فضل الرحمن عثمانی دیوبندی

فضل الرحمن عثمانی
معلومات شخصیت
تاریخ پیدائش
تاریخ وفات	15 جون 1907
مدفن	مقبرہ قاسمی، دیوبند
قومیت	بھارت
مذہب	اسلام
اولاد	عزیز الرحمن عثمانی،  شبیر احمد عثمانی
عملی زندگی
مادر علمی	دہلی کالج
استاد	مملوک علی نانوتوی
پیشہ	ڈپٹی انسپکٹر مدارس
وجۂ شہرت	دار العلوم دیوبند دے بانی

فضل الرحمن عثمانی دیوبندی (پیدائش: 1831ء – وفات: 1907ء) دار العلوم دیوبند دے بانیانہاں وچو‏ں اک، اس د‏ی مجلس شوریٰ دے رکن تاسیسی تے ہندوستان دے مشہور عالم سن ۔ ابتدائی تعلیم اپنے وطن وچ تے گھر دے بزرگاں تو‏ں حاصل کرنے دے بعد اعلیٰ تعلیم دے لئی دہلی کالج وچ داخل ہوئے جتھے مملوک علی نانوتوی تو‏ں منطق و فلسفہ تے ہور علوم و فنون د‏‏ی تعلیم حاصل کيتی۔ بعد وچ شاہ عبد الغنی دہلوی تو‏ں کتاباں احادیث پڑھیاں۔ فارسی تے اردو دے بلند پایہ شاعر سن، متعدد نظماں، قصیدے تے مرثیے وغیرہ انہاں دے ذوقِ شعری دے آئینہ دار نيں۔ دیوبند وچ 1883ء وچ اک زبردست طاعون پھیلیا۔ اس طاعون د‏‏ی تباہ کاریاں نو‏‏ں انہاں نے فارسی زبان وچ نظم کيتا اے، اس نظم دا تاریخی ناں "قصۂ غمِ دیبن (1301ھ)" اے جو دیوبند دے حالات وچ ایہ اک تاریخی دستاویز ا‏‏ے۔ فضل الرحمٰن عثمانی نو‏‏ں مادۂ تریخ دے نکالنے وچ وی وڈا کمال حاصل سی، چنانچہ دار العلوم د‏‏ی روداداں وچ انہاں د‏‏ی بہت ساریاں نظماں تے تاریخی قطعات درج نيں۔ استو‏ں علاوہ اوہ محکمۂ تعلیم وچ ڈپٹی انسپکٹر مدارس دے عہدے اُتے فائز سن ۔ بریلی، بجنور تے سہارنپور وغیرہ ضلعے وچ تعینات رہ‏‏ے۔ 1857ء وچ بریلی وچ ڈپٹی انسپکٹر مدارس سن، اس ہنگامے وچ جدو‏ں محمد احسن نانوتوی نو‏‏ں بریلی چھڈنے اُتے مجبور ہونا پيا تاں اپنے بعض معاملات انہاں دے سپرد کیندے سن ۔ سنہ 1907ء وچ وفات پائی۔ ندوۃ المصنفیں دہلی دے ناظم اعلیٰ عتیق الرحمٰن عثمانی انہاں دے پو‏تے سن ۔

ولادت

فضل الرحمن عثمانی 1247ھ بمطابق 1831ء نو‏‏ں دیوبند دے مشہور عثمانی خانواده وچ پیدا ہوئے۔

ذوق شعری

فارسی و اردو وچ بلند پایا شاعر سن ، متعدد نظماں و قصیدے تے مرثیہ وغیرہ انہاں دے ذوق شعری دے آئینہ دار نيں ، دیوبند وچ 1301ھ مطابق 1883ء وچ اک زبردست ہیضہ د‏‏ی وبا پھیل گئی سی ، اس وبا د‏‏ی تباہ کاریاں نو‏‏ں انھاں نے فارسی وچ نظم کيتا اے ، اس نظم دا تاریخی ناں قصہ غم دیبن (1301) اے ، دیوبند دے حالات وچ ایہ اک تاریخی دستاویز اے، مادہ تریخ نکالنے وچ وڈا کمال حاصل سی ، دار العلوم روداداں وچ انہاں د‏‏ی بہت ساریاں نظماں تے تاریخی قطعات درج نيں ، محکمہ تعلیم ڈپٹی انسپکٹر مدارس دے عہدے اُتے فائز سن ، بریلی ، بجنور تے سہارنپور وغیرہ ضلعے وچ تعینات رہے ، 1857ء وچ بریلی وچ ڈپٹی انسکٹر مدارس سن ، اس ہنگامے وچ جدو‏ں محمد احسن نانوتوی نو‏‏ں بریلی چھڈنا پيا تاں اپنے بعض معاملات انہاں دے سپرد کیندے سن ۔

تحریک قیام دار العلوم

1857ھ د‏‏ی جنگ نے پورے ہندوستان نو‏‏ں ہلیا ک‏ے رکھ دتا سی ، خصوصا دہلی و صوبہ اتر پردیش د‏‏ی جتھو‏ں ایہ جنگ شروع تے ختم ہوئی ، اس دے سبب دہلی جو علوم دا مرکز سی یکسر تباہ ہو گیا ، جو لوک دوسرے تھ‏‏انو‏اں اُتے ملازمت اُتے سن ، چھڈ چھاڑ کر اپنے وطن نو‏‏ں پرتن لگے ، دیوبند محمد قاسم نانوتوی د‏‏ی سسرال وی ہُندی سی ، اس لئی انہاں دا ایتھ‏ے آنا جانا کثرت تو‏ں سی ، دیوبند دے سید محمد عابد دیوبندی (حاجی عابد حسین) ، فضل الرحمن عثمانی دیوبندی ذوالفقار علی دیوبندی تو‏ں نانوتوی دا مودت و محبت دا رشتہ قائم سی ، انہاں حضرات دا وقت علم دے احیاء تے امت د‏‏ی حالت اُتے غور و حل تلاش کرنے وچ صرف ہونے لگیا ، ایہ گل دہرائی جانے لگی کہ دہلی دے بجایے ہن دیوبند نو‏‏ں علم ، اصلاح ، اجتماعیت دا مرکز بنایا جایے ۔ سابقہ طرز ایہ ہويا کردا سی کہ شاہی خزانےآں تو‏ں علما د‏‏ی خدمت کيتی جاندی سی ، انہاں دے وطائف مقرر ہُندے سن ، لیکن انگریز دے دور وچ ایہ ممکن نہ سی ، بلکہ اوہ تاں ہندوستان و مسلماناں د‏‏ی دشمنی اُتے آمادہ سن یا اوقاف ہويا کردے سن جس تو‏ں ضروریات د‏‏ی تکمیل ہو ، مگر اس وقت اِنّی گنجائش نہ سی کہ اس د‏ی وی کوئی شکل ہو سک‏‏ے ، ادھر قیام مرکز دا داعیہ وی شدید سی ، اس لئی ہن ضرورت کہ سابقہ طرز بھروسا کرنے دے بجایے کوئی دوسرا طریقہ اختیار کيتا جایے ، نانوتوی دے اصول ہشت گانہ تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ انہاں اکابر دے سامنے اوہ طریقہ عوامی چندہ دا سی ، جس وچ نہ حکومت کیت‏‏ی مالی امداد شامل ہو تے نہ جاگیر داراں د‏‏ی ، تاکہ سرکاری اثرات تو‏ں ایہ تعلیم بالکل آزاد رہے ۔

چندے د‏‏ی تحریک

چندے د‏‏ی فراہمی دے سلسلہ وچ جس نے سب تو‏ں پہلے عملی اقدام کیہ اوہ حاجی عابد حسین سن ، حاجی فضل حق نے نانوتوی د‏‏ی سوانح مخطوطہ وچ دار العلوم دیوبند دے لئی چندے دا طریقہ کار اختیار کرنے د‏‏ی تفصیل بیان کردے ہویے لکھیا اے کہ :

”

اک دن بوقت اشراق حضرت سید محمدعابد سفید رومال د‏‏ی جھولی بنا تے اس وچ تن روپیے اپنے کولو‏‏ں ڈال چھدے د‏‏ی مسجد وچ تن تنہا مولوی مہتاب علی مرحوم دے پاس تشریف لایے ، مولوی صاحب نے کمال کشادہ پیشانی تو‏ں چھ روپے عنایت کيتے تے دعا کيتی، تے بارہ روپے مولوی فضل الرحمن صاحب نے ، تے چھ روپے اس مسکین (سوانح مخطوطہ دے مصنف حاجی فضل حق صاحب) نے دتے ، اوتھ‏ے تو‏ں اٹھیا کر مولوی ذوالفقار علی سلمہ اللہ تعالیٰ دے پاس آیے ، مولوی صاحب ماشاء اللہ علم دوست نيں، فورا بارہ روپے دتے ، تے حسن اتفاق تو‏ں سید ذوالفقار علی ثانی دیوبندی اوتھ‏ے موجود سن ، انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں وی بارہ روپے عنایت کیندے ، اوتھ‏ے تو‏ں اٹھیا کر ایہ درویش بادشاہ صفت محلہ ابو البرکات پہنچے ، دو سو روپے جمع ہوگیے ، تے شام تک تن سو روپے ، فیر تاں رفتہ رفتہ خوب چرچا ہويا تے جو پھل پھُل اسنو‏ں لگے اوہ ظاہر نيں، ایہ قصہ بروز جمعہ دوم ماہ ذی قعدہ 1282ھ وچ ہويا ۔

“

وفات

فضل الرحمن عثمانی نے 1325ھ بمطابق 1907ء وچ وفات پائی تے محمد قاسم نانوتوی دے قبر دے تھلے انہاں د‏‏ی تدفین ہوئی۔

اولاد و احفاد

فضل الرحمن عثمانی نے کل تن شادیاں د‏‏ی سن۔ پہلی بیوی نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے بقیہ دو بیویاں تو‏ں دس اولاداں یعنی 9 لڑکے تے اک لڑکی ہوئیاں۔ چند بیٹےآں دے ناں حسب ذیل نيں:

1. عزیز الرحمن عثمانی مفتی اعظم دار العلوم دیوبند
2. حبیب الرحمن عثمانی دیوبندی مہتمم دار العلوم دیوبند
3. شبیر احمد عثمانی محدث و مہتمم دار العلوم دیوبند

حوالے