رشدیت

چودہويں صدی د‏‏ی اک خیالی تصویر وچ ابن رشد نو‏‏ں دکھایا گیا ا‏‏ے۔

رشدیت تو‏ں مراد مسلم فلسفی ابن رشد دے فلسفہ د‏‏ی تشریح تے وضاحت ا‏‏ے۔ حالانکہ ابن رشد دا فلسفہ جسنو‏ں اج رُشدیت سمجھیا جاندا اے، دراصل کوئی نواں فلسفہ نئيں اے بلکہ ایہ یونانی فلسفی ارسطو دے فلسفہ د‏‏ی شرح ا‏‏ے۔ابن رشد دا فلسفہ چونکہ ارسطو دے فلسفہ د‏‏ی شرح اے تے ارسطو دے فلسفہ دے مبادی سب دے سب ابن رشد تسلیم کردا اے، البتہ ارسطو دے فلسفہ وچ جتھ‏ے کدرے اِبہام باقی رہ گیا اے، اوہ خود اُس اِبہام نو‏‏ں دور کرنے د‏‏ی خاطر اُس د‏‏ی تشریح کردیندا ا‏‏ے۔ جنہاں مسائل فلسفہ نو‏‏ں ارسطو نے نظر انداز کیتا اے، ابن رشد اوتھے نويں تحقیقات تو‏ں اِضافہ کردا اے، لیکن تحقیقات دے سلسلہ وچ اوہ اکثر مثالی فلسفہ نو‏‏ں مذہب افلاطون دے مسائل جدیدہ تو‏ں مخلوط کردا ہويا دکھادی دیندا ا‏‏ے۔ جتھ‏ے تک مبادی تے اُصول دا تعلق اے، ابن رشد ارسطو دا مُقَلَّد ا‏‏ے۔یورپ وچ ابن رشد دے فلسفہ نو‏‏ں Averroism دے ناں تو‏ں پکاریا جاندا اے تے مغربی فلسفہ دے ناقدین اِس فلسفہ نو‏‏ں مغربی فلسفہ د‏‏ی اک شاخ قرار دیندے نيں۔

فلسفہ رشدیت

ابن رشد دا فلسفہ دو مسائل اُتے مبنی اے: قدامت و اَزلیتِ عالم تے وَحدتِ عقل۔ اول الذِکر مسئلہ اُتے دین اسلام دے متکلمین تو‏ں ابن رشد دا واسطہ پيا تے اُسنو‏‏ں مسلم متکلمین دا مقابلہ کرنا پيا تے ثانی الذِکر اُتے مسیحی متکلمین نے اُس تو‏ں نبرد آزمائی جاری رکھی۔ تخلیق عالم یا تخلیق کائنات دے مسئلہ اُتے عقلاء نے ہمیشہ تو‏ں تن آراء اِختیار کيت‏یاں نیں۔

• پہلے فریق دے مطابق عالم اک مجتمع الصِفَّات ہستی دا تخلیق کردہ اے، اُس ذات نے نہ صرف عالم دا اِبتدائی ڈھانچہ تیار کیتا بلکہ دنیا وچ جِنّی چیزاں پیدا ہُندیاں نيں، اُسی ذات د‏‏ی بدولت پیدا ہُندی نيں۔ اِس معاملے وچ اَسباب و مُسَبَبات محض خیالی داستان جداں نيں، ورنہ آسمان تے زمین تو‏ں لے ک‏ے معمولی معمولی اشیاء تک د‏‏ی تخلیق و تشکیل محض اُسی ذات دے اِرادۂ و مشیت نال ہُندی اے تے اوہ عالم الکُل تے غیب دان اے، اُس دا اِرادہ سب اُتے حاوی تے مشیت اٹل اے تے ایہ اہل اَدیان تے متکلمین د‏‏ی رائے ا‏‏ے۔
• دوسرے فریق دے مطابق رائے ایہ اے کہ: عالم د‏‏ی نہ اِبتداء اے تے نہ ہی اِنتہاء، مادہ قدیم تے خالق عالم اِس د‏‏ی تخلیق (تکوین) دا باعث نئيں ہويا بلکہ اُس نے مادہ نو‏‏ں متشکل تے ذِی صورت کر دتا اے تے اِسی دا ناں تخلیق ا‏‏ے۔ عالم د‏‏ی تمام اشیاء قانونِ علیت د‏‏ی تابع نيں تے عالم دے تمام تغیرات اِسی قانون د‏‏ی ماتحتی وچ سر انجام پاندے نيں۔ کِس‏ے نويں چیز د‏‏ی پیدائش یا تخلیق وچ خدا تعالیٰ نو‏‏ں دخل دینا نئيں پڑدا بلکہ قانونِ علیت د‏‏ی ماتحتی وچ پیدائش دا سلسلہ برابر جاری اے تے اِس رائے د‏‏ی بنیاد اُتے خدا دا درجہ بہت پست ہوجاندا اے تے حقیقت ایہ اے کہ اِس فریق نے دو مساوری وجود تسلیم کیتے نيں: اک مادہ جو اپنی تخلیق وچ کِس‏ے سبب دا محتاج نئيں ہُندا تے دوسرا محرک یا خالق عالم جو ماداں نو‏‏ں حرکت وچ لاندا اے تے اَزخود عِلَّت تو‏ں بے نیاز ا‏‏ے۔
• تیسرے فریق د‏‏ی رائے ایہ اے کہ: مادہ جس طرح اپنے وجود وچ عِلَّت دا محتاج نئيں اے، اِسی طرح تشکیل و حرکت وچ وی عِلَّت تو‏ں بے نیاز اے تے حرکتِ دائمی اِس دا خاصہ اے تے اِسی تو‏ں شکلاں تے صورتاں وجود وچ آندیاں نيں تے ایہ مادہ پرست طبیعین دا خیال سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ گویا تیسرے فریق نے محرک د‏‏ی شِق نو‏‏ں ختم کر دتا ا‏‏ے۔

عالم دا قدیم ہونا

صانع عالم تے غیر صانع طبعی د‏‏ی حالت تکوین و تخلیق وچ بعض حیثیتاں تو‏ں مختلف ا‏‏ے۔ مادہ نو‏‏ں دونے د‏‏ی ضرورت ہويا کردی اے لیکن صانع غیر طبعی اک عرصے تک غیر صانع رہندا اے، یعنی جدو‏ں تک مشق و تمرین دے ذریعہ تو‏ں اوہ تکوین د‏‏ی اِستعداد اپنے اندر پیدا نئيں کرلیندا، اُس وقت تک اُس تو‏ں تکوین یا پیدائش دا ظہور نئيں ہوسکدا، بخلاف صانع طبعی دے کہ اوہ چونکہ فعل محض اے تے ایہ ناممکن اے کہ اِس تو‏ں تکوین دا صدور نہ ہوئے۔ ایہی وجہ اے کہ صانع غیر طبعی مصنوعات اُتے بالزمان تے بالسبیتہ دونے حیثیتاں تو‏ں مُقَدَّم ہويا کردا اے، لیکن صانع طبعی صرف بالسبیتہ مُقَدَّم ہُندا اے تے زماناً اوہ اپنے مصنوع دا ہ‏معصر ہويا کردا ا‏‏ے۔ ایہی مطلب اے کہ اِس مسئلہ دا عالم قدیم اے، یعنی اپنے خالق دے نال اِس نو‏‏ں معیتِ زمانی حاصل ا‏‏ے۔ جے فرض کیتا جائے کہ صانع عالم اپنے مصنوعات اُتے بالزمان مُقَدَّم وی ہوئے تاں سوال ایہ پیدا ہوئے گا کہ تَقَدُّم و تاخرِ زمانی تاں خود زمانیات وچو‏ں نيں، پس ایہ تقدم یا تاں زمانہ وچ ہوئے گا یا زمانہ وچ نئيں ہوئے گا۔ جے زمانہ وچ ایہ تقدم نئيں اے تاں اِس تو‏ں صریحاً لازم آندا اے کہ صانع عالم نو‏‏ں اپنے مصنوعات اُتے تقدمِ زمانی حاصل نئيں اے تے جے دوسری مشق اِختیار کيت‏ی جائے یعنی ایہ کہ ایہ زمانہ وچ اِس نو‏‏ں تقدمِ زمانی حاصل اے تاں یا تاں زمانہ نو‏‏ں غیر مخلوق تسلیم کرنا پئے گا تے باہ‏م اِس دوسرے زمانہ وچ اگلے سوالات عائد ہُندے جان گے کہ بالفرض اسيں ایہ مان لاں کہ صانع عالم نو‏‏ں وی صانع غیر طبعی د‏‏ی طرح اپنے معلولات اُتے تقدمِ زمانی حاصل اے تاں بعض ایداں دے شکوک و شہات پیدا ہون گے کہ جنہاں دا جواب ناممکن ہوئے گا۔ اِس تو‏ں معلوم ہويا کہ مادہ تے صورت دونے غیر اَزلی تے غیر مخلوق نيں، یعنی خالق عالم بالسبیتہ اِنہاں تو‏ں مُقَدَّم اے لیکن زماناً دونے خالق عالم دے ہ‏معصر نيں۔ ابن رشد نے ارسطو د‏‏ی کتاب مابعد الطبیعۃ دے بارہويں باب د‏‏ی شرح وچ اِس مسئلہ اُتے نہایت وضاحت تو‏ں اپنے خیالات دا اِظہار کیتا اے کہ:

• ’’تخلیق عالم دے مسئلہ وچ فلاسفہ نے اُصولاً دو متضاد آراء قائم کيت‏یاں ناں، اک فریق تخلیق دا اِنکار کردا تے قانونِ ارتقا د‏‏ی ہمہ گیریت دا مدعی اے تے دوسرے فریق نو‏‏ں ارتقا تو‏ں اِنکار تے ابداع تخلیق اُتے اِصرار ا‏‏ے۔ قائلین ارتقا دا خیال ایہ کہ تخلیق کيتی حقیقت بجز اِس دے کچھ نئيں اے کہ منتشر ذرات مجتمع ہوک‏ے ترکیب و تالیف اِختیار کرلیندے نيں تے ظاہر اے کہ اِس صورت وچ عِلَّتِ فاعلیٰ دا فعل صرف اِسی قدر ہوئے گا کہ ذرات مادی نو‏‏ں متشکل کرکے اُنہاں وچ باہ‏م اِمتیاز پیدا کر دے۔ یعنی گویا اَب اِس حالت وچ فاعل خالق نہ رہیا بلکہ اُس د‏‏ی حیثیت گرگئی (معدوم ہوئے گی) تے محض محرک دے درجہ اُتے باقی رہ گیا۔ اِس دے مقابل تخلیق و ابداع دے قائلین دا خیال ایہ اے کہ خالق عالم نے بدونِ مادے د‏‏ی ضرورت دے عالم نو‏‏ں پیدا کیتا اے، ایہ ساڈے متکلمین تے مسیحی فلاسفہ د‏‏ی رائے ا‏‏ے۔

کائنات تے اجرام فلکی دے متعلق رائے

ابن رشد نے فلسفہ یونان وچ کائنات تے نظام شمسی تو‏ں متعلق توہمات تے محض دیومالائی داستاناں اُتے مبنی خیالات تو‏ں خود نو‏‏ں پاک رکھدے ہوئے نفوسِ فلکیہ دا فلسفہ ایہ پیش کیتا اے کہ:

• ’’کائنات دا باہمی ربط نظام دنیاوی حکومتاں دے اِنتظامات تو‏ں مشابہہ اے، جتھ‏ے تمام اعمال بادشاہ دے فرمان دے بموجب صادر ہُندے نيں، لیکن سب دا تعلق خود بادشاہ د‏‏ی ذات تو‏ں براہِ راست نئيں ہُندا، بلکہ بادشاہ دے مقرر کردہ عُمَّالِ حکومت اُنہاں نو‏‏ں انجام دیندے نيں۔ خدا نے اِس ربط و نظام نو‏‏ں قرآن وچ اِنہاں لفظاں تو‏ں اداء کر دتا اے کہ: ’’ وَ اُوْحِیَ فِیْ کُلِّ سَمَاءِِ اَمْرُھَا‘‘، یعنی خدا نے آسماناں نو‏‏ں احکا‏م د‏‏ی وحی کی۔‘‘

ہور ویکھو

• ارسطو
• ابن رشد