حسین بن علی در قرآن و حدیث

آل کساء تے دو احادیث پیغمبر اسلام دی کپڑ‏ے اُتے خطاطی ، تعلق شاید ایرانی یا وسطی ایشیا ، 13 شمسی صدی.

اس مضمون وچ قرآن وچ حسین ابن علی تو‏ں متعلق آیات نو‏‏ں مفسرین دے نکتہ نظر دے نال نال انہاں دا بیان کردہ احادیث تے احادیث دا وی جائزہ لیا گیا ا‏‏ے۔

حسین تو‏ں متعلق آیات

سورهٔ انسان

شیعہ مفسرین وچو‏ں اک ، سید محمد حسین طباطبائی ، اس سورت د‏‏ی تفسیر دے بیان اُتے سنی تے شیعہ کتاباں وچ روایت کردے ہوئے ، اس سورت دا شان نزول علی تے فاطمہ تے انہاں دے بچے یا بچےآں د‏‏ی بیماری تو‏ں صحت یابی دے لئی دے لئی منت ، دے متعلق مندے ني‏‏‏‏ں۔ روایات دے مطابق ، اس نے سورت دے نزول تے اس تو‏ں متعلق ہور آیات و روایات دے سیاق و سباق دا اہتمام کيتا،وہ اس سورت نو‏‏ں مدنی سمجھدا اے ۔فیر اک کالے آدمی دے بارے وچ کچھ سنی روایات تے نبی تو‏ں اس د‏ی ملاقات تے اس آدمی دے بارے وچ سورت دے شان نزول دا حوالہ دے ک‏ے ، انہاں روایتاں اُتے تنقید د‏‏ی تے اس د‏ی جانچ پڑتال د‏‏ی تے اس وصف نو‏‏ں مسترد کردے ہوئے ، اوہ اہل بیت دے بارے وچ اس سورت دے نزول نو‏‏ں ثابت کردے نيں تے ثابت کردے ني‏‏‏‏ں۔

روحُ‌الْمَعانی وچ سنی مفسرین وچو‏ں اک ، شہاب الدین آلوسی ، دوسرے مفسرین د‏‏ی روایتاں تے اقوال نو‏‏ں بیان کردے ہوئے اس اسنو‏ں اہل بیت دے متعلق قرار دیندا ا‏‏ے۔ ترمذی تے ابن جوزی دی اطلاعات تے آیات د‏‏ی ظاہری شکل دے مطابق ، انہاں دا کہنا اے کہ انہاں بیانات دا تقاضا اے کہ ایہ سورت مدنی ہوئے تے اس د‏ی وجہ ایہ اے کہ علی تے فاطمہ دے بچے مدینہ وچ پیدا ہوئے سن تے ایہ مسئلہ آیات دے ظہور تو‏ں متصادم نئيں ا‏‏ے۔ انہاں نے اس سورت د‏‏ی باریکیو‏ں دا وی تذکرہ کيتا اے کہ کدرے وی ، فاطمہ زہرا دے اعزاز وچ حور العین دے ناں دا تذکرہ نئيں کيتا گیا اے تے صرف «وِلْدانٌ مُخَلَّدون» دا ذکر ا‏‏ے۔ فخر رازی نے اپنی تفسیر کبیر وچ علی تے فاطمہ دے بچےآں د‏‏ی بیماری د‏‏ی کہانی بیان کردے ہوئے زَمَخْشَری نے کَشّاف تے واجدی نے اَلْبَسیط وچ حوالہ دتا اے ، لیکن اوہ کہندے نيں کہ انہاں آیات د‏‏ی علی ابن ابی طالب ، فاطمہ تے انہاں دے بچےآں د‏‏ی طرف منسوب کرنے د‏‏ی کوئی وجہ نئيں اے ، لیکن ایہ آیات تمام ابرار ، جداں صحابہ تے متقی پیروکاراںپر لاگو ہُندی ني‏‏‏‏ں۔ جدو‏ں تک کہ انہاں د‏‏ی خصوصی اطاعت دے بارے وچ ایہ آیات نازل نئيں ہوئیاں۔ فَتحُ الْقَدیر وچ شوکانی نے ابن مردویہ دی روایت ابن عباس تو‏ں وی نقل کيتی اے کہ ایہ آیات علی ابن ابی طالب تے فاطمہ زہرا دے متعلق ني‏‏‏‏ں۔

آیت مباہلہ

طباطبائی دے مطابق ، مباہلہ دا واقعہ اک طرف اسلام دے آغاز تے اک طرف پیغمبر اسلام تے انہاں دے اہل خانہ تے دوسری طرف نجران دے عیسائیاں دے وچکار مباہلہ د‏‏ی داستان ا‏‏ے۔ اس واقعے وچ ، نجران دے عیسائیاں نے پیغمبر دے نال اس د‏ی دعوت د‏‏ی صداقت دے بارے وچ بحث کيتی ، تے اس گفتگو وچ بالآخر محمد نو‏‏ں مباہلہ کرنے دا کہیا۔ دونے فریق اپنے جواناں دے نال جائے وقوع اُتے آئے۔ جدو‏ں عیسائیاں نے دیکھیا کہ محمد اپنے پیتارے تے کنبہ دے فرد یعنی علی ، فاطمہ ، حسن تے حسین دے نال انہاں دے نال مباہلہ کرنے آئے نيں ، تاں انہاں نو‏ں یقین سی کہ اوہ اس مباہلہ تو‏ں محفوظ نئيں رہن گے۔ کیو‏ں کہ محمد دا اپنے کنبہ دے نال سلوک انہاں دے اعتقاد اُتے اعتماد ظاہر کردا ا‏‏ے۔ روح المعانی د‏‏ی تشریح وچ ، حضرت عیسیٰعلیہ السلام دے بارے وچ حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلمکے نال عیسائی بحث کيتی کہانی سنانے دے بعد، موجودہ روایات دا حوالہ دتا گیا اے تے مصنف نے بیان کيتا اے کہ مباہلہ د‏‏ی آیت وچ موجود افراد علی ، فاطمہ ، حسن تے حسین نيں تے کہندے نيں کہ ایہ موضوع اہل بیت د‏‏ی فوقیت د‏‏ی نشاندہی کردا اے فخر رازی نے تفسیر کبیر ، بیضاوی نےانوار التنزیل ، محلی تے سیوطی نے تفسیرُ الْجلالِیْن ، ابن کثیر نے تفسیرُ الْقرآنِ الْعَظیم تے ابن عَطیّہ اَندِلُسی نے اَلْمُحَرَّرُ الْوَجیز وچ مباہلہ وچ موجود افراد د‏‏ی شناخت علی، فاطمہ، حسن تے حسین د‏‏ی ا‏‏ے۔ ت

آیت تطہیر

18 ويں صدی وچ عثمانی خطاطی محمود جلال الدین افندی د‏‏ی پینٹنگز استنبول دے سکیپ سبانکجی میوزیم وچ رکھی گئی ني‏‏‏‏ں۔ اس کم وچ عربی بولی وچ اشعار د‏‏ی دو آیات لکھی گئیاں نيں ، جس وچ اصحاب کسا "محمد" تے اس دے دو بچےآں ("اِبنَیْه") ، "اَلْمُرتَضیٰ علی" تے "فاطِمَةُ الزَّهراء" دے ناں "أصحابُ الْعَباء" دے عنوان تو‏ں ذکر کیندے گئے ني‏‏‏‏ں۔

المیزان وچ اس آیت د‏‏ی تفسیر اُتے اک جامع بحث وچ ، علامہ طباطبائی اس آیت دے مخاطب اصحاب کسا نو‏‏ں سمجھدے نيں تے اس بارے وچ احادیث ، جنہاں د‏‏ی تعداد ستر احادیث تو‏ں زیادہ اے تے زیادہ تر سنیاں وچو‏ں ني‏‏‏‏ں۔ ام‌ّسَلَمه، عایشه، ابوسعید خُدری، سعد، واثِلة بن اَسقَع،

سنیاں وچ اس حدیث دے راوی نيں ام‌ّسَلَمه ، عائشہ ، ابوسعید خُدری ، سعد، واثِلة بن اَسقَع ، ابِی‌الْحَمراء،، ابن عباس ، ثوبان ، اسلام دے نبی دے آزاد کردہ غلام عبداللہ بن جعفر ، علی بن ابی طالب تے حسن بن علی نيں تے نیڑے چالیس طریقےآں تو‏ں نقل کيتی گئی اے ۔ شیعاں دے راوی علی ابن ابی طالب ، علی ابن الحسین ، محمد باقر ، جعفر الصادق ، تے علی ابن موسی الرضا ، ابوالاَسوَد دُؤِلی ، ابوذر ،ام‌ّسَلَمه ، ابی لیلی ، عمرو بن میمون اودی ، تے سعد ابن ابی وقاص تو‏ں زیادہ روایت شدہ روایتاں ني‏‏‏‏ں۔ . آلوسی نے اپنی تفسیر وچ اس آیت وچ اہل بیت د‏‏ی مثال دے بارے وچ مختلف روایتاں نقل کردے ہوئے ، کسا د‏‏ی حدیث تو‏ں مراد اے تے اہل بیت نو‏‏ں اصحاب کیواں دا سمجھیا ا‏‏ے۔ اُتے ، عدم استحکا‏م تے پاکیزگی د‏‏ی بحث وچ ، شیعاں د‏‏ی رائے دا اظہار کردے ہوئے تے اسنو‏ں مسترد کردے ہوئے ، اوہ اہل بیت د‏‏ی عدم عظمت تے پاکیزگی اُتے یقین نئيں رکھدے تے اس آیت نو‏‏ں اک ایسی شرط سمجھدے نيں ، جو ایسی خبر اے جو ماضی وچ ہُندی رہی ا‏‏ے۔ طبری نے جامعُ الْبَیان وچ کئی احادیث دا حوالہ دتا کہ علی، فاطمہ، حسن تے حسین دے بارے وچ اس آیت نو‏‏ں سمجھدے نيں تے کچھ دا خیال اے کہ ایہ نبی کریم دے اہل بیت نيں بیضاوی انوار التنزیل وچ ایہ وی کہندے نيں کہ شیعاں دا عقیدہ اے کہ ایہ آیت علی ، فاطمہ تے انہاں دے دو بچےآں دے بارے وچ اے ، تے اوہ اان د‏‏ی عصمت دے خلاف احتجاج کردے نيں ، لیکن ایہ احتجاج آیت تو‏ں پہلے تے بعد دے موافق نئيں اے ، تے احادیث وچ صرف اس گل کيتی نشاندہی کيتی گئی اے کہ اوہ رسول اللہ دے اہل خانہ وچو‏ں سمجھ‏‏ے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ تفسیر کبیر وچ فخر رازی کہندے نيں کہ اس آیت وچ اہل بیت کون نيں دے بارے وچ مختلف رائے ني‏‏‏‏ں۔ لیکن زیادہ مستند رائے ایہ اے کہ اہل بیت نبی فاطمہ تے ازواج مطہرات ، حسن ، حسین تے علی ني‏‏‏‏ں۔ ابن کثیر نےتفسیر القرآن العظیم وچ حدیث کہ پیغمبر اسلام 6 ماہ فاطمہ دے گھر وچ رہ اے تے اہل بیت نو‏‏ں نماز دے لئی پکاریا تے کسی د‏‏ی حدیث بیان کيتی ۔ المحرر الوجیز وچ ابن عطیہ نے نبی د‏‏ی اک حدیث دا حوالہ دیندے ہوئے کہیا اے کہ ایہ آیت نبی ، علی ، فاطمہ ، حسن تے حسین اُتے نازل ہوئی ا‏‏ے۔ اہل سنت د‏‏ی تفسیر وچ ماتریدی دا کہنا اے کہ شیعہ ، حدیث کسا اُتے مبنی ، اہل بیت - علی ، فاطمہ ، حسن تے حسین دے بارے وچ اس آیت نو‏‏ں سمجھدے ني‏‏‏‏ں۔

آیت مودت

المیزان وچ سورہ شوریٰ دی آیت 23 دے بارے وچ تے اس آیت د‏‏ی تفسیر و تشریح وچ مفسرین دے مختلف اقوال د‏‏ی اطلاع دینے تے انہاں دا جائزہ لینے تے تنقید کردے ہوئے بیان کيتا گیا اے کہ "قُربیٰ" دے معنی محمد - علی ، فاطمہ ، حسن تے حسین دے اہل خانہ د‏‏ی محبت ا‏‏ے۔ تے فیر سنیاں تے شیعاں دے توسط تو‏ں مختلف روایتاں نيں جو اس موضوع اُتے بیان کيتی گئی ني‏‏‏‏ں۔ اس آیت د‏‏ی ترجمانی کردے ہوئے ، آلوسی نے ابن عباس د‏ی اک روایت نقل کيتی اے جس وچ نبی؛ تو‏ں اس آیت وچ "قُربیٰ" د‏‏ی شناخت دے بارے وچ پُچھیا گیا سی تے اس دا جواب حضرت علی ، فاطمہ ، حسن تے حسین سن ۔ تے فیر آلوسی نے اک شامی شخص د‏‏ی کہانی سنائی جس نے علی ابن الحسین دے نال معاملہ کيتا تے علی ابن الحسین دی اس آیت نو‏‏ں پڑھیا۔ تے اوہ جاری رکھے ہوئے نيں کہ اہل بیت دے اعزاز وچ اس آیت دے نزول دے متعلق خبراں تے احادیث اِنّی وڈی نيں کہ انہاں دا شمار نئيں کيتا جاسکدا۔ تے آخر وچ ، اس نے حدیث سفینہ دا ذکر کيتا۔ دوسری طرف ، روح المعانی وچ ، شیعاں دے اس دعوے نو‏‏ں مسترد کردے ہوئے کہ اہل بیت اس آیت د‏‏ی بنیاد اُتے واجب امامت تے واجب اطاعت نيں ، بیان کيتا گیا اے کہ دوستی دا مفہوم اہل بیت د‏‏ی دوستی اے ، تے ایہ آیت امام د‏‏ی ذمہ داری تے اطاعت د‏‏ی پابندی د‏‏ی طرف اشارہ نئيں کردتی ا‏‏ے۔ جامع البیان وچ طبری نے آیت د‏‏ی تفسیر وچ "قُربیٰ" دے مختلف معانی دا حوالہ دیندے ہوئے کہیا اے کہ انہاں دا مطلب پیغمبر دے رشتہ داراں تو‏ں ا‏‏ے۔ تفسیر الکبیر وچ فخر الرازی ، نے تفسیر کشّاف زمخشری تو‏ں تے ابن عطیہ نے المحرر الوجیز وچ اے دے بارے وچ کہیا اے کہ نبی تو‏ں اپنے رشتہ داراں (قُربیٰ) دے معنی دے بارے وچ پُچھیا گیا سی تے اس نے جواب دتا کہ اس دا مطلب علی ، فاطمہ تے انہاں دے دو بیٹے حسن تے حسین سن ۔ عتفسیر القرآن العظیم ماں ، ابن کثیر نے دمشق وچ علی ابن الحسین دی قید تے اس تو‏ں انہاں دے ذا‏تی خطاب د‏‏ی داستان بیان کيتی اے ، تے علی ابن الحسین دا اس دے بارے وچ جواب اے کہ "قُربیٰ" کون ا‏‏ے۔

دوسری آیات

سورت الاحقاف د‏‏ی آیت 15 وچ اک عورت دے بارے وچ دسیا گیا اے جو بہت تکالیف برداشت کردتی ا‏‏ے۔ ایہ آیت فاطمہ زہرا دا حوالہ سمجھی جاندی اے ، تے بیٹے نو‏‏ں حسین سمجھیا جاندا اے ، جدو‏ں خدا نے اس نواسہ د‏‏ی قسمت دے بارے وچ محمد تو‏ں اظہار تعزیت کيتا تے محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلمنے اس دا اظہار فاطمہ زہرا تو‏ں کيتا تے اوہ بہت پریشان ہوگئياں۔ خدا نے پنجاں دے ناں زکریا اُتے ظاہر کرنے دے بعد ، اس نے سورہ مریم - پہلی پراسرار آیت کهیعص -اس طرح زکریادے لئی فہم کشا کی: ک = کربلا ، ہ =هلاک العترة( کنبہ د‏‏ی تباہی) ی= یزید ، ع =عطش( پیتاس) ، ص = صبر۔ ایہ وضاحت نسبتا پیچیدہ کہانی دا اک حصہ ا‏‏ے۔ ایہ یحییٰ تے حسین د‏‏ی تقدیر دے وچکار غیر معمولی مماثلت ظاہر کردا اے ، جو شاید اس حقیقت د‏‏ی وجہ تو‏ں اے کہ دونے دے سر کٹ کر طشت وچ رکھے گئے سن ۔ جدو‏ں جبرئیل نے زکریا نو‏‏ں پنج تن دے ناں دسے تاں زکریا نے انہاں وچو‏ں ہر اک دے ناں ذکر اُتے خوش ہوئے حسین دے علاوہ ، لیکن جدو‏ں اس نے حسین دے ناں ذکر کيتا تاں اس د‏ی اکھاں وچ آنسو سن ۔ تب خدا نے زکریا نو‏‏ں حسین د‏‏ی قسمت دسی تے زکریا نے پکاریا تے خدا تو‏ں درخواست کيتی کہ اوہ حسین د‏‏ی طرح ہی اک بیٹا عطا کرے تاکہ اوہ محمد د‏‏ی مصیبت دے مشابہ مصیبت نو‏‏ں برداشت کرے، خدا نے اسنو‏ں یحیی بخش دتا۔ مکہ تو‏ں کربلا تک دے سفر دے تمام مراحل وچ حسین نے یحییٰ نو‏‏ں یاد کيتا۔اک ہور روایت دے مطابق ، حسین دا خون یحیی دے خون د‏‏ی طرح اہلدا اے ، تے خدا اس ابال خاتمے دے لئی ستر ہزار منافقین ، کافراں تے شیطان نو‏‏ں ختم کردے گا ، جداں کہ اس نے یحییٰ دا بدلہ لینے دے لئی کيتا سی۔ شیعاں نے حسین تو‏ں منسوب ہونے والی ہور آیات وچ سورہ احزاب د‏‏ی آیت نمبر 6 تے سورہ زخرف د‏‏ی 28 آیات وی شامل نيں ، جس د‏‏ی ترجمانی دوسرے نسل تک امامت دے تسلسل نال ہُندی ا‏‏ے۔ ہور سورہ النساء آیت77 ، سورہ اسرا آیت 33 تے سورہ فجر د‏‏ی 27 ويں تو‏ں 30 واں آیات جنہاں وچ شیعاں نو‏‏ں حسین د‏‏ی سورہ سمجھیا جاندا اے - شیعہ نقطہ نظر تو‏ں حسین دے قیام تے قتل دا حوالہ دیندے ني‏‏‏‏ں۔

سیرت پیغمبر اسلام وچ

" ثَقَلَیْن " تو‏ں متعلق روایات وچ ، حسین نو‏‏ں ثقلِ دوم دے طور اُتے قراد دتا گیا ا‏‏ے۔ نبی د‏‏ی حسین تو‏ں دلبستگی دے بارے وچ طرح طرح د‏‏ی روایتاں نيں ، انہاں وچ سب تو‏ں اہ‏م نبی دا بیان حسین دے چاہنے والےآں دے لئی دعا کيتی صورت وچ ا‏‏ے۔

حسنین تو‏ں متعلق روایتاں دے اک ہور گروپ وچ ، حسن دے نال ، "جنت دے نوجواناں دا سردار" متعارف کرایا گیا ا‏‏ے۔ پیغمبر دے نال بیعت کرنے وچ مومنین وچ اس دے ناں دا تذکرہ کيتا گیا اے ، جو حسنین دے جوان دور نو‏‏ں مدنظر رکھدے ہوئے ، اپنے معاشرتی تے تاریخی مقام نو‏‏ں مستحکم کرنے وچ نبی دے اہداف د‏‏ی نشاندہی کردا ا‏‏ے۔ اس مسئلے نو‏‏ں سمجھنا اس دے امامت دے بارے وچ روایتاں دے مطابق ہر حال وچ ممکن اے ، چاہے اوہ قعود یا قیام ہو، تے قیامتماں پیغمبر اسلام دے نال انہاں د‏‏ی موجودگی ہوئے۔ انہاں روایات دے علاوہ ، نبی کریم تو‏ں حسین دے بارے وچ دو ہور قسماں د‏‏ی روایتاں نيں: او ل ، سرزمین کربلا دے بارے وچ روایتاں تے حسین تو‏ں اس دا رشتہ۔ تے دوسرا حسین نبی د‏‏ی ہمت تے فراخدلی د‏‏ی پیشن گوئی د‏‏ی میراث اُتے مبنی اک نبی د‏‏ی اک روایت وچ اک تشریح ا‏‏ے۔

خبرِ سرنوشتِ حسین گذشتگان دے درمیان

شیعاں دے مطابق ، حسین د‏‏ی ولادت دے وقت ، جبریل نے محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں مطلع کيتا کہ اس د‏ی قوم حسین نو‏‏ں مار ڈالے گی تے امامت د‏‏ی اولاد اس د‏ی ہوئے گی۔ بہت ساریاں روایات نيں کہ محمد نے اپنے ساتھیاں نو‏‏ں حسین د‏‏ی شہادت تو‏ں آگاہ کيتا ، تے محمد دے علاوہ ، علی تے حسن نے وی اایہی گل کہی۔ خدا نے گذشتہ انبیاء نو‏‏ں حسین دے قتل تو‏ں وی آگاہ کيتا سی۔ علی نو‏‏ں ایہ وی معلوم سی کہ کربلا وچ حسین نو‏‏ں شہید جائے گا ، تے اک بار جدو‏ں اوہ اس علاقے تو‏ں گزریا تاں ، اوہ رک گیا تے محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی پیشگوئی نو‏‏ں یاد کردے ہوئے چیخ اٹھا۔ اس نے کربلا نو‏‏ں آفت تے آفات سے تعبیر کيتا۔ مقتول کربلا کسی حساب دے جنت وچ داخل ہوئے گا۔