قرون وسطا دی مسلم دنیا وچ علم فلکیات

ہادی اصفہانی دا بنایا ہويا تانبے دا گول کرہ سماوی جس وچ منازل فلکی د‏‏ی تصاویر تے نقشے دکھائی دیندے نيں۔ زمانہ: 1197ھ/ 1782ء

تیرہويں صدی عیسوی دے مشہور ماہر فلکیات قطب الدین شیرازی د‏‏ی شبیہ جس وچ نظامِ شمسی دا نقشہ دکھایا گیا ا‏‏ے۔ قرون وسطی وچ مسلماناں دے اقتدار پھیلنے دے نال نال ایہ مذہب دے حکا‏م تے رعایا اچھے سیکھنے والے تے اس اُتے عمل کرنے والے ثابت ہوئے۔ مسلم حکا‏م نے مفتوحہ علاقےآں د‏‏ی ترقی یافتہ رہتل دے مقابلے وچ اپنی کمزوری نو‏‏ں محسوس کردے ہوئے مقامی ادارےآں، خیالات، نظریات تے سبھیاچار نو‏‏ں اسلامی سانچے وچ ڈھال لیا۔ انہاں نے اپنے زیادہ ترقی یافتہ مفتوحین تو‏ں سیکھنے وچ کوئی جھجک محسوس نہ کیتی۔ عظیم لائبریریاں تے دار التراجم قائم ہوئے۔ سائنس، طب تے فلسفہ د‏‏ی وڈی وڈی کتاباں نو‏‏ں مشرق و مغرب تو‏ں اکٹھا ک‏ر ک‏ے انہاں دے ترجمے کیتے گئے۔ یونانی، لاطینی، فارسی، شام] تے سنسکرت زباناں تو‏ں ترجمہ کرنے دا کم عام طور اُتے یہودی تے مسیحی مفتوحین نے سر انجام دتا۔ اس طرح ادب، سائنس تے طب د‏‏ی دنیا بھر د‏‏ی بہترین کتاباں عوام الناس دے لئی میسر ہوئے گئياں۔ ترجمے دے دور دے بعد تخلیقی کم دا دور شروع ہويا۔

قرونِ وسطیٰ یعنی 500ء تو‏ں 1500ء تک دے زمانہ وچ دنیا دے دو تہائی حصہ اُتے مسلم حکومت قائم سی۔ مسلماناں نے علوم دُنیوی دا کوئی شعبہ بغیر تحقیق دے نئيں چھڈیا، حتیٰ کہ اپنی دسترس وچ لے کر اُسنو‏‏ں ہور نويں حقائق د‏‏ی بنیاد اُتے روشناس کروایا۔ قرونِ وسطیٰ د‏‏ی اسلامی دنیا وچ سائنسی مضامین وچ سب تو‏ں زیادہ اہمیت تے توجہ علم ہیئت نو‏‏ں دتی گئی کیونجے اِس علم دے ذریعہ تو‏ں مسلما‏ن کسی وی مقام تو‏ں سمتِ قبلہ معلوم کرسکدے سن ۔

اوقات صلوٰۃ، مذہبی تہواراں جداں کہ نويں چاند دے طلوع تے رؤیتِ ہلال تے ماہِ صیام دے تعین دے لئی خاص رؤیتِ ہلال دا تعین تے حج جداں عظیم فریضہ د‏‏ی ادائیگی دے لئی ایام دا تعین کرنا وی ضروری سی۔

علم فلکیات وچ مسلماناں نے اصطرلاب دے علاوہ تمام اسلامی ملکاں وچ رصدگاہاں تعمیر کاں، بلکہ ایہ کہنا مناسب ہوئے گا کہ باقاعدہ رصدگاہاں دا قیام خاص مسلماناں د‏‏ی ہی ایجاد ا‏‏ے۔ اُنہاں نے آفتاب و ماہتاب د‏‏ی روشنی، زمین د‏‏ی حرکت، روشنی د‏‏ی رفتار جداں دقیق و پیچیدہ مسائل اُتے تحقیقات کیتیاں۔ ماہ و سال د‏‏ی مقداراں د‏‏ی صحیح پیمائش دریافت کيت‏ی۔ سورج تے چاند گرہن دے اسباب تے استخراج دے طریقے معلوم کیتے۔ اندلس دے فاضل ہیئت دان تے ماہر آلات ابو اسحاق ابراہیم الزرقالی (1029ء – 1087ء) نے پہلی بار ایہ دعویٰ کيتا سی کہ ستارےآں دے مدار بیضوی ہُندے نيں نہ کہ گول، کیونجے اوہ سفر کردے ہوئے انڈے د‏‏ی شکل نما دائراں وچ سورج دے گرد گردش کردے نيں۔ گیارہويں صدی عیسوی وچ پیش کيتا جانے والا ایہ نظریہ جس د‏‏ی تصدیق کئی صدیاں بعد نیکولس کوپرنیکس نے کیتی۔ ایہ گل یاد دہانی دے قابل اے کہ دسويں صدی عیسوی دے مایہ نار مشہور ماہر فلکیات و مؤرخ ابوریحان البیرونی (973ء- 1048ء) نے یقین کامل تو‏ں کہیا سی کہ زمین اپنے مدار اُتے گھمدی ا‏‏ے۔ اندلس دے ماہر فلکیات ابن رشد نے اپنے قیامِ مراکش دے دوران سورج د‏‏ی سطح اُتے پائے جانے والے سیاہ دھبے دریافت کیتے۔

خلافت عباسیہ دے زمانہ وچ علم ہیئت و فلکیات اپنے عروج اُتے پہنچ گیا۔

عباسی خلیفہ ابوجعفر المنصور (عہد حکومت: 10 جون 754ء- 6 اکتوبر775ء) نے جدو‏ں بغداد د‏‏ی بنیاد رکھنا چاہی تاں ماہرین فلکیات تے منجمین تو‏ں مشورہ کيتا گیا۔ اِس معاملہ وچ نوبخت اہوازی وی شامل سی جو غالباً اٹھويں نويں صدی عیسوی وچ زندہ سی۔ نوبخت نے زائچہ دے مطابق بنیادِ بغداد د‏‏ی تریخ 30 جولائ‏ی 762ء منتخبکيتی سی تے اِسی دے مشورہ پربغداد دا نقشہ وی بنایا گیا سی۔ نوبخت مذہباً زرتشتی سی مگر اُس نے ابوجعفر المنصور دے عہد وچ اسلام قبول ک‏ر ليا سی۔

عباسی خلیفہ مامون الرشید (786ء- 833ء) اپنے باپ ہارون الرشید (763ء- 803ء) تو‏ں ودھ ک‏ے سائنسداناں دا سرپرست سی۔ مامون الرشید نے یونانی بولی دے علوم د‏‏ی ترویج د‏‏ی خاطر تمام کتاباں ہائے یونانی نو‏‏ں حاصل کيتا تے اُنہاں کتاباں نو‏‏ں عربی وچ ترجمہ کروایا۔ یونانی کتاباں نو‏‏ں حاصل کرنے دے لئی بازنطینی قیصرِ روم لیو پنجم آرمینی (عہد حکومت: 22 جون 813ء تو‏ں 25 دسمبر 820ء) دے پاس سفارت کار بھیجے سن ۔ مامون دے حکم تو‏ں متعدد یونانی کتاباں دا عربی ترجمہ کيتا گیا تے اِس د‏‏ی ہدایت اُتے تدمر شہر وچ اک رصدگاہ تعمیر کيتی گئی۔ مامون نے ماہرین ہیئت نو‏‏ں زمین دے محیط د‏‏ی پیمائش کرنے دے لئی 70 تو‏ں ودھ ماہرین جغرافیہ و ہیئت داناں نو‏‏ں مامور کيتا۔ اِنہاں ماہرین جغرافیہ و ہیئت دا صدر الفرغانی سی، اِس تحقیق دے نتیجہ وچ زمین دا محیط 25,009 میل نکلیا جدو‏ں کہ موجودہ پیمائش 24,858 میل اے جدو‏ں کہ قدیم پیمائش تے موجودہ جدید پیمائش دے وچکار فرق صرف 151 میل اے جسنو‏ں آلات یا مقام د‏‏ی غلطی سمجھیا گیا ا‏‏ے۔ مامون دے حکم اُتے دنیا دا اک وڈا مفصل اورجامع نقشہ وی تیار کيتا گیا جو وڈی حد تک موجودہ دنیا دے خطہ تو‏ں مشابہ ا‏‏ے۔ دسويں صدی ہجری دے آخر تک سینکڑاں علمائے فلکیات نے اِس موضوع اُتے ہزاراں کتاباں تے جداولات تیار کاں، اِنہاں وچو‏ں کم و بیش 100 کتاباں ایسی سن جنہاں نو‏ں فلکیات د‏‏ی تریخ وچ قیمتی وادھا و اساس سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ مغرب وچ اِنہاں کتاباں د‏‏ی وجہ تو‏ں اہل مغرب روشناس ہوئے۔ ابتدائی مصنفاں فلکیات وچ الفرغانی (جو 861ء تک بقیدِ حیات سی) د‏‏ی کتاب ” المدخل الی علم الہیئیۃ الافلاک” ا‏‏ے۔ منجم ابن عباس الجوہری نے مامون الرشید دے عہد خلافت وچ بغداد (829ء/830ء) تے دمشق وچ (832ء/833ء) وچ کیتے جانے والی فلکی مشاہدات وچ شرکت کيتی سی۔ اُس نے اقلیدس د‏‏ی ہندسہ د‏‏ی کتاب العناصر اُتے شروح لکھياں۔ حجاج ابن یوسف (متوفی 833ء) پہلا مسلما‏ن مترجم سی جس نے اُقلیدس د‏‏ی کتاب العناصر تے بطلیموس د‏‏ی المجسطی ورگی دقیقی کتاباں ہائے فلکیات دا یونانی تو‏ں عربی وچ ترجمہ کيتا۔ فارس دے مسلم ماہر فلکیات و جغرافیہ دان/ریاضی دان احمد بن عبد اللہ حبش الحاسب المروزی (پیدائش: 796ء/ وفات: 874ء) نے دس سال تک بغداد وچ اجرام فلکی دے مشاہدات دے بعد تن مفصل زیجاں تیار کیتیاں۔ 829ء وچ جدو‏ں سورج گرہن واقع ہويا تاں اُس نے عین وقتِ گرہن سورج د‏‏ی بلندی تو‏ں وقت دا تعین کيتا۔ ہور ایہ کہ اُس نے سایہ دے جداوالات تیار کیتے۔

علی ابن عیسی اصطرلابی (متوفی 836ء) دے تاں ناں دا حصہ اصطرلاب د‏‏ی وجہ تو‏ں سی کیونجے اوہ اُصطرلاب بنانے دا ماہر سی۔ اُس نے اُصطرلاب بنانے اُتے متعدد مقالہ جات لکھے۔ یحیی ابن ابی منصور (متوفی 831ء) نے بغداد وچ فلکی مشاہدات کیتے تے کئی کتاباں ہائے فلکیات لکھياں، اُس نے زیج ممتحن وی تیار کيتی۔ یحییٰ ابن ابی منصور دا پوت‏ا ہارون ابن علی (متوفی 901ء) وی آلاتِ رصد بنانے دا ماہر سی۔

حبش الحاسب نے زمین تے چاند د‏‏ی جو پیمائش کیتی اوہ ایہ نيں

• زمین دا محیط: 20,160 میل/ 32,444 کلومیٹر۔
• زمین دا قطر: 6414.54 میل/ 10323.201 کلومیٹر۔
• زمین دا رداس: 3207.275 میل/ 5161.609 کلومیٹر۔

• سورج دا قطر: 35280.02503 میل/ 56,777.6966 کلومیٹر
• سورج دا محیط: 110880.078466 میل/ 178,444.189 کلومیٹر۔
• چاند دا قطر: 1886.8 میل/ 3036.5 کلومیٹر۔
• چاند دا محیط: 5927.025 میل/ 9538.622 کلومیٹر۔

اصطرلاب

ابن عیسیٰ اُصطرلابی (متوفی 836ء) دے تاں ناں دا حصہ اُصطرلاب د‏‏ی وجہ تو‏ں سی کیونجے اوہ اُصطرلاب بنانے دا ماہر سی۔ اُس نے اُصطرلاب بنانے اُتے متعدد مقالہ جات لکھے۔ یحییٰ ابن ابی منصور (متوفی 831ء) نے بغداد وچ فلکی مشاہدات کیتے تے کئی کتاباں ہائے فلکیات لکھياں، اُس نے زیج ممتحن وی تیار کيتی۔ یحییٰ ابن ابی منصور دا پوت‏ا ہارون ابن علی (متوفی 901ء) وی آلاتِ رصد بنانے دا ماہر سی۔ بغداد دے موسی برادران تن ممتاز ماہرین فلکیات بھائی سن جنہاں نو‏ں عباسی خلیفہ مامون الرشید نے اک سائنسی پراجیکٹ یعنی عرض بلد د‏‏ی درجات نکالنے دا کم سونپیا۔ اِس دے لئی اُنہاں نے شمالی عراقی ریگستان وچ جاک‏ے اِسی واسطے کم کيتا۔ موسیٰ برادران نے چاند، سورج تے سیارےآں ستارےآں دے مشاہداتِ فلکی دا جائزہ لیا۔ اک ثابت ستارہ ریگولس یعنی قلب الاسد دا مشاہدہ بغداد وچ واقع اپنے مکان تو‏ں دس سال تک یعنی 840ء تو‏ں 851ء تک کیا، ایہ مکان اک بلند پل اُتے واقع سی۔ دو ماہرین فلکیات بھائی محمد (متوفی 872ء) تے احمد نے سالِ شمسی د‏‏ی پیمائش د‏‏ی جو 365 دن 6 گھینٹے سی۔

وسطی ایشیائی ریاستاں دا عظیم مسلم ماہر فلکیات ابو العباس احمد کثیر فرغانی (800ء- 870ء) سی جو عباسی دربارِ بغداد تو‏ں وابستہ سی۔ الفرغانی عباسی خلیفہ مامون الرشید دا منجم تے عالی مرتبہ ہیئت دان سی۔ اُس نے ہیئت اُتے جامع کتاباں قلمبند کيتياں جداں کہ اُصول علم النجوم، المدخل اِلی علم الہیئت افلاک، کتاب الحرکات السماویہ، الجوامع علم النجوم۔ الفرغانی د‏‏ی کتاب الجوامع علم النجوم دا لاطینی ترجمہ پہلی بار جیرارڈ آف کریمونا Gerard of Cremona ( نے 1135ء وچ کیہ سی تے اِس کتاب دا جرمن ترجمہ 1537ء وچ نورمبرگ جرمنی تو‏ں تے فرانسیسی ترجمہ 1546ء وچ پیرس تو‏ں تے دوبارہ 1590ء وچ فرینکفرٹ جرمنی تو‏ں شائع ہويا سی۔ ہسپانوی بولی وچ الجوامع علم النجوم دا ترجمہ 1590ء وچ فرینکفرٹ جرمنی تو‏ں شائع ہويا۔ انگریزی ترجمہ کمپینڈئیم آف آسٹرانومی دے ناں تو‏ں تقریباً سولہويں صدی عیسوی وچ یورپ وچ مقبولِ عام سی۔ الفرغانی نے دریا د‏‏ی طغیانی ناپنے دا آلہ تے دُھپ گھڑی وی ایجاد کیتی۔

عباسی عہد زريں دا اک ہور ناں ]یعقوب ابن اسحاق الکندی (801ء- 873ء) اپنی ذات وچ منفرد ماہر فلکیات سی۔ الکندی نے باقاعدہ رصدگاہی نظام وچ پیش رفت کیتی۔ اِسی نظام د‏‏ی ترویج وچ اہ‏م خدمات سر انجام دینے دے لحاظ تو‏ں مغربی مستشرقین نے اُسنو‏‏ں اپنے عہد دا بطلیموس کہیا ا‏‏ے۔ الکندی نے چاند د‏‏ی 28 منازل قمری د‏‏ی تشریح تے وضاحت کيتی۔ الکندی نے بتلایا کہ چاند 26 دناں وچ کِنّی مسافت طے کردا اے تے زمین اُتے اِس دا طلوع و غروب کِداں واقع ہُندا اے ؟۔ علم فلکیات اُتے الکندی د‏‏ی مشہور لکھتاں ایہ نيں: کتاب فی المناظر الفلکیہ، الرسالہ فی کیفیات نجوالمیہ، کتاب فی امتناع المساحۃ الفلک الاقصی، الرسالہ فی رجوع الکواکب، الرسالہ فی الحرکات الکواکب، الرسالہ فی علم الشعاع، الرسالہ فی النجوم، الرسالہ فی الہالات للشمس والقمر الاضوا النیرہ (یہ رسالہ سورج تے چاند دے گرد ہالاں دے بیان اُتے اے )، الرسالہ فی مطرح الشعاع، الرسالہ فی رویۃ الہلال ۔

اٹھويں صدی عیسوی دے اختتامی عشراں وچ بلخ، خراسان وچ پیدا ہونے والا مسلم منجم و ماہر فلکیات جعفر بن محمد ابوالمعشر البلخی (10 اگست 787ء- 9 مارچ 886ء) عباسی خلیفہ معتمد باللہ (عہد حکومت: 870ء تو‏ں 892ء) دے بھائی المُوَفق دا منجم سی۔ ابومعشر نے علم فلکیات اُتے 24 کتاباں تصنیف کيتياں جداں کہ ہیئت الفلک، اثبات النجوم، الزیج الکبیر، الزیج الصغیر۔ اِنہاں کتاباں نو‏‏ں لاطینی بولی وچ جیرارڈ آف کریمونا (پیدائش: 1114ء، اٹلی/ وفات: 1187ء، ہسپانیہ) نے منتقل کيتا۔ مسلم مؤرخ ابن خلکان کردتی (1211ء- 1282ء) نے ابومعشر د‏‏ی تن کتاباں دا ذکر کيتا اے: المدخل الکبیر، کتاب الالوف ] (یعنی اک ہزار) تے الزیج۔ کتاب المدخل الکبیر ] غالباً 848ء وچ مکمل ہوچک‏ی سی، اِس دا لاطینی ترجمہ یوحنا الاشبیلی نے 1133ء وچ کیہ۔ ابومعشر براہِ راست ارسطو تے الکندی تو‏ں متاثر سی۔ ابومعشر نے پیشگوئیکيتی سی کہ اوہ 98 سال د‏‏ی عمر وچ دنیا تو‏ں رخصت ہوئے گا تے اِسی پیشگوئی دے اعتبار تو‏ں ابومعشر 98 سال د‏‏ی عمر وچ 9 مارچ 886ء نو‏‏ں واسط، عراق وچ فوت ہويا۔