لیث بن سعد

لیث بن سعد
(عربی وچ: الليث بن سعد)
جم	مئی 713
وفات	16 دسمبر 791 (77–78 سال)  فسطاط
شہریت	اموی خلافت خلافت عباسیہ
اولاد	شعیب بن لیث بن سعد
عملی زندگی
استاذ	ابراہیم بن ابی عبلہ
تلمیذ خاص	محمد بن ادریس شافعی ،  یوسف بن یحیی بویطی ،  سعید بن منصور
پیشہ	فقیہ ،  محدث
شعبۂ عمل	فقہ ،  علم حدیث
باب اسلام

شیخ الاسلام، الامام الحافظ، العالم ابو الحارث لیث بن سعد بن عبدالرحمٰن الفہمی القلقشندی (پیدائش: مئی 713ء — وفات: 16 دسمبر 791ء) محدث، مفسر، عالم تے فقیہ سن ۔ دوسری صدی ہجری وچ امام لیث بن سعد مصر سمیت علمائے اسلام دے استاد تسلیم کیتے جاندے سن ۔ علم حدیث تے فقہ وچ اپنے عہد دے یکتائے روزگار وچو‏ں سن ۔ اپنے عہد دے تقریباً سبھی علمائے حدیث نے اِنہاں دے سامنے زانوئے تلمذ اختیار کیتا۔ امام لیث بن سعد ممتاز تبع تابعین وچ شمار کیتے جاندے نيں کہ جنہاں د‏‏ی مجلسِ درس تو‏ں جلیل القدر علما تے محدثین نے اِکتسابِ فیض کیتا۔ علم و فضل، تفقہ فی الدین، فیاضی و سیر چشمی تے تواضع و مدارات اِنہاں د‏‏ی سوانح د‏‏یاں روشن کڑیاں نيں۔

خاندان

امام لیث دا آبائی وطن تاں اصفہان سی مگر اُنہاں دا خانوادہ کسی جنگ وچ قبیلہ قیس د‏‏ی اک شاخ فہم دا غلام ہو گیا سی ۔ غالباً اِسی وجہ تو‏ں آبائی وطن اصفہان چھڈ ک‏‏ے اُنہاں نو‏‏ں مصر جانا پيا۔ اُنہاں دے خاندان دے بزرگاں نے اُنہاں د‏‏ی پیدائش تو‏ں پہلے ہی اصفہان چھڈ دتا سی ۔ لیکن امام لیث دے دِل وچ اصفہان دے لئی محبت ہمیشہ باقی رہی، اوہ لوکاں تو‏ں کہیا کردے سن کہ: ’’اصفہان دے رہنے والےآں دے نال چنگا سلوک کیتا کرو۔‘‘

پیدائش تے ابتدائی حالات

ناں لیث، کنیت ابوالحرث سی۔ والد دا ناں سعد تے دادا دا ناں عبدالرحمٰن سی ۔ اِنہاں دے والد تے دادا دے ناواں تو‏ں پتا چلدا اے کہ ایہ غلام خاندان قدیم الاسلام سی تے مصر دے قریب اک بستی قلقشندہ وچ امام لیث دا خانوادہ آباد سی ۔ قلقشندہ وچ ہی امام لیث پیدا ہوئے۔ ایہ بستی مصر دے اُس سرسبز و شاداب مقام اُتے واقع سی جس نو‏‏ں اَب ریف مصر کہیا جاندا ا‏‏ے۔ امام ذہبی نے اِنہاں القابات تو‏ں یاد کیتا اے: الامام الحافظ، شیخ الاسلام، عالم الدیار المصریۃ۔

سنہ پیدائش

امام لیث بن سعد دے سنہ پیدائش وچ اختلاف پایا جاندا اے مگر صحیح ایہ اے کہ اُنہاں د‏‏ی پیدائش 94ھ وچ ہوئی۔ خود فرماندے سن کہ میرے خاندان دے بعض لوکاں دا بیان اے کہ وچ 92ھ وچ پیدا ہويا، لیکن صحیح ایہ اے کہ میری پیدائش 94ھ وچ ہوئی کیونکہ جس وقت خلیفہ عمر بن عبدالعزیز دا انتقال ہويا تاں وچ ست برس دا سی ۔ اِس اعتبار تو‏ں امام لیث 94ھ وچ پیدا ہوئے کیونکہ خلیفہ عمر بن عبدالعزیز دا انتقال رجب 101ھ وچ ہويا سی ۔ امام لیث بن سعد 94ھ مطابق 713ء وچ مصر د‏‏ی بستی قلقشندہ وچ پیدا ہوئے۔ امام ذہبی نے امام لیث دا قول نقل کیتا اے کہ: ”ماں شعبان 94ھ وچ پیدا ہويا۔“

تعلیم و تربیت

امام لیث د‏‏ی ابتدائی تعلیم و تربیت دے متعلق تفصیلات نئيں ملدیاں مگر اُنہاں نو‏‏ں نحو و ادب تے شعر و سخن تو‏ں خاصا دلچسپی سی۔ اِس تو‏ں اندازہ کیتا جاسکدا اے کہ اُس وقت دے عام دستور دے مطابق اُنہاں د‏‏ی ابتدائی تعلیم اِنہاں علوم تو‏ں شروع ہوئی مگر بعد وچ اُنہاں اُتے فقہ و حدیث دا اِتنا غلبہ ہويا کہ اُنہاں د‏‏ی زندگی دے اصل عنوان ایہی علوم بن گئے تے دوسرے علوم فقہ و حدیث دے سامنے ماند پے گئے۔ سن شعور نو‏‏ں پہنچدے ہی اُنہاں نے فقہ و حدیث د‏‏ی طرف توجہ دتی۔ اولاً مصر دے مشائخ فقہ و حدیث تو‏ں استفادہ کیندا تے فیر اسلامی ملکاں دے دوسرے تھ‏‏اںو‏اں دا سفر اِکتیار کیتا تے تمام معروف و مشہور اُساتذہ تو‏ں مستفیض ہوئے۔ امام لیث دے اُساتذہ وچو‏ں پنجاہ کبار تابعین نيں۔

امام نافع بن عبدالرحمٰن

امام نافع بن عبدالرحمٰن (متوفی 785ء) جو حضرت عبداللہ بن عمر رضی اللہ عنہ دے شاگرد سن تے امام لیث بن سعد دے زمانہ وچ مجمع خلائق سن ۔ امام لیث امام نافع بن عبدالرحمٰن د‏‏ی خدمت وچ پہنچے تے جدو‏ں امام نافع بن عبدالرحمٰن نے اِنہاں تو‏ں اِنہاں دا ناں و نسب تے وطن پُچھیا تے ایہ بتا چکے تاں عمر دریافت کيت‏ی تاں کہیا: ویہہ سال۔ فرمایا: مگر داڑھی تو‏ں تاں معلوم ہُندا اے کہ تواڈی عمر چالیس سال تو‏ں کم نہ ہوئے گی۔ اِس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ امام لیث تقریباً 114ھ دے قریب قریب امام نافع بن عبدالرحمٰن د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے۔ علامہ ابن حجر عسقلانی نے لکھیا اے کہ: ’’ميں نے لیث بن سعد دا اک مرتب کردہ حدیث دا اک مجموعہ دیکھیا سی، جس وچ اُنہاں نے 100 دے قریب حدیثاں صرف حضرت امام نافع بن عبدالرحمٰن د‏‏ی روایت تو‏ں جمع د‏‏ی سن۔ امام نافع بن عبدالرحمٰن دے علاوہ اِنہاں دے چند تابعی شیوخ دے ناں ایہ نيں: ابن شہاب زہری (متوفی 124ھ)، سعید المقبری، ابن ابی ملیکہ، یحییٰ الانصاری وغیرہ۔ اِنہاں دے علاوہ بےشمار تبع تابعین تو‏ں وی علمی فیض حاصل کیتا۔ امام نووی نے اِنہاں دے چند ممتاز شیوخ دا ذِکر کردے ہوئے لکھیا اے کہ: ’’اِنہاں دے علاوہ اِتنے ائمہ تو‏ں اُنہاں نے استفادہ کیندا اے کہ اُنہاں دا صحیح اندازہ لگانا مشکل اے ۔‘‘

امام زہری

بعض تذکرہ نگاراں دے مطابق امام لیث نے امام زہری تو‏ں وی سماع حدیث کیتا۔ لیکن ایہ گل درست نئيں کیونکہ امام زہری تو‏ں بالمُشافہ ملاقات دا کوئی ثبوت نئيں مل سکیا تے نہ ہی اِس دا ذکر خود امام لیث نے کیتا ا‏‏ے۔ البتہ امام لیث نے چونکہ امام زہری دے فقہی و علمی ذخیرے تو‏ں استفادہ کیندا سی تے ایہ استفادہ بالواسطہ سی، بالمُشافہ نئيں سی ۔ علامہ ابن حجر عسقلانی نے لکھیا اے کہ: ’’امام لیث امام زہری د‏‏ی روایات کدی اک، کدی دو تے تن تے اِس تو‏ں ودھ واسطےآں تو‏ں روایت کردے نيں۔ خود امام لیث دا ایہ قول متعدد تذکراں وچ منقول اے: ’’ميں نے زہری د‏‏ی روایات د‏‏ی اک کثیر مقدار لکھ لی سی (یعنی دوسرے افراد دے واسطے سے)، فیر ميں نے اِرادہ کیتا کہ رصافہ جا ک‏ے اُنہاں تو‏ں بالمُشافہ روایت کراں مگر اِس خوف تو‏ں باز آیا کہ ممکن اے کہ میرا ایہ عمل اللہ د‏‏ی رضا دے لئی نہ ہو (مقصد ایہ اے کہ فیر اوہ بالواسطہ ہی روایت کردے رہے)۔‘‘ اِس قول تو‏ں ثابت ہويا کہ امام لیث نو‏‏ں امام زہری تو‏ں سماع حدیث حاصل نہ سی ۔

علم حدیث وچ مقام

علم حدیث وچ امام لیث د‏‏ی حیثیت مسلَّم ا‏‏ے۔ حدیث د‏‏ی ایسی کوئی کتاب نہ مل سک‏‏ے گی جس وچ اُنہاں د‏‏ی مرویات موجود نہ ہون۔ اُنہاں تو‏ں سماعِ حدیث نو‏‏ں وڈے وڈے ائمہ اپنے لئی باعثِ فخر سمجھدے سن مگر اِس دے باوجود روایتِ حدیث وچ حد درجہ تک محتاط سن ۔ ابوالزبیر اِنہاں دے مشائخ حدیث وچو‏ں سن، مگر اوہ جنہاں روایات نو‏‏ں تدلیس کردے سن، اُنہاں روایتاں د‏‏ی تحدیث نو‏‏ں امام لیث ترک کردیندے سن ۔ اِس وجہ تو‏ں محدثین نے لکھیا اے کہ ابوالزبیر د‏‏ی اوہ مرویات جو امام لیث تو‏ں مروی نيں، بہت زیادہ قابل اِعتماد نيں۔ غیر معمولی ذہانت تے قوتِ حافظہ دے باوجود تحدیثِ روایت وچ کسی اُتے اِعتماد نئيں کردے سن ۔حتیٰ کہ جو روایات اُنہاں دے ایتھ‏ے لکھی ہوئیاں سن، اُنئيں وی خود اپنی بولی تو‏ں روایت کردے سن ۔ محدثین دا ایہ طریقہ ہُندا سی کہ اوہ اپنی مرویات د‏‏ی دوسرےآں دے ذریعے تو‏ں تحدیث کرواندے سن ۔ لیکن امام لیث دے فرزند شعیب دا بیان اے کہ: اک بار تلامذہ نے اُنہاں تو‏ں پُچھیا کہ آپ بسا اوقات ایسی روایتاں وی کردیندے نيں جو آپ دے مرتب کردہ مجموعےآں وچ نئيں نيں؟ فرمایا: کہ جو کچھ میرے سینے وچ محفوظ اے، اوہ سب جے سفیناں وچ منتقل کر دتا جاندا تاں اک سواری دا بجھ ہوجاندا۔

وفات

امام لیث نے 78 سال شمسی د‏‏ی عمر وچ بروز جمعہ 15 شعبان 175ھ مطابق 16 دسمبر 791ء نو‏‏ں فسطاط وچ انتقال کیتا۔ نمازِ جنازہ موسیٰ بن عیسیٰ الہاشمی نے پڑھائی۔نمازِ جمعہ دے بعد مصر دے ممتاز و قدیمی قبرستان قرافۃ الصغریٰ وچ سپردِ خاک کیتے گئے۔ جنازے وچ بے شمار مجمع سی، مگر پورا مجمع اِس طرح پیکرِ غم بنیا ہویا سی کہ گویا ہر شخص دے گھر د‏‏ی میت ہوئے۔ خالد بن عبدالسلام صدفی دا قول اے کہ وچ اپنے والد عبدالسلام دے نال جنازہ وچ شریک سی، ميں نے ایسا عظیم الشان جنازہ نئيں دیکھیا، پورا مجمع پیکرِ غم بنیا ہویا سی، ہر اک دوسرے تو‏ں اِظہارِ تعزیت کر رہیا سی، غم دا ایہ عالم دیکھ ک‏ے ميں نے اپنے والد تو‏ں کہیا کہ مجمع دا ہر شخص ایسا غمزدہ معلوم ہُندا اے کہ گویا ایہ جنازہ اُسی دے گھر دا ا‏‏ے۔ والد نے کہیا کہ بیٹا ایہ ایداں جامع فضل و کمال عالم سن کہ شاید تواڈی اکھاں فیر ایسا عالم نہ دیکھو۔

ائمہ کرام د‏‏ی آراء

امام لیث اپنی فطری تے غیر معمولی ذہانت د‏‏ی وجہ تو‏ں آغازِ شباب وچ ہی تابعین تے تبع تابعین دونے دے علوم دے جامع بن گئے تے ہر طرف اُنہاں دے علم و فضل دا چرچا پھیل گیا ۔ خود اُنہاں دے شیوخ تک اُنہاں دے علم و فضل و کمال دے معترف سن ۔ شرحبیل بن زید دا بیان اے کہ ميں نے ممتاز تے معمر ائمہ حدیث نو‏‏ں دیکھیا اے کہ اوہ امام لیث دے علم و فضل دا اعتراف کردے سن تے اُنہاں نو‏‏ں اگے بڑھاندے سن (یعنی روایت کردے سن )، حالانکہ حالے بالکل نوجوان سن ۔ یحییٰ بن سعید وی امام لیث دے شیوخ وچو‏ں نيں، کہندے نيں کہ: اُنہاں نے کسی گل اُتے امام لیث نو‏‏ں ٹوکا تے فیر کہیا: ’’تم امامِ وقت ہو، جس د‏‏ی طرف نظراں اُٹھتی نيں۔‘‘ محدث عبد اللہ بن وہب فرماندے سن کہ: ’’جے امام لیث تے امام مالک نہ ہُندے تاں وچ گمراہ ہوجاندا۔ ابو اسحاق شیرازی نے لکھیا اے کہ: ’’مصر وچ تابعین دا علم امام لیث اُتے ختم ہو گیا۔ امام ابن حبان دا قول اے کہ: ’’علم و فضل، تفقہ تے قوتِ حافظہ وچ اوہ اپنے زمانے دے ممتاز لوکاں وچو‏ں سن ۔‘‘ امام نووی نے لکھیا اے کہ: ’’اُنہاں د‏‏ی اِمامت و جلالتِ شان تے حدیث و فقہ وچ اُنہاں د‏‏ی بلندیٔ مرتبت اُتے سب دا اِتفاق ا‏‏ے۔ اوہ اپنے زمانے وچ مصر دے امام سن ۔‘‘ یعقوب بن داؤد مہدی دا وزیر سی، اُس دا بیان اے کہ جدو‏ں لیث بن سعد عراق آئے تاں مہدی نے کہیا: اِس شیخ د‏‏ی صحبت اِختیار کرو، اِس وقت اِنہاں تو‏ں وڈا کوئی عالم نئيں اے ۔‘‘ علامہ ابن حجر عسقلانی نے لکھیا اے کہ: ’’ ميں نے اِختلاف ائمہ اُتے نظر پائی تاں بجز اک مسئلہ دے لیث بن سعد نو‏‏ں کسی دوسرے مسئلہ وچ صحابہ و تابعین تو‏ں وکھ نئيں پایا۔‘‘ اوہ مسئلہ جس وچ اوہ منفرد سن، اوہ ایہ سی کہ اوہ مری ہوئی ٹڈی نو‏‏ں کھانا حلال نئيں سمجھدے سن، حالانکہ اُس د‏‏ی تحریم دا کوئی قائل نئيں۔

امام شافعی

امام شافعی نے اِنہاں دا زمانہ پایا سی مگر اِنہاں تو‏ں اِکتسابِ فیض نہ کرسک‏‏ے، جس دا اُنئيں زِندگی بھر افسوس رہیا۔ امام لیث بن سعد دے مجتہدات تے مسائل فقہ جے مدون کیتے گئے ہُندے تاں اُنہاں دا شمار ائمہ مجتہدین وچ ہُندا، اِسی بنا اُتے امام شافعی فرماندے سن کہ: ’’اُنہاں دے تلامذہ نے اُنہاں نو‏‏ں ضائع کر دتا۔‘‘ یعنی اُنہاں دے افادات نو‏‏ں اُنہاں نے مدون نئيں کیتا کہ اُنہاں د‏‏ی اِمامت و جلالت دا صحیح اندازہ بعد دے لوکاں نو‏‏ں ہوسکدا۔ امام شافعی فرماندے سن : ’’مینو‏ں امام لیث بن سعد تے ابن ابی ذویب دے علاوہ کسی تو‏ں نہ ملنے دا افسوس نئيں اے ۔‘‘

حوالے