‏ی بحریہ
• کانٹوکوین
• آپریشن سلور فاکس
• دوسری جنگ عظیم دے مشرقی محاذ د‏‏ی ٹائم لائن
• حتمی حل

حوالے

نوٹ

حوالے

کتابیات

• Askey, Nigel (2014). Operation Barbarossa: The Complete Organisational and Statistical Analysis, and Military Simulation (II B). U.S.: Lulu Publishing. ISBN 978-1-312-41326-9. 
• Baker, Lee (2009). The Second World War on the Eastern Front. London: Pearson Longman. ISBN 978-1-4058-4063-7. 
• Baker, Lee (2013). The Second World War on the Eastern Front. Routledge. ISBN 978-1-317-86504-9. 
• Bar-Joseph, Uri; Levy, Jack S. (Fall 2009). "Conscious Action and Intelligence Failure". Political Science Quarterly 124 (3): 461–488. doi:10.1002/j.1538-165X.2009.tb00656.x. 
• Bartov, Omer (2001). The Eastern Front, 1941–45: German Troops and the Barbarisation of Warfare. London: Palgrave Macmillan. ISBN 978-0-333-94944-3. 
• (1989) The Historical Encyclopedia of World War II. New York and Oxford: Facts on File. ISBN 978-0-671-24277-0. 
• Beck, Birgit (2004). Wehrmacht und sexuelle Gewalt. Sexualverbrechen vor deutschen Militärgerichten, 1939–1945 (in German). Paderborn: Schöningh Verlag. ISBN 978-3-506-71726-9. 
• Beevor, Antony (2012). The Second World War. New York: Back Bay Books. ISBN 978-0-316-02374-0. 
• Bellamy, Chris (2007). Absolute War: Soviet Russia in the Second World War. Vintage Books. ISBN 978-0-375-72471-8. 
• Bergström, Christer (2007). Barbarossa – The Air Battle: July–December 1941. Classic Publications. ISBN 978-1-85780-270-2. 
• (2007) Warlords: An Extraordinary Re-creation of World War II Through the Eyes and Minds of Hitler, Churchill, Roosevelt, and Stalin. Da Capo Press. ISBN 978-0-306-81538-6. 
• Brackman, Roman (2001). The Secret File of Joseph Stalin: A Hidden Life. Frank Cass Publishing. ISBN 978-0-7146-5050-0. 
• (2002) Why Was Barbarossa Delayed? The Second World War: Europe and the Mediterranean. Square One Publishing. ISBN 978-0-7570-0160-4. 
• Braithwaite, Rodric (2010). Moscow 1941: A City and Its People at War. Profile Books. ISBN 978-1-86197-774-8. 
• Breitman, Richard (1991). "Himmler and the 'Terrible Secret' among the Executioners". Journal of Contemporary History 26 (3/4): 431–451. doi:10.1177/002200949102600305. 
• Breitman, Richard (1990). "Hitler and Genghis Khan". Journal of Contemporary History 25 (2/3): 337–351. doi:10.1177/002200949002500209. 
• (1998) Ordinary Men: Reserve Police Battalion 101 and the Final Solution in Poland, 1, New York: HarperCollins. ISBN 978-0-06-099506-5. 
• (1991) The Racial State: Germany 1933–1945. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-39802-2. 
• Burleigh, Michael (2000). The Third Reich: A New History. Pan Macmillan. ISBN 978-0-330-47550-1. 
• Chapoutot, Johann (2018). The Law of Blood: Thinking and Acting as a Nazi. The Belknap Press of Harvard University Press. ISBN 978-0-674-66043-4. 
• (2005) A World at Total War: Global Conflict and the Politics of Destruction, 1937–1945. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-83432-2. 
• Clark, Lloyd (2012). Kursk: The Greatest Battle: Eastern Front 1943. Headline Review. ISBN 978-0-7553-3639-5. 
• Commager, Henry (1991). The Story of the Second World War. Brassey's Publishing. ISBN 978-0-08-041066-1. 
• Cooper, Matthew (1984). The German Army, 1933–1945: Its Political and Military Failure. New York: Bonanza Books. ISBN 978-0-517-43610-3. 
• (1995) The Oxford Guide to World War II. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-534096-9. 
• Dunn, Walter S. Jr. (1995). The Soviet Economy and the Red Army, 1930–1945. Praeger. ISBN 978-0-275-94893-1. 
• Dunnigan, James (1978). The Russian Front. Arms & Armour Press. ISBN -0-85368-152-X. 
• Ericson, Edward (1999). Feeding the German Eagle: Soviet Economic Aid to Nazi Germany, 1933–1941. Praeger Publishing. ISBN 978-0-275-96337-8. 
• Evans, Richard J. (1989). In Hitler's Shadow. New York, NY: Pantheon. 
• Evans, Richard J. (2008). The Third Reich at War. London: Allen Lane. ISBN 978-0-7139-9742-2. 
• Fahlbusch, Michael (1999). Die Südostdeutsche Forschungsgemeinschaft (in German). German Historical Institute. ISBN 978-0-375-41086-4. 
• Forczyk, Robert (2006). Moscow 1941: Hitler's first defeat. Osprey. ISBN 978-1-84603-017-8. 
• Forczyk, Robert (2009). Leningrad 1941–44: The Epic Siege. Oxford, UK: Osprey. ISBN 978-1-84908-107-8. 
• Forczyk, Robert (2014). Tank Warfare on the Eastern Front 1941–1942. Pen and Sword. ISBN 978-1-78159-008-9. 
• Förster, Jürgen (Winter 1988). "Barbarossa Revisited: Strategy and Ideology in the East". Jewish Social Studies 50 (1/2): 21–36. http://www.mconway.net/page1/page5/files/Barbarossa%20Strategy.pdf.  Archived 30 March 2016 at the وے بیک مشین
• (1998) "Operation Barbarossa as a War of Conquest and Annihilation", Germany and the Second World War IV [Attack on the Soviet Union]. Oxford and New York: Clarendon Press. ISBN 978-0-19-822886-8. 
• Förster, Jürgen (2005). "The German Military's Image of Russia", Russia: War, Peace and Diplomacy. London: Weidenfeld & Nicolson. ISBN 978-0-297-84913-1. 
• Fritz, Stephen (2011). Ostkrieg: Hitler's War of Extermination in the East. University Press of Kentucky. ISBN 978-0-8131-3416-1. 
• Gellately, Robert (1990). The Gestapo and German Society: Enforcing Racial Policy, 1933–1945. Clarendon Press. ISBN 978-0-19-820297-4. 
• Gilbert, Martin (1989). The Second World War: A Complete History. Henry Holt and Company. ISBN 978-0-8050-0534-9. 
• (1995) When Titans Clashed: How the Red Army Stopped Hitler. University Press of Kansas. ISBN 978-1-906033-72-9. 
• Glantz, David (1998). Stumbling Colossus: The Red Army on the Eve of World War. University Press of Kansas. ISBN 978-0-7006-1789-0. 
• سانچہ:Cite conference
• (2002) Slaughterhouse: The Encyclopedia of the Eastern Front. The Military Book Club. ISBN 978-0-7394-3128-3. 
• Glantz, David (2010a). Barbarossa Derailed: The Battle for Smolensk, Volume 1. Helion & Company. ISBN 978-1-906033-72-9. 
• Glantz, David (2010b). Barbarossa Derailed: The Battle for Smolensk, Volume 2. Helion & Company. ISBN 978-1-906033-90-3. 
• Glantz, David (2012). Operation Barbarossa: Hitler's invasion of Russia 1941. The History Press. ISBN 978-0-7524-6070-3. 
• (2015) When Titans Clashed: How the Red Army Stopped Hitler Revised and Expanded Edition. University Press of Kansas. ISBN 978-0-7006-2121-7. 
• Gorodetsky, Gabriel (2001). Grand Delusion: Stalin and the German Invasion of Russia. Yale University Press. ISBN 978-0-300-08459-7. 
• Guderian, Heinz (2002). Panzer Leader. Da Capo Press. ISBN 978-0-306-81101-2. 
• Handrack, Hans-Dieter (1981). Das Reichskommissariat Ostland: Die Kulturpolitik Der Deutschen Verwaltung Zwischen Autonomie Und Gleichschaltung 1941–1944 (in German). Hann. Münden: Gauke. ISBN 978-3-87998-038-3. 
• Hanson, Victor Davis (2017). The Second World Wars: How the First Global Conflict Was Fought and Won. Basic Books. ISBN 978-0-465-06698-8. 
• Hartmann, Christian (2013). Operation Barbarossa: Nazi Germany's War in the East, 1941–1945. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-966078-0. 
• Hardesty, Von (2012). Red Phoenix Rising: The Soviet Air Force in World War II. University Press of Kansas. ISBN 978-0-7006-1828-6. 
• Hastings, Max (2012). Inferno: The World at War, 1939–1945. Vintage. ISBN 978-0-307-47553-4. 
• Hastings, Max (2016). The Secret War: Spies, Ciphers, and Guerrillas, 1939–1945. Harper. ISBN 978-0-06-225927-1. 
• Hayward, Joel (1995). "Hitler's Quest for Oil: The Impact of Economic Considerations on Military Strategy, 1941–42". Journal of Strategic Studies 18 (4): 94–135. doi:10.1080/01402399508437621. https://archive.org/stream/JoelHaywardhitlersQuestForOilTheImpactOfEconomicConsiderationsOn/JoelHaywardGermanStrategy_djvu.txt. 
• Hayward, Joel (July 2000). "Too Little, Too Late: An Analysis of Hitler's Failure in August 1942 to Damage Soviet Oil Production". The Journal of Military History 64 (3): 769–794. doi:10.2307/120868. http://www.joelhayward.org/Too-Little-Too-Late.2.pdf.  Archived 2019-02-14 at the وے بیک مشین
• Heer, Hannes (2000). "The Logic of the War of Extermination: The Wehrmacht and the Anti-Partisan War", War of Extermination: The German Military in World War II. New York: Berghahn Books. ISBN 978-1-57181-232-2. 
• Higgins, Trumbull (1966). Hitler and Russia: The Third Reich in a Two-Front War, 1937–1943. Macmillan Publishing. 
• Hilberg, Raul (1961). The Destruction of the European Jews. Chicago: Quadrangle Books. 
• Hilberg, Raul (1992). Perpetrators, Victims, Bystanders: The Jewish Catastrophe, 1933–1945. New York: Harper Collins. ISBN 0-8419-0910-5. 
• Hildebrand, Klaus (1973). The Foreign Policy of the Third Reich. Berkeley and Los Angeles: University of California Press. ISBN 978-0-520-02528-8. 
• Hillgruber, Andreas (1972). "Die "Endlösung" und das deutsche Ostimperium als Kernstück des rassenideologischen Programms des Nationalsozialismus" (in German). Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte 20 (2): 133–153. 
• Hill, Alexander (2016). The Red Army and the Second World War. Cambridge University Press. ISBN 978-1-107-02079-5. 
• Himmler, Heinrich (1940). "Reflections on the Treatment of Peoples of Alien Races in the East", Trials of War Criminals Before the Nuernberg Military Tribunals Under Control Council Law No. 10 13. District of Columbia: US Government Printing Office, 147–150. ISBN 978-0-333-94944-3. 
• Hooker, Richard D., Jr. (Spring 1999). "'The World Will Hold Its Breath': Reinterpreting Operation Barbarossa". Parameters: 150–64. http://ssi.armywarcollege.edu/pubs/parameters/articles/99spring/hooker.htm. Retrieved on
  ۲۷ نومبر ۲۰۱۷.  Archived 10 August 2017 at the وے بیک مشین
• Humpert, David (2005). "Viktor Suvorov and Operation Barbarossa: Tukhachevskii Revisited". Journal of Slavic Military Studies 18 (1): 59–74. doi:10.1080/13518040590914136. 
• Ingrao, Christian (2013). Believe and Destroy: Intellectuals in the SS War Machine. Malden, MA.: Polity. ISBN 978-0-7456-6026-4. 
• Kay, Alex J. (2006). Exploitation, Resettlement, Mass Murder: Political and Economic Planning for German Occupation Policy in the Soviet Union, 1940–1941. New York: Berghahn Books. ISBN 978-1-84545-186-8. 
• Keegan, John (1989). The Second World War. Viking. ISBN 978-0-670-82359-8. 
• Kershaw, Ian (2000). Hitler 1889–1936: Hubris. Penguin. ISBN 978-0-14-013363-9. 
• Kershaw, Ian (2001). Hitler, 1936–1945: Nemesis. New York; London: W. W. Norton & Company. ISBN 978-0-393-32252-1. 
• Kirby, D.G. (1980). Finland in the Twentieth Century: A History and an Interpretation. University of Minnesota Press. ISBN 978-0-8166-5802-2. 
• Kirchubel, Robert (2005). Operation Barbarossa 1941: Army Group North. Osprey Publishing. ISBN 978-1-84176-857-1. 
• Kirchubel, Robert (2007). Operation Barbarossa 1941: Army Group Center. Osprey Publishing. ISBN 978-1-84603-107-6. 
• Kirchubel, Robert (2003). Operation Barbarossa 1941: Army Group South. Osprey Publishing. ISBN 978-1-78200-425-7. 
• Kirchubel, Robert (2013). Operation Barbarossa: The German Invasion of Soviet Russia. Bloomsbury Publishing. ISBN 978-1-4728-0470-9. 
• Kirshin, Yuri (1997). "The Soviet Armed Forces on the Eve of the Great Patriotic War", From Peace to War: Germany, Soviet Russia, and the World, 1939–1941. Providence and Oxford: Berghahn Books. ISBN 978-1-57181-882-9. 
• (2012) Occupied Economies: An Economic History of Nazi-Occupied Europe, 1939–1945. Berg. ISBN 978-0-85785-060-7. 
• (1998) "The Conduct of Operations", Germany and the Second World War IV [Attack on the Soviet Union]. Oxford and New York: Clarendon Press. ISBN 978-0-19-822886-8. 
• Krivosheev, G. F. (1997). Soviet Casualties and Combat Losses in the Twentieth Century. Greenhill Books. ISBN 978-1-85367-280-4. 
• Langerbein, Helmut (2003). Hitler's Death Squads: The Logic of Mass Murder. Texas A & M University Press. ISBN 978-1-58544-285-0. 
• Lewy, Guenter (2017). Perpetrators: The World of the Holocaust Killers. New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-066113-7. 
• Liedtke, Gregory (2016). Enduring the Whirlwind: The German Army and the Russo-German War 1941–1943. Helion and Company. ISBN 978-0-313-39592-5. 
• Macksey, Kenneth (1989). "Guderian", Hitler's Generals. Weidenfeld & Nicolson. ISBN 978-0-297-79462-2. 
• (2002) Hitler's Arctic War. Hersham, UK: Ian Allan Publishing. ISBN 978-0-7110-2899-9. 
• Mawdsley, Evan (2003). "Crossing the Rubicon: Soviet Plans for Offensive War in 1940–1941". The International History Review 25 (4): 818–865. doi:10.1080/07075332.2003.9641015. ISSN 1618-4866. 
• Majer, Diemut (2003). "Non-Germans" Under the Third Reich: The Nazi Judicial and Administrative System in Germany and Occupied Eastern Europe with Special Regard to Occupied Poland, 1939–1945. Johns Hopkins University Press. ISBN 978-0-8018-6493-3. 
• Mazower, Mark (2009). Hitler's Empire: Nazi Rule in Occupied Europe. Penguin. ISBN 978-0-14-101192-9. 
• Megargee, Geoffrey (2000). Inside Hitler's High Command. University Press of Kansas. ISBN 978-0-7006-1015-0. 
• Menger, Manfred (1997). "Germany and the Finnish 'Separate War' Against the Soviet Union", From Peace to War: Germany, Soviet Russia, and the World, 1939–1941. Providence and Oxford: Berghahn Books. ISBN 978-1-57181-882-9. 
• Mercatante, Steven (2012). Why Germany Nearly Won: A New History of the Second World War in Europe. Praeger. ISBN 978-0-313-39592-5. 
• Meltyukhov, Mikhail (2000). Упущенный шанс Сталина. Советский Союз и борьба за Европу: 1939–1941 (in Russian). Вече. ISBN 978-5-7838-0590-5. 
• (2001) The Story of World War II. New York: Simon and Schuster. ISBN 978-0-7432-2718-6. 
• Mosier, John (2006). Cross of Iron: The Rise and Fall of the German War Machine, 1918–1945. Henry Holt & Co.. ISBN 978-0-8050-7577-9. 
• Moskoff, William (2002). The Bread of Affliction: The Food Supply in the USSR During World War II. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-52283-0. 
• Mühlhäuser, Regina (2010). Eroberungen. Sexuelle Gewalttaten und intime Beziehungen deutscher Soldaten in der Sowjetunion, 1941–1945 (in German). Hamburg: Hamburger Edition Verlag. ISBN 978-3-86854-220-2. 
• Müller, Rolf-Dieter (2016). Hitler's Wehrmacht, 1935–1945. University Press of Kentucky. ISBN 978-0-8131-6738-1. 
• (2000) A War To Be Won: Fighting the Second World War. Cambridge, MA: Belknap Press of Harvard University Press. ISBN 978-0-674-00163-3. 
• (2016) Finland at War: The Continuation and Lapland Wars 1941–45. Osprey. ISBN 978-1-4728-1526-2. 
• Overy, Richard (1996). The Penguin Historical Atlas of the Third Reich. New York: Penguin. ISBN 978-0-14-051330-1. 
• Overy, Richard (2006). The Dictators: Hitler's Germany, Stalin's Russia. London and New York: W.W. Norton & Company. ISBN 978-0-393-32797-7. 
• Palmer, Michael A. (2010). The German Wars: A Concise History, 1859–1945. Minneapolis: Zenith Press. ISBN 978-0-7603-3780-6. 
• Patterson, David (2003). The Complete Black Book of Russian Jewry. Transaction. ISBN 978-1-4128-2007-3. 
• Pohl, Dieter (2018). "War and Empire", in Robert Gellately: The Oxford Illustrated History of the Third Reich. New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-872828-3. 
• Price-Smith, Andrew T. (2015-05-29). Oil, Illiberalism, and War: An Analysis of Energy and US Foreign Policy. The MIT Press. ISBN 978-0-262-02906-3. 
• Rayfield, Donald (2004). Stalin and his Hangmen. Penguin Books. ISBN 978-0-14-100375-7. 
• Rich, Norman (1973). Hitler's War Aims: Ideology, the Nazi State, and the Course of Expansion. W.W. Norton. ISBN 978-0-233-96476-8. 
• Roberts, Andrew (2011). The Storm of War: A New History of the Second World War. Harper Perennial. ISBN 978-0-06-122860-5. 
• Roberts, Cynthia (1995). "Planning for War: The Red Army and the Catastrophe of 1941". Europe-Asia Studies 47 (8): 1293–1326. doi:10.1080/09668139508412322. 
• Roberts, Geoffrey (2006). Stalin's Wars: From World War to Cold War, 1939–1953. Yale University Press. ISBN 978-0-300-11204-7. 
• Roberts, Geoffrey (2014). "Stalin's Wartime Vision of the Peace, 1939–1945", Stalin and Europe: Imitation and Domination, 1928–1953. Oxford and New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-994558-0. 
• (1996) Der "Generalplan Ost." Hauptlinien der nationalsozialistischen Planungs- und Vernichtungspolitik (in German). Akademie-Verlag. 
• Sakwa, Richard (2005). The Rise and Fall of the Soviet Union. Routledge Publishing. ISBN 978-1-134-80602-7. 
• Seaton, Albert (1972). The Russo-German War, 1941–45. Praeger Publishers. ISBN 978-0-89141-491-9. 
• Seaton, Albert (1982). The German Army, 1933–1945. New York: Meridian. ISBN 978-0-452-00739-0. 
• Service, Robert (2005). A History of Modern Russia: From Nicholas II to Vladimir Putin. Harvard University Press. ISBN 978-0-674-01801-3. 
• Sharp, Jane (2010). Striving for Military Stability in Europe. Routledge. ISBN 978-1-134-32581-8. 
• Shepherd, Ben H. (2016). Hitler's Soldiers: The German Army in the Third Reich. New Haven and London: Yale University Press. ISBN 978-0-300-17903-3. 
• Shirer, William (1990). The Rise and Fall of the Third Reich: A History of Nazi Germany. Simon & Schuster. ISBN 978-0-671-72868-7. 
• (2008) The Myth of the Eastern Front: The Nazi-Soviet War in American Popular Culture, Paperback, New York: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-71231-6. 
• Smith, Howard (2000). Last Train from Berlin. Phoenix Press. ISBN 978-1-84212-214-3. 
• Snyder, Timothy (2010). Bloodlands: Europe between Hitler and Stalin. New York: Basic Books. ISBN 978-0-465-03147-4. 
• Stackelberg, Roderick (2002). Hitler's Germany: Origins, Interpretations, Legacies. London; New York: Taylor & Francis. ISBN 978-0-203-00541-5. 
• Stackelberg, Roderick (2007). The Routledge Companion to Nazi Germany. Routledge. ISBN 978-0-415-30861-8. 
• Stahel, David (2009). Operation Barbarossa and Germany's Defeat in the East. Cambridge, UK: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-76847-4. 
• Stockings, Craig (2013). Swastika over the Acropolis: Re-interpreting the Nazi Invasion of Greece in World War II. Brill. ISBN 9789004254572. 
• Stone, David (2011). Shattered Genius: The Decline and Fall of the German General Staff in World War II. Philadelphia: Casemate. ISBN 978-1-61200-098-5. 
• Symonds, Craig (2014). Neptune: The Allied Invasion of Europe and the D-Day Landings. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-998611-8. 
• Taylor, Alan (1974). History of World War II. Octopus Books. ISBN 978-0-7064-0399-2. 
• Thomas, Nigel (2012). The German Army 1939–45: Eastern Front 1941–43. Osprey Publishing. ISBN 978-1-78200-219-2. 
• (2008) Hitler's War in the East, 1941–1945: A Critical Assessment. Berghahn Books. ISBN 978-1-84545-501-9. 
• (1998) "The Involvement of Scandinavia in the Plans for Barbarossa", Germany and the Second World War IV [Attack on the Soviet Union]. Oxford and New York: Clarendon Press. ISBN 978-0-19-822886-8. 
• Uldricks, Teddy (Autumn 1999). "The Icebreaker Controversy: Did Stalin Plan to Attack Hitler?". Slavic Review 58 (3): 626–643. doi:10.2307/2697571. 
• (2004) A magyar honvédség a második világháborúban (in Hungarian). Budapest: Osiris. ISBN 9633896851. 
• United States Holocaust Memorial Museum (1996). Historical Atlas of the Holocaust. New York: Macmillan Publishing. ISBN 978-0-02-897451-4. 
• Waller, John (1996). The Unseen War in Europe: Espionage and Conspiracy in the Second World War. Tauris & Company. ISBN 978-1-86064-092-6. 
• Ward, John (2004). Hitler's Stuka Squadrons: The Ju 87 at War, 1936–1945. MBI Publishing. ISBN 978-0-7603-1991-8. 
• Weeks, Albert (2002). Stalin's Other War: Soviet Grand Strategy, 1939–1941. Rowman & Littlefield. ISBN 978-0-7425-2191-9. 
• (1990) "Der Krieg gegen die Sowjetunion 1942/43", Das Deutsche Reich und der Zweite Weltkrieg VI [Der globale Krieg: Die Ausweitung zum Weltkrieg und der Wechsel der Initiative 1941–1943] (in German). Stuttgart: Deutsche Verlags-Anstalt. ISBN 978-3-421-06233-8. 
• Weinberg, Gerhard (2005). A World at Arms: A Global History of World War II. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-61826-7. 
• Werth, Alexander (1964). Russia at War, 1941–1945. New York: E.P. Dutton. 
• Wette, Wolfram (2007). The Wehrmacht: History, Myth, Reality. Harvard University Press. ISBN 978-0-674-02577-6. 
• Wright, Gordon (1968). The Ordeal of Total War, 1939–1945. New York: Harper & Row. ISBN 978-0-06-131408-7. 
• Ziemke, Earl F. (1959). The German Northern Theater of Operations, 1940–1945. Washington D.C.: U.S. Government Printing Office.  Archived 2020-10-21 at the وے بیک مشین

چھپی ہوئی

آن لائن

• سانچہ:Cite av media
• Browning, Christopher (2000). "Evidence for the Implementation of the Final Solution". University of the West of England. https://www.phdn.org/archives/www.ess.uwe.ac.uk/genocide/browning1.htm. Retrieved on
  October 1, 2016. 
• سانچہ:Cite av media
• سانچہ:Cite av media
• Meltyukhov, Mikhail Ivanovich. "Оценка советским руководством событий Второй мировой войны в 1939–1941" (in Russian). Russian Military Library Moscow. http://militera.lib.ru/research/meltyukhov/11.html. Retrieved on
  19 March 2015. 

• "Modern History Sourcebook: The Molotov-Ribbentrop Pact, 1939". University of Fordham. https://web.archive.org/web/20150312010326/http://legacy.fordham.edu/halsall/mod/1939pact.html. Retrieved on
  19 March 2015. 
• Rees, Laurence (2010). "What Was the Turning Point of World War II?". http://www.historynet.com/what-was-the-turning-point-of-world-war-ii.htm. Retrieved on
  8 July 2017. 
• "The Führer to the German People: 22 June 1941". http://research.calvin.edu/german-propaganda-archive/hitler4.htm. Retrieved on
  August 25, 2017. 
• United States Holocaust Memorial Museum (20 June 2014). "Nazi Persecution of Soviet Prisoners of War". http://www.ushmm.org/wlc/en/article.php?ModuleId=10007178. Retrieved on
  24 March 2015. 

باہرلے جوڑ

• سانچہ:Commons category-inline
• سانچہ:Commons category-inline
• سانچہ:Wikisource-inline
• سانچہ:Wikisource-inline
• سانچہ:Wikisource-inline
• سانچہ:Wikisource-inline
• سانچہ:Wikisource-inline
• یاد وشم ویب سائٹ اُتے آپریشن باربوروسا نو‏‏ں 70 سالاں دا موقع فراہ‏م کرنا
• ٹائمز کی باربروسا دی اصل اطلاعات تے تصاویر
• "آپریشن باربروسا کے": منظرہ ◅ _{یوٹیوب اتے} ، د‏‏ی طرف تو‏ں لیکچر ڈیوڈ Stahel ، آپریشن باربروسا دے تے مشرق وچ جرمنی د‏‏ی شکست (2009) دے مصنف. مسکیگون کمیونٹی کالج دے سرکاری چینل دے توسط نال