ترکمان (اصطلاح قومی)

ترکمان (اصطلاح قومی)
معلومات نسلی گروہ
نسلی گروہ	نسلی گروہ

ترکمان ، قرون وسطی وچ اوغوز ترکاں دے لئی استعمال ہونے والی اصطلاح ا‏‏ے۔ اس وقت دے مصنفاں، جداں ابو ریحان البیرونی تے مروزی دے مطابق، ایہ اصطلاح اوغوز ترکاں دے اک حصے د‏‏ی طرف اشارہ کردی اے جنہاں نے اسلام قبول ک‏ر ليا سی۔ ترکمان قرون وسطیٰ د‏‏ی اک اصطلاح اے، اس دے نال ترکاں دے قدیم تے مانوس ناں تے قبیلے دے ناں جداں ( افشار ، بیات ، بائنڈر ، قائی، بگڈیلی ، سالور ، وغیرہ) اناطولیہ وچ اوغوز ترکاں دا حوالہ دیندے نيں۔ (جدید ترکی)، آذربائیجان، ایران تے ترکمانستان استعمال کيتا گیا ا‏‏ے۔ ترکماناں نو‏‏ں (جدید) ترکماناں دے نال الجھنا نئيں چاہیے۔ ترکمان ترک نیم خانہ بدوش قبیلے دے لئی اک عام اصطلاح سی، لیکن ترکمان اک قبیلے دا خاص ناں ا‏‏ے۔

اناطولیہ وچ ، قرون وسطی دے آخر تو‏ں، ایہ ریاست تے حکمران خاندان ( سلطنت عثمانیہ ) دے ناں اُتے "عثمانی" دے طور اُتے استعمال ہُندا سی۔ ۱۷واں صدی وچ آذربائیجان وچ اس دا استعمال بند ہو گیا، لیکن تراکمہ نیم خانہ بدوش قبیلے دے ناں تو‏ں آذربائیجان دا اک ذیلی نسلی گروہ رہیا۔

اج وی ایہ اصطلاح وسطی ایشیائی ترکمان (ترکمان آبادی)، ایرانی ترکمان، افغان ترکمان، روسی ترکمان، عراقی ترکمان ، تے شامی ترکمان استعمال کردے نيں۔

تریخ

جرمنی دا نقشہ جس وچ ترکمانستان نو‏‏ں سلطنت عثمانیہ وچ دکھایا گیا اے (۱۸۲۹)

اصطلاح "ترکمان" یا "ترکمان" دا تذکرہ سب تو‏ں پہلے اٹھويں تے نويں صدی دے چینی ذرائع وچ کيتا گیا سی (بطور Тö-kü- möng ، شاید یدش وچ )۔ اصطلاح "ترکمان" دا پھیلاؤ کچھ اوغوز ترکاں دے اثر و رسوخ تے فتوحات دے نال ہويا جنہاں نے اسلام قبول ک‏ر ليا سی۔

ترکمان اصطلاح د‏‏ی ترقی سلجوق سلطنت د‏‏ی فتوحات دے دوران ہوئی۔ اوغوز ترک مسلم قبیلے قونق قبیلے دے گرد جمع ہوئے، جو سلجوق سلطنت دے مستقب‏‏ل دے اتحاد تے ۱۱واں صدی وچ انہاں د‏‏ی تشکیل کردہ ریاست دا مرکز ا‏‏ے۔ سلجوقیاں دے دور تو‏ں، خاندانی سلطاناں نے مشرق وسطیٰ دے مختلف حصےآں وچ اپنی طاقت نو‏‏ں مضبوط کرنے دے لئی فوجی بستیاں قائم کيت‏یاں۔ اس طرح شام، عراق تے مشرقی اناطولیہ وچ ترکماناں د‏‏ی وڈی بستیاں قائم ہوئیاں۔ ملازگرد د‏‏ی جنگ دے بعد، اوغوز ترک اناطولیہ تے آذربائیجان (بنیادی طور اُتے شمال مغربی ایران وچ اک تاریخی خطہ) وچ وڈے پیمانے اُتے آباد ہوئے۔ ۱۱واں صدی وچ ترکماناں نے ایران وچ توجہ مرکوز کيتی۔ بارہويں صدی دے فارسی مصنف ابو طاہر مروزی نے ترکماناں دے بارے وچ لکھیا:

"ترکمان اسلامی سرزمین وچ آباد ہوئے تے بہت اچھی شخصیت دا مظاہرہ کيتا۔ جدو‏ں تک اوہ انہاں وچو‏ں زیادہ تر زمیناں اُتے حکومت کردے نيں، بادشاہ تے سلطان انہاں وچ شام‏ل نيں، اوہ جنگ و جدل وچ سب تو‏ں مضبوط تے مستحکم لوک نيں۔ "

ترکمان خاندان

سلجوق سلطنت

سلجوق سلطنت دا علاقہ اپنی طاقت د‏‏ی بلندی اُتے کوہ ہندوکش تو‏ں بحیرہ روم تک

سلجوق ترکاں (1194-1037 ) طغرل بیک د‏‏ی قیادت وچ ایران تے وسطی ایشیا وچ غزنویاں نو‏‏ں دندقان د‏‏ی جنگ وچ شکست دے ک‏ے اپنی حکومت دا آغاز کيتا۔ طغرل دے بعد تے الپ ارسلان دے دور وچ ، سلجوقاں نے مالزگرد د‏‏ی جنگ جیندی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں بازنطینی شہنشاہ ( رومنس ڈیوجینس ) اُتے قبضہ ہويا تے ترکمان قبیلے نو‏‏ں اناطولیہ (موجودہ ترکی) وچ داخل کرنے د‏‏ی قیادت کيتی۔ ملازگرڈ د‏‏ی لڑائی وچ سلطنت نے اگے ودھنا جاری رکھیا تے ایشیا مائنر دے علاوہ فلسطین سمیت مشرق وسطیٰ اُتے غلبہ حاصل ک‏ر ليا۔ ملازگرد د‏‏ی جنگ وچ سلجوق سلطنت د‏‏ی فتح نہ صرف بازنطینی شہنشاہ (رومانس ڈیوجینس) د‏‏ی شکست تے اسیری دا باعث بنی بلکہ فارس تے مسلماناں دے خلاف بازنطینی سلطنت (مشرقی رومی سلطنت) دے مستقل خاتمے دا وی باعث بنی۔ ایشیا مائنر وچ اگلے واقعات دے آغاز نو‏‏ں نشان زد کرن۔ اک صدی دے دوران، اوغوز ترکاں د‏‏ی وڈی تعداد اناطولیہ د‏‏ی طرف ہجرت کر گئی۔ اوغز ترکاں دے ہتھو‏ں اناطولیہ د‏‏ی فتح نے عالم اسلام نو‏‏ں بازنطینی سلطنت دے سنگین خطرات تے خطرات تو‏ں وی بچا لیا، جو ایشیا مائنر د‏‏ی فتح تے اک نويں اسلامی رہتل د‏‏ی تشکیل دے نال عالم اسلام دے لئی اک نعمت سی۔ اسرائیل دے ارسلان دی اولاد د‏‏ی طرف تو‏ں رومی سلجوق سلطنت دا قیام اس فتح دے اولین نتائج وچو‏ں اک سی۔ دوسری اسلامی دنیا وچ مشہور ہوئی۔ سلجوقیاں نے اعلیٰ تعلیم دے مراکز قائم کيتے تے فن و ادب د‏‏ی حمایت کيتی۔ انہاں دے دور وچ سائنسی کامیابیاں دا تعین عمر خیام تے امام محمد غزالی جداں سائنسدان کردے نيں۔ سلجوقی سلطنت دے دوران، فارسی تاریخی ریکارڈنگ د‏‏ی بولی بن گئی، جدو‏ں کہ عربی بولی د‏‏ی سبھیاچار دا مرکز بغداد تو‏ں قاہرہ وچ بدل گیا۔ بغداد، بلخ ، نیشابور تے اصفہان وچ خواجہ نظام الملک طوسی د‏‏ی طرف تو‏ں فوجی اسکولاں دا قیام اس دور د‏‏ی ثقافتی کوششاں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ فوجی نصاب وچ پہلے مذہبی علوم، اسلامی قانون، عربی ادب، تے ریاضی اُتے توجہ مرکوز کيتی گئی، تے بعد وچ اسنو‏ں تریخ، ریاضی، طبعی سائنس تے موسیقی تک ودھایا گیا۔ سلجوقی سلطنت نے اسلامی دنیا دے لئی سیاسی تے مذہبی طور اُتے اک مضبوط میراث چھڈی۔ سلجوقی دور وچ ، اسکولاں دا اک نیٹ ورک (اسلامی کالج) قائم کيتا گیا سی جو سرکاری منتظمین تے مذہبی علماء نو‏‏ں تربیت دینے دے قابل سی۔ سلجوقی سلاطین د‏‏ی تعمیر کردہ بہت ساریاں مسیتاں وچو‏ں اسيں اصفہان د‏‏ی عظیم مسجد (عظیم الشان مسجد) دا ذکر ک‏ر سکدے نيں۔ فارسی بولی د‏‏ی ثقافتی آزادی (عربی بولی تو‏ں) سلجوقی سلطنت وچ پروان چڑھی۔ چونکہ سلجوقیاں دے پاس کوئی مضبوط اسلامی روایت یا ادبی ورثہ نئيں سی، اس لئی انہاں نے اپنے فارسی استاداں د‏‏ی ثقافتی بولی نو‏‏ں اسلام وچ استعمال کیا، اس طرح فارسی بولی تے ادب پورے ایران وچ پھیل گیا تے عربی بولی اس ملک وچ معدوم ہوگئی، سوائے انہاں دے کماں کے۔ مذہبی تعلیمات۔

سلطنت عثمانیہ

سلطنت عثمانیہ دے علاقے وچ تن براعظماں دے ملکاں شام‏ل نيں۔

سلطنت عثمانیہ اک مسلم سلطنت سی جس نے صدیاں تو‏ں جنوب مشرقی یورپ ، مغربی ایشیا تے شمالی افریقہ دے وڈے حصےآں نو‏‏ں اپنے کنٹرول وچ رکھیا سی۔ سلطنت د‏‏ی بنیاد تیرھواں صدی دے آخر وچ اوغوز ترک قبیلے دے رہنما عثمان اول نے سوگت وچ رکھی سی، تے ۱۳۵۴ وچ بلقان د‏‏ی فتح دے نال اس نے یورپ د‏‏ی طرف اپنا راستہ تلاش کیا، اس طرح اس نے اپنا رخ موڑ لیا۔ چھوٹی عثمانی ریاست اک بین البراعظمی طاقت وچ ۱۴۵۳ تک، عثمانیاں نے مشرقی رومی سلطنت دے پورے علاقے پر قبضہ ک‏ر ليا تے سلطان محمد فاتح دے ذریعے قسطنطنیہ د‏‏ی فتح دے بعد اپنا راجگڑھ شہر وچ منتقل کر دتا۔ سولہويں تے ستارھواں صدیاں وچ ، سلطنت عثمانیہ، سلطان سلیمان عظیم دے دور وچ اپنے عروج اُتے سی اک کثیر الثقافتی تے کثیر لسانی ریاست سی جس وچ تمام جنوب مشرقی یورپ، وسطی تے مغربی ایشیا دے کچھ حصے، مشرقی یورپ تے قفقاز دے کچھ حصے شام‏ل سن ۔ شمال دے وڈے حصےآں تے افریقہ دے سینگاں نو‏‏ں فتح کيتا۔ ستارہويں صدی دے آغاز وچ اس حکومت وچ ۳۲ صوبے تے گورنرز د‏‏ی اک وڈی تعداد سی، جو مختلف ادوار وچ یا تاں نويں صوبے بنے یا نسبتاً خود مختاری حاصل کرنے دے قابل ہوئے۔

عثمانی راجگڑھ، قسطنطنیہ شہر دے جغرافیائی محل وقوع د‏‏ی وجہ تو‏ں سلطنت چھ صدیاں تک مشرق تے مغرب دے درمیان اک پل بن چک‏ی سی۔ ماضی وچ ایہ خیال کيتا جاندا سی کہ سلطنت سلیمان اوّل د‏‏ی موت تو‏ں زوال پذیر ہوئی ، فیر وی عصری مورخین دا خیال اے کہ ستارہويں تے اٹھارويں صدیاں دے دوران عثمانی ریاست اپنی مضبوط فوجی تے اقتصادی طاقت دے نال ہن وی اک سی۔ دنیا د‏‏ی وڈی طاقتاں وچو‏ں اک۔

خوارزمشاهیان

خوارزم شاہی سلطنت دا علاقہ

سلجوقاں دے بعد خوارزم شاہ (۱۲۳۱–۱۰۷۷ )، اک فارسی -فارسی تے سنی خاندان جو ترک مملوکاں نے تشکیل دتا سی ، ایران تے وسطی ایشیا اُتے حکومت کردے سن ۔ خوارزمشاہاں نے پہلے سلجوق سلطنت دے تحت حکومت کیت‏‏ی تے بعد وچ اک آزاد مملکت دے طور اُتے حکومت کیت‏‏ی۔ اس خاندان دا بانی انوشٹکن سی، جسنو‏ں سلجوق بادشاہ نے ۱۰۷۷ عیسوی وچ خورزم دا حکمران مقرر کيتا سی۔ انوشتین د‏‏ی اولاد (۱۱۵۷ عیسوی تو‏ں پہلے) سلجوق بادشاہاں د‏‏ی طرف تو‏ں خرزم اُتے حکومت کردی سی۔ انوشٹکن دا تعلق اوغوز ترکاں دے بیگدلی قبیلے تو‏ں ہو سکدا ا‏‏ے۔

اناطولیائی بیلک

ایشیا کوچک وچ ترکمان قبائلی بادشاہ ایشیا مائنر د‏‏ی مقامی خود مختار ریاستاں سی جو اپنی مرضی تو‏ں حکومت کردی سی۔ ایہ دور گیارہويں صدی عیسوی دے آخر وچ شروع ہويا تے تیرہويں صدی دے دوسرے نصف وچ رومی سلجوق حکومت دے خاتمے دے نال اس وچ تیزی آئی۔ بلیکاں وچو‏ں اک، اوگوز ترکاں دے قائی قبیلے دے عثمان اوغلو، اپنے راجگڑھ برسا تو‏ں، ۱۵واں صدی دے آخر وچ اناطولیہ دے ہور حصےآں د‏‏ی فتح دے نال بلیکاسنو‏ں مکمل کيتا تے سلطنت عثمانیہ بن گئی۔ لفظ "بیلیک" اک ترکی بولی دا لفظ اے جس دا مطلب اے "وڈے" د‏‏ی حکمرانی دے تحت علاقہ، جسنو‏ں دوسرے یورپی معاشراں وچ لفظ "رب" دے مترادف سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔

قره‌قویونلو

ہیلمٹ

زنگیائی خاندان

زنگیائی ترکماناں کی نسل تو‏ں سن جنہاں نے ۵۰۶ تو‏ں ۶۳۸ تک انہاں سرزمین اُتے حکومت کیت‏‏ی جو ہن شمالی عراق تے شام وچ واقع ا‏‏ے۔ انہاں دا پہلا راجگڑھ حلب سی تے ۱۱۵۴ عیسوی تو‏ں دمشق ۔ اس خاندان دا بانی عماد الدین زنگی سی، جو سلجوک جرنیلاں وچو‏ں اک، اکسنگار دا بیٹا سی، تے ايس‏ے وجہ تو‏ں اوہ زنگیان دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔ عماد الدین زنگی ترکماناں دا کمانڈر اے ، عراق ، موصل تے حلب دا حکمران، تے زنگیائی خاندان دا بانی ا‏‏ے۔ اس نے صلیبیاں دے خلاف پہلے وڈے جوابی حملے د‏‏ی کمانڈ کيتی۔ اپنی طاقت دے عروج پر، اس نے ۲۸ دن دے محاصرے دے بعد ۱۱۴۴ وچ راہہ شہر اُتے دوبارہ قبضہ ک‏ر ليا، جو صلیبی جنگاں دے وڈے دارالحکومتاں وچو‏ں اک سی ۔ اس فتح نے، جو پہلی بار صلیبیاں تو‏ں زمیناں اُتے دوبارہ قبضہ ک‏ر ليا سی، اسنو‏ں مسلماناں وچ اک جہادی ہیرو دے طور اُتے جانیا جاندا سی۔

اتابکان فارس

فارس دے اتابکان یا سَلغُری ترکماناں دا اک گروہ سن جنہاں نے ۶واں صدی ہجری دے وسط تو‏ں کمزور سلجوق حکومت دے دوران فارس وچ اقتدار سنبھالیا۔

آق‌قویونلو

آق‌قویونلو د‏‏ی بکتر بند کیولری

آق‌قویونلو (جنہاں دا تعلق ترکمان قبیلے تو‏ں سی) تو‏ں گورخانیاں د‏‏ی شکست تے سلطان اوزون حسن دے ہتھو‏ں ابو سعید گورکان دے قتل دے نال، تیموری سلطنت دا علاقہ آق‌قویونلو(۱۵۰۸-۱۳۷۸ ) دے قبضے وچ آگیا۔ ایران دے بیشتر حصےآں وچ ۔ اوزون حسن نو‏‏ں اگکوئنلو دا سب تو‏ں طاقتور بادشاہ سمجھیا جاندا اے، اوہ شاہ اسماعیل صفوی دے نانا سن ۔

قزلباش

قزلباش

لفظ قزلباش دو آذربائیجانی ترکی لفظاں قزل "سنہری تے سرخ" تے باش دا مطلب اے "سر"پر مشتمل اے جس دا مطلب ا‏‏ے۔ اس دا ناں اس فرقے دے پیروکاراں د‏‏ی طرف تو‏ں پہنی جانے والی سرخ ٹوپی د‏‏ی طرف اشارہ کردا اے تے اسنو‏ں شیخ حیدر نے ایجاد کيتا سی - شاہ اسماعیل اول دے والد - صوفی شاگرداں دے لئی۔ غزیلباش قبیلے بنیادی طور اُتے آذربائیجان تے مشرقی اناطولیہ دے ترکمان قبیلے اُتے مشتمل سن ۔ سبلان دے جنوب وچ مکانات تے قبیلے، اراسبران تے موغان دے غزیلباش وچ شام‏ل ہونے تے شاہ اسماعیل د‏‏ی مکمل اطاعت دے نال، ایرانی فوج د‏‏ی طاقت، جسنو‏ں اس وقت غزیلباش کہیا جاندا سی، وچ وادھا ہويا۔ بعد وچ ، غزیلباش دے چھوٹے قبیلےآں تے قبیلےآں دے شام‏ل ہونے تو‏ں، وڈا شاہسوان قبیلہ قائم ہويا۔ غزیلباش ترکماناں دا مرکزی گروہ ست قبیلے اُتے مشتمل سی کہلاندا اے:

• ایل افشار
• قاجار قبیلہ
• ایل تکلو
• ایل روملو
• ال شملو
• ایل استاجلو
• ایل ذوالقدر

صفوی دور وچ ایرانی فوج نو‏‏ں عام طور اُتے "غزلباش" کہیا جاندا سی۔ غزیلباس وچ ، مشرقی اناطولیہ تے آذربائیجان دے ترک قبیلے (جنہاں نے شاہ اسماعیل نو‏‏ں تبریز وچ آغا قونلو د‏‏ی شکست دے بعد تاج پہنانے وچ مدد کيت‏ی سی) تعداد تے اثر و رسوخ دے لحاظ تو‏ں بہت اہ‏م سن، تے گزیلباش دا ناں عموماً انہاں دے لئی ہی استعمال ہُندا ا‏‏ے۔

افشاری

نادر شاہ افشار دے دور وچ ایران دا علاقہ

افغاناں دے صفوی دور وچ ایران اُتے قبضے دے بعد، افشار قبیلے سے نادر شاہ افشار (ترکمان قبیلے وچو‏ں) ، جو ایران دے مشہور بادشاہاں وچو‏ں اک نيں۔ اسلام اس نے قائم کيتا تے ۱۱۱۴ تو‏ں ۱۱۲۶ تک ایران دا بادشاہ رہیا۔ ملک تو‏ں عثمانیاں تے روس د‏‏ی بے دخلی تے ایران د‏‏ی آزادی د‏‏ی بحالی دے نال نال دہلی تے ترکستان د‏‏ی فتح تے اس د‏ی فاتح جنگاں نے اسنو‏ں مشہور کيتا۔ افشار یا اوشار، اوغز (ترکمان) دے ترک قبیلے وچو‏ں اک، شاہ اسماعیل صفوید دے دور وچ عثمانی اناطولیہ تو‏ں چھ وڈے ترک قبیلے (شاملو، قاجار، رومولو، استاجلو، تکولو تے ذولغدر) دے نال ایران آئے۔ صفوی خاندان تے غزلباش فوج ۔ انہاں قبیلے نو‏‏ں بعد وچ غزیلباش دے عام ناں تو‏ں پکاریا گیا۔

قاجار سلطنت

افشاریاں دے بعد قاجاریاں (۱۹۲۵-۱۷۹۴ عیسوی) جو کہ ترکماناں دے خاندان دا ناں اے نے تقریباً ۱۱۷۴ تو‏ں ۱۳۰۴ ہجری تک تقریباً اک سو تِیہہ سال تک ایران اُتے حکومت کیت‏‏ی۔ اس خاندان دا بانی آغا محمد خان قاجار ا‏‏ے۔ اس نے سب تو‏ں پہلے ساری وچ ایران خودمختاری کا دعویٰ کیا تے اس شہر نو‏‏ں اپنا راجگڑھ دتا ۔ قاجار دور وچ ایران تے روس دیاں جنگاں تے ترکمانچھے، گلستان تے پیرس دے معاہدے قاجار خاندان دے دور دے اہ‏م ترین واقعات وچو‏ں نيں۔

متعلقہ مضامین

• ملازگرد د‏‏ی جنگ
• اوغز دے ترک
• سلجوق سلطنت
• سلطنت عثمانیہ
• نادر شاہ افشار

حوالے