سید حمید الدین
سید حمید الدین | |
---|---|
جم | سنہ 1910 |
وفات | 15 نومبر 1968 (57–58 سال) |
طرز وفات | حادثاتی موت |
باب اسلام | |
ترمیم |
مضامین بسلسلہ |
دیوبندی مکتب فکر |
---|
دار العلوم دیوبند دی مرکزی عمارت، دار الحدیث |
کلیدی شخصیتاں |
اہم مدارس تے مساجد |
تنظیماں تے تحریکاں |
سید حمید الدین انور شاہ کشمیری دے شاگرد، شیخ الاسلام مولانا حسین احمد مدنی دے معتمد، دار العلوم دیوبند دے شیخ التفسیر، دار العلوم ندوۃ العلماء لکھنؤ دے محدث کبیر تے مشرقی یو۔ پی دی مشہور دینی وتربيتی درسگاہ جامعہ مسعودیہ نور العلوم بہرائچ دے صدر المدرسین تے شیخ الحدیث۔، 1910ء نوں ضلع فیض آباد دے مشہور مردم خیز قصبہ ہنسور دے اک علمی خانوادہ وچ پیدا ہوئے۔
تعلیم
[سودھو]آپ موصوف نے وطن مالوف وچ ہی مشہور استاذِ حفظ جناب حافظ نور محمد صاحب توں قرآن کریم دی تکمیل کی، بعدہٗ مدرسہ اشاعت العلوم ہنسور ہی وچ جناب مولانا حکیم عبد الرحمن خانصاحب سمور خانپور توں فارسی تے عربی دی ابتدائی کتاباں پڑھیاں۔ س دے بعد اعلیٰ تعلیم دے لئی دار العلوم دیوبند وچ داخلہ لیا، لیکن حالے تعلیم مکمل نئيں ہوئی سی کہ اِنّے وچ حضرت علامہ انور شاہ کشمیریؒ نوں دار العلوم دیوبند چھڈ کے جامعہ اسلامیہ تعلیم الدین ڈابھیل گجرات جانا پيا، استاذ محترم دے نال آپ نے وی مدرسہ تعلیم الدین ڈابھیل جا کے 1347ھ وچ دورۂ حدیث شریف دی تکمیل دی تے جامعہ تعلیم الدین ڈابھیل توں ہی سندِ فراغت حاصل کيتی۔
مولانا مفتی احمد خانپوری دی تحریر دے مطابق اس سال حضرت علامہ علیل ہوئے کے تبدیلئ آب وہوا دے لئی دیوبند تشریف لے گئے سن، جس دی وجہ توں درمیانِ سال وچ آپ مفتی عزیز الرحمن صاحبؒ نے بخاری شریف دا درس دتا تے حضرت علامہ شبیر احمد عثمانی صاحبؒ دے پاس مستقل مسلم شریف دا سبق سی تے حضرت شاہ صاحب دی علالت دے سبب ترمذی شریف وی حضرت علامہ عثمانیؒ توں متعلق کردتی گئی سی، آپ سید حمید الدین صاحبؒ دے دورہ حدیث شریف وچ 59؍ ساتھی سن آپ اعلیٰ نمبرات توں کامیاب ہوئے تے اپنی جماعت وچ پنجويں پوزیش حاصل کيتی۔[۱]
تدریسی خدمات
[سودھو]آپ نے فراغت دے بعد اپنے مادر علمی مدرسہ اشاعت العلوم ہنسور توں اپنے تدریسی سفر دا آغاز کيتا، فیر پیر جھنڈا کلاں سندھ دے اک عربی مدرسہ وچ شیخ الحدیث دے منصب اُتے فائز ہوئے، لیکن اوتھے دی آب وہوا راس نہ آنے دی وجہ توں زیادہ دن قیام نہ رہ سکیا۔[۲] فیر جامعہ مسعودیہ نور العلوم دے بانی آپ محفوظ الرحمن صاحب نامیؒ دی درخواست اُتے شوال 1353ھ وچ بحیثیت ’’صدر المدرسین تے شیخ الحدیث‘‘ جامعہ نور العلوم تشریف لے آئے تے ذی الحجہ1360ھ تک تقریباً ست سال طلبۂ نور العلوم نوں اپنے علم توں سیراب فرماندے رہے۔ جامعہ نور العلوم دا مختصر تعارف خدمات تے منصوبے 94/1993ء/9 فیر مولانا رابع صاحب ناظم دار العلوم ندوۃ العلماء دی تحریر دے مطابق آپ دا 1360ھ مطابق1941ء وچ بحیثیت محدث، دار العلوم ندوۃ العلماء وچ تقرر ہويا تے آپ نے کتاباں صحاح خصوصاً جامع ترمذی تن سال تدریس فرمائی، اس طرح آپ دا تعلق 1945ءتک دار العلوم ندوۃ العلماء لکھنؤ توں رہیا۔[۳] فیر آپ ذی الحجہ 1364ھ مطابق فروری 1946ءکو اپنے مرشد حضرت شیخ الاسلام مولانا سید حسین احمد مدنیؒ دے حکم اُتے ندوۃ العلماء توں دوبارہ جامعہ مسعودیہ نور العلوم بہرائچ تشریف لے آئے تے ذی الحجہ 1368ھ مطابق ستمبر 1949ءتقریباً 4 سال طلبہ نور العلوم نوں اپنے چشمہ علم توں سیراب کردے رہے تے اس دوران وچ آپ جامعہ نور العلوم دے ناظم تعلیمات دے عہدے اُتے وی فائز رہے۔[۴] اس دے علاوہ مدرسہ عالیہ کلکتہ وچ شیخ الحدیث دے منصب اُتے آپ دا تقرر ہويا تے مستقل مدرسہ عالیہ کلکتہ وچ مقیم ہوئے گئے، فیر کچھ عرصہ دے لئی دار العلوم دیوبند وچ شیخ التفسیر دے لئی آپ دا انتخاب ہويا، لیکن مدرسہ عالیہ کلکتہ دے ذمہ داران دے اصرار اُتے آپ فیر کلکتہ ہی تشریف لے گئے تے اخیر عمر تک مدرسہ عالیہ کلکتہ توں ہی وابستہ رہے۔
آپ دے اوصاف حمیدہ
[سودھو]اس دی ویکائی دی ضرورت اے تاکہ ایہ ویکیپیڈیا دے اسلوب تحریر نال ہم آہنگ ہوئے سکے۔ براہ کرم اس مضمون وچ ویکیپیڈیا دے ہور متعلقہ مضامین دا ربط درج کرنے وچ مدد کرو۔ |
کمالات آپ دے مخصوص تلامذہ دے ذریعہ# جامعہ مسعودیہ نور العلوم دے سابق مہتمم آپ محمد افتخار الحق صاحبؒ دی تحریر بعنوان ’’تابندہ نقوش‘‘ دا اختصار پیش اے۔ حضرت موصوف ایتھے شیخ الحدیث دی حیثیت توں تشریف لیائے سن، آپ دی وجہ توں مدرسہ دی ترقی وچ چار چاند لگ گئے، کئی سال تک آپ نے دورہ حدیث ایتھے پڑھایا، درمیان وچ درمیان وچ دورہ حدیث دے طلبہ نہ رہے تاں وی اُچی اُچی کتاباں آپ پڑھاندے رہے۔ حضرت موصوف انتہائی حسین ہونے دے نال ایداں دے ولی اللہ سن کہ چہرے توں نور دی کرناں نکلدی محسوس ہودیاں سن۔ آپ موصوف دا علم میرے اندازے دے مطابق علم لدنی سی، آپ دی گفتگو انتہائی عالمانہ تے سنجیدگی دی ہُندی سی، کدی وی ميں نے آپ نوں کھل کھلیا کے ہنستے ہوئے نئيں دیکھیا، بس زیادہ توں زیادہ اِنّا کہ دانت ظاہر ہوئے گئے، اس توں زیادہ نئيں، آپ کِسے بچے اُتے غصہ ہوئے تاں وی اعتدال تے سنجیدگی وچ رہے، تقریر نہایت شستہ تے مختصر، مگر نہایت عام فہم، سلیس تے پرمغز ودلنشاں فرماندے سن، بہرائچ دا اک بہت وڈا طبقہ آپ دا بے حد گرویدہ سی ۔ میرا تعلق آپ موصوفؒ توں آخر دے دو سال وچ رہیا، پہلے سال جلالین، ہدایہ اولین، نور الانوار، آپ دے پاس سی، آپ نے کدی کتاب اپنے سامنے رکھ دے نئيں پڑھائی، بلکہ اکثر وچ ہی درس دی عبارت پڑھدا تے آپ صرف اک بار نہایت نپا تلا مطلب خیز اس دا مفہوم کہہ دیندے تے اوہ بالکل ذہن نشین ہوئے جاندا سی، ترجمہ نہ کراندے سن، نہ اس دی ضرورت ہی محسوس ہُندی سی تے دوسرے سال بیضاوی شریف، مشکوٰۃ شریف، آپ دے پاس رہی، اس دی تعلیم وی مذکورہ طرز اُتے آپ نے دتی، بیضاوی شریف ورگی ادق وکٹھن تفسیر وی پڑھاندے وقت آپ نے کتاب اپنے سامنے نئيں رکھی، بلکہ عبارت خوانی دے بعد اس دا مفہوم، ضروری تحقیقات اس طرح بیان فرما دیندے کہ پوری گل بخوبی ذہن نشین ہوجایا کردی سی۔ دوران وچ تعلیم حضرت استاذ مکرم دی شفقت تے توجہ مجھ ناکارہ اُتے بہت رہی ايسے دوران وچ اک مرتبہ وچ معاشی بحران توں دوچار ہويا، چنانچہ تحریری طور اُتے ميں نے اپنی پریشانی توں آپ نوں مطلع کيتا، تاں آپ نے انتہائی خفیہ طور اُتے مینوں 25 روپئے عنایت فرمائے، ضرورت پوری ہونے تے یُسر ہونے اُتے ميں نے اوہ روپئے جو قرض دے طور اُتے سن واپس کرنے چاہے تاں وڈی محبت توں انکار فرمایا تے میرے اصرار اُتے خشمگاں ہوئے کے فرمایا، کہ ’’ماں وڈا ہاں یا تم‘‘ روحانی وقلبی تے تعلیمی احسان دے نال نال میرے نال ایہ احسان وی حضرت دا شاید خصوصی سی ۔ وچ جدوں دورہ حدیث دے لئی آپ دے مشورے توں دیوبند جانے لگیا تاں آپ نے میرے حق وچ خصوصیت توں اک خط حضرت علامہ ابراہیم بلیاویؒ نوں لکھ کے دتا تے اٹھ آنے پیسے مینوں دتے کہ اس دا پان لکھنؤ توں خرید کر لیندا جاواں تے انہاں نوں حضرت موصوف نوں پیش کرداں، چنانچہ حکم دے مطابق 8؍آنے دا نو ڈھولی پان خرید کر حضرت علامہؒ دی خدمت وچ پیش کيتا، جس توں حضرت بے حد مسرور ہوئے تے خط دی وجہ توں مجھ اُتے بے حد شفقت ومہربانی فرمائی۔ آپ موصوف دے مدرسہ توں چلے جانے دے بعد وی آپ دا تعلق مدرسہ توں برابر قائم رہیا تے تادمِ زیست مدرسہ دے سرپرست رہے تے مدرسہ دے امور وچ دلچسپی لیندے رہے تے اسيں لوکاں دی سرپرستی ورہنمائی فرماندے رہے۔[۵]# جامعہ مسعودیہ نور العلوم دے نائب مہتمم ومجاہدِ آزادی آپ کلیم اللہ صاحب نوری الحسینیؒ دی تحریر بعنوان ’’آپ سید حمید الدین صاحب علیہ الرحمہ اک جامع الکمالات شخصیت‘‘ دا اقتباس درج ذیل اے۔ آپ استاذی قدس سرہٗ العزیز جس وقت بہرائچ تشریف لیائے سن ،اسی سال میری نور الایضاح شروع ہوئی سی، پوری جماعت وچ ميں ہی کم عمر سی، فہم وسمجھ وی کم سی، لیکن حضرتؒ اس طرح توں پڑھاندے سن، کہ اپنی کم عمری تے نافہمی دے باوجود نور الایضاح دے بعض جملے تے مسائل مینوں ہن تک اوداں ہی یاد نيں تے مسائل فہمی دا طریقہ وی سمجھاندے سن ۔ حضرت مولاناؒ کدی کتاب سامنے رکھ دے نئيں پڑھاندے سن، چاہے اوہ کتاب کِنّی ہی وڈی کیوں نہ ہوئے تے طلبہ نوں کدی ماردے وی نئيں سن، الا ماشاء اللہ جدوں کوئی جماعت سبق یاد نئيں کردی سی، تاں آپ خاموش ہوجاندے سن تے فرماندے سن، کہ بس جائیے، جدوں آپ نوں یاد ہی نئيں کرنا اے، تاں پڑھ کر کیتا کرن گے، طلبہ غصہ دیکھ کے اٹھیا جاندے سن، مگر چند منٹ دے بعد فیر پہنچ جاندے سن، تاں حضرت والا فرماندے سن کہ چنگا پڑھو بس فوراً ہی کوئی نہ کوئی پڑھنا شروع کردیندا سی، حضرت پورے انبساط تے انشراح دے نال پڑھانا شروع کردیندے سن ۔ حضرتؒ طلبہ نوں عملی نمونہ پیش کرکے اخلاقیات دی تعلیم دتا کردے سن، مثلاً جدوں اندر توں باہر تشریف لاندے سن، تاں فوراً سلام کردے سن، طلبہ منتظر رہندے سن کہ پہلے اسيں سلام کرن لیکن حضرت والا مسابقت کرجاندے سن ۔ لباس ہمیشہ کردا، پائجامہ تے کبھے موڈھے اُتے وڈا سا رومال رکھدے سن، ميں نے کدی بہرائچ وچ لنگی پہندے نئيں دیکھیا تے جدوں کلکتہ تشریف لے گئے تاں آپ بلا تکلف تہبند پہنے ہوئے بازار تشریف لیجاندے سن تے ضروریات زندگی دی خریداری فرمایا کردے سن، ميں نے صاحبزادے محترم مولانا سید رشید الدین صاحبؒ توں معلوم کيتا، کہ ایہ کیہ گل اے ؟ تاں فرمایا کہ ایتھے دے علما لنگی پہننے نوں معیوب سمجھدے سن، اس لئی والد صاحب نے تہبند پہننا شروع کر دتا تے مدرسہ عالیہ وچ وی تہبند پہن کر جانے لگے تے ایہ مدرسہ عالیہ دے استاداں کہندے نيں کہ مولانا آپ نے اس سادگی توں اسيں لوکاں نوں راحت بخشی، اس لئی کہ مدرسہ عالیہ دے استاداں ایتھے دے قانونی لباس شیروانی تے پائجامہ وچ ہمیشہ ملبوس رہندے سن چاہے موسم گرم ہوئے یا سرد۔ کھانے وچ سنت اُتے عمل دا اک واقعہ ملاحظہ کیجئے۔ حضرتؒ جدوں بہرائچ تشریف لیائے تاں مہتمم اول آپ احسان الحق صاحبؒ دے نال انہاں دے مکان اُتے رہنے لگے، حضرت مہتمم صاحب دے نال کھانا وی تناول فرماندے سن، ضلع بارہ بنکی دا اک طالب علم وی حضرت مہتمم صاحب دے ایتھے رہندا سی تے کھانا وی نال کھاندا سی، کھانا کھانے دے بعد حضرتؒ طشتری خوب چاٹتے سن، اوہ طالب علم راوی اے کہ میری طشتری وی صاف کردیندے سن، میرے توں کہنے لگیا، کہ روز طشتری حضرت صدرؒ صاحب دے سامنے ودھیا دیندا سی، میرے توں جدوں ذکر کیتا تاں ميں نے کہیا بیوقوف! تینوں اِنّا وی معلوم نئيں کہ طشتری صاف کرنا سنت اے، اس دے بعد اوہ خود ہی طشتری چاٹ کر صاف کردیندا سی تے بہت نادم تے شرمندہ سی ۔ وچ حضرتؒ دے سامنے دو مرتبہ سنگین طور اُتے بیمار ہويا ميں نے دیکھیا کہ ہر مرتبہ آپ حکیماں نوں بلانے دے لئی خود تشریف لیجاندے سن تے اکثر مصارف وی برداشت کردے سن تے ایہ شفقت عام سی، اپنے غریب شاگرداں دی مالی اعانت کردے سن، بعض دی تاں کلکتہ تشریف لے جانے دے بعد وی ہمیشہ اعانت فرمایا کردے سن تے بولی توں کدی ایہ نئيں فرمایا کہ وچ فلاں دی اعانت کردا ہون، بلکہ طالب علماں نے خود ہی ایہ گل بتلائی اے۔ آپ تقریر ہمیشہ حدیث شریف توں کیتا کردے سن، کیوں کہ ایہ علاقہ سخت بدعت زدہ سی، لیکن حضرت دی تشریف آوری دے بعد توں عوام متأثر ہوئے ہو کے مدرسہ دی طرف رجوع ہويا کردی سی، آپ دی تقریر عالمانہ تے وڈی فاضلانہ ہويا کردی سی، جس دا اثر عوام الناس اُتے رفتہ رفتہ بہت پيا چنانچہ شہر ودیہات دی کایہ پلٹ گئی لوک تاں صرف آپ دی فرشتہ صورت تے سیرت دیکھ کے ہی گرویدہ ہوئے جایا کردے سن تے جس طرف وی آپ نکل جاندے سن تاں لوک ایہ چاہیا کردے سن کہ چند منٹ میرے مکان یا دکان اُتے بیٹھ جاندے تاں برکت ہوجاندی،جے کوئی مہمان آجاندا تاں اس دی ایسی پزیرائی فرماندے سن کہ اوہ متأثر ہوئے بغیر نئيں رہندا سی ۔
سیاسی جدوجہد
[سودھو]1936ء توں 1946ءتک دا دور سیاسی اعتبار توں جمعیت علمائے ہند توں وابستہ مسلماناں دے لئی بہت صبر آزما تے بھیانک سی، جداں کہ تریخ داں حضرات توں پوشیدہ نئيں اے، آپ ایداں دے وقت وچ نہایت جرأت مندی تے ہمت توں کم لے کے مسلک ولی اللہی نوں عام کر رہے سن، مسلم لیگیاں دے مقابلے وچ انہاں دے جملہ حملےآں دا دفاع قرآن وحدیث توں فرماندے سن، جدوں جمعیۃ علما ہند دے اشتراک توں کانگریس نے مسلم پارلیمنٹری بورڈ بنایا تاں آپ ضلع دے صدر منتخب ہوئے سن، حضرت مولانا محفوظ الرحمان صاحب نامیؒ پارلیمنٹری بورڈ دی طرف توں الیکشن وچ کھڑے ہوئے سن، اوہ وقت سی کہ مسلمان صرف مسلمان نوں ووٹ دیندے سن تے ہندو صرف ہندو نوں حلقہ بہت وڈا سی، مگر آپ دی تے آپ دے تمام ساتھیاں دی انتھک کوششاں ایسی سن کہ مولانا نامی مسلم لیگ دے مقابلے وچ صرف تنہا کامیاب ہوئے تحریری تے تقریری دونے مقابلے کیتے جاندے سن، مسلم لیگ دی طرف توں اک اشتہار شائع ہويا سی جس وچ مسلم ووٹراں نوں بھڑکانے دے لئی سرخی لگائی گئی سی ’’مولانا محفوظ الرحمان وہابی ہیں‘‘ اس دا جواب بذریعہ اشتہار دتا گیا کہ ’’بیرسٹر صاحب شرابی ہیں‘‘ اس دے تھلے مضامین اک اک سطری ایداں دے سن، کہ لوک دیکھ کے شرابی یاد رکھدے سن، وہابی بھُل جاندے سن، آپ نے ہر میدان وچ ایسی جدوجہد فرمائی تے اپنے شاگرداں اُتے ایسی چھاپ پائی جس دا اثر اج تک محسوس کیتا جا رہیا اے، آزادی دے بعد ملک دے چاراں طرف فساد دا سلسلہ شروع ہوئے گیا ایداں دے وقت وچ آپ نے وفد دے نال کئی ضلعاں دا دورہ کیتا تے ریلیف دا انتظام کیتا تے مظلوماں دی بھرپور مدد کيتی۔[۶] ہور اہم شخصیتاں نے وی آپ دے علم وفضلتقویٰ وطہارت نوں سراہا اے۔ تلامذہ دے علاوہ ہور اہم شخصیتاں نے وی آپ دے علم وفضل، تقوی وطہارت، اخلاق وتبحر علمی نوں سراہا اے، چنانچہ حکیم الاسلام آپ قاری محمد طیب صاحبؒ مہتمم دار العلوم دیوبند رقمطراز نيں کہ ’’آپ حمید الدین صاحب فاضل دیوبند، قوی الاستعداد، صاحبِ علم وفضل تے صاحبِ تقوی بزرگ نيں تے دار العلوم دے انہاں فضلاء وچوں نيں کہ جنہاں اُتے دار العلوم بجا طور اُتے ناز کر سکدا اے ‘‘۔ (مشاہدات وتاثرات 10)# فخر ملت آپ فخر الدین صاحب شیخ الحدیث دار العلوم دیوبند تحریر فرماندے نيں کہ مولانا حمید الدین صاحب فیض آبادی نوں حدیث، فقہ ،تفسیر وچ نمایاں حیثیت حاصل اے، آپ وچ تدریس دی اعلیٰ صلاحیت موجود اے، آپ نہایت سادہ مزاج، پاکیزہ اخلاق، حسن سیرت دے جامع صاحبِ فکر وتدبر نيں غرض قدرت دی فیاضیاں نے آپ نوں بہت ساریاں ظاہری تے باطنی خوبیاں دا جامع بنایا اے۔ (بحوالہ بالا ص11)# مورخ اسلام آپ قاضی اطہر صاحب مبارک پوری رقم طراز نيں کہ آپ اپنے علم وفضل، حلم وقار، کم آمیزی، کم سخنی، تقویٰ تے انکسار وچ طبقۂ مشائخ توں معلوم ہُندے نيں، کھلدا ہويا قد گورے چٹے حسین چہرہ اُتے سیاہ داڑھی، جسم دی طرح لباس وی سفید وصاف، گفتگو وچ متانت، نشست وبرخاست وچ وقار، چال ڈھال وچ تمکنت، اخلاق ومروت وچ شرافت، وضعداری انہاں دے ظاہری اوصاف سن، علم حدیث وچ انہاں دے تبحر وتعمق دا شہرہ عام درسگاہاں وچ ہُندا سی تے انہاں دے اخلاق واوصاف بیان کیتے جاندے سن ۔ (بحوالہ بالا ص 16,17) آپ دا خاندان علمی سی تے خانوادہ مدنی توں متعلق سی، آپ دے صاحبزادے آپ سید رشید الدین حمیدی صاحب جامعہ قاسمیہ مدرسہ شاہی مرادآباد دے اک زمانے تک مہتمم تے جمعیۃ علماء اترپردیش دے صدر رہے تے آپ دے پوتے آپ سید اشہد رشیدی صاحب فی الحال اپنے والد محترم دے جانشین دی حیثیت توں جامعہ قاسمیہ مدرسہ شاہی دے منصبِ اہتمام اُتے فائز نيں تے دوسرے وڈے پوتے آپ محمداخلد رشیدی مدینہ منورہ وچ قیام پزیر نيں۔
حادثہ جانکاہ
[سودھو]دار العلوم دیوبند دی مجلسِ شوریٰ وچ شرکت دے ارادے توں آپ کلکتہ توں بذریعہ کالکا میل دہلی دے لئی روانہ ہوئے، اہل خانہ نال سن، فیر دہلی توں بذریعہ کار عصر دے بعد دیوبند دے لئی روانہ ہوئے، مغرب دی نماز میرٹھ دی مسجد وچ ادا کيتی اوتھے دے احباب نے چائے وغیرہ پلیا کے رخصت کيتا، تقدیر الٰہی اپنی کارگذاری دے لئی مستعد سی، چنانچہ کھتولی تے مظفر نگر دے درمیان وچ اک کھڑے ہوئے ٹرک توں کار ٹکرا گئی، آپ نے موقعِ واردات اُتے ہی 15؍ نومبر 1968ء نوں بعمر 68 سال جام شہادت نوش کیتا تے مزار قاسمی دیوبند وچ اپنے شیخ آپ سید حسین احمد مدنی دے نیڑے تے اپنے استاداں شیخ الادب آپ اعزاز علی صاحبؒ، امام المعقولات حضرت علامہ ابراہیم بلیاویؒ دے پہلو وچ مدفون ہوئے۔[۷]
ہور ویکھو بہرائچ دیاں شخصیتاں
[سودھو]حوالے
[سودھو]- ↑ مستفاد مکتوب مولانا مفتی احمد جامعہ تعلیم الدین ڈابھیل بحوالہ مشاہدات وتاثرات صفحہ 25
- ↑ مشاہدات وتاثرات صفحہ 26
- ↑ مکتوب مولانا محمد رابع حسنی ندوی بحوالہ مشاہدات وتاثرات صفحہ 36
- ↑ جامعہ نور العلوم دا مختصر تعارف خدمات تے منصوبے صفحہ9
- ↑ تابندہ نقوش بحوالہ مشاہدات وتاثرات ص117تا122
- ↑ آپ حمید الدین صاحب اک جامع الکمالات شخصیت بحوالہ مشاہدات وتأثرات ص 123تا 127
- ↑ مستفاد مشاہدات وتاثرات
- نورالعلوم دے درخشندہ ستارے (مطبوعہ 2011)