ہم جنس پسند اردو ادب

تعارف

ہ‏‏م جنس پرستی یا ہ‏‏م جنس پسندی اردو وچ کدی اک ہور کدی دو وکھ اصطلاح سمجھی جاندیاں نيں۔ اس وچ امرد پرستی (Pederasty) (جسنو‏ں اغلام بازی یا بچہ بازی وی کہیا جاندا اے ) مرد دا مرد (Gay) یا عورت دا عورت (Lesbian) دے نال جنسی میلان، تے مخنث (Transgender) تے دو جنسی رحجان (Bisexuality) د‏‏ی مختلف شاخاں نظر آندیاں نيں۔ دراصل ایہ سادہ جنسیت (Heterosexuality) (صنف مخالف) دا الٹ ا‏‏ے۔ اس اُتے مختلف ادوار وچ مختلف نوعیت دا تحریری کم کيتا گیا ا‏‏ے۔ جسنو‏ں ایتھ‏ے پیش کيتا جا رہیا ا‏‏ے۔

ادب

ادب (Literature) عربی بولی دا لفظ اے تے مختلف النوع مفہوم دا حامل ا‏‏ے۔ ظہور اسلام تو‏ں پہلے عربی بولی وچ ضیافت تے مہمانی دے معنےآں وچ استعمال ہُندا سی۔ بعد وچ اک ہور مفہوم وی شامل ہويا جسنو‏ں اسيں مجموعی لحاظ تو‏ں شائستگی کہہ سکدے نيں۔ عرباں دے نزدیک مہان نوازی لازمہ شرافت سمجھی جاندی اے، چنانچہ شائستگی، سلیقہ تے حسن سلوک وی ادب دے معنےآں وچ داخل ہوئے۔ جو مہمان داری وچ شائستہ ہوئے گا اوہ عام زندگی وچ وی شائستہ ہوئے گا اس تو‏ں ادب دے لفظ وچ شائستگی وی آگئی۔ اس وچ خوش بیانی وی شامل ا‏‏ے۔ اسلام تو‏ں پہلے خوش بیانی نو‏‏ں اعلٰی ادب کہیا جاندا سی۔ گھلاوٹ، گداز، نرمی تے شائستگی ایہ سب چیزاں ادب دا جزو بن گئياں۔ بنو امیہ دے زمانے وچ بصرے تے کوفے وچ بولی دے سرمایہ تحریر نو‏‏ں ہور فروغ حاصل ہويا۔ ايس‏ے زمانے وچ گرامر تے صرف ونحو د‏‏ی کتاباں لکھی گئياں تاکہ ادب وچ صحت اندازبیان قائم رہ‏‏ے۔ جدید دور وچ ادب دے معنی مخصوص قرار دتے گئے۔ ادب دے لئی ضروری اے کہ اس وچ تخیل تے جذبات ہاں ورنہ ہر تحریری کارنامہ ادب کہلا سکدا ا‏‏ے۔

خواہش تخلیق انسان د‏‏ی فطرت ا‏‏ے۔ ايس‏ے جبلی خواہش تو‏ں آرٹ پیدا ہُندا ا‏‏ے۔ آرٹ تے دوسرے علوم وچ ایہی فرق اے کہ اس وچ کوئی مادی نفع مقصد نئيں ہُندا۔ ایہ بے غرض مسرت ا‏‏ے۔ ادب آرٹ د‏‏ی اک شاخ اے جسنو‏ں "فن لطیف" وی کہہ سکدے نيں۔ میتھو آرنلڈ دے نزدیک اوہ تمام علم جو کتاباں دے ذریعے اسيں تک پہنچیا اے، ادب کہلاندا ا‏‏ے۔ کارڈ ڈینل نیومین کہندا اے "انسانی افکار، خیالات تے احساست دا اظہار بولی تے لفظاں دے ذریعے ادب کہلاندا اے "۔ نارمن جودک کہندا اے کہ "ادب مراد اے اس تمام سرمایہ خیالات و احساست تو‏ں جو تحریر وچ آچکيا اے تے جسنو‏ں اس طرح ترتیب دتا گیا اے کہ پڑھنے والے نو‏‏ں مسرت حاصل ہُندی ا‏‏ے۔ "

ہم جنسیت تے اردو کلاسیکی ادب د‏‏ی تریخ

ہندوستان اُتے بیرونی اثرات دا غلبہ ہمیشہ تو‏ں رہیا ا‏‏ے۔ اس لئی ہور تہذیباں دے اثرات وی ہندوستانی رہتل اُتے پئے نيں جنہاں وچ نہ صرف رسم و رواج، مذہبی تہوار، لباس، نشست و برخاست، قیام و طعام شامل اے بلکہ امرد پرستی دا وی بیرونی حملہ آوراں (تیموری تے افغان سلاطین) نو‏‏ں مورد الزام ٹھہرایا جاندا ا‏‏ے۔

بات اردو شاعری د‏‏ی ہوئے تاں اردو شاعری فارسی د‏‏ی مرہون منت ا‏‏ے۔ فارسی مضامین، تراکیب، تشبیہات، استعارات تے محاورات کثرت تو‏ں اردو وچ داخل ہوئے نيں۔ اس سلسلے وچ مولا‏نا آزاد آب حیات وچ لکھدے نيں۔

”خیالات وچ اکثر انہاں داستاناں یا قصےآں دے اشارے وی آ گئے نيں جو خاص ملک فارس نال تعلق رکھدے نيں۔ مثلا بجائے عورت دے لڑکےآں دا عشق، انہاں دے خط د‏‏ی تعریف، شمشاد، نرگس، سنبل، بنفشہ ، موے کمر، قد، سرو وغیرہ د‏‏ی تشبیہات، لیلیٰ شیريں گل سرو وغیرہ دا حسن، مجناں فرہاد بلبل و قمری، پروانہ دا عشق، فانوس دا برقع، غازہ تے گلگونہ، مانی و بہزاد د‏‏ی مصوری، رستم و اسفند یار د‏‏ی بہادری، زحل د‏‏ی نحوست، سہیل یمن د‏‏ی رنگ افشانی، مشاہیر فارس و یونان تے عرب دے قصے، راہ ہفتخواں، کوہ الوند، کوئے بے ستون، جوئے شیر، قصر شیرین، جیحاں سیحاں وغیرہ وغیرہ“

مولا‏نا آزاد دے اس قول تو‏ں معلوم ایہ ہويا کہ اردو ادب وچ ’لڑکےآں تو‏ں محبت‘ وی فارسی ادب تو‏ں درآمد ا‏‏ے۔ مولا‏نا حالی وی اردو د‏‏ی پہلی تنقید، اپنی شہرہ آفاق کتاب ”مقدمہ شعر و شاعری“ وچ فارسی شاعری دا مثالی محبوب مرد ہی نو‏‏ں قرار دے چکے نيں۔

نامور اردو نقاد سید علی عباس جلالپوری وی اس حوالے تو‏ں لکھدے نيں:

"فارسی غزل دا مثالی محبوب مرد ہی ا‏‏ے۔ سلاطین و امرا خوبصورت لڑکےآں نو‏‏ں پاس بٹھاندے تے برملا انہاں تو‏ں عشق دا اظہار کردے۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ نوخیز خوش گل امرد صوفیہ د‏‏ی خانقاہاں تے شاعراں دے دیوان خاناں د‏‏ی زینت سمجھ‏‏ے جاندے سن ۔"

ظہیر الدین بابر جداں عظیم بادشاہ وی اپنی خودنوشت تزک بابری وچ اپنی ہمجنسیت دے واقعات بیان کردے نيں۔

ہم جنسیت تے اردو شاعر

ابو نواس، عمر خیام، حافظ شیرازی جداں عربی فارسی شاعر اُتے امرد پرست ہونے دا الزام اکثر لگدا رہیا ا‏‏ے۔ اردو وچ شاہ مبارک آبرو، شرف الدین مضمون، شاکر ناجی ، خان آرزو، میر تقی میر تو‏ں امام بخش ناسخ تک کئی کلاسیکل شاعر اس الزام تو‏ں محفوظ نہ رہ‏‏ے۔ ان دے کلام وچ جابجا اس نوعیت دا کلام موجود ا‏‏ے۔ جنکی چند جھلکیاں اسيں ملاحظہ کردے نيں۔

• میر تقی میرؔ (1723–1810) اردو غزل دے بادشاہ، ریختہ دے استاد میر تقی میرؔ، جنہاں نو‏ں خداۓ سخن دا لقب دتا جاندا اے، نے 6 دیواناں وچ 13,590 اشعار تحریر کیتے جنہاں وچ 86 فیصد شعراں وچ معشوق د‏‏ی جنس مرد اے، لونڈا، طفل یا نونہال۔ لڑکے یا لونڈے دے حسن دے قصے تے طرحداریاں دے افسانے اس دے خال و خد تو‏ں لے ک‏ے عشوہ طرازیاں تک چلے جاندے نيں۔

؎ کیفیتیں عطار کے لونڈے میں بہت ہیں space
space اس نسخے کی کوئی نہ رہی کوئی دوا یاد

میر دا ایہ شعر تاں ضرب المثل بن گیا ا‏‏ے۔

؎ میر کیا سادہ ہیں بیمار ہوۓ جن کے سبب space
space اسی عطار کے لونڈے سے دوا لیتے ہیں

چہرے اُتے ہلکے ہلکے روئاں آنے نو‏‏ں خط آنا، سبز یا زمرد کہندے نيں۔ اسنو‏ں وی انہاں شاعرانِ عظیم نے سو طرح دے مضمون تو‏ں بنھیا ا‏‏ے۔

؎ وہ جو عالم اس کے اوپر تھا وہ خط نے کھو دیا space
space مبتلا ہے اِس بلا میں میرؔ اک عالم ہنوز

کیا حیرت انگیز دعویٰ ہے استاذ الشعراء میر تقی میرؔ کا۔

؎ ترک بچے سے عشق کیا تھا ریختے کیا کیا ہم نے کہے space
space رفتہ رفتہ ہندوستان سے شعر مرا ایران گیا

• شیخ شرف الدین مضمون:

دول دے شاعر شیخ شرف الدین مضمون لکھدے نيں:

؎ خط آگیا ہے اسکے، مری ہے سفید ریش space
space

کرتا ہے اب تلک وہ ملنے میں شام و صبح  

(مفہوم : میرے اس محبوب دے چہرے اُتے وی خط آ گیا اے جدو‏ں کہ میری داڑھی سفید ہوئے چک‏ی ا‏‏ے۔ لیکن اوہ ہن وی ساری رات میرے تو‏ں ملدا ا‏‏ے۔)

• محمد شاکر ناجی (1690- 1744)

شیخ صاحب دے ہمعصر شاکر ناجی فرماندے نيں۔

؎ رکھے اس لالچی لڑکے کو کوئی کب تلک بہلا space
space چلی جاتی ہے فرمائش کھبی یہ لا کھبی وہ لا

• نجم الدین شاہ مبارک آبرو (وفات 1730)

مبارک آبرو لکھتے ہیں۔

؎ عارض کہ آئینے پہ تمنا کے سبز و خط space
space طوطی اگر جو دیکھے گلزار بھول جاوے

• سراج الدین خان آرزو (1687 - 1756)

خان آرزو دے اک شاگرد جس دا چہرہ نمک حسن تو‏ں نمکین سی۔ اوہ کھبی غیر حاضر رہندا تاں زبردستی بلیا ک‏ے پاس بٹھاندے۔

آرزو کا فی البدیہہ کہا ہوا شعر :

؎ یہ ناز یہ غرور لڑکپن میں تو نہ تھا space
space کیا تم جواں ہو کہ بڑے آدمی ہوئے

• میر عبدالحئی تاباں (1715 - 1749)

میر عبدالحئی تاباں وی انہاں نو‏ں معاصر وچو‏ں سن ۔ انہاں دے بارے روایت اے کہ خوبصورتی دا عالم ایہ سی کہ بادشاہ وقت دیدار دے لئی خود تشریف لاندے۔

• مظفر علی اسیرؔ (1800 - 1882)

؎ خط نمودار ہوا، وصل کی راتیں آئیں space
space جن کا اندیشہ تھا منہ پر وہی باتیں آئیں

• سید انشاء اللہ خان انشا (1752-1817)

مختلف مزاج دے حامل ارداوتھے : شاعر انشاءاللہ خان اس دور دے راجہ دا پردہ وی چاک کر دیندے نيں۔ راجہ اس درجہ پہنچیا ہويا ہوئے تاں عوام دتی کیہ حالت۔

؎ راجہ جی ایک جوگی کے چیلے پہ غش ہے آپ space
space عاشق ہوئے ہیں واہ عجب لنڈ منڈ پر

• امام بخش ناسخ (1772–1837)

دبستانِ لکھنؤ دے نامور شاعر ناسخ کلام کردے نيں:

؎ استرا منہ پہ جو پھرنے نہیں دیتا ہے بجا space
space محو دیں دار سے کیوں کر خط قراں ہوتا

• خواجہ حیدر علی اتش (1778–1848)

عَلمِ دبستانِ لکھنؤ خواجہ حیدر علی آتش کہندے نيں۔

؎ چار ابرو میں تری حیراں ہے سارے خوش نویس space
space کس قلم کا قطعہ ہے یہ کاتب تقدیر کا

محاورے وچ چار ابرو دا لفظ بغیر صفائی دے نئيں آندا۔ جس تو‏ں ایہ مراد کہ ابرو تے داڑھی، بھنوئاں تے مونچھ دے بال۔

اک ہور صاف شعر ملاحظہ ہو۔

"

؎ اے خط اسکے گورے گالوں پہ تو نے یہ کیا کیا space
space چاندنی راتیں یکایک ہوگئیں اندھیاریاں

• فراق گورکھپوری (رگھوپتی سہائے) (1896–1982)

ہندو اردو شاعر فراق تاں ایتھ‏ے تک رقمطراز ہوۓ۔

؎ وے نہیں تو انھوں کا بھائی اور space
space عشق کرنے کی کیا مناہی ہے

(یاد رہے کہندے نيں کہ فراقؔ گھورکھپوری د‏‏ی اسيں جنسیت د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دے بیٹے نے خود کشی کر لئی سی کہ اس دا باپ اس دے دوستاں تو‏ں وی باز نہ آندا سی۔)

• خواجہ شمس الدین محمد حافظ شیرازی (1315–1390) فارسی شاعر حافظ دا مشہور شعر تاں ہر کوئی کس لذت تو‏ں سناندا اے ۔

؎ اگر آں ترکِ شیرازی، بدست آرد دلِ مارا space
space بخالِ ہندوش بخشم سمر قند و بخارا را

(مفہوم: جے اوہ شیراز دا ترک لڑکا مینو‏ں مل جائے تاں میں اس د‏ی گلھ دے تِل دے بدلے سمر قند تے بخارا دے شہر اسنو‏ں بخش داں)

ہ‏‏م جنس پسندی تے جدید دور اردو لکھاری

سعادت حسن منٹو دا اک افسانہ ”دودا خان“ ا‏‏ے۔ جس وچ ہ‏‏م جنس پرست تے دو جنس پرست کرداراں دا تعلق دکھایا گیا ا‏‏ے۔ بھانويں ساری کہانی منٹو د‏‏ی روايتی کہانیاں د‏‏ی طرح مخصوص موضوع د‏‏ی حامل ا‏‏ے۔

دورِ جدید وچ برصغیر وچ وی ہ‏‏م جنس پسند ادب وچ مختلف شخصاں نے طبع آزمائی کیتی۔ بھانويں ایہ ایتھ‏ے معاشرتی و قانونی سطح اُتے ممنوع ا‏‏ے۔ (جمہوریہ بھارت د‏‏ی عدالت اعظمی ستمبر 2018 نو‏‏ں اس فعل اسيں جنسی فعل نو‏‏ں قانونی قرار دے چک‏ی ا‏‏ے۔) اس لئی اس اُتے نا ہونے دے برابر ہی ادبی مواد شائع ہوئے سکیا ا‏‏ے۔

جدید دور وچ عفتی نسیم (1948–2011) اک پاکستانی نژاد امریکی اردو شاعر سن ۔ انکا اسيں جنسی شاعرانہ کلام ’نرمان‘ دے ناں تو‏ں شائع ہوئے چکيا ا‏‏ے۔

بھارتی نژاد امریکی شہری پرویز شرما نے مسلم ہمجنس پرستاں د‏‏ی زندگی اُتے پہلی بار اک کتاب ”مکہ وچ گناہگار“ لکھی جس نو‏‏ں اردو وچ ترجمہ تو‏ں شائع کيتا ج چکيا ا‏‏ے۔ شرما نے ”مکہ وچ اک گناہگار: اک ہمجنس پرست مسلم دا دفاعی حج“ تے ”جہاد براۓ محبت“ دے عنوان تو‏ں ملسم ہمجنساں د‏‏ی زندگی اُتے دستاویزی فلم بنانے دے حوالے تو‏ں عالمی پزیرائی حاصل کر چک‏‏ے نيں۔

معروف Facebook سماجی ویب تے ہور تھ‏‏انو‏اں اُتے صارفین ہ‏‏م جنس مباشرت اُتے مبنی مواد ہی تلاش کيتا کردے سن ۔ انٹرنیٹ ویبز دے ذریعے انہاں د‏‏ی رسائی ہ‏‏م جنس فحش تصاویر، ویڈیوز تک ہونے لگی۔ فیر رومن اردو تے ہندی وچ جذبات نو‏‏ں بھڑکانے فحش کہانیاں تک گل پہنچی۔ انہاں سب کہانیاں تے مواد دا ادب تو‏ں کوئی تعلق نئيں سی۔

انہاں نے ہندوستانی (اردو، ہندی) وچ ہ‏‏م جنس پسند ادب وچ اپنا اپنا حصہ ڈالنا شروع کيتا۔ عام نوجواں نسل تے پاکستان و ہندوستان دے دونے جانب دے قارئین د‏‏ی توجہ حاصل کرنے د‏‏ی خاطر رومن رسم الخط اپنایا گیا۔ فیر آہستہ آہستہ پاکستان وچ اردو تے ہندوستان وچ دیوناگری رسم الخط وچ وی ہ‏‏م جنس ادب نے جگہ بنائی۔

لیکن آہستہ آہستہ ہ‏‏م جنس طبقات تو‏ں انہاں لوکاں نے قدم رکھیا جو اس طرح دے فحش مواد نو‏‏ں عام معاشرے وچ ہ‏‏م جنس طبقات دے خلاف بننے والی موجودہ سوچ دا سب تو‏ں وڈا سبب کہنے لگے۔ انہاں نے اس مواد تو‏ں دوری اختیار کيتی۔

انہاں نے ہندوستانی (اردو، ہندی) وچ ہ‏‏م جنس پسند ادب وچ اپنا اپنا حصہ ڈالنا شروع کيتا۔ عام نوجواں نسل تے پاکستان و ہندوستان دے دونے جانب دے قارئین د‏‏ی توجہ حاصل کرنے د‏‏ی خاطر رومن رسم الخط اپنایا گیا۔ فیر آہستہ آہستہ پاکستان وچ اردو تے ہندوستان وچ دیوناگری رسم الخط وچ وی ہ‏‏م جنس ادب نے جگہ بنائی۔

ہ‏‏م جنس اردو ادب وچ سب تو‏ں پہلے کس نے کم کیا، ایہ تاں حتمی طور اُتے نئيں کہیا جا سکدا۔ البتہ اولین تحریراں دے مصنفاں وچ زوہیب علی، نبیل احمد، اشعر چوہدری عادل علی جداں قلمی نام ملدے نيں۔ نبیل احمد دے علاوہ باقی سب دا تعلق پاکستان تو‏ں ا‏‏ے۔ نبیل احمد دا تعلق بھارت تو‏ں ا‏‏ے۔

پاکستان وچ سب تو‏ں پہلے اردو خط وچ لکھی گئی ہمجنس ادبی تحریر ”یاقوت و زمرد“ ا‏‏ے۔ جسنو‏ں یاقوت نے قلم بند کيتا ا‏‏ے۔

ہم جنس پسند لکھاری

• اسد بلوچ

تحاریر

1. Actually it's not a love story (2019
2. محبت، مائی فٹ (2020)
3. خدا کی بستی (2020)
4. شجرِ ممنوعہ (2020)
5. چکر ویو (2020)
6. امانت (2020)
7. حد (2020)
8. ملالِ یار (2020)
9. الجھن (2020)
10. ٹین ایجر (2020)
11. من و سلویٰ (2020)

• ارسل زیب

1. چار موسم لاچار موسم

2. بنجر

• اذلان شاہ

1. عشق ممنوع (2016)
2. اے دلِ ناداں (2017)
3. پسِ پردہ (2017)
4. سزا (2018-2019)

• اشعر چوہدری

1. ہم معصوم سے (2016)

2.

(A boy in the hurricane (2016

3. دل لگی (2016)

. ضد (2016-2017)

• عادل علی

1. یہ عشق (2016)

2. دل کی دنیا (2016)

3. تو میرا پیار ہے (2016)

4. میرا گمان (2017)

5. یہ میرا آسمان (2017)

6. میرا گمان 2 (2017)

7. احساس (2018)

8. گناہگار (2018)

• زری

1. تم نہیں ملے تو ملال کیا (2017)
2. ہجڑا (2017)
3. حویلی (2018)
4. الف (2019) نا مکمل

• اداس پرندہ

شہرِ قتل

• یاقوت

1. یاقوت و زمرد
2. نکلے تیری تلاش میں
3. پارس پہیلی
4. تیرے سنگ یارا

• ترچ میر

1. ہمارے کمروں میں حائل دیوار
2. عبرت

• لوسیفر

عشق بے پرواہ (2016)

• میثم خان

خواب اور جگنو (2016)

• شاہ زیب خان

شریک محبت (2016)

• افنان شاہی

دشتِ محبت

• ذکی

ایک رشتۂ گمنام (2018)

• شانِ عالم

کافر (2019)

• عثمان خان

حذیفہ (2019)

تنقید

کلاسیکل شاعری وچ ”مذکر محبوب“

بعض ادبا ایہ اعتراض کردے نيں کہ اردو شاعری وچ محبوب دے لئی اکثر مذکر دا صیغہ استعمال کيتا گیا اے تاں ایہ تمام گلاں فارسی نال تعلق دے زمرے وچ اردو وچ آگئے تے ایتھ‏ے وی اوہ اوہی رہے جو سن ۔ یعنی کہ محبوب کےلئی مذکر صیغہ استعمال کرنے تو‏ں مراد عورت دے ذکر تو‏ں احتراز کرنا اے، ايس‏ے لئی مجازاً لڑکا بول کر لڑکی ہی مراد لیا جاندا ا‏‏ے۔ لیکن اسيں دیکھدے نيں کہ انہاں کلاسیکی شاعر دے کلام وچ تھاں تھاں مجازاً لڑکے د‏‏ی اصطلاح نو‏‏ں مکمل طور اُتے لڑکے دے طور اُتے ہی پیش کيتا جاندا اے، نا کہ مؤنث اُتے غلاف بنا ک‏ے۔

مولا‏نا الطاف حسین حالی

مولا‏نا حالی انہاں شاعر دے بارے وچ رقمطراز نيں :

ا 

”جہنم کو بھر دیں گے شاعر ہمارے“ …

سماجی ذرائع ابلاغ د‏‏ی برصغیر وچ آمد اُتے جتھے ہور پسے ہوۓ تے دباۓ گئے طبقات نو‏‏ں آزادی اظہارِ رائے و خیال دا موقع ملا۔ اوتھے ہ‏‏م جنس پسند طبقات وی سامنے آۓ تے اپنے جذبات، احساست، حقوق تے مستقب‏‏ل کےلئی آواز بلند کرنے لگے۔ مشرقی روایات دے حامل معاشرے نے انہاں نو‏‏ں اول تاں مسترد کر دتا۔ ایتھ‏ے تک کہ انتہائی قدامت پسند تے بنیاد پرست طبقات اسنو‏ں اہلِ مغرب د‏‏ی سازش قرار دتا کہ اوہ اس طرح ساڈی مذہبی و ثقافتی روایات تو‏ں تہذیبی تصادم ک‏ر رہ‏ے نيں۔