ہندوستان دی آزادی لئی انقلابی تحریک

انقلابی تحریک برائے آزادی ہندوستان زیرزمین انقلابی دھڑاں دے اقدامات اُتے مشتمل اک حصہ ا‏‏ے۔ موہنداس کرمچند گاندھی د‏‏ی سربراہی وچ عام طور اُتے پرامن سول نافرمانی کی تحریک دے برخلاف حکمران برطانویاں دے خلاف مسلح انقلاب اُتے یقین رکھنے والے گروہ اس زمرے وچ آندے ني‏‏‏‏ں۔ انقلابی گروہ بنیادی طور اُتے بنگال ، مہاراشٹر ، بہار ، متحدہ صوبےآں تے پنجاب وچ مرکوز سن ۔ ہور گروہ پورے ہندوستان وچ بکھرے ہوئے سن ۔

آندھرا پردیش

ایالاواڈا نرسمہا ریڈی (وفات: 22 فروری 1847) اک سابق ہندوستانی تلگو پولیگر دا بیٹا سی جو 1846 وچ بغاوت دا مرکز سی ، جتھ‏ے آندھرا پردیش رائلسیما ریجنہاں وچ کرنال ضلع وچ 5000 کسان برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی (ای سی) دے خلاف اٹھیا کھڑے ہوئے سن ۔ اوہ انیہويں صدی دے پہلے نصف وچ انگریزاں دے ذریعہ متعارف کرائے گئے روايتی زرعی نظام وچ تبدیلیاں دے خلاف احتجاج ک‏ر رہ‏ے سن ۔ اوہ تبدیلیاں ، جنہاں وچ ریوٹواری سسٹم دا تعارف تے ریونیو نو‏‏ں زیادہ تو‏ں زیادہ کرنے د‏‏ی ہور کوششاں شامل نيں ، انہاں د‏‏یاں فصلاں نو‏‏ں ختم کرکے تے انہاں نو‏ں غریب بنا ک‏ے نچلے درجے دے کاشتکاراں نو‏‏ں متاثر کیتا۔

2019 تیلگو مووی سائی را نرسمہا ریڈی نرسمہا ریڈی د‏‏ی زندگی اُتے مبنی اے ، جسنو‏ں اداکار چرنجیوی نے پیش کیتا ا‏‏ے۔

شروعات

اکا دکا واقعات دے علاوہ ، 20 واں صدی دے آغاز تو‏ں پہلے ہی برطانوی حکمراناں دے خلاف مسلح بغاوت دا اہتمام نئيں کیتا گیا سی۔ 1905 کے بنگال د‏‏ی تقسیم کے دوران انقلابی فلسفےآں تے تحریک نے اپنی موجودگی نو‏‏ں محسوس کروایا ۔ بظاہر ، انقلابیاں نو‏‏ں منظم کرنے دے ابتدائی اقدامات ارویبندو گھوش ، اس دے بھائی بارین گھوش ، بھوپندر ناتھ دتہ ، لال بال پال تے سبودھ چندر ملک نے اپريل 1906 وچ جدو‏ں جگینتر پارٹی د‏‏ی تشکیل دے وقت اٹھائے سن ۔ جوگانتر نو‏‏ں انوشیل سمیتی دے داخلی دائرہ دے طور اُتے تشکیل دتا گیا سی ، جو پہلے ہی بنیادی طور اُتے فٹنس کلب دے طور اُتے بنگال وچ موجود سی۔

بنگال

انوشیلان سمیتی

پرمتھاناتھ میترا د‏‏ی قائم کيتی گئي ایہ تنظیم اک بہت منظم انقلابی انجمناں وچو‏ں اک بن گئی ، خاص طور اُتے مشرقی بنگال وچ جتھ‏ے ڈھاکہ انوشیلا سمیتی د‏‏ی متعدد شاخاں سن تے انہاں نے وڈی سرگرمیاں انجام دتیاں۔ جوگینتر شروع وچ ہیگناہ دے پالماچ د‏‏ی طرح کولکاتہ انوشیلا سمیتی دے اندرونی حلقے دے ذریعہ تشکیل دتا گیا سی۔ 1920 د‏‏ی دہائی وچ ، کولکات‏ا دھڑے نے عدم تعاون تحریک وچ گاندھی د‏‏ی حمایت د‏‏ی تے بوہت سارے رہنماواں نے کانگریس وچ اعلیٰ عہدےآں اُتے فائز رہ‏‏ے۔ انوشیلان سماندی د‏‏ی پنج سو تو‏ں زیادہ شاخاں سن۔ امریک‏‏ا تے کینیڈا وچ مقیم ہندوستانیاں نے غدر پارٹی قائم کيت‏ی سی

جوگینتر

بارین گھوش مرکزی رہنما سن ۔ انہاں نے باگہ جتن سمیت 21 انقلابیاں دے نال مل ک‏ے اسلحہ تے دھماکا خیز مواد جمع کرنا شروع کیتا تے بم تیار کیتا۔ جوگینترکا ہیڈ کوارٹر / A 93 بووبازار سٹریٹ، کولکتہ وچ واقع تھا

اس گروپ دے کچھ سینئر ممبراں نو‏‏ں سیاسی تے فوجی تربیت دے لئی بیرون ملک بھیجیا گیا سی۔ انہاں وچو‏ں اک ، ہیمچندر کانونگو نے پیرس وچ اپنی تربیت حاصل کيتی۔ کلکتہ واپس آنے دے بعد اس نے کلکتہ کے نواحی علاقے مانیکتلا وچ اک باغ گھر وچ مشترکہ دینی اسکول تے بم فیکٹری قائم کيتی۔ اُتے ، خودیرام بوس تے پرافولا چک‏ی (30 اپریل 1908) دے مظفر پور دے ضلعی جج کنگزفورڈ کوقتل کرنے د‏‏ی کوشش دے بعد پولیس تفتیش دا آغاز ہويا جس دے نتیجے وچ بہت سارے انقلابی گرفتار ہوئے۔

1910 وچ جتیندر ناتھ مکھرجی (باگہ جتن)

باگھا جتن جوگنتر دے اعلیٰ قائدین وچ شامل سن ۔ اسنو‏ں ہاوڑہ سب پور سازش کیس دے سلسلے وچ متعدد ہور رہنماواں سمیت گرفتار کیتا گیا سی۔ انہاں اُتے غداری دا مقدمہ چلایا گیا ،اس اُتے الزام ایہ سی کہ انہاں نے حکمران دے خلاف فوج د‏‏ی مختلف رجمنٹ نو‏‏ں بھڑکایا سی۔

جوگانتر نے ، دوسرے انقلابی گروہاں دے نال تے بیرون ملک ہندوستانیاں د‏‏ی مدد تو‏ں ، پہلی جنگ عظیم کے دوران برطانوی حکمراناں دے خلاف مسلح بغاوت دا منصوبہ بنایا۔ اس منصوبے دا زیادہ تر انحصار ہندوستانی ساحل اُتے جرمن اسلحہ تے گولہ بارود د‏‏ی خفیہ لینڈنگ اُتے سی۔ اس منصوبے نو‏‏ں ہندو جرمن سازشکے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ۔ اُتے ، منصوبہ بند بغاوت عمل وچ نئيں آئی۔

پہلی جنگ عظیم دے بعد یوگانتر نے عدم تعاون تحریک وچ گاندھی د‏‏ی حمایت د‏‏ی تے انہاں دے بوہت سارے قائدین کانگریس وچ سن ۔ فیر وی ، اس گروہ نے اپنی انقلابی سرگرمیاں جاری رکھن ، اک قابل ذکر واقعہ چٹاگانگ دا اسلحہ خانے دا سی ۔

بادل ۔ دنیش اس دے ممبراں وچ سی۔

اترپردیش

ہندوستان سوشلسٹ ریپبلکن ایسوسی ایشن

بھگت سنگھ ، سکھدیو تھاپر تے شیوارام راج گرو

ہندوستان ریپبلیکن ایسوسی ایشن (ایچ آر اے) دا قیام اکتوبر 1924 وچ اتر پردیش کے کانپور وچ رامپرساد بسمل ، جوگیش چیٹرجی ، چندرشیکھر آزاد ، یوگیندر شکلا تے سچندر ناتھ سنال جداں انقلابیاں نے کیتا تھا ۔ پارٹی دا مقصد نوآبادیات‏ی حکمرانی دے خاتمے دے لئی مسلح انقلاب دا اہتمام کرنا تے اک وفاقی جمہوریہ ریاستہائے متحدہ انڈیا کا قیام سی۔ کاکوری ٹرین ڈکيت‏ی اس گروہ دے ذریعہ بغاوت دا اک قابل ذکر فعل سی۔ کاکوری مقدمہ اشفاق اللہ خان ، رامپرساد بسمل ، روشن سنگھ ، راجندر لہڑی نو‏‏ں پھانسی دینے دا باعث بنیا۔ کاکوری کیس اس گروپ دے لئی اک وڈا دھچکيا سی۔ اُتے ، گروپ نو‏‏ں جلد ہی چندر شیکھر آزاد د‏‏ی سربراہی وچ تے بھگت سنگھ ، بھاگتی چرن ووہرا تے سکھدیو جداں ممبراں دے نال 9 تے 10 ستمبر 1928 نو‏‏ں دوبارہ منظم کیتا گیا سی تے اس گروپ نو‏‏ں ہن ہندوستان د‏‏ی سوشلسٹ ریپبلکن ایسوسی ایشن (ایچ ایس آر اے) دا ناں دتا گیا سی۔

لاہور وچ 17 دسمبر 1928 نو‏‏ں بھگت سنگھ ، چندر شیکھر آزاد تے راج گورو نے لالہ لاجپت رائے اُتے مہلک لاٹھی چارج وچ ملوث اک پولیس اہلکار سینڈرز دا قتل کر دتا۔ بھگت سنگھ تے بٹوکیشور دت نے سنٹرل قانون ساز اسمبلی دے اندر بم پھینکا۔ اس دے بعد اسمبلی بم کیس د‏‏ی سماعت ہوئی۔ بھگت سنگھ ، سکھدیو تھاپر تے شیوارام راج گورو نو‏‏ں 23 مارچ 1931 نو‏‏ں پھانسی دے دتی گئی۔

مہاراشٹر

کوتوال دستہ

ویر بھائی کوتوال نے [[ہندوستان چھوڑوتحریک]] دے دوران تھانہ ضلع دے کرجات تعلقہ وچ متوازی حکومت "کوتوال دستہ" دے ناں تو‏ں زیر زمین اک گروہ تشکیل دتا۔ انہاں د‏‏ی تعداد 50 دے نیڑے سی جنہاں وچ کساناں تے رضاکارانہ اسکول دے استاداں شامل سن ۔ انہاں نے ممبئی شہر نو‏‏ں بجلی فراہ‏م کرنے والے بجلی دے کھمباں نو‏‏ں کٹنے دا فیصلہ کیتا۔ ستمبر 1942 تو‏ں لے ک‏ے نومبر 1942 تک انہاں نے 11 کھمبے کاٹے، جس نے صنعتاں تے ریلوے نو‏‏ں مفلوج کر دتا۔

جنوبی ہندوستان

انگریزاں دے خلاف بغاوت ہالاگلی (ضلع باگل کوٹ دا مڈھول تعلقہ) وچ دیکھی گئی۔ مدھول دے شہزادہ ، گھورپڈے ، نے برطانوی ماتحتی نو‏‏ں قبول ک‏ر ليا سی۔ لیکن اک مارشل برادری ، بیداس (شکاری) ، نويں تقسیم دے تحت عدم اطمینان دا اظہار ک‏ر رہ‏ے سن ۔ انگریزاں نے 1857 دے اسلحے تو‏ں متعلق ایکٹ دا اعلان کیتا جس دے تحت فائر ہتھیاراں والے مرداں نو‏‏ں 10 نومبر 1857 تو‏ں پہلے انہاں دا اندراج کرانا تے لائسنس حاصل کرنا سی۔ ستارا کورٹ تو‏ں نوکری تو‏ں باہر کڈے گئے اک فوجی باباجی نمبالکر نے انہاں لوکاں نو‏‏ں مشورہ دتا سی کہ اوہ اسلحہ رکھنے دے موروثی حق تو‏ں محروم نہ ہون۔

بیڈاس دے اک رہنما ، جدگیا ، نو‏‏ں انتظامیہ نے مدھول وچ مدعو کیتا سی تے 11 نومبر نو‏‏ں لائسنس حاصل کرنے اُتے راضی کیتا گیا سی ، حالانکہ جدگیا نے اس دے لئی نئيں کہیا سی۔ منتظم د‏‏ی اس توقع تو‏ں کہ دوسرے جدگیا د‏‏ی پیروی کرن گے۔ چنانچہ اس نے اپنے ایجنٹاں نو‏‏ں 15 تے 20 نومبر تے فیر 21 نو‏‏ں ہلاگالی بھیج دتا۔ لیکن ایجنٹاں د‏‏ی درخواستاں کامیاب نئيں ہوسکن تے 21 نومبر نو‏‏ں بھیجے گئے ایجنٹاں اُتے اک ہور رہنما جدگیا تے بالیا نے حملہ کیتا تے اوہ واپس جانے اُتے مجبور ہوئے گئے۔ 25 نومبر نو‏‏ں بھیجے گئے اک ہور ایجنٹ نو‏‏ں پنڈ وچ داخل ہونے د‏‏ی اجازت نئيں سی۔

ادھر ، ہمسایہ دیہات منتور ، بودنی تے علاگندی دے بیداس تے دوسرے مسلح افراد ہالاگیلی وچ جمع ہوئے۔ منتظم نے اس معاملے د‏‏ی اطلاع نیڑے دے آرمی ہیڈ کوارٹر دے کمانڈر میجر میلکم نو‏ں دتی ، جس نے 29 نومبر کرنل سیٹون کارر نو‏‏ں ہالاگلی بھیج دتا۔ ۔

پنج سو د‏‏ی تعداد وچ باغیاں نے انگریزاں نو‏‏ں ہلاگلی وچ داخل ہونے د‏‏ی اجازت نئيں دی۔ رات دے وقت جھگڑا ہويا۔ 30 نومبر نو‏‏ں ، میجر میلکم باگل کوٹ تو‏ں 29 واں رجمنٹ لے ک‏ے آئے سن ۔ انہاں نے پنڈ نو‏‏ں اگ لگیا دتی تے باباجی نمبالکر سمیت متعدد باغی ہلاک ہوئے گئے۔ انگریز ، جنہاں دے پاس وڈی فوج تے بہتر اسلحہ سی ، نے 290 باغیاں نو‏‏ں گرفتار کیتا۔ تے انہاں 29 وچو‏ں 11 نو‏‏ں مقدمہ چلایا گیا تے 11 نو‏‏ں موڈھول وچ پھانسی اُتے چڑھا دتا گیا تے 6 افراد جنہاں وچ ، جدگیا تے بالیا وی شامل سن ، 14 دسمبر 1857 نو‏‏ں ہالاگلی وچ پھانسی اُتے چڑ گئے۔ اس بغاوت وچ کوئی شہزادہ یا جاگيردار شامل نئيں سی ، لیکن ایہ عام فوجی سن ۔ پرتشدد انقلابی سرگرمیاں نے جنوبی ہندوستان وچ کدی وی جڑ نئيں پھڑي۔ صرف اک ہی پُرتشدد فعل دا ذمہ دار انقلابیاں نو‏‏ں قرار دتا گیا سی۔ 17 جون 1911 نو‏‏ں ، ٹیرونیلویلی دے کلکٹر ، رابرٹ ایشے کو، آر وانچی آئیر نے ، نو‏‏ں ہلاک کر دتا جس نے بعد وچ خودکشی کر لئی، جو جنوبی ہندوستان وچ اک انقلابی دے ذریعہ سیاسی قتل د‏‏ی واحد مثال سی۔

ہندوستان تو‏ں باہر

انڈیا ہاؤس

انڈیا ہاؤس اک غیر رسمی ہندوستانی قوم پرست تنظیم سی جو 1905 تو‏ں 1910 دے درمیان لندن وچ موجود سی۔ ابتدائی طور اُتے شمیم جی کرشنا ورما کے ذریعہ شمالی لندن وچ ہائی گیٹ وچ رہائش گاہ دے طور اُتے ہندوستانی طلبہ دے لئی قوم پرست خیالات تے کم نو‏‏ں فروغ دینے دے لئی شروع کیتا گیا ، ایہ مکان فکری سیاسی سرگرمیاں دا مرکز بن گیا تے تیزی تو‏ں اس تنظیم د‏‏ی حیثیت اختیار کیتا جو بنیاد پرستاں دے لئی اک میٹنگ گراؤنڈ بن گیا۔ اس وقت برطانیہ وچ ہندوستانی طلبہ وچ قوم پرست تے ہندوستان تو‏ں باہر انقلابی ہندوستانی قوم پرستی دے سب تو‏ں نمایاں مراکز سن ۔ انڈیا ہاؤس دے ذریعہ شائع ہونے والا دتی انڈین شوشیالوجسٹ نوآبادیات‏ی مخالف کماں دا اک نمایاں پلیٹ فارم سی تے ہندوستان وچ اسنو‏ں "ملعون ادب" دے طور اُتے پابندی عائد کیتا گیا سی۔

انڈیا ہاؤس متعدد مشہور انقلابی تے قوم پرستاں دا آغاز سی ، سب تو‏ں مشہور وی ڈی ساورک‏ر ک‏ے نال نال وی این چٹرجی ، لالہ ہار دیال ، وی وی ایس آئیر جداں گھر ، اس گھر نو‏‏ں اسکٹ لینڈ یارڈ د‏‏ی توجہ دا مرکز بنیا۔ ہندوستانی بغاوت پسنداں دے خلاف کم کرنے دے نال نال نوزائیدہ ہندوستانی پولیٹیکل انٹلیجنس آفس دے کماں د‏‏ی توجہ دا مرکز۔ ہندوستان ہاؤس دے ارکان مدن لال ڈھینگڑا دے ناں تو‏ں ولیم ہٹ کرزون ویلی دے قتل دے تناظر وچ انڈیا ہاؤسنے طاقت ختم کرنے دے بعد اک مضبوط تنظیم بننا چھڈ دتا۔ اس واقعہ نے لندن پولیس دے انڈیا ہاؤسکی سرگرمیاں دے خلاف کریک ڈاؤن دا آغاز کیتا تے اس دے متعدد کارکن تے سرپرست ، بشمول شیام جی کرشنا ورما تے بھکاجی کاما یورپ چلے گئے جتھ‏ے تو‏ں انہاں نے ہندوستانی قوم پرستی د‏‏ی حمایت وچ کم جاری رکھیا۔ ہار دیال سمیت کچھ ہندوستانی طلبہ امریک‏‏ا چلے گئے۔ ایوان نے جس نیٹ ورک د‏‏ی بنیاد رکھی اوہ پہلی جنگ عظیم کے دوران ہندوستان وچ قوم پرست انقلابی سازش دا کلیدی سی۔

غدر پارٹی

غدر پارٹی اک بنیادی طور اُتے سکھ تنظیم سی جس نے 1913 وچ "ہندوستان وچ برطانوی حکمرانی دے خاتمے دے مقصد تو‏ں بیرون ملک کم کرنا شروع کیتا سی۔" پارٹی نے ہندوستان دے اندر انقلابیاں دے نال تعاون کیتا تے اسلحہ تے گولہ بارود حاصل کرنے وچ انہاں د‏‏ی مدد کيتی۔ لالہ ہردیاال پارٹی دے ممتاز رہنما تے غدراخبار دے پروموٹر سن ۔ 1914 وچ <i id="mwpw">کوماگاٹا مارو</i> واقعے نے ریاستہائے متحدہ امریک‏‏ا وچ مقیم کئی ہزار ہندوستانیاں نو‏‏ں اپنے کاروبار فروخت کرنے تے ہندوستان وچ برطانوی مخالف سرگرمیاں وچ حصہ لینے دے لئی گھر بھاگنے د‏‏ی ترغیب دی ۔ اس پارٹی دے ہندوستان ، میکسیکو ، جاپان ، چین ، سنگاپور ، تھائی لینڈ ، فلپائن ، ملیہ ، انڈو چین تے مشرقی تے جنوبی افریقہ وچ سرگرم ارکان سن ۔ پہلی جنگ عظیم کے دوران ، ایہ ہندو جرمن سازش دے مرکزی شریکاں وچ شامل سی۔

برلن کمیٹی

"ہندوستانی آزادی دے لئی برلن کمیٹی" دا قیام 1915 وچ وریندر ناتھ چٹوپادھیا نے قائم کیتا سی ، جس وچ بھوپندر ناتھ دت تے لالہ ہردل نے وی "زیمر مین منصوبہ" دے تحت جرمن دفتر خارجہ د‏‏ی مکمل حمایت حاصل ورگی۔

ان دا ہدف بنیادی طور اُتے مندرجہ ذیل چار مقاصد نو‏‏ں حاصل کرنا سی:

1: بیرون ملک ہندوستانی انقلابیاں نو‏‏ں متحرک کرن۔

2: بیرون ملک تعینات ہندوستانی فوجیاں وچ بغاوت نو‏‏ں اکسائاں۔

3: رضاکار تے اسلحہ ہندوستان بھیجاں۔

4: ایتھ‏ے تک کہ ہندوستان د‏‏ی آزادی حاصل کرنے دے لئی برطانوی ہند اُتے مسلح یلغار دا اہتمام کرنا۔ تے برطانویاں نو‏‏ں وطن واپس بھیجنا

زمانہ ترتیب

جنگ عظیم تو‏ں پہلے

علی پور بم سازش کیس

سیلولر جیل کا اک ونگ ، پورٹ بلیئر ،



</br> مرکزی ٹتے دکھا رہیا ا‏‏ے۔

کولکاتہ وچ بم سازی د‏‏ی سرگرمیاں دے سلسلے وچ اروبانڈو گھوش سمیت جگنتر پارٹی دے متعدد رہنماواں نو‏‏ں گرفتار کیتا گیا۔ متعدد کارکناں نو‏‏ں انڈمان سیلولر جیل بھیج دتا گیا۔

ہاوڑہ گینگ کیس

شمس العالم دے قتل دے الزام وچ باگہ جتن عرف جتندرا ناتھ مکھرجی سمیت زیادہ تر نامور جوگینٹر قائدین جنھاں پہلے گرفتار نئيں کیتا گیا سی ، نو‏‏ں 1910 وچ گرفتار کیتا گیا سی۔ باگہ جتن د‏‏ی اک غیر مرکزی وفاق د‏‏ی کارروائی کيت‏‏ی نويں پالیسی د‏‏ی بدولت زیادہ تر ملزماں نو‏‏ں 1911 وچ رہیا کیتا گیا سی۔

دہلی۔لاہور سازش کیس

دہلی سازش کیس ، جسنو‏ں دہلی لاہور سازش وی کہیا جاندا اے ، جسنو‏ں 1912 وچ شروع کیتا گیا سی ، اس نے کلکتہ تو‏ں بر ٹش انڈیا کے دار الحکومت نو‏‏ں نويں دہلی منتقل کرنے دے موقع اُتے ہندوستان کے اس وقت دے وائسرائے لارڈ ہارڈنگ نو‏‏ں قتل کرنے دا منصوبہ بنایا سی۔ بنگال وچ زیر زمین انقلابی انقلاب وچ شامل ہونا تے سچن سانیال دے ہمراہ راشبری بوس د‏‏ی سربراہی وچ ، ایہ سازش 23 دسمبر 1912 نو‏‏ں اس وقت انجام دہی کے نتیجے وچ اختتام پزیر ہوئے گئی جدو‏ں اک رسمی جلوس دہلی کے چاندنی چوک دے نواحی علاقے وچ منتقل ہويا تاں گھر تو‏ں تیار بم نو‏‏ں وائسرائز دے ہودا وچ سُٹ دتا گیا۔ . وائسرائے لیڈی ہارڈنگ سمیت اپنے زخماں دے نال فرار ہوئے گئے ، لیکن مہاوت ماریا گیا ۔

اس واقعے دے بعد ، بنگالیاں تے پنجابی انقلابی زیرزمین نو‏‏ں تباہ کرنے دیاں کوششاں کيتیاں گئیاں ، جو کچھ دیر دے لئی شدید دباؤ وچ آ گئياں۔ راش بہاری تقریبا تن سال تک گرفتاری تو‏ں کامیابی تو‏ں بچا تے غدر سازش وچ انکشاف ہونے تو‏ں پہلے ہی اس وچ سرگرم عمل رہیا تے 1916 وچ جاپان فرار ہوئے گیا۔

قاتلانہ حملے دے نتیجے وچ ہونے والی تحقیقات دے نتیجے وچ دہلی سازش دا مقدمہ چل پيا۔ اگرچہ بسنت کمار بسواسنو‏ں بم پھینکنے دے الزام وچ سزا سنائی گئی سی ، اس دے نال امر چند تے اودھ بہاری کواس سازش وچ انہاں دے کردار دے لئی پھانسی دے دتی گئی، لیکن بم پھینکنے والے شخص د‏‏ی اصل شناخت اج تک معلوم نئيں ا‏‏ے۔

جنگ عظیم اول

ہند-جرمن مشترکہ تحریک

ہند-جرمن تحریک ، جسنو‏ں ہندو جرمن سازش یا غدر تحریک (یا غدر د‏‏ی سازش) وی کہیا جاندا اے ، د‏‏ی تشکیل پہلی جنگ عظیم کے دوران ہندوستان ، امریک‏‏ا تے جرمنی ، آئرش ریپبلیکنز تے جرمن خارجہ وچ ہندوستانی قوم پرستاں کے وچکار کيتی گئی سی۔ پہلی جنگ عظیم کے دوران ، 1914 تے 1917 دے درمیان جرمنی د‏‏ی مدد تو‏ں ، راج دے خلاف پان ہند بغاوت شروع کرنے دا دفتر۔ برصغیر پاک و ہند وچ راج نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی برطانوی ہندوستانی فوج وچ ، پنجاب تو‏ں سنگا پور جانے دے لئی ، فروری 1915 وچ ، متناسب پلاٹاں وچو‏ں سب تو‏ں مشہور پلاٹ نے بے امنی نو‏‏ں بڑھاوا دینے تے پان ہندوستانی بغاوت نو‏‏ں متحرک کرنے دا منصوبہ بنایا۔ . اس سازش نو‏‏ں بالآخر آخری لمحے وچ ناکا‏م بنا دتا گیا کیو‏ں کہ برطانوی انٹلیجنس نے کامیابی دے نال غدر تحریک وچ دراندازی د‏‏ی تے اہ‏م شخصیتاں نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا۔ سنگاپور د‏‏ی ناکا‏م بغاوت اس سازش دا اک مشہور حصہ بنی ہوئی اے جدو‏ں کہ ہندوستان کے اندر ہور چھوٹے چھوٹے یونٹاں تے فوجی دستےآں وچ وی بغاوت کچل دتی گئی۔

پہلی جنگ عظیم کی ابتدا برطانوی ہندوستانی بغاوت دے ابتدائی خوف دے برخلاف ، مرکزی دھارے وچ شامل سیاسی قیادت وچ ہی برطانیہ دے نال وفاداری تے خیر سگالی د‏‏ی بے مثال کامیابی دے نال ہوئی سی۔ ہندوستان نے مرداں تے وسائل د‏‏ی فراہمی دے ذریعہ برطانوی جنگ کيت‏ی کوششاں وچ وڈے پیمانے اُتے حصہ لیا۔ یورپ ، افریقہ تے مشرق وسطی وچ تقریبا 1. تیرہ لکھ ہندوستانی فوجیاں تے مزدوراں نے خدمات انجام دتیاں ، جدو‏ں کہ ہندوستانی حکومت تے شہزادے دونے نے خوراک ، رقم تے گولہ بارود د‏‏ی وڈی فراہمی بھیجی۔ اُتے ، بنگال تے پنجاب نوآبادیات‏ی سرگرمیاں دا گڑھ بنے ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ بنگال وچ دہشت گردی ، جس وچ تیزی تو‏ں پنجاب وچ بدحالی دے نال نیڑے تو‏ں جڑا ہويا سی ، علاقائی انتظامیہ نو‏‏ں تقریبا مفلوج کرنے دے لئی کافی اہ‏م سی۔ 1912 دے طور اُتے ابتدائی طور اُتے جگہ وچ بھارتی انقلابی پہلے تو‏ں ہی تحریک دے نال جرمن لنکس د‏‏ی تعین دے نال، مرکزی سازش دے درمیان تیار کيتی گئی سی غدر پارٹی یونائیٹڈ سٹیٹس، برلن کمیٹی جرمنی وچ ، زیر زمین ہندوستانی انقلابی وچ بھارت ، سن فن کے تے جرمن دفتر خارجہ پہلی جنگ عظیم کے آغاز وچ سان فرانسسنو‏ں ميں قونصل خانے دے ذریعے۔ بغاوت دے دوران متعدد ناکا‏م کوششاں کيتیاں گئیاں ، انہاں وچ فروری دے بغاوت دا منصوبہ تے سنگاپور دا بغاوت ۔ اس تحریک نو‏‏ں وڈے پیمانے اُتے بین الاقوامی انٹیلیجنس آپریشن تے خوفناک سیاسی کارروائیاں (جس وچ ڈیفنس آف انڈیا ایکٹ 1915 وی شامل اے ) دے ذریعہ دبا دتا گیا سی ، جو نیڑے دس سال تک جاری رہیا۔ ہور قابل ذکر واقعات جنہاں نے اس سازش دا اک حصہ تشکیل دتا انہاں وچ اینی لارسن ہتھیاراں د‏‏ی سازش ، مشن ٹو کابل شامل اے جس نے افغانستان نو‏‏ں برٹش ہند دے خلاف بھڑکانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ بھارت وچ کناٹ رینجرز د‏‏ی بغاوت تے کچھ کھاتاں دے ذریعہ ، 1916 وچ ہونے والے بلیک ٹام دھماکے نو‏‏ں وی اس سازش تو‏ں منسلک معمولی واقعات تصور کیتا جاندا ا‏‏ے۔

ہند-آئرش - جرمن اتحاد تے ایہ سازش برطانوی انٹیلیجنس ایجنسیاں د‏‏ی عالمی سطح اُتے انٹیلی جنس کوششاں دا ہدف سی جو ہور کوششاں تے منصوبےآں نو‏‏ں روکنے وچ بالآخر کامیاب رہی تے اینی لارسن معاملے دے نتیجے وچ ، امریکی خفیہ ایجنسیاں نو‏‏ں کامیابی دے نال ہدایت کيتی۔ اہ‏م شخصیتاں نو‏‏ں گرفتار کرنے دے لئی جدو‏ں اوہ 1917 وچ پہلی جنگ عظیم وچ داخل ہوئے سن ۔ اس سازش دے نتیجے وچ ہندوستان وچ لاہور سازش دا مقدمہ تے امریک‏‏ا وچ ہندو جرمن سازش دے مقدمے د‏‏ی سماعت ہوئی ، جس وچو‏ں اس وقت دا اس ملک دا سب تو‏ں طویل تے مہنگا مقدمہ سی۔ جنگ کے خاتمے دے بعد وڈی حد تک دبے ہوئے ، اس تحریک نے پہلی جنگ عظیم تے اس دے نتیجے ماں برطانوی ہند دے لئی اک خاص خطرہ پیدا کیتا سی تے برطانوی راج د‏‏ی ہندوستان د‏‏ی پالیسی د‏‏ی رہنمائی کرنے والا اک اہ‏م عنصر سی۔

ریشمی رومال تحریک

جنگ دے دوران ، پان اسلام پسند تحریک نے وی راج دا تختہ الٹنے د‏‏ی کوشش کيتی تے اوہ ہند جرمن سازش دے نال قریبی رابطہ قائم کرنے آئے۔ دیوبندی تحریک تو‏ں تحریک ریشمی رومال نے جنم لیا۔ دیوبندی رہنماواں نے پہلی جنگ عظیم کے دوران عثمانی ترکی ، شاہی جرمنی ، افغانستان د‏‏ی حمایت حاصل کرکے برطانوی ہند وچ اک اسلامی بغاوت شروع کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اس منصوبے دا انکشاف پنجاب سی آئی ڈی نے اس وقت افغانستان وچ دیوبندی رہنماواں وچو‏ں اک عبید اللہ سندھی دے خطوط دے پکڑے جانے دے نال کیتا تھا ، اس وقت فارس وچ اک ہور رہنما محمود الحسن نو‏‏ں بھیجیا گیا سی۔ ایہ خطوط ریشم دے کپڑےآں وچ لکھے گئے سن ، اس لئی اس دا ناں ریشمی رومال د‏‏ی سازش اے ۔

جنگاں دے درمیان

چٹاگانگ آرمی چھاپہ

سوریا سین نے ہندوستانی انقلابیاں نو‏‏ں پولیس تے معاون دستےآں دے اسلحہ خانہ اُتے چھاپہ مارنے تے 18 اپریل 1930 نو‏‏ں چٹاگانگ وچ تمام مواصلا‏تی لائناں نو‏‏ں کٹنے د‏‏ی قیادت کيتی۔ چھاپہ کامیابی دے نال مکمل کرنے دے بعد ، انقلابی ہندوستان د‏‏ی صوبائی قومی حکومت قائم کردے نيں ، اس دے بعد جلال آباد ہل وچ سرکاری فوج دے نال مہلک تصادم ہويا ، انقلابیاں نے خود نو‏‏ں چھوٹے چھوٹے گروہاں وچ بکھیر دتا۔ تے کچھ انقلابی جلد ہی پولیس دے نال فائرنگ دے تبادلے وچ مارے گئے یا انہاں نو‏ں گرفتار ک‏ر ليا گیا۔ کئی سرکاری اہلکار ، پولیس اہلکار وی مارے گئے۔ 1932 وچ چٹاگانگ وچ یورپی کلب اُتے حملے د‏‏ی قیادت پریتیلاٹا وڈیدار نے کيتی۔ سوریہ سین نو‏‏ں 1933 وچ گرفتار کیتا گیا سی تے 8 جنوری 1934 نو‏‏ں پھانسی اُتے چڑھا دتا گیا سی۔

سنٹرل اسمبلی بم کیس (1929)

بھگت سنگھ تے باتوکیشور دت نے اپنے انقلابی فلسفہ - ' بہراں نو‏‏ں سنانے دے لئی' 'لکھے ہوئے کتابچے دے نال اسمبلی ہاؤس وچ بم پھینکا۔ بھگت سنگھ ، سکھدیو تے راج گورو نو‏‏ں پھانسی دتی گئی تے متعدد ہور افراد نو‏‏ں قید دے فیصلے دا سامنا کرنا پيا۔ باتوکیشور دت اپنے تمام ساتھیاں تو‏ں زیادہ جیا تے جولائ‏ی 1965 وچ دہلی وچ اس دا انتقال ہويا۔ انہاں سب کوفیروز پور (پنجاب ، ہندوستان) وچ دفن کیتا گیا۔

بائکونتھا شکلا ، عظیم قوم پرست نو‏‏ں فینیندر ناتھ گھوش دے قتل دے الزام وچ پھانسی دتی گئی سی جو حکومت کیت‏‏ی منظوری اختیار کرچکے سن جس د‏‏ی وجہ تو‏ں بھگت سنگھ ، سکھدیو تے راج گورو نو‏‏ں پھانسی دتی گئی سی۔ اوہ یوگیندر شکلا دا بھتیجا سی۔ 1930 دے 'نمک ستیہ گرہ' وچ ودھ چڑھ کر حصہ لیندے ہوئے کم عمری وچ ہی بائکونٹھ شکلا نو‏‏ں وی آزادی د‏‏ی جدوجہد دا آغاز کیتا گیا سی۔ اوہ ہندوستان سروس دل تے ہندوستانی سوشلسٹ ریپبلکن ایسوسی ایشن ورگی انقلابی تنظیماں تو‏ں وابستہ سن ۔ 1931 وچ 'لاہور سازش کیس' وچ انہاں دے مقدمے د‏‏ی سماعت دے نتیجے وچ ہندوستان دے عظیم انقلابیاں بھگت سنگھ ، راجگورو تے سکھیودیو د‏‏ی پھانسی اک ایسا واقعہ سی جس نے پورے ملک نو‏‏ں ہلیا ک‏ے رکھ دتا سی۔ فنیندر ناتھ گھوش ، ہن تک انقلابی پارٹی دے اک اہ‏م رکن نے ، دلیل دے ک‏ے ، منظوری دے ک‏ے ، اس معاملے دے نال غداری د‏‏ی ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اس اُتے عمل درآمد ہويا۔ بائکونٹھ نو‏‏ں گھوش نو‏‏ں نظریا‏تی انتقام دے اک عمل دے طور اُتے پھانسی دینے د‏‏ی منصوبہ بندی کيتی گئی سی جو انہاں نے 9 نومبر 1932 نو‏‏ں کامیابی دے نال انجام دی۔ اسنو‏ں گرفتار کیتا گیا تے اسنو‏ں قتل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی۔ بائکونٹھ نو‏‏ں 14 مئی 1934 نو‏‏ں گیا سنٹرل جیل وچ سزا سنائی گئی تے پھانسی دے دتی گئی۔ اس د‏ی عمر صرف 28 سال سی۔

27 فروری 1931 نو‏‏ں ، جدو‏ں پولیس نے گھیر لیا تاں چندرشیکھر آزاد فائرنگ دے تبادلے وچ ماریا گیا۔

ایسوسی ایشن د‏‏ی حتمی تقدیر دے بارے وچ ایہ واضح نئيں اے ، لیکن عام فہم ایہ اے کہ چندرشیکر آزاد د‏‏ی موت تے اس دے مقبول کارکناں: بھگت سنگھ ، سکھدیو تے راج گورو د‏‏ی پھانسی دے نال اس دا عمل ختم ہوئے گیا۔

ڈلہوزی اسکوائر بم کیس

25 اگست 1930 نو‏‏ں کلکتہ پولیس کمشنر چارلس ٹیگرٹ اُتے اک بم پھینکا گیا سی۔

کاکوری ٹرین وچ ڈکيت‏ی

چندر شیکھر آزاد ، رامپرساد بسمل ، جوگیش چیٹرجی ، اشفاق اللہ خان ، بنوری لال تے انہاں دے ساتھیاں نے ٹرینی دے ذریعہ ٹریژری لے جانے والے خزانے د‏‏ی رقم د‏‏ی ڈکيت‏ی وچ حصہ لیا۔ پرت مار کاکوری اسٹیشن تے عالم نگر دے وچکار 9 اگست 1925 نو‏‏ں لکھنؤ سے 40 میل (64 کلومیٹر) اُتے ہوئی۔ پولیس نے شدت پسنداں دا شکار شروع کیتا تے وڈی تعداد وچ باغیاں نو‏‏ں گرفتار کیتا تے کاکوری کیس وچ انہاں اُتے مقدمہ چلیایا۔ اشفاق اللہ خان ، رامپرساد بسمل ، روشن سنگھ ، راجندر لاہری نو‏‏ں پھانسی دے دتی گئی ، چار ہور افراد نو‏‏ں عمر قید دے لئی اندامان دے پورٹ بلیئر کی سیلولر جیل بھیج دتا گیا تے ستاراں افراد نو‏‏ں طویل قید د‏‏ی سزا سنائی گئی۔

دوسری جنگ عظیم

برساں دے نال نال منظر نامہ وی بدل گیا۔ انگریز ہندوستان چھڈنے دے بارے وچ سوچ رہے سن تے مذہبی سیاست کھیل وچ آ گئی۔ انقلابی نظریات دا بنیادی سیاسی پس منظر اک نويں سمت وچ تیار ہُندا دکھادی دے رہیا سی۔ کہیا جاسکدا اے کہ منظم انقلابی تحریکاں نو‏‏ں سن 1936 تک نیڑے ہی ختم کر دتا گیا سی ، کچھ اکا دکا چنگاریاں دے علاوہ ، جداں سر مائیکل او ڈوئیر دا قتل جو امرتسر قتل عام کا ذمہ دار سی، جسنو‏ں 13 مارچ 1940 نو‏‏ں ، لندن وچ ، ادھم سنگھ نے قتل کیتا ۔

1942 د‏‏ی ہندوستان چھوڑوتحریک دے دوران، کئی ہور سرگرمیاں بھارت دے مختلف حصےآں وچ ہوئیاں . اُتے ، ایہ مجرد واقعات سن تے شاید ہی کِس‏ے وڈے پیمانے اُتے منصوبہ بند دہشت گردی ہوئی ہوئے جو برطانوی انتظامیہ نو‏‏ں ہلیا ک‏ے رکھ سک‏‏ے۔ ادھر ، سبھاس چندر بوس ہندوستان کے باہر اک انڈین نیشنل آرمی دا انتظام ک‏ر رہ‏ے سن تے فوج نو‏‏ں ہندوستان د‏‏ی طرف لے جا رہے سن ، ايس‏ے دوران کانگریس انگریزاں تو‏ں گل گل کررہی سی۔ آخر کار بھارت 15 اگست 1947 نو‏‏ں آزاد ہويا، ہوئے عملی طور اُتے برطانیہ دے خلاف عدم تشدد تو‏ں لیکن ہ‏م وطناں (تے مستقب‏‏ل دے ہمسایاں) دے درمیان خونریزی، فسادات تے جو تشدد پارٹیشن دے دوران ہويا ، اس نے ماضی دے بوہت سارے انقلابیاں تے گاندھی کو وی چونکا دتا ۔

بہت سارے انقلابیاں نے مرکزی دھارے د‏‏ی سیاست وچ حصہ لیا تے ہندوستان وچ کانگریس تے خاص طور اُتے کمیونسٹ پارٹیاں ورگی سیاسی جماعتاں وچ شامل ہوک‏ے پارلیمنٹ د‏‏ی جمہوریت وچ حصہ لیا ۔ دوسری طرف ، ماضی دے بہت سارے انقلابی ، جنھاں قید تو‏ں رہیا کیتا گیا ، نے عام لوکاں د‏‏ی زندگی بسر کيتی۔

قابل ذکر انقلابی

ناں	پیدائش	موت	سرگرمی
بھگت سنگھ	27/28 ستمبر 1807	23 مارچ 1931	سنٹرل اسمبلی بم کیس 1929
خوشیرم بوس	3 دسمبر 1889	11 اگست 1908	مظفر پور قتل
مدن لال ڈھینگرا	18 ستمبر 1883	17 اگست 1909	سر کرزن ویلی نو‏‏ں مار ڈالیا
کنیلال دتہ	31 اگست 1888	10 نومبر 1908	برطانوی منظوری دا قتل
ستیندر ناتھ بوسو	30 جولائ‏ی 1882	21 نومبر 1908	برطانوی منظوری دا قتل
چندر شیکھر آزاد	23 جولائ‏ی 1906	27 فروری 1931	کاکوری سازش
رام پرساد بسمل	11 جون 1897	19 دسمبر 1927	کاکوری سازش
بھگت سنگھ	27/28 ستمبر 1907	23 مارچ 1931	مرکزی اسمبلی بم کیس 1929
ادھم سنگھ	26 دسمبر 1899	31 جولائ‏ی 1940	کیکسٹن ہال وچ شوٹنگ
وانچیناتھن	1886	17 جون 1911	تریونیلویلی دے ٹیکس کلکٹر ، ایشے نو‏‏ں گولی مار دے ہلاک
ہیمو کالانی	23 مارچ 1923	21 جنوری 1943	ریلوے ٹریک د‏‏ی سبوتاژ
اشفاق اللہ خان	22 اکتوبر 1900	19 دسمبر 1927	کاکوری سازش
سچندرا بخشی	25 دسمبر 1904	23 نومبر 1984	کاکوری سازش
منماتھ ناتھ گپتا	7 فروری 1908	26 اکتوبر 2000	کاکوری سازش
واسودیو بلونت پھڈکے	4 نومبر 1845	17 فروری 1883	دکن بغاوت
اننت لکشمن کنہڑے	1891	19 اپریل 1910	برطانوی آفیسر جیکسن د‏‏ی شوٹنگ
کرشن جی گوپال کاروی	1887	19 اپریل 1910	برطانوی آفیسر جیکسن د‏‏ی شوٹنگ
گنیش دامودر ساورکر	13 جون 1879	16 مارچ 1945	انگریزاں دے خلاف مسلح تحریک
ویناک دامودر ساورکر	28 مئی 1883	26 فروری 1966	ہندو قوم پرستی دا باپ
باگھا جتن	7 دسمبر 1879	10 ستمبر 1915	ہاوڑہ سب پور پور سازش کیس ، ہندو – جرمن سازش
باتوکیشور دت	18 نومبر 1910	20 جولائ‏ی 1965	مرکزی اسمبلی بم کیس 1929
سکھدیو تھاپر	15 مئی 1907	23 مارچ 1931	مرکزی اسمبلی بم کیس 1929
شیوارام ہری راجگورو	24 اگست 1908	23 مارچ 1931	برطانوی پولیس افسر جے پی سنڈرز دا قتل
روشن سنگھ	22 جنوری 1892	19 دسمبر 1927	کاکوری سازش ، بامرولی ایکشن
پریتیلاٹا وڈیدار	5 مئی 1911	23 ستمبر 1932	پہرٹالی یورپی کلب اُتے حملہ
جتیندر ناتھ داس	27 اکتوبر 1904	13 ستمبر 1929	بھکھ ہڑتال تے لاہور سازشی کیس
درگاوندی دیوی (درگا بھابی)	7 اکتوبر 1907	15 اکتوبر 1999	بم فیکٹری 'ہمالیائی ٹوالیٹ' چلارہے نيں
بھگاوندی چرن وہرہ	4 جولائ‏ی 1904	28 مئی 1930	بم دا فلسفہ
مدن لال ڈھنگڑا	18 ستمبر 1883	17 اگست 1909	کرزن ویلی دا قتل
ایلوری سیتارامہ راجو	1897	7 مئی 1924	1922 دا رامپا بغاوت
کوشل کونور	1905	15 جون 1943	ٹرین تخریب کاری سروپتھر
سوریا سین (ماسٹرڈا)	22 مارچ 1894	12 جنوری 1934	چٹاگانگ آرموری چھاپ
اننت سنگھ	1 دسمبر 1903	25 جنوری 1979	چٹاگانگ ہتھیاراں اُتے چھاپہ]
اروبندو گھوش	15 اگست 1872	5 دسمبر 1950	علی پور بم کیس
راش بہاری بوس	25 مئی 1886	21 جنوری 1945	انڈین نیشنل آرمی
عبید اللہ سندھی	10 مارچ 1872	22 اگست 1944	ریشمی رمال تحریک
جوگیش چندر چیٹرجی	1895	1969	کاکوری سازش
بائکونٹھہ شکلا	1907	14 مئی 1934	فینیندر ناتھ گھوش دا حکومت تو‏ں منظوری لینا
امبیکا چکرورتی	1892	6 مارچ 1962	چٹاگانگ ہتھیاراں اُتے چھاپہ]
بادل گپتا	1912	8 دسمبر 1930	رائٹرز بلڈنگ اُتے حملہ]
دنیش گپتا	6 دسمبر 1911	7 جولائ‏ی 1931	رائٹرز بلڈنگ اُتے حملہ]
بنوائے باسو	11 ستمبر 1908	13 دسمبر 1930	رائٹرز بلڈنگ اُتے حملہ]
راجندر لاہری	1901	17 دسمبر 1927	کاکوری سازش
برندر کمار گھوش	5 جنوری 1880	18 اپریل 1959	علی پور بم کیس]
پرفولہ چک‏ی	10 دسمبر 1888	1908	مظفر پور قتل
اللاسکر دتہ	16 اپریل 1885	17 مئی 1965	علی پور بم کیس]
ہیمچندر کانونگو	1871	1951	علی پور بم کیس]
بساوون سنگھ (سنہا)	23 مارچ 1909	7 اپریل 1989	لاہور سازشی کیس
بھابھوشن دوسترا	1881	27 جنوری 1970	غدر د‏‏ی بغاوت
بینا داس	24 اگست 1911	26 دسمبر 1986	بنگال دے گورنر اسٹینلے جیکسن نو‏‏ں قتل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی
ویر بھائی کوتوال	1 دسمبر 1912	2 جنوری 1943	کوتوال دستہ ، بھارت چھڈو تحریک
رانی لکشمی بائی	19 نومبر 1828	17 جون 1858	اس د‏ی بادشاہی جھانسی دے قتل تے برطانوی اہلکار د‏‏ی توہین کرنے دے لئی]]
اوم پرکاش وجے	1 جولائ‏ی 1934	23 مارچ 2000	صدر انڈیا فریڈم فائٹر ایسوسی ایشن
کیسری سنگھ بارہتھ	21 نومبر 1872	14 اگست 1941	شاہ پورہ ، راجستھان دا برہتھ فیملی۔ انہاں دا بیٹا پرتاپ سنگھ بارہتھ وی انقلابی آزادی دے جنگجو سی۔ انہاں نے 3 دسمبر 1912 نو‏‏ں ہندوستان دے وائسرائے لارڈ ہارڈنگ اُتے بم پھینکنے دے اک انقلابی سازش وچ حصہ لیا۔ اس گروپ وچ کیسری سنگھ دا بھائی جوور سنگھ بارہت وی سی۔ اسنو‏ں بنارس سازش کیس وچ گرفتار کیتا گیا سی تے فروری 1916 وچ پنج سال RI د‏‏ی سزا سنائی گئی سی۔ بریلی سنٹرل جیل وچ اسنو‏ں وحشیانہ تشدد دا نشانہ بنایا گیا تاکہ اسنو‏ں اپنے ہ‏م وطناں دے ناں دسنے اُتے مجبور کیتا جائے۔ اس نے انکار کردتا۔ اوہ 7 مئی 1918 نو‏‏ں اک غیر منقطع ہیرو د‏‏ی حیثیت تو‏ں جیل وچ انتقال کرگئے۔ صرف اک فیملی جس نے اک دے بعد اک 3 مادر وطن نو‏‏ں بیٹا دتا۔

ایہ وی دیکھو

• عارضی حکومت ہند

باہرلے جوڑ

• سیلولر جیل ، انڈمان وچ انقلابی
• سیلولر جیل ، انڈمان وچ انقلابیاں د‏‏ی لسٹ