محمد یعقوب نانوتوی

محمد یعقوب نانوتوی
جم	2 جولائی 1833   Nanauta, سہارنپور ضلع، اتر پردیش، برطانوی ہند دے صوبے تے علاقے
وفات	21 دسمبر 1884 (51 سال)  Nanauta, اتر پردیش, India
رہائش	نانوتہ دہلی اجمیر
شہریت	برطانوی ہندستان
والد	مملوک علی نانوتوی
مناصب
مہتمم دارالعلوم دیوبند
دفتر وچ ۱۸۶۷  – ۲۱ دسمبر ۱۸۸۴
عملی زندگی
استاذ	مملوک علی نانوتوی ،  احمد علی سہارن پوری
تلمیذ خاص	سید ممتاز علی
پیشہ	Teacher at Islamic Madrassa

سانچہ:حوالہ داں مولانا محمد یعقوب دار العلوم دے اس عظیم منصب اُتے سب تو‏ں پہلے حضرت مولانا محمد یعقوب نا نو توی فائز ہوئے انہاں نے اپنے والد ماجد حضرت مولانا مملوک علی تے حصرت شاہ عبد الغنی مجددی دہلویؒ تو‏ں تحصیل علوم د‏‏ی سی۔ حضرت مولانا محمد یعقوب نا نو توی 13صفر 1394مطابق 1834ء نو‏‏ں نا نو تہ وچ پید ا ہوئے۔ منظور احمد غلام حسین تے شمس الضحی انہاں دے تا ریخی ناں نيں قران مجید نا نو تہ وچ حفظ کیتا محرم 1206ہ مطابق 1844ء وچ جدو‏ں انہاں د‏‏ی عمر گیا رہ سال د‏‏ی سی انہاں دے والد ماجد انہاں نو‏‏ں دہلی لے گئے میزان منشعب تے گلستاں تو‏ں انہاں دتی تعلیم شروع ہوئی تمام علوم متدا ولہ اپنے والد تو‏ں حاصل کیتے البتہ علم حدیث د‏‏ی تحصیل حضرت شاہ عبد الغنی مجددی تو‏ں د‏‏ی علوم منقول و معقول وچ اپنے والد ماجد دے مثل سن ۔ ذی الحجہ 1267ہ مطا بق 1851ء وچ حضرت مولانا مملوک علی دا انتقال ہو گیا اس دے اک سال بعد تک قیام رہیا بعد ازں اجمیر دے نو‏‏ں ر منٹ دا لج وچ انہاں دا تقرر ہو گیا مکتوبات یعقوبی وچ لکھیا اے : اجمیر وچ 30روپے اُتے ملیا ز م ہو ک‏ے تشریف لے گئے اس وقت آپ بوہت گھٹ سن سن اُتے نسپل اجمیر دا لج نے دیکھ ک‏ے کہیا مو لوی تاں چنگا اے مگر نو عمر تے کم سن اے اُتے نسپل د‏‏ی سفارش اُتے اپ نو‏‏ں ڈپٹی کلکٹر ی دا عہد ہ دتا گیا مگر اپ نے قبول نئيں کیتا اس دے بعد اپ نو‏‏ں سو رو پیے ماہويا را اُتے بنارس بھیجیا گیا اوتھ‏ے تو‏ں ڈیڑ ھ سو روپیکی تنخواہ اُتے ڈپٹی انسپکٹر بنا ک‏ے سہا رنپور وچ تقرر ہو ا ہایتھے عزر دا وا قعہ پیش آیا اس زمانے وچ نا نو تہ وچ قیام رہیا سرکاری ملازم تو‏ں استفا دے ک‏ے سبکدوش ہو گئے تے میرٹھ وچ منشی ممتاز علی دے مطبع وچ ملیا زم ہو گئے سوا نح قا سمی وچ خود لکھدے نيں منشی ممتاز علی صاحب نے میر ٹھ وچ چھا پہ خا نہ قائم کیتا مولوی محمد قاسم صاحب نو‏‏ں پرانی دو ستی دے سبب بلا لیا اوہی تصحیح د‏‏ی خدمت سی ایہ کم برائے ناں سی مقصود انہاں دا مو لوی صاحب نو‏‏ں اپنے رکھنا سی احقر اس زمانے وچ بریلی تے لکھنوء ہو ک‏ے میر ٹھ وچ اسی چھاپہ خا نے وچ نو کر ہو گیا 1283ہ مطابق 1866ء وچ دیو بند تشریف لیائے تے ایتھ‏ے تدریس د‏‏ی منصب اُتے فائز ہوئے دار العلوم دے پہلے شیخ الحدیث سن انہاں دے فیص و تعلیم و تر بیت نے بوہت سارے ممتاز عالماں پیدا کیتے جو آسمان و علم وفضل دے آفتاب و ما ہندا ب بن کر چمکے 19سال مدرسہ وچ 77طلبہ نے آپ تو‏ں علوم نبو ایہ د‏‏ی تحصیل د‏‏ی جنہاں وچ مولا نا عبد الحق پور قا ضوی 249 مولانا عبد اللہ 249مولانا فتح محمد سی نوی 249 شیخ الہند مولانا محمود حسن دیو بندی 249مولانا خلیل احمد 249 مولانا احمد حسن امرو ہوئی 249 مولانا فخر الحسن گنگو ہی 249 مولانا حکیم منصور خاں مراد آباد ی 249 مفتی عزیزالرحمان دیو بندی 249 مولانا حا فظ محمد احمد تے مولانا حبیب الر حمان عثمانی رحہماللہ جداں مشا ہیر تے یگانہ ء عالماں شا مل نيں حضرت مولانا یعقوب او ران دے تلا مزہ دے فیض و تعلیم نو‏‏ں دیکھدے ہو ئے جے ایہ کہیا جا ئے تاں مبا لغہ نہ ہوئے گا کہ اس وقت ہند و پاک 249 بنگلہ دیش 249افغا نستان تے وسط ایشیاماں جس قدر عالماں ء مو جو د نيں انہاں د‏‏ی وڈی تعداد اسی خوان علم د‏‏ی ز لہ رہیا اے انہاں کیک حلقہ ء درس د‏‏ی نسبت اشرف السوا نح وچ لکھیا اے کہ : حضرت مولانا یعقوب جو علاوہ ہر فن وچ ماہر ہو نے دے بہت وڈے صا حب با طن تے شیخ دا مل وی سن حضرت مولانا اشرف علی سی نوی نے مولانا ممدوح تو‏ں وڈے بڑ ے فیو ض و بر کات حا صل کیتے تے زیادہ تر علوم عجبیہ و غر یبہ انہاں نو‏ں تو‏ں حا صل کیتے تے مو لانا دے اکثر اقوال او احوال و حقا ئق و معارف نہا یت لطف لے ک‏ے بیان فر ما یا کردے نيں تے آنکھو ں سے زار و قطار آنسوجا ری نيں حضرت مولانا محمد یعقوب نے حضرت حاجی امدا داللہ مہا جر مکی تو‏ں سلوک و معرفت دے مقا مات طے کیتے سن اکثر جزکیف د‏‏ی حا لت طاری رہندی سی دنوی علا ئق دے جا نب مطلق تاں جہ نہ سی انہاں نے جو خطوط اپنے اک مرید منشی محمد قا سم نواں نگری دے ناں لکھے اے اوہ سلوک و معرفت کامر قع تے حقا ئق تصوف دا دستور العمل نيں مسالک دے لئی اوہ اک جا مع ہدا ہت نامہ نيں با و جو د کہ مزاج وچ جلال تے جزب دا غلبہ سی تے اس رعب تے اثر دا ایہ عالم سی کہ لو گ گل کر تے ہو ئے گھبر تے سن مگر اپ ہر شخص تو‏ں نہایت اخلاق و توضع دے سا تھ پیش آندے سن اپنے بزرگو ں د‏‏ی طرح مزاج وچ وڈا استغنا سی جس دا اندا ز اس و ا قعہ تو‏ں کیتا جا سکدا اے کہ اک صاحب نے جنہاں نو‏ں مولانا دے مزاج وچ برا دخل سی عرص کیتا فلاں نواب صاحب د‏‏ی وڈی خوا ہش اے کہ اک مر تبہ اپ انہاں دے ایتھ‏ے تشریف لے جا ئاں مولانا نے فرما دتا اساں سنیا اے کہ جو مو لوی نواب صاحب دے ایتھ‏ے جا تاہے نواب صاحب اسنو‏ں سو رو پہ دیندے نيں اس لئی اوہ شا ید دو سو رو پئے دے داں سو دو سو ساڈے کِنے دن دے لئی نيں اسيں اوتھ‏ے جا ک‏ے مو لویت دے ناں اُتے دھبہ نہ لگیا ئاں گے مکتوبات یعقوبی دے دیبا چہ نگار حکیم امیر احمد کلھتے نيں اپ دے صد ہا شا گرد بلاد ہندوستان دا بل و بخارا وغیرہ وچ مو جود نيں آپ جامع علوم معقول و منقول نيں فا صل اجل تے عالم ہو نے دے علاوہ سالک و مجزوب وی سن تے جسیے کہ اپ رو حانی طیب سن اسی طرح امراص ظا ہری دا وی علاج کر تے سن اپ نہا یت خوش وضع 249خوش خلق 249 خوش خو 249 خوش لہجہ 249و خوش گفتگو سن بڑ ے صا حب کمال و مکا شفات سن ا پ تو‏ں بہت پشین گو ئیاں صادر ہو ئاں جنہاں وچ بعض دا صدور ہو چکيا اے جو باقی اے انہاں دا انتظار اے اپ نے دو حج کیتے پہلا حج 1277ہ مطا بق 1860ء وچ حضرت مولا نا قا سم قدس سر ہ د‏‏ی معیت وچ کیہ گیا حضرت مولانا مظفر حسین دا نددھلوی تے حضرت حاجی عا بد دیو بندی وی نال سن ایہ سفر پنجاب تے سندھ دے را ستے تو‏ں کیتا گیا بیاض یعقوبی وچ خود انہاں نے اس سفر د‏‏ی مفصل یا دا شت لکھی اے درسرے حج دے لئی 1294دہ وچ تشریف لے گئے اس مرتبہ وی عالماں د‏‏ی اک جماعت د‏‏ی معیت وچ رہی حضرت مولانا نا نو توی حضرت مولانا گنگاوہی حضرت مولانا مظہر نا نو توی تے حضرت مو لا نا منیر نا نو توی حضرت مولانا حکیم ضیاء الدین تے حضرت مو لانا محمود حسن دیو بندی وغیرہ حضرات دے علاوہ اس مقدس قا فلے وچ تقریباً سو آدمی سن مو لوی جما ل الدین بھو پالی 249حضرت مولانا مملو ک علی دے شا گرد سن انہاں نے اس تعلق دے بنا اُتے حضرت مولانا یعقوب نو‏‏ں اک وڈے مشا ہرہ اُتے بھو پال طلب فرما یا مگر اٖپ نے دار العلوم د‏‏ی قلیل تنخواہ دے با و جو د دار العلوم تو‏ں ترک تعلق نو‏‏ں پسند نہ فرما یا تے اپنے بھانجے مو لانا خلیل اختر نو‏‏ں بھو پال بھیج دتا ۔ مولانا یعقوب شعر و شا عری تو‏ں ذوق رکھدے سن گمناں تخلص سی انہو ں نے دہلی وچ بزمانے طا لب علمی غالب مو من 249 ذوق 249 تے آزردہ جداں یگانہ روز گار شعرا نو‏‏ں دیکھیا سی تے انہاں د‏‏ی مجا لس سخن د‏‏ی ہنگا ماں تو‏ں انہاں دے کان آشنا سن اپنے اک خط وچ مستر شد منشی محمد قا سم نواں نگری نو‏‏ں مشو رہ دتا اے کہ اوہ دررسودا تے ذوق دے کلام کوودھیا کرن اس وچ درد واثر اے مولانا دا فا رسی تے اردو کلام بیاض یعقوبی وچ درج اے اشعار وچ قدر کلام دے نال سو زو گدا ز تے دد ر وا ثر پا یا جا تا اے لکھتاں وچ تن رسا لے انہاں د‏‏ی یاد گار رہیاں سوانح قا سمی اگرچہ بہت مختصر حیات اے مگر زبان تے بیان تے حالات تے وا قعات دے لحاظ تو‏ں بہت قا بل قدر۔ انہاں دا دوسر ا مجموعہ مکتوبات یعقوبی اے جو 64خطو ط اُتے مشتمل اے خطوط استفسارات دے جو ا گل وچ لکھے گئے نيں انہاں وچ راہ سلوک د‏‏ی دشوا ریاں دا حل مسا ئل شرعیہ دا ذکر تے طریقت و سلوک دا دستور العمل بیان کیتا گیا اے ۔

تیسرا مجموعہ بیاض یعقوبی اے ایہ سفر حج دے حا لات 249 کتاباں و احا دیث د‏‏ی اسا نید منظو مات تے عملیات و غیر ہ اُتے مشتمل اے آخر وچ طبی نسخے درج نيں حضرت مولانا اشرف علی سی نوی نے دونے مجموعےآں اُتے حسب ضرورت خواشی تحریر فر مائے نيں وفات تو‏ں چند دن پہلے وطن ما لوف نا نو تہ تشریف لے گئے سن و نيں بمرض طا عون 3ربیع الاول 1302ہ مطابق 1885ء نو‏‏ں داعی اجل نو‏‏ں لیبک کہیا ۔

سانچہ:قاسمی فضلا