خانان قازان
خانیتِ قازان قازان خانلغى | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ۱۴۳۸–۱۵۵۲ | |||||||||
 خانیت قازان (سبز), ۱۵۰۰. | |||||||||
| دار الحکومت | قازان | ||||||||
| عام زباناں | تاتاری, چوواشی, ماری | ||||||||
| مذہب | شامانیت, اسلام | ||||||||
| حکومت | اسلامی خانیت | ||||||||
| قازان خان | |||||||||
| تاریخ | |||||||||
• قیام | ۱۴۳۸ | ||||||||
• مسکووی میں شامل | ۱۵۵۲ | ||||||||
| آیزو 3166 رمز | [[آیزو 3166-2:|]] | ||||||||
| |||||||||
خانان قازان (تاتاری بولی تے ترکی بولی چ: قازان خانلیغی ؛ روسی بولی چ : کازانسکوئے خانستوا) گھبلے زمانےآں دی اک تاتاری ریاست سی جہڑی ایتھے واقع پرانی ریاست وولگا بلغاریہ دے علاقےآں تے ۱۴۳۸ء توں ۱۵۵۲ء تک موجود رہی ۔ اس خانان دے علاقے اج دے روس دیاں ریاستاں تاتارستان ، ماری ایل ، چوواشیا ، موردوویا دے سارے تے ادمرتیا تے باشکیرستان (باشکوتوستان) دے کجھ حصےآں تے مشتمل سن ۔ اسدا راجگھر قازان شہر سی ۔
خانیتِ قازان (تاتار: قازان خانليغى) جاگیردارانہ تعمیر دی اک ریاست اے جو ۱۴۳۸ء توں ۱۵۵۲ء وچ رہندی سی (بعض ذرائع دے مطابق ۱۴۴۵ء توں ۱۵۵۲ء)۔ ۱۴۳۸ء وچ گولڈن ہورڈ اس ترکیب توں مختلف سی۔ پہلا خان اولگ محمد خان اے۔ قازان خانات دی زمیناں بنیادی طور اُتے قدیم وولگا بلغاریہ دی زمیناں اُتے محیط نيں۔ خانت توں وی وابستہ فارسیاں دے لوک اپنی آزادی دے نال نيں۔ جدوں روسی فوجی اک جنگ دے نال قازان خاندے وچ آئے تاں فرس تاتار خانائیت دے پہلو وچ لڑے۔ اس توں قدیم دور توں دونے لوکاں دی دوستی دا پتہ چلدا اے۔ اسنوں روسی ریاست نے ۱۵۵۲ء وچ حملہ کيتا۔
خانیت دی اساری
[سودھو]غیاث الدین خان نے طلائی اردو دیاں مشکلاں تے مسئلےآں توں فیدہ چکدے ہوئے ۱۴۲۰ء دے دہاکے چ خود نوں قازان اُلس آزاد حکمران بنا ليا ۔ نتیجے چ طلائی اردو دے سابق خان الغ محمد نے قازان اتے مل مار لیا تے طلائی اردو سلطنت نوں توڑدے ہوئےآں ، اپنی خود دی وکھری قازان خانیت قائم کر لئی ۔
خانیت دا جغرافیہ تے آبادی
[سودھو]خانان قازان دے علاقے ، مسلمان بلغاراں دی آبادی دے علاقے بلغار ، چوکاتاو ، قازان تے قاشان راجواڑا تے دوجے علاقے جہڑے وولگا بلغاریہ نال تعلق رکھدے سن تے مشتمل سن ۔ دریائے وولگا ، دریائے کاما تے دریائے وئیاتکا خانان دے تن وڈے دریا تے آبی تجارتی رستے سن ۔ آبادی اکثریت قازان تاتار (مسلمان بلغار جنہاں نے تاتاری بولی اپنا لئی سی) سی ۔ اینہاں دی شناخت تاتاراں تک محدود نئیں سی ، بوہت سارے اپنے آپ نوں صرف مسلمان یاں "قازان دے لوک " دی شناخت دیندے سن ۔ خانان دا ریاستی مذہت اسلام سی ۔
خانان دی مقامی اشرافیہ بلغاراں تے مشتمل سی ، پر قازان دا خان ، درباری تے محافظ دستے گیاہستان (سٹیپ) دے تاتاراں (قپچاق تے بعد چ نگوئےآں) نال تعلق رکھدے سن جہڑے قازان چ رہندے سن ۔ چنگیز خانی ٹبر دیاں روایات مطابق ، گیاہستان دی اشرافیہ مقامی ترک قبیلےآں نوں وی تاتاری آکھدی سی ، بعد چ روسی اشرافیہ وی ایہو ناں ورتن لگ گئی ۔ اعلی اشرافیہ دا اک حصہ سلطنت طلائی اردو نال تعلق رکھدا سی ۔ اینہاں چ اشرافیہ دے چار وڈے ٹبر آرغن ، بارن ، قپچاق تے شیرن شامل سن ۔
خانان دی رعایا چ چواش ، ماری ایل ، موردوو ، تاتاری مشار ، ادمرت تے باشکیر شامل سن ۔ پرمی تے کجھ کومی قبیلے وی خانان قازان چ رہندے سن ۔ مشار طلائی اردو سلطنت دے دور چ آئے سن تے ہولی ہولی فن لوکاں موردوا تے برتا چ رل مل گئے ۔ اینہاں دے علاقےآں تے سابق گیاہستانی تاتار حکومت کردے سن ۔ کجھ مشار راجواڑے( جداں مشار یورت) کدے وی قازان دے اقتدار چ نئیں آئے بلکہ اسدے بجائے خانان قاسم تے ماسکوی روس ول رہے ۔
خانان دے بوہتے علاقے درختاں تے جنگلاں چ گھرے ہوئے سن تے صرف دکھنی حصہ گیاہستان نال لگدا سی ۔ گیاہستاناں (سٹیپ) دی غالب آبادی خانہ بدوش مانغیتاں ، جنہاں نوں نگوئے وی آکھئیا جاندا سی ، تے مشتمل سی ۔ جنہاں نوں کدی کدی قازان دے حکمران وی سمجھئیا جاندا اے ، پر ایہہ زیادہ تر زراعت پیشہ تاتاراں تے چواشاں دے خلاف چھاپے مار (لٹ مار لئی) کاروائیاں کردے ، جداں کہ ایہہ پہلے طلائی اردو دے دور چ کردے سن ۔ نگوئےآں نوں ایتھوں کڈ کے دوجی تھاں تے بسائیا گئیا تے اینہاں دی تھاں تے کلمیک بسائے گئے ۔ کجھ پہلے ای ایہہ اس علاقے چ تاتاری ، چواش تے روسی آباد کیتے گئے سن ، جنہاں نے دکھنی سرحد دی حفاظت لئی کندھاں اسارئیاں ۔ جدوں توں خانان قائم ہوئی ، تاتار کاسک دستےآں نے خانان دا نگوئےآں توں دفاع کیتا ۔
بولیاں
[سودھو]روسی زریعے نشاندہی کردے نیں کہ خانان چ پنج بولیاں ، بولیاں جاندیاں سن ۔ پہلی تے سبتوں نمایاں تاتاری بولی سی ، اس دے دو لہجے قازان تاتاراں( بلغار مسلمان) دا وسطی لہجہ تے مشاراں (سابق قپچاق بولی بولن آلے گیاہستانی تاتاری) دا لہندا لہجہ سی ۔ اسدا تحریری شکل (پرانی تاتاری بولی) ریاست دی ورتی جان الی بولی سی ۔ بے دین چواش لوک ، بلغار بولی دی نسل دی بولی چواش بولی بولدے سن ۔ بلغاری بولی دا تاتاری بولی دے وسطی لہجے تے بوہت گہرا اثر اے ۔ دوجیاں تن بولیاں ، ماری بولی ، موردوی بولی تے باشکیری بولی سن جہڑیاں وی بلغار تے قپچاق بولیاں توں بنئیاں نیں ۔
| خانان قازان | |
| ۱۴۳۸ء توں ۱۵۵۲ء | |
| |
| خانان قازان دا جھنڈا | |
| خانان قازان ۱۵۰۰ء (ہرے رنگ چ ) | |
| راجگڑھ |
قازان |
| بولیاں | تاتاری ، چواش ، ماری |
| مذہب | اسلام |
| طرز حکومت |
موروثی بادشاہت |
| خان | |
| پہلا | اولگ محمد |
| آخری | یادگار محمد |
| تریخ |
|
| قیام | ۱۴۳۸ء |
| ماسکوی روس دا مل |
۱۵۵۲ء |
اقتصادیات
[سودھو]خانان دی شہری آبادی برتن سازی ، لکڑی تے دھات دیاں آرائشی شیواں تے دستکاریاں ، چمڑا ، اسلحہ تے زیورات وغیرہ بناندے سن ۔ خانان د ےاہم شہر قازان ،آرچا ، چکاتاو ، قاشان ، چالی ، الات تے جوری سن ۔ شہری ابادی وسطی ایشیا ، قفقاز تے روس نال تجارت وی کردی سی ۔ ۱۶ویں صدی عیسوی چ روسی سلطنت قازان دی وڈی تجارتی شراکت دار سی تے خانان ماسکو دا اقتصادی نظام اپنائے ہوئے سی ۔ وڈے تجارتی مرکز قازان چ تاشایاق بازار تے دریائے وولگا دے کنارے مرکز ایسل دا میلہ سی ۔ زرعی جاگیرداری سویورغل تے موروثی جاگیر دی بنیاد تے سی ۔
قازان خانیت دے لوک
[سودھو]قازان خانات اک کثیر لسانی سیاسی انجمن اے۔ قازان خانیت دا قازان وچ اک وڈا آرمینیائی کیپچک معاشرہ سی جو تاتاریاں، چوواش، مرمیڈز، مقس، ارزیا، آرمینیائی تے باشکیراں اُتے مشتمل سی۔ باشکر خانیت دے کم تابع سن ۔ اس دے باوجود خان نے اپنے آدمیاں نوں انہاں دے پاس بھیجیا تے میک اپ جمع کيتا۔
اس دے علاوہ باشکیراں نوں خان دی فوج وچ خدمات انجام دینا سی۔
خان دی حکومت ارسک دی طرف توں مضبوط اے۔ ارسک انہاں زمیناں دا مرکز سی۔
چوواش نے خان دی زیادہ اطاعت نئيں کيتی۔ لیکن انہاں دی سرزمین وچ تاتار مرسا دے علاقے سن ۔ چوواش لوکاں نے وی میک اپ دے لئی ادائیگی کيتی۔
سماجی حیثیت
[سودھو]قازان برادری وچ پادریاں تے گوراں نوں وڈی طاقت حاصل سی۔ جو دیکھ بھال کرنے والے تے امیر صوفے دا حصہ سن اوہ وڈے علاقےآں تے دولت دے مالک سن ۔ قازان اکساکل دے باقی گروہاں وچ چونچاں تے نوالہ شامل سن ۔
جن لوکاں نوں زمین دے وڈے پلاٹاں توں نوازیا گیا تے کچھ میک اپ توں آزاد کرایا گیا انہاں نوں ترخان کہیا جاندا سی۔
باقی گروہاں وچ کاریگر، تاجر تے کسان مویشی شامل سن ۔
معاشرہ
[سودھو]ریاست دی حکمرانی خان دے کول سی ۔ اسدے فیصلے ، کابینہ کونسل یاں دیوان دے مشورے تے گل بات دی بنیاد تے ہندے ۔ اشرافیہ دے عہدے بیک (بیگ) ، امیر تے مرزا سن ۔ فوجی عہدے اوغلان (اولان) ، بہادر تے اچکی سن ۔ مسلمان علماء دا وی اہم کردار سی ۔ اینہاں دے سییت(سید ) ، شیخ ، قاضی تے امام دے درجے سن ۔ علماء عدالت تے عدل تے انصاف دے کم کردے تے مدرسے تے مکتب (سکول) چلاندے ۔
خانان دی آبادی دی اکثریت قرہ خلق (سیاہ لوک) یعنی آزاد مسلمان سی ۔ جاگیرداری علاقے زیادہ تر چورا (غلاماں) نے آباد کیتے ۔ جنگی قیدی اکثر وسطی ایشیا یاں ترکی (سلطنت عثمانیہ) نوں ویچ دتے جاندے ۔ کدی کدی ایہہ خانان دے وچ وی غلاماں (کول) دے طور تے وی ویج دتے جاندے تے کدی جاگیرداری علاقےآں چ چورا (غلام یاں کمی) بنا کے رکھے جاندے ۔ خانان دی غیر مسلم آبادی یاساق (جزیہ) ادا کردی سی ۔
انتظامیہ تے فوج
[سودھو]
خانان پنج دروغا : الات ، آرچا ، گاریچ ، چوری تے نوغاۓ چ ونڈی ہوئی سی ۔ دروغا دا مطلب "پاسا" یعنی "طرف" سی (اج کل روسی بولی چ "سڑک" نوں آکھئیا جاندا اے ) ۔ اینہاں نے خانان دے شروع دے راجواڑےآں دی تھاں لئی ۔ کجھ نواباں (جاگیرداراں) نے خانان توں آزاد ہون دی کوشش کیتی پر ایہو جہیاں کوششاں نوں سختی نال دبا دتا گئیا ۔
خانان دی فوج دروغا تے اسدے ماتحت علاقے توں فوجی ساز و سامان ، خان دے محافظ دستے تے اشرافیہ دے فوجی دستےآں تے مشتمل سی ۔ فوج دے سپاہیاں دی گنتی کدے وی اکو جہی نئیں رہی ایہہ ۲۰ ہزار توں ۶۰ ہزار دے وچکار رہندی رہی ۔ قازان دے خان دی فوج چ اکثر نگوئے اردو ، قریم یورتی (کریمیا) تے روسی سلطنت دے علاقےآں دے سپاہی وی خدمات دیندے رہے ۔
ثقافت
[سودھو]
خانان قازان دی ثقافت وولگا بلغاریہ دی ثقافت توں ای اے ۔ اشرافیہ دے حلقےآں چ سلطنت طلائی اردو دے تہذیبی عناصر وی موجود سن ۔
شہری آبادی دا وڈا حصہ تعلیم یافتہ سی ۔ مسیتاں تے مدرسےآں چ وڈے وڈے کتب خانے موجود سن ۔ قازان سائنس تے مذہبی تعلیم دا مرکز بن گئیا سی ۔
اگرچہ اسلامی اثر زیادہ سی پر ادب وی پروان چڑھئیا ۔ پرانی تاتاری بولی دے مشہور شاعراں چ محمد یار ، اومی کمال ، محمد امین ، غارف بیک(عارف بیگ) تے قل شریف سن ۔ محمد یار نے قازان دی شعری روایات نوں بدلئیا تے اسدی شاعری بوہت مشہور ہوئی ۔
بلغار شہر نے مقدس تھاں دی حیثیت حاصل کر لئی سی اسدی ہن ایہو اہمیت سی کیونجے ۱۴۳۰ء دی دہائی چ قازان وڈے سیاسی تے اقتصادی مرکز دی حیثیت نال ابھرئیا ۔
خانان دا فن تعمیر سفید پتھر تے لکڑی دے کم وی وجہ توں اپنا جدا مقام رکھدا سی ۔
تریخ
[سودھو]وولگا بلغاریہ دے سابق علاقےآں ، قازان الس یاں قازان راجواڑے نے بکھردی ہوئی سلطنت طلائی اردو چ ۱۵ویں صدی دے شروع چ کسے حد تک آزاد حیثیت حاصل کر لی سی ۔ ایس راجواڑے دی اپنی حکومت سی تے بلغار ٹبر دے حکمراناں کول اسدا اقتدار سی ۔ ابتدائی ریاست دی جہڑی وی حیثیت سی پر اس خانان دا بانی الغ محمد سی ۔ اسنے ۱۴۳۷ء یاں ۱۴۳۸ء چ خان دا لقب اختیار کیتا تے کجھ مقامی اشرافیہ دے تعاون نال قازان دے تخت تے قبضہ کر لئیا ۔ ایہہ فیصلہ کیتا گئیا کہ مقامی بلغار ٹبر توں الغ محمد توں مکمل اختیارات دی منتقلی ۱۴۴۵ء چ اسدے پتر محمود نوں کیتی جائے گی ۔
اپنی پوری تریح دے دوران خانان تخت تے مل مارن دیاں جدوجہداں تے خانگی ہنگامےآں لئی سازگار رہی ۔ ۱۱۵ سالہ تریخ چ ۱۹ وار خاناں نوں تبدیل کیتا گئیا ۔ کل ۱۵ خاناں نے خانان تے حکومت کیتی جنہاں چوں کجھ نے کئی کئی وار حکومت کیتی ۔ خان اکثر چنگیر خان دے ٹبر توں مقامی اشرافیہ تے ایتھے تک کہ شہری خود وی چن دے سن ۔ -ستان
شروع دی تریخ
[سودھو]ہور ویکھو : روس قازان جنگاں
الغ محمد تے اسدے پتر محمود دے ویلے چ قازاں دیاں فوجاں نے ماسکوی روس تے اسدے ماتحت علاقےآں تے کئی وار حملے کیتے ۔ ماسکو دے بادشاہ وسیلی II ، اپنے چاچا زاداں دے خلاف وڈی جاگیراد جنگ چ ملوث ہو گئیا پر سوزدال دے نیڑے جنگ چ کھا گئیا تے قازان دے خان نوں تاوان دین تے مجبور کیتا گئیا ۔
جولائی ۱۴۸۷ء ماسکو دے شہزادہ اعظم ایوان سوم نے قازان تے قبضہ کر لئیا تے اک کٹھ پتلی خان محمد امین توں قازان دے تخت تے بٹھا دتا ۔ اس دے بعد ماسکو دی زیر تحفظ ریاست بن گئی تے روسی تاجراں نوں اسدے علاقےآں چ آزادانہ تجارت دی اجازت مل گئی ۔ سلطنت عثمانیہ تے قریم یورتی نال اتحاد دے حامیاں نے عوامی شکایات نوں ابھار کے بغاوت (۱۴۹۶ء ، ۱۵۰۰ء تے ۱۵۰۵ء چ ) کروان دی کوشش کیتی ، پر اسدے کجھ نتیجے نا نکلے ۔
۱۵۲۱ء چ خانان قازان ماسکو دے غلبے توں نکل گئی تے خانان استرا خان تے قریم یورتی (خانان کریمیا) تے نگوئے اردو نال باہمی امدار دا معاہدہ کیتا ۔ خان محمد گیرائے تےاسدے کریمیائی اتحادیاں نے فیر ماسکوی روس تے حملہ کر دتا تے ۱۵ہزار توں ودھ غلام پھڑ لئے ۔ روسی دستاویزاں چ ۱۶ویں صدی عیسوی دے پہلےادھ دے دوران خانان قازان دے روسی علاقےآں تے ۴۰ حملے (ایہہ زیادہ تر نیجنی نووگورد ، موروم ، ویائتکا ، ولادیمیر ، کاستراما تے گالچ دے علاقےآں تے سن ) درج نیں ۔
ریاستی عمارت
[سودھو]چنگیز خان دی اولاد دا خان سربراہ مملکت سی۔ انہاں دے قریبی مشیر یعنی امیر فوجیاں دے انچارج سن ۔ کونسل (صوفے) نے خان دی حکومت اُتے صرف سرکاری طور اُتے پابندی عائد کر دتی اے۔ اکثر خان دشمن تاتاری جماعتاں دے ہتھوں وچ محض کھلونے ہُندے سن ۔ دیوان کونسل دی اک تنظیم سی۔ سیاہ کم نوں گلہ پن توں گلہ پاشی وچ منتقل کردتا گیا اے۔ قازان خانات وچ ۴ نسلاں دے ارکان نوں سیاہ کيتا جا سکدا سی۔ اک کانگریس وی سی۔ ایہ صرف مشکل ترین وقت وچ جمع کيتا گیا سی۔ اس وچ ۳ اہم پرتاں شامل سی: پادری، فوجی دستے تے عام لوک۔
وڈھیاں اُتے چونچاں تے نوالہ دی حکومت سی۔ قازان خانائیت منگول ریاست توں باقی ریاستی ڈھانچے دا گھر سی تے اوتھے رہنماواں دی بے شمار پرتاں سی۔
پادری وی ریاستی معاملے وچ سرگرم سن ۔ اوہ زمین دے وسیع علاقےآں دے مالک سن ۔
مذہب
[سودھو]اسلام قازان خانات دا اہم مذہب اے۔ مسلماناں دی قیادت سعید کر رہے سن ۔ سب توں مشہور سعیداں وچوں اک کل شریف نيں جو قازان خاندے وچ اک نمایاں مقام رکھدے سن تے اک سیاست دان دی حیثیت توں ریاست دے کم وچ حصہ لیا سی۔ اوہ تے اس دے پیروکار ۱۵۵۲ء وچ مارے گئے جدوں انہاں نے قازان خاندے دا دفاع کيتا۔ قازان خانات وچ ملا، حافظ، امام تے درویش سن ۔
معیشت
[سودھو]کھناٹے وچ زراعت نے بہت ترقی دی سی۔ اس دی عوام گندم، باجرہ تے کارابودا اگایا کردے سن ۔ جنگلات والے اطراف وچ شکار تے پانی وچ ماہی گیری پھیل رہی اے۔ جنگلات وچ شہد دی مکھیاں دی دیکھ بھال اک وڈی کامیابی رہی سی۔ ماسٹرز جلد دی دیکھ بھال وچ وی مشغول سن ۔
خانت دے لوکاں دا دوسرا اہم کاروبار تجارت بن جاندا اے۔ وولگا علاقہ قدیم دور توں تجارتی سڑک رہیا اے تے ملک دے جغرافیائی محل وقوع نے مدد کيتی اے۔ ریاست نے روس، فارسی ملک تے ترکستان دے نال وسیع تجارتی کم کيتے۔ شہر دے لوکاں نے مٹی تے لکڑی توں ہر طرح دی چیزاں بنا کے وسطی ایشیا تے ہور ملکاں دے لوکاں نوں فروخت کر دتیاں۔
فوجی افواج
[سودھو]قازان خانات دی تعمیر توں پہلے قازان تاتاریاں دی فوجی افواج دی حالت خراب سی۔ روس دے نال جنگاں وچ تاتاری عام شہریاں دی وجہ توں کدی کدائيں جھڑپاں تک محدود رہے۔ اس دے باوجود قازان خانائیت وچ اک مضبوط غول سی۔ تاتاری زاسدا کرنے وچ مہارت حاصل کر رہے سن ۔ خاندے دا توپ خانہ وی دیر توں بنایا جاندا اے۔
آخری دہائی
[سودھو]خانان قازان تے کریمیا دے اثر تے رسوخ پاروں ماسکو نواز عناصر ناخوش سن ، انہاں چوں کجھ لوکاں نے ۱۵۴۵ء چ اک بغاوت کروائی ۔ جسدے نتیجے چ سافا غرائی نوں تخت توں لاہ دتا گئیا تے اک ماسکو دے حمایتی شاہ غلی(شاہ علی) نے تخت تے قبضہ کر لئیا ۔ اس سال چ ماسکو نے قازان تے اپنااقتدار مسلط کرن لئی کئی جنگی مہماں ترتیب دتیاں پر کامیاب نا ہوئیا ۔
نوغائیاں دی مدد نال سافا غرائی نے تخت واپس حاصل کر لئیا ۔ اس نے ۷۵ اشرافاں نوں پھانسی دے دتی تے باقی اسدے مخالف روس نس گئے ۔ ایہہ ۱۵۴۹ء چ مر گئیا تے اسدے ۳ سالہ پتر اوتامش گیرائے خان بنا دتا گئیا ۔ اسدی قائم مقام تے خانان دی حکمران اسدی ماں سویم بیکا بن کئی ۔ اولان قوشچاق دی انتظامیہ نے اسدی حکمرانی دوران کجھ آزادی حاصل کر لئی سی ۔
سافا غرائی دے کریمیا چ رشتے داراں (جنہاں چ دولت I گیرائے وی شامل سی) دے ویلے چ ۔ اینہاں دی قازان دے تحت دی پیشکش مقامی اشرافیہ دے وڈے حصے نے بگاڑ دتی ۔ قوشچاق دی حکومت دے روسی حکومت نال تعلقات خراب توں خراب تر ہندے گئے ۔ اشرافیہ دے اک مخالف گروہ نے ۱۵۵۱ء دے شروع چ زار روس ایوان گروزنی دے اک حمایتی شاہ علی نوں دوجی وار حکومت دی دعوت دتی ۔
اوس ای ویلے خانان دے دریائے وولگا دے چڑھدے چ علاقے روسی سلطنت چ ضم کر لئے گئے ۔ اوتامش گیرائے اپنی ماں سمیت ماسکو دی جیل ج بھیج دتا گئیا ۔ شاہ غلی نے ۱۵۵۲ء تک تخت سمبھالئیا ۔ خانان قازان دے حکومت دے ماسکو مخالف عناصر نے شاہ غلی نوں جلاوطن کر دتا تے خانان استراخان دے شہزادے یادگار محمد نوں نگوئےآں نال مدد لئی بلائیا ۔
ماسکو ریاست دے نال مواصلات
[سودھو]ماسکو دی ریاست اکثر قازان خاندے دے معاملات وچ مداخلت کردی رہی اے۔ ماسکو چاہندا سی کہ خان قاسم ماسکو دے حامی ہونے دی وجہ توں تخت اُتے بیٹھے تے اسنوں تخت دا تھوڑا سا حق وی حاصل سی۔ کئی مواقع اُتے ایہ کم ہويا لیکن تاتاریاں نے ہمیشہ اس خان دی تدوین کيتی۔ بالآخر خانت دے آخری سالاں وچ قاسم دے پوتے شاہ غالی نوں خان کرنا چاہیا گیا لیکن لوکاں نے انہاں دا قازان توں پِچھا وی کر ليا۔
قازان دا خیال
[سودھو]قازان خانات دے معاملات وچ مداخلت دے بعد برے ایوان قازان نوں فتح کيتا جا سکدا اے تے اک وقت وچ ۳ جنگاں شروع ہُندیاں نيں۔ تیسرے وچ ۱۵۵۲ء وچ قازان خانیت دے اک ماہ بعد اسنوں اک ریاست دے طور اُتے شکست دے کے تباہ کر دتا گیا۔
سقوط
[سودھو]تد قازان محاصرے چ لے لئیا گئیا ۔ زار روس ایوان گروزنی (یعنی ایوان خوفناک یاں ایوان چہارم) دیاں فوجاں سویژاسک دے قلعے توں کاروائی کر رہئیاں سن ۔ اگست ۱۵۵۲ء چ روسیاں نے تاتاراں دے زمینی دستےآں نوں شکست دتی تے آرچا تے کجھ دوجے قلعےآں نوں اگ لاہ دتی ۔ دومہینے دے محاصرے تے قلعے دیاں کندھاں توڑ کے روسی ۳ اکتوبر نوں قازان شہر داخل ہو گئے ۔ کجھ دفاعی دستے فرار ہون چ کامیاب ہو گئے پر زیادہ تر نوں قتل کر دتا گئیا ۔ یادگار محمد نوں قید کر لئیا گئیا تے آبادی دی اکثریت نوں ذبحہ کر دتا گئیا ۔ قازان دیاں دستاویزاں چ دسئیا گئیا اے کہ ۱ لکھ ۱۰ ہزار شہریاں تے فوجیاں نوں قتل کر دتا گئیا تے ۶۰ ہزار توں ۱ لکھ روسیاں نوں جہڑے خانان خ قید سن آزاد کروا لئیا گئیا (روسی پریپیگنڈا)۔ خانان دے سقوط دے بعد ادمرتیا ، باشکیرستان (باشکوتوستان)دے علاقے تے کسے وی مسئلے دے بغیر روس نال مل گئے ۔ خانان دی انتظامیہ مکا دتی گئی تے ماسکو نواز تے غیر جانبدار سرداراں نوں اپنیاں جاگیراں رکھن سی اجازت مل گئی تے دوجے پھانسی لاہ دتے گئے ۔ اسدے بعد تاتاراں نوں دریاواں ، سڑکاں تے قازان توں دور آباد کیتا گئیا ۔ خالی علاقےآں چ روسی آباد کیتے گئے ۔ آرتھوڈکس پرادیاں جداں گیرموگن وغیرہ نے بوہت سارے تاتاریاں نوں جبری عیسائی بنائیا ۔
مزاحمت
[سودھو]۱۵۵۶ء تک آبادی دا اک حصہ روسی قبضے دے خلاف مزاحمت کردا رہئیا ۔
قازان خانیت دے خان
[سودھو]- قازان خانیت دے حکمراناں دے ناں تے اینہاں دا راج ویلہ ایداں اے:
| لقب | ناں | راج ویلہ |
|---|---|---|
| خان |
الغ محمد | 1438 - 1446 |
| خان |
محمود ابن الغ محمد | 1445 – 1466 |
| خان | خلیل ابن محمود | 1466 – 1467 |
| خان | ابراہیم ابن محمود | 1467 – 1479 |
| خان | الہام علی ابن ابراہیم | 1479 – 1484 (پہلی وار) |
| خان |
محمد امین ابن ابراہیم | 1484 – 1485 پہلی وار) |
| خان |
الہام علی ابن ابراہیم | 1485 – 1487 '(دوجی وار) |
| خان |
محمد امین ابن ابراہیم | 1487 – 1495 (دوجی وار) |
| خان |
ماموک | 1495 – 1496 |
| خان |
عبد اللطیف ابن ابراہیم | 1496 – 1502 |
| خان |
محمد امین ابن ابراہیم | 1502 - 1518 (تیجی وار) |
| خان |
شاہ علی ابن شیخ اللہ یار | 1518 - 1521 (پہلی وار) |
| خان |
صاحب اول غرائی | 1521 - 1525 |
| خان |
صفا غرائی | 1525 - 1532 (پہلی وار) |
| خان |
جان علی ابن شیخ اللہ یار | 1532 – 1535 |
| خان |
صفا غرائی | 1535 – 1546 (دوجی وار) |
| خان |
شاہ علی ابن شیخ اللہ یار | 1546 (دوجی وار) |
| خان |
صفا غرائی | 1546 - 1549 (تیجی وار) |
| خان |
عتمش غرائی عتمش دے بچپن پاروں اصل حکمران اسدی ماں سوئم بیکا ،جہڑی نائب سلطنت سی۔ |
1549 – 1551 |
| خان |
شاہ علی ابن شیخ اللہ یار | 1551 – 1552 (تیجی وار) |
| خان |
یاد گار محمد | 1552 |
| روس دے زار ایوان گروزنی نے ۱۵۵۲ء قازان خانیت اتے مل مار لیا۔ | ||
- نیلا رنگ ماسکوی روس دا اقتدار دسدا اے۔
- ہرا رنگ سیبیر خانیت دے خان دا کجھ چر دا مل ظاہر کردااے۔
- گلابی رنگ قاسم خانیت دا اقتدار دسدا اے۔
- پیلا رنگ کریمیا خانیت دے غرائی ٹبر دا اقتدار ۔
- بھورا رنگ استراخان خانیت دے شہزادےآں دا اقتدار دسدا اے ۔
- پیلا رنگ کریمیا خانیت دے غرائی ٹبر دا اقتدار ۔
- گلابی رنگ قاسم خانیت دا اقتدار دسدا اے۔
- ہرا رنگ سیبیر خانیت دے خان دا کجھ چر دا مل ظاہر کردااے۔
ہور ویکھو
[سودھو]حوالے
[سودھو]- قازان خانلیغی (خانان قازان) ۔ تاتار انسائیلوپیڈیا ۔ قازان ، جمہوریہ تاتارستان ؛ اکیڈمی آف سائنسز ۔ تاتار انسائکلوپیڈیا انسٹیٹیوشن ۲۰۰۲ ۔
- خانان دی مختصر تریخ Archived 2007-02-19 at the وے بیک مشین
- شروع دے تاتار جھنڈے Archived 2005-12-28 at the وے بیک مشین
- وولگا تاتاراں دی ابتدا
- خانان قازان اوز ترکلر ویب سائیٹ تے
| ||||||||||||||
سلطنت عثمانیہ · سلجوق سلطنت · سلطنت روم · خوارزم شاہی سلطنت · مغلیہ سلطنت · وولگا بلغاریہ · خانان بخارا · خانان خیوا · خانان سائبیریا · خانان قوقند · خانان قازان · قریم یورتی · خانان کاراخانی · خانان کاراخیتان · خانان چغتائی · ایل خانی سلطنت · خانان قاسم · آق قویونلو · قرہ قویونلو · سلطنت غزنویہ · گوک ترک · ہن سلطنت · طلائی اردو · لہندی ترک خاگانیٹ · ریاست ادیل یورال · مملوک · سلطنت دلی · جلائر · رمضان اوغلو · پرانا عظیم بلغاریہ · ایغور خاگانیٹ · تیموری سلطنت