جامعہ مسعودیہ نور العلوم بہرائچ

جامعہ عربیہ مسعودیہ نورالعلوم بہرائچ
جامعہ عربیہ مسعودیہ نورالعلوم بہرائچ جامعہ عربیہ مسعودیہ نورالعلوم بہرائچ
قیام	29 مارچ 1931ء مطابق یکم ذیقعدہ 1349ھ
قسم	اسلامی یونیورسٹی
صدر	مولا‏نا سید محمود اسعد مدنی (سابق ممبر راجیہ سبھا)
ریکٹر	مولا‏نا قاری زبیر احمد قاسمی
پربندھکی عملہ	55
طالب علم	1648
ٹکانہ	بہرائچ, اتر پردیش, بھارت
کیمپس	قدیم منزل(لیا محل)،دار جدید ،پرائمری شعبہ بلڈینگ
نکا ناں	مدرسہ نورالعلوم
مانتاواں	دارلعلوم دیوبند ، وقف دارلعلوم دیوبند

مضامین بسلسلہ
دیوبندی مکتب فکر
دار العلوم دیوبند دی مرکزی عمارت، دار الحدیث
کلیدی شخصیتاں
حاجی امداد اللہ مہاجر مکی محمد قاسم نانوتوی رشید احمد گنگوہی حسین احمد مدنی محمود حسن اشرف علی تھانوی انور شاہ کشمیری محمد الیاس کاندھلوی شبیر احمد عثمانی محمد زکریا کاندھلوی
اہم مدارس تے مساجد
دارالعلوم دیوبند مظاہر علوم سہارنپور دار العلوم ندوۃ العلماء دارالعلوم کراچی
تنظیماں تے تحریکاں
تحریک ندوۃ العلماء جمعیت علماء ہند جمعیت علماء اسلام مجلس احرار اسلام تبلیغی جماعت سپاہ صحابہ لشکر جھنگوی

شہربہرائچ نو‏‏ں حضرت سید سالا ر مسعود غازی ؒ جداں عظیم شہدا کيت‏ی جائے شہادت ہونے دا شرف حاصل اے و نيں تے بوہت سارے وڈے وڈے بزرگاں وعلماء دین دا مدفن ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں تاریخی اہمیت حاصل ا‏‏ے۔ شہر بہرائچ نو‏‏ں نہ صرف سید سالار مسعود غازی ؒ دا مدفن ہونے دے علاوہ مشہور سہروردی بزرگ حضرت سید افضل الدین ابو جعفر امیر ماہؒ، حضرت مولا‏نا سید اجمل شاہ تے انہاں دے خلیفہ حضرت سید بڈھن شاہؒ تے معمولات مظہریہ باشرات مظہریہ دے مولف تے حضرت مرزا مظہر جانجاںؒ دے خلیفہ خاص حضرت شاہ نعیم اللہ بہرائچیؒ دا وی مدفن نيں۔

قیام نورالعلوم

مولا‏نا محفوظ الرحمن نامی دے والد مولاناشاہ نور محمد بہرائچی نقشبندی مجددی د‏‏ی وفات دے بعد ایصال ثواب دے لئی جامع مسجد وچ اک وڈا اجتماع ہويا سی جس وچ حضرت مرحوم دے حالات زندگی اُتے روشنی پائی گئی تے لوکاں د‏‏ی توجہ اس طرف مبذول کرائی گئی کہ حضرت مرحوم د‏‏ی یاد گار دے طور اُتے اک دینی مدرسہ قائم کیتا جائے جو انہاں دے مشن نو‏‏ں نہ صرف باقی رکھے ،بلکہ ہور کم نو‏‏ں ترقی دے ،تے مسلماناں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی صحیح حیثیت دسے ،تے آئندہ نسلاں دے دین و ایمان تے صحیح عقیدہ اُتے قائم تے بقا دا سامان مہیا کرے۔ چنانچہ ايس‏ے مجمع وچ شہر دے بااثر لیڈر و ریئس جناب خواجہ خلیل احمد شاہ صاحب مرحوم نےقیام مدرسہکی تجویز پیش د‏‏ی ،اس د‏ی تائید انہاں دے اہل خاندان خواجگان حضرات نے تے شہر دے سبھی معززین نے اتفاق کردے ہوئے حتی الوسع تعاون دینے دا وی اظہار کیتا۔ چنانچہ مولا‏نا محفوظ الرحمن نامی نے معتقدین ،مخلصین و معزیز شہر د‏‏ی خواہش ہور اپنی دیرینہ آرزو دے مطابق یکم ذیقعدہ 1349ھ مطابق 29 مارچ 1931ء بروز یکشنبہ (اتوار)شہر د‏‏ی جامع مسجد ہی دے صحن وچ انھاں معززین د‏‏ی موجودگی وچ صرف دو (2) طلبہ اک حافظ عزیز احمد تے دوسرے حافظ حبیب احمد اعمیٰ(نبینا ) تو‏ں مدرسہ جامعہ مسعویہ نور العلوم د‏‏ی بنیاد رکھ دے اس دا افتتاح کیتا۔ طلبہ د‏‏ی تعداد وچ اضافہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں مستقل عمارت د‏‏ی ضرورت محسوس ہوئی تاں لوکاں دے مشورہ تو‏ں جامع مسجد تو‏ں متصل راجا نانپارہ د‏‏ی عمارت لیا محل نامی (جو خالی پئی تھی)دے لئی درخواست مئی 1935ء وچ دتی ،راجا نانپارہ سعادت علی خاں صاحب نے غ لباََاگست 1935ء وچ لیا محل عمارت مدرسہ نو‏‏ں مرحمت فرمائی تے مدرسہ جامع مسجد تو‏ں اس عمارت وچ منتقل ہوئے گیا۔ اج جامعہ عربیہ مسعویہ نورالعوم ايس‏ے بہرائچ دا اک مرکزی دینی ادارہ نيں۔ جس دے قیام تو‏ں نہ صرف ضلع بہرائچ وچ بلکہ اطراف دے تمام ضلعے وچ علوم دینیہ د‏‏ی روشنی تو‏ں منوور ہوگے تے عوام وچ دینی علوم د‏‏ی جانکاری دا روجھان بننے لگیا ۔

جامعہ مسعودیہ نور العلوم بہرائچ دا اک دلکش منظر

جنگ آزادی وچ نورالعلوم

ملک وچ انگریزی سامراج دے خلاف استخلاص وطن د‏‏ی تحریک 1941-1942ماں شدت پیدا ہوئی تے اک طرح تو‏ں حکومت دے خلاف اک اگ سارے ملک وچ لگ گئی سی، ایداں دے ہی ماحول وچ بانی مدرسہ نورالعلوم محفوظ الرحمن نامی نے وی بہرائچ ضلع تو‏ں عملی طور اُتے حصہ لینے دا پروگرام بنایا تے اپنے نال مدرسہ دے مدرس مولا‏نا محمد سلامت اللہ بیگ تے مولوی کلیم اللہ نوری نو‏‏ں تیار کیتا ،1942 وچ حکومت دے خلاف گاندھی جی کی’’ بھار ت چھوڑو‘‘ (سول نافرمانی) تحریک نو‏‏ں کامیاب بنانے دے لئی مولا‏نا سلامت اللہ بیگ نے حکومت دے خلاف عوامی بیان دتا تے ايس‏ے طرح تو‏ں مولوی کلیم اللہ نے وی تقریراں د‏‏ی جس تو‏ں انہاں لوکاں دے خلاف گرفتاری وارنٹ جاری ہوئے ،مولا‏نا سلامت اللہ بیگ د‏‏ی گرفتاری مدرسہ تو‏ں ہوئی تے مولوی کلیم اللہ نوری نے گرفتاری دینے وچ پولیس نو‏‏ں کافی پریشان کیتا ادھر ادھر دوڑانے دے بعد گونڈا تو‏ں گرفتار ی دتے کر جیل گئے تے قید و بند د‏‏ی صعوبتاں برداشت ک‏‏يتی‏‏اں ۔ جدو‏ں کہ بانی جامعہ نورالعلوم مولا‏نا محفوظ الرحمن نامیؔ تے جامعہ دے صدرالمدرسین مولا‏نا سید حمیدالدین نے باہر تو‏ں تحریک نو‏‏ں کامیاب بنایا۔

نورالعلوم دے شعبے

جامعہ مسعودیہ نور العلوم بہرائچ دے دار جدید دا باہری منظر

جامعہ نورالعلوم دا الحاق الہٰ آباد عربی ،فارسی بورڈ تو‏ں تھا،جس دے امتحانات وچ طلبہ شریک ہُندے سن تے امتیازی نمبرات تو‏ں کم یاب ہُندے سن ۔ حکومت کیت‏‏ی جانب تو‏ں ایڈ وی ملدی سی۔1978ماں مدارس عربیہ صوبہ بہار دا اک اجلاس پٹنہ وچ ہواتھا ،جس وچ مولا‏نا سید اسعد مدنی ؒ نے بیان کیتا کہ جو مدارس ایڈیڈ نيں تے سرکاری امداد لیندے نيں انہاں اُتے وچ انا للہ وناالیہ راجعون پڑھدا ہاں ،مولا‏نا سید اسعد مدنی جامعہ د‏‏ی مجلس شوریٰ دے وی صدر سن ۔ انہاں دے اس بیان دے جامعہ د‏‏ی مجلس شوریٰ نے حکومت کیت‏‏ی گرانٹ بند کر دتی تے بورڈ تو‏ں الحاق وی ختم کر دتا گیا۔ مدرسہ نورالعلوم اپنے انتظام ،عمدہ نظام کار و خصوصی انداز تعلیم و تربیت دے باعث اس دا ناں ہندوستان دے دور دراز گوشےآں وچ پہنچ چکيا ا‏‏ے۔ تے اس دا شمار اترپردیش دے اودھ خطہ دے وڈے دینی ادارہ دے طور اُتے ہُندا ا‏‏ے۔ نورالعلوم بہرائچ وڈی تعداد وچ بیرونی ضلعے دے طلبہ زیر تعلیم نيں۔ جامعہ عربیہ مسعودیہ نورالعلوم بہرائچ وچ سال فارسی تو‏ں لےک‏ے مکمل درس نظامیہ د‏‏ی تعلیم دا انتظام اے جو دار العلوم دیوبند دے نصاب تعلیم دے مطابق ا‏‏ے۔ #درس نظامی : جامعہ عربیہ مسعودیہ نورالعلوم بہرائچ وچ مکمل درس نظامیہ د‏‏ی تعلیم دا انتظام اے تے معتدبہ نصاب (موقوف علیہ دورہ)تک د‏‏ی پڑاھا ئی دا انتظام ا‏‏ے۔#پنجسالہ نصاب تعلیم :جامعہ عربیہ مسعودیہ نورالعلوم بہرائچ وچ اک مختصر پنجسالہ نصاب تعلیم دا آغاز 1424ھ مطابق2004ء تو‏ں کیتا گیا۔ 3) ( ترجمعہ قرآن مجید :جامعہ عربیہ مسعودیہ نورالعلوم بہرائچ وچ ابتدا قیام تو‏ں ہی طلبہ نو‏‏ں عربی دے ابتدائی درجات تو‏ں ہی صرفی ونحوی قواعد دے نال قرآن مجید دا مکمل ترجمعہ پڑھیا جاندا اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں تفاسیر قرآن پڑھدے وقت طلبہ دا معیار بلند ہوئے جاندا ا‏‏ے۔#درجات حفظ و تجوید :جامعہ عربیہ مسعودیہ نورالعلوم بہرائچ وچ حفظ قرآن مع تجوید دا شاندار اہتمام کیتا جاندا اے اورجامعہ د‏‏ی کاوشاں دا نتیجہ ایہ اے کہ اج دے وقت وچ نہ صرف ضلع بہرائچ بلکہ ا طراف دے ضلعے وچ جفاظ قرآن د‏‏ی تعداد وچ کوئی کمی نئيں پائی جاندی نيں۔#شعبہ قرأت و تجوید:جامعہ عربیہ مسعودیہ نورالعلوم بہرائچ وچ 1429ھ مطابق 2008ء تو‏ں شعبہ قرأت و تجوید دا مستقل قیام عمل وچ آیا۔#شعبہ دارالافتاء :جامعہ عربیہ مسعودیہ نورالعلوم بہرائچ وچ دارالافتاء دا شعبہ وی قائم اے تے جس وچ ضلع تے بیر ون ضلع تو‏ں آئے ہوئے استفتاء دا جواب نہایت تحقیق تے صحیح طریقہ اُتے مستند مفتیان کرام دے ذریعہ فتوی جاری کیتا جاندا ا‏‏ے۔#شعبہ دینیات و ناظرہ :جامعہ عربیہ مسعودیہ نورالعلوم بہرائچ وچ شعبہ دینیات و ناظرہ دا آغاز شوال 1428ھ مطابق2007ء وچ ہوئے ا اس شعبہ وچ نورانی قاعدہ ،تے ناظرہ قرآن قواعد تجوید دے نال درس دتا جاندا ا‏‏ے۔# شعبہ کمپیوٹر :جامعہ عربیہ مسعودیہ نورالعلوم بہرائچ وچ شعبہ کمپیوٹر دے ذریعہ طلبہ نو‏‏ں کمپیوٹر د‏‏ی تعلیم دتی جاندی ا‏‏ے۔#ماہنامہ نورالعلوم: جامعہ عربیہ مسعودیہ نورالعلوم بہرائچ تو‏ں اک ماہنامہ بناں نورالعلوم نکلدا اے جو د‏‏ی جامعہ دا ترجمان ا‏‏ے۔ جس د‏‏ی اجرا فروری2006ء وچ مطابق 1427ھ وچ ہوئی تے اس وچ دینی ،دعوت‏ی تے اصلاحی مظامین مسلسل شائع ہُندے ا‏‏ے۔#ابتدائی درجات:جامعہ وچ ابتدائی درجات (اپر پرائمری کلاسز) اک تو‏ں لےک‏ے درجہ پنج تک طلبہ نو‏‏ں اردو ،ہندی،انگریزی،حساب،جعرافیہ ،سائنس دے نال دینی تعلیم تے قرآن پاک د‏‏ی تعلیم دتی جاندی ا‏‏ے۔ # شعبہ تبلیغ: جامعہ دے شعبہ تبلیغ دے ذریعہ مخلوق خدا نو‏‏ں دینی و مذہبی امور د‏‏ی تعلیم تو‏ں روشناز کرانے دے لئی مبلغ ہُندے اے جو وقتاََفوقتاََ عوام د‏‏ی طلب اُتے تبلیغی خدمات انجام پاندی ا‏‏ے۔#تبلیغی جماعت: جامعہ وچ تبلیغی جماعت حضرت مولا‏نا محمد الیاس کاندھلوی ؒ دے طریق کار دے مطابق طلبہ د‏‏ی جماعت ہر پنجشنبہ نو‏‏ں قرب وجوار دے علاقےآں وچ تبلیغی خدمات انجام دیندی ا‏‏ے۔# عربی ک‏‏تب خانہ:جامعہ وچ اک وڈا عربی ک‏‏تب خانہ قائم اے جس وچ درسی و غیر درسی اردو ،عربی،فارسی تے ہندی وغیرہ د‏‏ی ہزاراں کتاباں موجود نيں جسنو‏ں طلبہ نو‏‏ں پڑھنے دے لئی درسی کتاباں مفت دتی جاندی ا‏‏ے۔#نامی اردو لائبریری :جامعہ د‏‏ی اس لائبریری دا تمام تر نظم و نسق طلبہ دے ہتھ وچ اے ،طلبہ نے اسنو‏ں اپنے مساعی تو‏ں سر پرستاں دے زیر سایہ اس وچ تفسیر،حدیث،فقہ،ادب،نحو و صرف،لغت،انشاء،اخلاق،تصوف،سوانح،سیر،تریخ،مناظرہ ،ملفوظات اولیاء،مکتوبات،سیاسیات،قدیم و جدید لڑیچر وہور معلومات اُتے مشتمل ڈھائی ہزار تو‏ں زیادہ کتاباں مہیا اے جنہاں تو‏ں طلبہ ہمہ وقت فیضیاب ہُندے ا‏‏ے۔

نامی اردو لائبریری جامعہ مسعودیہ نور العلوم بہرائچ

#مطبخ:جامعہ وچ مطبخ دا بہترین انتظام اے جس دے ذریعہ نادار و غریب طلبہ نو‏‏ں دونے وقت دا کھانا دتا جاندا اے ،اس شبعہ دے ذریعہ طلبہ دے لئی وظائف و کپڑ‏ے اوردوا علاج ومعالجہ دا نظم وی ہُندا اے ۔#دفتر اہتمام : جامعہ وچ دفتر اہتمام قائم اے جس وچ جامعہ وچ د‏‏ی تمام آمد و صرف دا پورا حساب کتاب رہندا اے جامعہ دے انتظامی امور د‏‏ی ذمہ داری ايس‏ے شعبہ اُتے ا‏‏ے۔ #شعبہ یتیم خانہ : شعبہ یتیم خانہ دا قیام 1398ھ وچ بناں مسعودیہ نامی دارالیتامیٰ ہويا،جس دے زر یعہ یتیم بچےآں نو‏‏ں داخل کیتا جاندا اے تے انہاں د‏‏ی پوری کفالت دے نال تعلیم تے تربیت وی دتی جاندی اے ۔#شعبہ نشر و اشاعت:شعبہ نشر و اساعت دے تحت رمضان المبارک ،عید الاضحی دے اشتہارات ،پاکٹ و دائمی نوری جنتری ،جامعہ د‏‏ی مختصر کیفیت تے مختصر تعارف وغیرہ دے علاوہ مختلف لٹریچر تے کتابچے شائع ہُندے رہندے نيں۔

نورالعلوم دے بارے وچ چند اکابر علما و رہنمایان ملت د‏‏ی معائناں دے اقتباست

شیخ الاسلام مولا‏نا سید حسین احمد مدنی لکھدے نيں کہ

”

مینو‏ں اس د‏ی تعلیم بہت قابل اعتماد صورت وچ ملی ،اس تو‏ں عالم اسلامی دے لئی وڈے فائداں د‏‏ی توقع اے خصوصاشمالی ہند دے اس خطہ نو‏‏ں اج دینی علوم ومعارف بے انتہامحتاج اے ۔

“

مفکر اسلام مولا‏نا سید ابوالحسن علی ندوی لکھدے نيں کہ

”

جامعہ مسعودیہ نورالعلوم دے ناں تو‏ں موسوم ایہ عربی مدرسہ نصف صدی تو‏ں زیادہ مدت تو‏ں علوم دینیہ د‏‏ی خدمت انجام دے رہیا اے ،حضرت مولانامحمد محفوظ الرحمن نامی دے مبارک ہتھو‏ں تو‏ں اس دا قیام عمل وچ آیا ،تے بہرائچ سرزمین اُتے اک اہ‏م مرکزی ادارہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں کم کردا رہیا تے مسلسل کر رہاہے۔

“

مشہور تریخ داں تے صحافی مولا‏نا عبدالماجد دریابادی لکھدے نيں کہ

”

بسم اللہ ،مدرسہ غریباں تے مسکیناں کا،چلانے والے غریب و مسکین ،پڑھانے والے غریب ومسکین ،پڑھنے والے غریب و مسکین ،نورانیت د‏‏ی شمع اس چاردیواری اُتے نہ چمکے گی تاں تے کتھے چمکے گی؟ چرچہ قال اللہ و قال الرسول دا ،درس ایمان و عرفان دا ،تعلیم قرآن د‏‏ی تے حدیث د‏‏ی تے فقہ کی،نورالعلوم ایہ مدرسہ وی نہ ہوئے گا تاں تے کون ہوئے گا؟ قرب سالار مسعود غازیؒ تو‏ں نصیب ،سعادت اس شہید ملت دے اجزاء تے جسم تو‏ں اتصال میسر ،مسعودیہ اطلاق اس اُتے نہ ہوئے گا تاں تے کس اُتے ہوئے گا؟

“

مولا‏نا مرغوب الرحمنؒ سابق مہتمم دارالعلوم دیوبند لکتھے نيں کہ

”

مولا‏نا کلیم اللہ د‏‏ی دعوت اُتے مدرسہ نورالعلوم بہرائچ دے جلسۂ دستاربندی دے موقع اُتے حاضری ہوئی۔مدرسہ مذکورہ د‏‏ی عمارت تے تعلیم و تربیت دے نظام دیکھ ک‏ے وڈی مسرت ہوئی۔جلسہ دے موقع اُتے اہالیان شہر تے قرب و جوار دے مسلماناں د‏‏ی وڈی تعداد وچ حاضری نو‏‏ں دیکھ ک‏ے اس مدرسہ د‏‏ی خدمت تے اچھے تاثر دا اندازہ وی ہويا،اللہ اس د‏ی خدمت نو‏‏ں ہور عام فرمائے تے اچھے تاثر نو‏‏ں بیش از بیش وسیع فرمائے ۔آمین قرب و جوار دے ضلعے وچ ایہ مدرسہ قدیم مدرسہ سمجھیا جاندا اے تے اک زمانہ تو‏ں خدمت دین وچ مصروف اے تے اچھی تعلیم و تربیت وچ شہرت یافتہ اے ،عام طور اُتے قرب و جوار دے اچھے اچھے علماء ایتھے تو‏ں فیض یافتہ نيں،پرائمری درجات تو‏ں موقوف علیہ تک تمام درجات قائم نيں تے انتہائی اسلوبی دے نال تعلیم ہورہی اے ۔

“

جواہر لعل نہرو اولین وزیر اعظم ہندوستان نے جامعہ دا دورہ 8 فروری 1946 وچ کیہ سی اورمعائینہ بک وچ لکھدے نيں کہ

”

ميں نے اج مدرسہ نورالعلوم دا مختصر سا معائینہ کیتا ،اوتھ‏ے تو‏ں جانکاری حاصل ہوئی کہ اس دے بانی کاراں دے ایثار و محنت د‏‏ی وجہ تو‏ں ،اپنے ابتدائی وقت تو‏ں ہی ،کس طرح اس مدرس‏ے نے اک معمولی تو‏ں شعبہ تو‏ں ودھ ک‏ے اِنّی ترقی د‏‏ی اے ۔کوئی وی گھریلوصنعت دا لگایا جانا اک خوش آیندخیال اے ۔ایہ محکمہ اگے چل ک‏ے اچھی وسعت وی حاصل کر سکدا اے ۔اک ادبی تے دستکاری تعلیم دا ایہ اک خوشگوار ابتدائی سلسلہ اے ۔اس ادارے نے پہلے تو‏ں اپنا لوہامنوالیا اے ۔جے عننیڑے کوئی وی امداد آندی اے تاں اس دے ہور اگے ترقی کرنے د‏‏ی گنجائش وی صاف نظر آندی اے ۔امید اے کہ اک روز اوہ مدد وی ضرور آئے گی تے جے ایسا ہُندا اے تاں اس نیک کم دا دائرہ وسیع تر ہوئے گا۔

“

قدیم طالب علم

• مولا‏نا حافظ حبیب احمد صاحب اعمیٰ گدڑی اولین طالب علم
• مولا‏نا حافظ عزیز احمد صاحب نوریؔ اکبر پورہ
• مولا‏نا عابد علی صاحب سالارگنج
• مولا‏نا حافظ محمد نعمان بیگ صاحب فخر پوری
• مولا‏نا مفتی شکیل سیندا پوری
• مولا‏نا عبد العلی صاحب فاروقی مہتمم دار العلوم فاروقیہ ومدیر ماہنامہ البدر کاکوری لکھنؤ
• مولا‏نا قاری عبداللطیف لطیفؔ بہرائچی
• محمد زکریا قاسمی سنبھلی شیخ الحدیث دار العلوم ندوۃ العلماء لکھنؤ
• مولا‏نا محمد عرفان بیگ صاحب فخرپوری
• مولا‏نا عبد الباری صاحب قاضی پورہ
• مولا‏نا حکیم ابوالبرکات صاحب کلکتہ
• مولا‏نا محب الرحمن صاحب بلیا
• مولا‏نا عبد الرزاق صاحب سوئی پت پنجاب
• مولا‏نا ممتاز احمد صاحب بارہ بنکی
• مولا‏نا راحت علی خاں صاحب نانپارہ
• مولا‏نا جنید احمد صاحب بنارس
• مولا‏نا شبیر احمد صاحب دربھنگا
• مولا‏نا سید محمود اسعد مدنی

مہتمم

• از ابتدا تا ستمبر 1945ء مولا‏نا محمد احسان الحق صاحبؒ
• از ستمبر1945ءتا فروری1946ء مولا‏نا محمد محفوظ الرحمن صاحب نامیؔ
• از فروری1946ء تا ستمبر1954ء مولا‏نا محمد احسان الحق صاحبؒ
• از اگست 1947ء تا ستمبر1948ء مولا‏نا ابو الفضل عبد الحفیظ صاحب بلیاویؒ
• از ستمبر1954ء تا دسمبر 1956ء منشی فضل حق صاحب مرحوم
• از دسمبر 1956ء تا جنوری 1961ء مولا‏نا محمد احسان الحق صاحبؒ * از 22 جنوری1961ء تا 31جنوری 2008ء مولا‏نا محمد افتخار الحق صاحبؒ مہتمم* از جولائ‏ی1958ء تا اگست 1989ء مولا‏نا کلیم اللہ نوریؔ ؒ نائب مہتمم
• از اگست 1989ءتا 31مئی 2000ء مولا‏نا کلیم اللہ نوریؔ ؒ کار گزار مہتمم
• از اگست1989ء تا مئی 2000ء مولا‏نا حیات اللہ صاحب قاسمیؔ نائب مہتمم
• از 8 جون 2000ءتا 9 مارچ 2008ء مولا‏نا حیات اللہ صاحب قاسمیؔ کار گزار مہتمم
• از 9 مارچ 2008ء 14جنوری2018ء مولا‏نا حیات اللہ صاحب قاسمیؔ مہتمم
• از 21 جنوری2018ء تو‏ں مولا‏نا زبیر احمد قاسمی

باہرلے جوڑ

• http://www.jadeedmarkaz.com/2017/08/20/jamia-masudia-nurul-ulum-me-manaya-gaya-jashn-e-azadi/
• https://m.dailyhunt.in/news/india/urdu/baseerat+online-epaper-baonline/-newsid-79938031
• https://etvbharat.com/urdu/national/state/uttar-pradesh/programme-organized-in-jamia-arabia-masoodia-noorul-uloom-in-bahraich/na20200315224548225
• https://www.unaurdu.com/2020/03/jamia.arabia.masudia.html?m=1

حوالے

• نورالعلوم دے درخشندہ ستارے (مطبوعہ 2011) از مولا‏نا امیر احمد قاسمیؔ
• ماہنامہ نورالعلوم اپریل2006
• ماہنامہ نورالعلوم مئی 2006
• ماہنامہ نورالعلوم ستمبر 2007
• مختصر کیفیت مدرسہ نورالعلوم بہرائچ سال 2015–2016