ضلع جلندھر

ضلع جلندھر Jalandhar district ਜਲੰਧਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ
ضلع
ضلع جلندھر
دیس	بھارت
ریاست	پنجاب
ناں وجہ	پاݨی دے اندر علاقا یا بادشاہ جلندھر
راجگڑھ	جلندھر
حکومت
• ڈپٹی کمشنر	شروتی سنگھ
رقبہ
• کل	۲,۶۳۲ مربع کلومیٹر (۱,۰۰۰ مربع میل)
آبادی (2011)
• کل	۲,۱۹۳,۵۹۰
• کثافت	۸۳۰/مربع  کلومیٹر (۲,۲۰۰/مربع میل)
زبانیں
• سرکاری	پنجابی
منطقۂ وقت	بھارتی معیاری وقت (UTC+5:30)
خواندگی	82.4%
ویب سائٹ	jalandhar.nic.in

ضلع جلندھر چڑھدے پنجاب دا اک ضلع اے ۔ ایہدا راجگڑھ جلندھر شہر اے ۔

اتہاس

نام دا مول سروت

ضلعے دا نام، جالندھر نام دے اک راکھش راجا دے نام تے پیا جس دا ذکر پراناں اتے مہابھارت وچ ملدا اے| جالندھر رام دے پتر لوَ دا راجگڑھ سی| اک ہور مانتا مطابق جالندھر دا نام پراکرت شبد “جالندھر” توں پیا جس توں مطلب اے پانی دے اندر یعنی دریا ستلج اتے بیاس دے وچکار پیندا علاقہ| جالندھر دا اک ہور نام ترگرت اے کیوں جو اتھے تن دریاواں ستلج، بیاس اتے راوی دے پانی سن|

اتہاس اتے سبھیاچارپرانے کالپرانے ویلے دوران جالندھر ضلع جاں سلطنت راوی توں ستلج تک دے سمچے چڑدے دوآبا علاقے نال مل کے بنیا ہویا سی| پدما پران مطابق، جنرل کوننگھم دے کہے مطابق اس دیس دا ناں ساگر توں پیدا ہوئے گنگا دے پتر مہان راکھش راجا جالندھر توں پیا| سمچا پنجاب اتے موجودہ جالندھر ضلع سندھو گھاٹی رہتل دا اک حصہ سی| سندھو گھاٹی رہتل دے اخاص کافی مقدار وچ ہڑپا اتے موہنجودارو وکھے ملے ہن| ہال ہی دے سالاں دوران پراتتو کھوج ہڑپا اودھی دی جالندھر ضلعے دی پراتنتا تے زور دتا اے| ستہی کھوج دی بنیاد تے ہیٹھ درج نویں تھاں بھارت دے پراتتو نقشے تے لیاندے گئے ہن اتے ہیٹھ درج تھاواں تے ہڑپا اتے موہنجودارو واں ہی جالندھر ضلعے وکھے وی اوہو جہے لوکاں دے پائے جان دے ثبوت ملے ہن:-

لڑی نمبر۔ پنڈ دا ناں تحصیل دا ناں
1. اپرا فلور
2. آساپر فلور
3. بڑا پنڈ فلور
4. بسیاں فلور
5. کٹپالوں فلور
6. للیاں فلور
7. نگر فلور
8. ڈھولیٹا فلور
9. تیہانگ فلور
10. بیڑ بنسیاں فلور
11. بھگوانپر جالندھر
12. بسیاں جالندھر
13. ڈھوگری جالندھر
14. ڈھنڈوری جالندھر
15. ڈگری جالندھر
16. ہریپر جالندھر
17. خیرا جالندھر
18. کرتارپور (ر) جالندھر
19. کالا بہینا جالندھر
20. کوٹلہ نہنگ جالندھر
21. دولتپر جالندھر
22. مادھوپر جالندھر
23. ملیاں جالندھر
24. نولی جالندھر
25. اچا لٹیرا جالندھر
26. ہریپر نکودر
27. دولتپر نکودر
28. ڈھیریاں نکودر
29. ملیوالا نکودر
30. ملسیاں نکودر
31. نورپور نکودر
32. نکودر نکودر
33. سنگھپر نکودر
34. ٹٹ نکودر
35. تلونڈی مادھو نکودر

اکت درسائے ثبوت توں ایہہ سدھ ہندا اے کہ سمچا جالندھر ضلع اتہاس دےشروعاتی دور وچ سندھو گھاٹی رہتل دے ماتحت پیندے وڈا علاقے دا اک حصہ سی| اس علاقے وچ آرئن رہتل توں پہلال ایہہ رہتل ترقی یافتہ ہوئی| خدائی کیتی گئی اتے ضلع جالندھر وکھے اکت درسائیاں تھاواں تے پوربی پنجاب وچ ہڑپا رہتل دے نشان ملے، پوربلے دو اہم تھاں مطلب (ہڑپا اتے موہنجودارو) پاکستان وچ ہن| جالندھر ضلعے وچ نگر (تحصیل فلور) وکھے ورلے اتے ولکھن پراتتوی سامان ملے ہن| بھارت دے سبھ توں پرانے شہر سندھو ندی دی گھاٹی وچ سن| پراتتو سائنسداناں ولوں کئی وکھ وکھ ابادیاں دے نشان لبھے گئے ہن| ایہہ ہزاراں میل لمے علاقے وچ فیلے ہوئے ہن| ایہہ شہر 2300 توں 1700 ق م تک وسدے رہے|شروعاتی اتہاسکار اتر بھارت دے راجا کشن دے کنشکا راج دوران جالندھر دے ذکر دی گل کردے ہن جس دے دور وچ بودھیاں دیاں پوتر لکھتاں نوں اکتر اتے ووواقع کرن لئی اتے اس دے وکھ وکھ طبقےآں نوں مڑ متحد کرن ہتّ لگبھگ 100 ایڈی وچ بودھی دھرمشعورتاں دی اک سبھا جڑی سی| 7ویں صدی وچ، مشہور چینی یاتری اتے عقیدت مند ہیون سانگ راجا اتیتو (جس نوں الیگزینڈر کننگھم راجپوت راجا عطر چند نال جوڑدا اے) دے راج دور دوران ہرش وردھن دی سلتن ویلے جالندھر جاں ترگرت آیا| اس ویلے کیہا جاندا سی کہ اس دا پھلار مشرق توں پچھم ول 167 میل (لگبھگ 268 کہ۔می۔) اتے اتر توں دکھن ول 133 میل (لگبھگ 213 کہ۔می) سی، جس وچ چمبا، منڈی اتے سکیت (ہماچل پردیش) اتے میداناں وچ ستادرو اتے سرہند دے صوبے شامل سن| راجا اتیتو ہرش وردھن دا ہی اک شراکت دار سی| منیا جاندا اے کہ دیس اتے راجپوت راجیاں دا راج 12ویں صدی تک رہا، جس وچ کدے کدے اڑچن آؤندی رہی، پر اوہناں راجگڑھ جالندھر سی اتے کانگڑا مضبوطی اتے طاقت دا گڑ سی|چینی تیرتھ یاتری فیمین دے مطابق، جس نے ستویں صدی ایڈی وچ بھارت دا سفر کیتا، بھارت وچ بودھیاں دے وہار اتے مٹھ وڈی گنتی وچ سن| جالندھر ضلعے وچ 50 تک وہار اتے مٹھ سن| وڈی گنتی وچ لوکاں نے بودھ دھرم نوں اپنایا ہویا سی|دسویں صدی دے مدھ توں بعد 1019 ایڈی تک ضلع پنجاب دی شاہی حکومت وچ گنیا جاندا سی اتے جالندھر نوں علاقے دا اک اہم شہر منیا جاندا سی|مدھکالی کال1296-1316 ای۔ – الاؤالدین خلجی دی بادشاہت دوران بہت سارے مغل حملے ہوئے، دعا دے ماتحت حملہ آور جالندھر دے نیڑے الگ خان اتے جعفر خان ولوں 1297 عیسوی وچ ہرائے گئے۔

1398 ای۔ – تیمور ولوں دلی چھڈن دے نتیجے وچ تغلق گھرانہ ختم ہو گیا۔

1416 ای۔ – ملک تگان نے سرحد دے گورنر نوں موت دے گھاٹ اتاریا۔ پر اس نوں ملک دودھ اتے زیرک خان ولوں پہاڑیاں وچ بھجا دتا گیا۔

1417 ای۔ – ملک تگان بھاری گنتی وچ فوج لے کے واپس مڑیا اتے سرہند دے قبضہ کر لیا، دلی دے خضر خان (1414–1421 ای۔) نے زیرک خان نوں اس دے مگر بھیجیا اتے اس دے پہنچن تے اوہ واپس پہاڑاں وچ چلا گیا۔ کیہا جاندا اے کہ اس توں بعد اس نوں جالندھر سونپ دتا گیا۔

1419 ای۔ – تاریکھے مبارک شاہی وچ ذکر اے کہ تگان جو جالندھر دے ترک-بچرا دا راجا سی اس نے سلطان شاہ لودھی، سرہند دے گورنر اتے بحلول لودھی دی اک بہروپیئے دے خلاف مدد کیتی جس نے اپنا ناں سارنگ خان رکھیا ہویا سی اتے اس نے ہشیارپور دے نیڑے بجواڑا دے پہاڑاں وچ ودروہ کیتا جو اس ویلے جالندھر تے انحصار سی۔

1420 ای۔ – تگان نے اک وار پھر کھزیر خان خلاف بغاوت کیتی اتے سرہند اتے قبضہ کر لیا اتے اس دا وستار منسرپر اتے پائل تک کر دتا۔ اک وار پھر دلی توں ملک خیر-ادین نوں بھیجیا گیا اتے لدھیانہ وکھے ستلج پار کرکے تگان واپس چلا گیا۔ پر دریا دا پانی نیواں ہون کارن شاہی فوجاں نے اس دا پچھا کیتا اتے اوہ جسرتھ کھوکھر دیس وچ بھجّ گیا اتے اس دی بیوی نوں زیرک خان دے حوالے کر دتا گیا۔

1421 ای۔ – جالندھر دے تتکالی گورنر زیرک خان نے جسرت کھوکھر دے کہن تے جالندھر دا قلعہ خوشی نال چھڈّ دتا جس نے اک سال بعد دریا پار کرکے اس تے دھاوا بولیا۔ پھر اس نے سرہند وکھے سلطان شاہ لودھی نوں بندی بنایا پر نویں بادشاہ مبارک شاہ دے کہن تے سرہند نوں چھڈّ دتا اتے زیرک خان نوں لدھیانہ وکھے مکت کر دتا۔

1431.31 ای۔ جالندھر نیڑے بیء وکھے جسرتھ نے ملک سکندر نوں ہرایا، اس نوں بندی بنایا اتے اس مگروں لاہور-ایاہور تے قبضہ کریا، اوہ پچھے ہٹّ گیا اتے نسرت خان نوں لاہور-ایاہور اتے جالندھر دا انچارج بنا دتا گیا۔ اگست 1432 وچ جسرت نے واپسی کیتی اتے اس اتے حملہ کر دتا پر اس دی ہار ہوئی۔ ستمبر 1432 دی محرم وچ ملک اﷲ داد لودھی جس نوں نسرت خان دی تھاں سنبھالن لئی بھیجیا گیا سی، اس اتے جالندھر نیڑے جسرتھ نے حملہ کر دتا۔

1441 ای۔ – محمد شاہ نے لاہور-ایاہور اتے دیپالپر دے گورنر وجوں سرہند دے بحلول لودھی دے ناں دی تائید کیتی اتے اس نوں جسرتھ دا مقابلہ کرن لئی بھیجیا۔ پر بحلول لودھی نے کھوکھر مکھی نال سمجھوتہ کیتا، ودروہ کیتا اتے آزاد رہا اتے انت وچ 1450 ای۔ وچ دلی دا سلطان بنیا۔

1445–51 ای۔ – الاہؤدین عالم شاہ دے ویلے دوران بھارت کئی آزاد صوبیاں وچ ونڈیاں ہویا سی۔ سیداں دے آؤن توں بہت پہلاں دلی دی سلطنت دا اکار اتے طاقت کافی گھٹ ہو گئی سی۔ اس ویلے بسط جالندھر دواب دے علاقے وچ سارنگ خان دیاں سرگرمیاں ودھ گئیاں جنہاں نوں سلطان دی نجی نگرانی وچ ختم کیتا جانا سی۔

1524 ای۔ – اک سال وچ بابر دے بھارت اتے چوتھے حملے تے اس نے جالندھر اتے سلطان پور نوں اک جگیر دے روپ وچ دولت خان لودھی نوں دے دتا جس دے بھڑکاؤن تے اس نے حملے کیتے سن۔

1540 ای۔ – شیر شاہ ولوں ہمایوں نوں کڈھ دتا گیا۔ واپسی تے اس نوں جالندھر وکھے اس دے بھرا مرزا ہندال دا ساتھ ملیا جو سلطان پور وکھے بیاس پار کرن والے افغاناں دا دھنوادی سی۔

1555 ای۔ – اس سال دوران ہمایوں دی واپسی تے بیرم خان نوں ضلع ہشیارپور وچ ہریانہ وکھے افغاناں دے اک دستے نوں ختم کرن لئی بھیجیا گیا اتے اس نوں بھجاؤن مگروں واپسی تے اوہ جالندھر ول ودھیا اتے آلے-دوآلے دے علاقے تے قبضہ کر لیا۔

1556–1605 ای۔ – سرہند وکھے سکندر سر دی ہار مگروں اتے پہاڑاں وچ لڑیاں اس دیاں لڑائیاں توں بجاد اس تے نگرانی رکھن لئی شاہ اہو مالی نوں جالندھر بھیجیا گیا۔ پر اتھے رہن دی جگہ اوہ لاہور ول تر پیا اتے اس دے نتیجے وچ سکندر سر نوں فوجاں اکٹھیاں کرن دا موقع مل گیا اتے اوہ اپنی بادشاہت نوں بچاؤن لئی اک ہور یتن کرن دی تیاری وچ لگ گیا۔ اس دے نتیجے وجوں اکبر نوں بیرم خان دا انچارج بنا کے پنجاب بھیجیا گیا۔ کانگڑے دے راجے دے ہتھیار چھڈن مگروں اکبر نے ہوراں دے نال-نال اپنی رہائش وی جالندھر وکھے بنائی۔ جسرتھ کھوکھر دے پڑپوتے کمال خان نے اس دی اڈیک کیتی اتے اس دا نگھا استقبال کیتا۔ ہن اکبر ہیمو نوں ملن مشرق ول چلا گیا اتے اس دی غیر موجودگی دوران سکندر سر نے چمیاری وکھے لاہور دے گورنر خضر خان نوں ہرا دتا۔ بیرم خان، جس نوں 1560 وچ اکبر توں بعد کھانیکھانا نامزد کیتا گیا سی اتے جو سلطان سی طاقت ختم ہو گئی اتے اس نے مکہ جان دی اپنی اچھا پوری کرن لئی روانہ ہو گیا۔ اپنی سفر دوران کجھ اجہیاں انسکھاویاں واقعے کارن اس نے اپنی اچھا بدل لئی اتے دیپالپر جاندے ہوئے اس نے فوجاں اکٹھیاں کیتیاں اتے جالندھر تے حملہ کرن دی تیاری کر لئی۔ اس نے تہاڑا ول کوچ کیتا جتھے والابیگ ماتحت اس دے دوستاں دا اک ٹولا عبداللہ خان مغل توں ہار گیا۔ تھوڑھے ویلے مگروں اوہ خود میدان وچ اتریا اتے راہوں نیڑے گنانچور وکھے 23 اگست، 1560 نوں اپھگاہ خان نے اس نوں ہرایا۔ اکبر دی بادشاہت دوران جالندھر وکھے تامبے دے سکے ڈھالے جاندے سن اتے اس دے وزیر ٹوڈر ملّ نے جالندھر دواب وچ زمین مالیا دا نپٹارا کیتا۔ 1539 ای۔ وچ گرو ارجن دیوَ جی ولوں شہر کرتارپور دی نیہہ رکھی گئی۔

1605 ای۔ – جہانگیر دے گدی سنبھالن توں کجھ ہی دیر بعد اس دے پتر خسرو نے ودروہ کر دتا اتے آگرے نوں چھڈّ کے دلی ہندا ہویا لاہور ول ودھیا۔اوہ اس ویلے لاہور دی گدی تے سی جدوں اس نوں سلطان پور وکھے بادشاہ دیاں فوجاں بارے پتہ لگیا اتے اوہ ترنت بیاس ول کوچ کر گیا۔ جدوں بھیرووال پہنچیا تاں ندی نوں شاہی فوجاں پہلاں ہی پار کر چکیاں سن تے اتھے لڑائی ہویا جس وچ اس دی ہار ہوئی۔ جہانگیر دی بادشاہت (1605–27) دوران جالندھر دواب تے خاص دھیان دتا گیا کیوں جو نور محل نور جہاں دی کھچّ دی مرکز سی۔ اس دا پالن-پوشن اتھے ہویا اتے ہور چیزاں دے نال-نال اس نے اتھے اک بہت وڈی سراں بنوائی۔

1627–1658 ای۔ – جہانگیر دے وارث شاہ جہاں دے راج وچ دلی اتے لاہور دے شاہ رستہ اتے سرائے اتے دکھنی دی اساری کیتی گئی۔ کئی پنڈ ملے۔ پھلور دا نواں قصبہ شاہ جہاں دی سلطنت دے ویلے دا اے، جدوں اس دے نشان دلی توں لاہور والے شاہ رستہ تے سرائے وچ ملے۔

1632 ای۔ – گرو تیغ بہادر جی دا ویاہ 15 اسو 1689 بکرم نوں کرتارپور دے لال چند کھتری دی پتری ماں گزری جی نال ہویا۔

1634 ای۔ – کرتارپور دا لڑائی مغل فوجاں اتے گرو ہرگوبند جی وچکار ہویا۔ شاہی فوجاں دی ہار ہوئی اتے پیندا خان اتے کالا خان دوویں ہی مارے گئے۔ باقی بچدی 17ویں صدی دوران جالندھر مضبوطی نال دلی نال جڑیا رہا۔ 1707 وچ اورنگزیب دی موت مگروں مغل سلطنت دا پتن شروع ہو گیا۔

1710 ای۔ – بندہ بہادر توں جالندھر دے مغل فوجدار سمس خان خلاف جالندھر دواب دے کساناں نے مدد دی گہار کیتی۔ بندہ بہادر دی واپسی نال ہی سکھاں دے حوصلے بلند ہو گئے اتے اوہ مغلاں دے ظلم خلاف اٹھ کھڑے ہوئے۔ راہوں وکھے سمس خان دی ہار ہوئی۔

1716 ای۔ – سال 1716 وچ بندہ بہادر اتے اس دے ساتھیاں دی گرفتاری اتے شہیدی اتے اس مگروں سکھاں تے ہوئے ظلماں نے اوہناں نوں پوری طرحاں توڑ کے رکھ دتا۔ پر سکھ کجھ ویلے لئی شانت ہو گئے۔

1738–39 ای۔ – نادر شاہ دے حملے توں بعد، جس وچ اس نے نور محل نوں پھروکھتی لئی بندی بنا لیا اتے سکھاں نے اک وار پھر ہتھیار چکّ لئے۔ پر کجھ چر دی اسپھلتا توں بعد ادنیہ بیگ نے اوہناں نوں ہرا دتا جو جالندھر دواب دا گورنر (فوجدار) سی۔

1748 ای۔ – ادنیہ بیگ اتے کجھ اگھے سکھ سنگٹھناں دے آگوُ وی نادر شاہ دا خلاف کردے سن جس دی تقریباً 1748 وچ آخر سرہند نیڑے مہاں وزیر دے پتر معین-ال-ملکھ (بنام میر منو) دے ہتھیں ہار ہوئی۔

1748–1752 ای۔ – میر منو پنجاب دا گورنر بن گیا اتے 1748 توں 1752 تک راج کیتا جس دوران جالندھر دواب وچ اس دا ڈپٹی ادنیہ بیگ رہا۔ 1752 وچ جسا سنگھ رامگڑھیا نے ادنیہ بیگ نال کم کیتا اتے سنگٹھناں دے گروہ آگوآں، تارہ سنگھ نوں چھڈّ کے، مکھووال وکھے آہلووالیا، گھنئیا اتے شکرچکیاں نوں ہراؤن وچ اس دی مدد کیتی۔ایہہ وی کیہا جاندا اے کہ ادنیہ بیگ نوں جالندھر دواب دے اک وڈے علاقے دا ذمہ سونپ دتا گیا جس دا انت وچ اوہ مالک بن گیا۔

1755 ای۔ – 1752 وچ میر منو دی موت توں بعد لاہور دی گورنری 1755 تک افغان بادشاہ دی بیواہ مراد بیگم نے سمبھالی، پھر اس نوں دھوکھے نال دلی دے وزیر اتے اس دے جوائی ولوں قید کر لیا گیا۔ اس مگروں احمد شاہ دا چوتھا حملہ ہویا جس وچ اس نے نور محل نوں برباد کر دتا اتے اس وچ رہن والیاں نوں قتل کر دتا۔

1756 ای۔ – جسا سنگھ آہلووالیا دی مدد نال ادنیہ بیگ نے جالندھر تے قبضہ کر لیا اتے افغان جنرل سربلند خان نوں ہرا دتا۔ قابل واپسی کردیاں احمد شاہ نے کرتارپور نوں لٹیا اتے اس نوں اگّ دے حوالے کر دتا۔

1757 ای۔- اس سال دوران سکھاں نے وڈحصہ سنگھ دی رہنمائی اتے ادنیہ بیگ دی ملیبھگت نال مالیئے دے تعلق وچ جالندھر نال سامان ووہار کیتا۔ حالانکہ سکھاں دے ساتھ دے باو جود ادنیہ بیگ نوں اپنی حالت امقررہ لگی اتے اس نے مراٹھا آگوُ ریگوبا توں مدد منگی۔ مراٹھیاں نے افغاناں نوں بھجا کے سمچے پنجاب تے قبضہ کر لیا۔ 1758 وچ ادنیہ بیگ نوں پنجاب دا گورنر بنایا گیا اتے سال دے انت تک وارث دے روپ وچ اپنے پتر نوں چھڈّ کے اس دی موت ہو گئی۔

1759 ای۔ – ادنیہ بیگ دی موت طور ترنت بعد اس سال دواب وچ غیرملکی دبدبے توں بعد سکھ مسلاں دا یگ آیا۔ اس ویلے 12 مسلاں سن مطلب (1) نکئیّ (2) نشانوالیا (3) گھنئیا (4) سکرچکیا (5) شہید (6) بھنگی (7) پھلکیا (8) آہلووالیا (9) رامگڑھیا (10) پھیزلپریاں جاں سنگھپریا (11) کروڑا سنگھیا اتے (12) ڈلیوالیا۔ کافی ویلے تک چڑھدے دواب وچ گھنئیا کافی وڈے کھیتر تے قابض رہے جتھوں اوہناں نوں رامگڑھیاں ولوں ہٹایا گیا۔ رنجیت سنگھ دی اگوائی ماتحت سکرچکیا پورے چڑھدے دواب دے مالک بن گئے۔ جالندھر نال بھنگی مثل دا تعلق وی لگبھگ ایہو جیہا سی اس مثل دی اک شاخاں دا پرمکھ آگوُ لہنا سنگھ مستپھاپر دا رہن والا سی جو جالندھر ضلعے وچ کرتارپور دے نیڑے اک پنڈ اے۔

1760 ای۔ – اس سال وچ تارہ سنگھ گھیبا نے جالندھر دے اک افغان شرپھؤدین توں دکھنی نوں اپنے قبضے وچ لے لیا۔ اس مگروں اس نے جالندھر دے مشرق ول کوچ کیتا اتے اپنا ٹھکانہ اتھے بنا لیا۔

1761 ای۔ – احمد شاہ نے بھارت تے پنجویں وار حملہ کیتا، مراٹھیاں نوں بھجایا اتے پانیپت دے لڑائی وچ پنجاب وچ اوہناں دی سلطنت دے کسے وی موقعے نوں ہمیشہ لئی ختم کر دتا۔ بلند خان نوں لاہور دا گورنر اتے زین خان نوں سرہند دا گورنر بنا کے اوہ قابل واپس چلا گیا۔ اس دوران سکھ اینے طاقتور ہو چکے سن کہ اوہناں نے دیس بھر وچ قلعے بناؤنے شروع کر دتے۔ اوہناں نے خواجہ عبید نوں ہرایا جو اس ویلے لاہور دا حکمران سی۔

1762 ای۔ – کروڑا سنگھیا مثل دا اک بانی کروڑا سنگھ سی جو اک ورک جٹّ (کجھ کھتری کہندے ہن) سی اتے مول روپ نال پھیزلپریاں مثل نال تعلق رکھدا سی۔ اس نے خود نوں سوماتحت بنا لیا اتے ضلع ہشیارپور وکھے ہریانہ اتے شام چراسی تے قبضہ کر لیا اتے اتری جالندھر وچ وی اس دیاں زمیناں سن جتھے لرویا دے سردار اتے جالندھر وچ نوگزا اتے نواں شہر وکھے سرہال قاضیاں مسلاں دا نمائندہ کردے رہے۔ اس نوں مار دتا گیا اتے سردار بگھیل سنگھ گدی تے بیٹھیا جو پنجاب مڑیا سی اتے پھلور تحصیل دے دکھن-پچھم وچ تلوان تے قبضہ کر لیا۔ احمد شاہ ابدالی نے چھیواں حملہ کیتا اتے پنڈ کپّ (ضلع سنگرور) نیڑے متحدہ سکھ فوجاں نال مقابلہ ہویا جتھے زیان خان نال اوہناں دے من وچ نفرت پیدا ہو گئی اتے اوہناں نوں سبھ توں بھیانک ہار دا تجربہ حاصل ہویا۔ 5 فروری 1762 دی بربادی جس نوں سکھ وڈا گھلوگھارا وی کہندے ہن۔ ایپر جدوں احمد شاہ سعادت خان کول جالندھر دی سرکار چھڈّ کے واپس قابل مڑ گیا سکھ مڑ متحد ہوئے۔ اوہناں نے دسمبر 1763 وچ سرہند نیڑے زین خان نوں ہرایا اتے ڈھیری کر دتا۔ اس جت نے سکھاں دی آزادی نوں قائم کیتا۔

1764–67 ای۔ حالانکہ 1764 وچ احمد شاہ نے واپسی کیتی اتے مڑ 1767 وچ جدوں اس نے کٹوچ راجپوت مکھی، گھمنڈ چند نوں جالندھر دا گورنر بنایا، اس نوں کوئی خاص طاقت حاصل نہیں ہوئی اتے جتھوں تک جالندھر دوآبا دا تعلق اے، آؤن والے سال وچ افغان حاکمیت دا انت ہو گیا، اتھوں تک کہ اس دا نامونشان ہی مٹ گیا|

1772 ای۔ ڈلیوالیا سردار دے پٹیالہ دے فلکیاں گھرانے نال نزدیکی تعلق سن کیوں جو اس صوبے دا راجا امر سنگھ دی دھیء بابی چند کور دا ویاہ اس دے پتر دسوندھا سنگھ نال ہویا سی| راجا امر سنگھ دے متئے بھرا ہمت سنگھ دے بغاوت کرن تے ہور سرداراں نوں نال لے کے ڈلیوالیا سردار راجا امر سنگھ دی مدد لئی آیا|

1776 ای۔ آہلووالیا، گھنئیا اتے شکرچکیاں نے رامگڑیاں تے حملہ کیتا، پورے علاقے تے قبضہ کر لیا اتے جسا سنگھ نوں ستلج دے پار کھدیڑ دتا جتھے اوہ ستّ سال تک رہا|

1778 ای۔ جدوں سردار جسا سنگھ رامگڑیا دے ہتھوں راجے دی ہار ہوئی، اس ویلے سردار تارہ سنگھ نے اس دی مدد کیتی| فگواڑے دی بیبی راجندر وی جالندھر دوآبا توں اک مددگار سی| مول روپ نال ہری سنگھ ڈلیوالیا سنگھ نال تعلق رکھدا سی|

1781 ای۔ راجا امر سنگھ دی موت مگروں ڈلیوائیا سردار نے راجا صاحب سنگھ کھلا سردار مہان سنگھ دی بغاوت وچ اس دا ساتھ دتا جو تارہ سنگھ دی نونہہ بیبی چند کور دا بھرا سی| پر چھیتی ہی اس نے بغاوتی سردار دا ساتھ چھڈّ دتا جو ہتھیار سٹنا چاہندا سی|

1783 ای۔ شکرچاریاں اتے اپنے پرانے علاقے تے لڑائی مگروں مڑ کابج ہون والے ساتھی جسا سنگھ نوں خوش کردیاں گھنئیاں دی طاقت بہت ودھ گئی سی|

1803 ای۔ 1803 وچ جسا سنگھ دی موت ہو گئی اتے اس دی گدی اس دے پتر جودھ سنگھ نے سمبھالی| 1805 وچ جودھ سنگھ نے جسونت راؤ ہولکر، جس نے پنجاہ رامگڑیا پنڈاں نوں اجاڑیا سی، دی تلاش وچ دوآب آؤن تے لارڈ لیک دی مدد کیتی|

1807 ای۔ رنجیت سنگھ نے ستلج پار کیتا اتے ضلع انبالہ وکھے نرائنگڑھ دے راجپوت قلعے تے حملہ کر دتا| اس دا ساتھ دین والا تارہ سنگھ گھیبھا بیمار پے گیا اتے قبضے دوران گھر مڑدیاں اس دی موت ہو گئی| اس دی موت دی خبر نوں خفیہ رکھیا گیا جدوں کہ اس دی مرت دیہہ نوں اس دے تھاں راہوں بھیج دتا گیا| جے۔ ڈی۔ کنننگھم دے مطابق، تارہ سنگھ گھیبھا دی بیواہ رانی رتن کور پٹیالے دے راجے دی دھرم بھین سی اتے کیہا جاندا اے کہ اس نے لڑائی دی تیاری کرکے اک ہتھ وچ تلوار چکّ کے جالندھر دوآبا وکھے مقابلہ کیتا جس نوں رنجیت سنگھ دے ساشن ماتحت لے لیا گیا اتے دیوان موہکم چند نوں سونپ دتا گیا| شیرگڑھ اتے ہریانہ دے نال نال تلوان نوں کروڑا سنگھیا رنجیت سنگھ کول ہار بیٹھے| فیزلپریا مثل مہاراجہ رنجیت سنگھ دے راج ماتحت آ گئی| ستمبر 1811 وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ ولوں دیوان موہکم چند نے رامگڑیا اتے آہلووالیا سرداراں دی مدد نال جالندھر دے اتر ول لگبھگ 5 کلومیٹر اتے ضلع ہوشیارپر وکھے پٹی نیڑے جالندھر اتے بلندپر دے ہور قلعیاں تے جت حاصل کیتی اتے سردار بدھ سنگھ نوں بچاو لئی لدھیانہ بھجّ جان دا موقع دتا|

1814–1819 ای۔ اکتوبر 1814 وچ دیوان موہکم چند دی موت ہو گئی اتے موتی رام اس دا جانشین بنیا| 1816 وچ جودھ سنگھ دی موت مگروں اس دے پروار وچ جھگڑا شروع ہو گیا اتے رنجیت سنگھ نوں سمجھوتہ کرواؤن لئی کیہا گیا، جس نے رامگڑیا مثل تے قبضہ کر لیا| کشمیر دا گورنر بنن تک موتی رام اپنے عہدے تے کابج ریا اتے پھر جالندھر وچ اس دا عہدہ اس دے پتر کرپا رام نے سنبھال لیا|

1839 ای۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ دی موت

1845–46 ای۔ پہلے اینگلو سکھ لڑائی (1845–46) دوران جالندھر دوآب وکھے فوج دی کوئی مہتوپرن کاروائی نہیں ہوئی| دوآب وچوں ہو کے لنگھ رہی سردار رنجودھ سنگھ مجیٹھیا دی فوج نال سردار آہلووالیا دے دستے آ رلے| 17 جنوری 1846 نوں اوہناں نے ستلج دریا نوں پار کیتا اتے بدووال وکھے معمولی جہی کامیابی مگروں گیاراں دناں بعد الیوال وکھے سر ہینری سمتھ ولوں ہار توں بعد تلوان دے 3 کلومیٹر دکھن ول چگ وکھے ستلج دریا توں پار بھجا دتا گیا| سکھ واپس فلور چلے گئے اتے لاپتا ہو گئے| لڑائی توں بعد، انگریزی فوج دی مکھ ٹکڑی سوبراؤں لئی تکنیک جدوں کہ برگیڈیئر وھیلر تلوان نیڑے موجود سکھاں دا پچھا کردیاں دریا پار کیتا اتے قلعے تے قبضہ کر لیا جس دیاں چابیاں چودھری قطب-اد-دینب ولوں تلوان نوں سونپ دتیاں گئیاں سن، جس نوں اس دی خدمت صدقہ پینشن اتے بعد وچ بنجر زمین دی اک وڈی ملکھیئت ملی جتھے اج پنڈ کتبیوال وسیا ہویا اے| فلور توں انگریز جالندھر ول ودھے| ستلج اتے بیاس وچلا علاقہ انگریزاں دے سپرد کر دتا گیا|

جدید دور

1846 ای۔ میل ہون تے جالندھر دوآبا دا کمیشنر جانّ لائرینس نوں نامزد کیتا گیا| جالندھر، فلور، نکودر اتے کرتارپور وکھے چھاؤنیاں بنائیاں گئیاں|

1857 ای۔ جدوں 1857 دا غدر ہویا تاں 6ویں لائیٹ کیولری، 36ویں اتے 61ویں نیٹو انفینٹری اتے کجھ دیسی فوج نے جالندھر نوں اپنی چھاؤنی بنایا| چول افسر کمیشنر سن، میجر لیک، ڈپٹی کمیشنر سی، کیپٹن فرنگٹن معاون کمیشنر سی، ایس۔ ایس ہوگاند ودھیک کمیشنر جی۔ ناکس ایم۔پی۔| نامدھاری، جس نوں زیادتر کوکا لہر دے روپ وچ جانیا جاندا اے، نوں ضلع لدھیانہ دے پنڈ بھینی صاحب دے بابا رام سنگھ ولوں شروع کیتا گیا سی| 1857 وچ اوہناں دے عقیدت منداں دی اک سنگت وساکھی دے دہاڑے بھینی صاحب وکھے بلائی گئی| اس موقعے چنے گئے پنج سکھاں وچ نوانشہر تحصیل دے پنڈ درگاپر دا بھائی سادھو سنگھ شامل سی| 1857 دے مہا غدر دوران 3 دیسی بٹالیئن نے 12 مئی 1857 نوں میرٹھ دے دنگیاں دی خبر سن کے فلور تے قبضہ کر لیا| میجر لیک ہیڈّ کارٹر وکھے موجود نہیں سی پر برگیڈیئر ہارٹی ولوں کیتی جا رہی کونسل وچ کیپٹن فرنگٹن پہنچیا جس وچ فلور نوں محفوض رکھن اتے اتھے ریلیگراف کمیونیکیشن قائم کرن دا فیصلہ کیتا گیا| اگلی سویر ہندے تک 8 فٹ دے 150 فوجیاں نے دیسی فوجاں دی تھاں لے لئی| کپورتھلہ دا راجا رندھیر سنگھ اپنے بھرا بکرم سنگھ دے نال جنی فوج اکٹھی ہو سکدی سی، لے کے جالندھر ول روانہ ہویا اتے گرمیاں دی پوری رتّ اتھے ہی رہا| 7 جون 1857 نوں چھاؤنیاں اگّ دی لپیٹ وچ آ گئیاں| جدوں افسر اگّ بجھاؤن ہتّ گئے تاں دیسی فوجاں نے اوہناں تے گولیاں چلا دتیاں| اوہناں وچوں کئی فٹڑ ہو گئے| اگلی سویر بغاوتی فوجاں دو ٹکڑیاں بنا کے جالندھر توں روانہ ہو گئیاں| اک ٹکڑی ویونتبدھّ ڈھنگ نال ہشیارپور ول 54 گھنٹے وچ 208 کلومیٹر دا فاصلہ طے کرکے پہاڑیاں دی پناہ وچ پہنچ گئی| دوجی اتے وڈی ٹکڑی فلور ول چلی جتھے اوہ اسے دن سویرے پہنچ گئی| اتھے اس نال تیجی انفینٹری آ رلی اتے اوہناں دے پچھا ہندیاں دریا پار کیتا| 10 جون نوں ڈیہلوں وکھے پچا کرنا روک دتا گیا اتے 8ویں فٹ شام ہندے تک لدھیانہ پہنچ گئیئتے پھر جالندھر پہنچی، جتھے اس نے بعد وچ جنرل نکولسن دے چلنت دستیاں نال مل کے جون 25 نوں فلور وکھے 33ویں اتے 35ویں دیسی انفینٹری نوں نہتھا کیتا| جالندھر وکھے فوجاں نوں شیر محمد خان دی کمانڈ ماتحت 300 ٹوانا ہارس نال مضبوط بنایا گیا|

1869 ای۔ 1869 وچ بیاس توں جالندھر تک ریلوے لائن کھولھ دتی گئی اتے اگلے سال دوران اس نوں فلور تک مکمل کر دتا گیا| 1869 وچ بیاس اتے اتے 1870 وچ ستلج اتے اسارے گئے ریلوے پلاں راہیں دوآب نوں باقی دے پنجاب نال جوڑ دتا گیا|

1900 ای۔ دسمبر 1900 وچ لاہور وکھے انڈئن نیشنل کانگرس دا سولواں اجلاس ہویا| اس اجلاس وچ جالندھر توں آئے نمائندےآں نے وی شرکت کیتی| پنجاب ایلینیشن لینڈ ایکٹ، 1900 نے کاشت یوگ زمین نوں ساہوکاروں دے ہتھاں وچ پین توں بچا لیا پر اس نال دہاتی علاقیاں اتے چڑھے قرضیاں دی مسئلہ حل نہ ہوئی|

1913–15 ای۔ سان فرینسسکو (یوئیسئے) وکھے واقع ہیڈّ کارٹر توں بھارت نوں طاقت دے زور تے آزاد کرواؤن ہتّ غدر پارٹی دا گٹھن کیتا گیا| کاماگاٹا مارو جہاز توں اترے گدریاں وچوں (جو 21 ستمبر، 1914 نوں بج بج پہنچے) 32 ضلع جالندھر دے سن| ایہناں وچوں 14 نوں بندی بنا لیا گیا اتے 3 نوں پولیس فائرنگ وچ مار دتا گیا| ایہناں وچ پنڈ سدھو جاں سدھوپر دا اندر سنگھ، پنڈ ڈھاڈا (تحصیل جالندھر) دا ارجن سنگھ اتے لچھمن سنگھ (پنڈ پتہ نہیں) شامل سن| 19 اکتوبر، 1914 نوں توسا مارو جہاز راہیں کلکتہ پہنچن والے یاتریاں وچ شامل نکودر دے دیوان چند نوں نظربند کر لیا گیا| پنڈ اپرا، تحصیل فلور دے برکت علی اتے جلال خان اتے جالندھر دے رحمت علی نوں وی نظربند کر لیا گیا| 7 مارچ، 1915 نوں ایجویئر جہاز راہیں پہنچن والے پنڈ چمیارا (تحصیل جالندھر) دے حصہ سنگھ نوں نظربند کر لیا گیا| 9 مارچ، 1915 نوں آسٹرلے جہاز راہیں پہنچن والے ستّ یاتریاں وچوں پنڈ فلپوٹا (تحصیل فلور) دے بھگوان سنگھ، پنڈ جمشیر (تحصیل جالندھر) دے دلیپا، پنڈ رائیپر دے جگتا، پنڈ بروا (تحصیل نوانشہر) دے لبھو اتے پنڈ شرکپر دوآبا (تحصیل نکودر) دے میراں بخش نوں ترنت گرفتار کر لیا گیا| سرکار دیاں ساودھانیاں اتے نزربندیاں دے باو جود کئی غدری پنجاب پہنچن وچ کامیاب رہے| اوہناں نے لوکاں نوں آواز بلند کرن لئی متاثر کیتا پر بہتی کامیابی نہ ملی| گدریاں نوں بڑی سختی نال دبا دتا گیا| وڈی گنتی وچ اوہناں دیاں گرفتاریاں ہوئیاں اتے ڈفینس آفّ انڈیا ایکٹ، 1915 ماتحت گٹھت عدالتاں وچ اوہناں تے مقدمے چلا ئے گئے|

1917–19 ای۔ -سیاسی سرگرمی نوں مُتحرک کرن لئی 1917 وچ ضلع کانگرس کمیٹی دا گٹھن کیتا گیا۔ ایہہ پنجاب پروونشیئل کانگرس کمیٹی نال سمبدھّ سی۔ ضلع کانگرس کمیٹی جالندھر دے نمائندےآں نے 1917 وچ لاہور وکھے ہوئی پروونشیئل سیاسی کانفرنس وچ شرکت کیتی۔ مارچ 1919 وچ رولیٹ ایکٹ پاس کیتا گیا پر پبلک نے ایکٹ دی خلافت کیتی۔ اس دی خلافت وجوں گاندھی جی نے 30 مارچ نوں عام ہڑتال دا اعلان کیتا جس دی متی بعد وچ بدل کے 6 اپریل کر دتی گئی۔ گاندھی جی ولوں ایجیٹیشن دی اپیل نوں پورے پنجاب وچ بھرواں ہنگارا ملیا اتے خلافت بیٹھکاں جالندھر اتے ہور ضلعیاں وچ ہوئیاں جتھے اس دمنکاری ایکٹ خلاف تجویز پاس کیتے گئے۔ 2 اپریل، 1919 نوں پنجاب پروونشیئل کانفرنس دے سالانہ اجلاس وچ انڈین نیشنل کانگرس دا سندیش صوبے دے ہر کونے وچ پہنچ گیا۔

1920–22 ای۔ – ترکیستان متعلق اپنیاں پالیسیاں نوں بدلن ہت انگریزاں تے دباء پاؤن لئی 1920 دے شروع وچ خلافت لہر شروع کیتی گئی۔ اس لہر نوں گاندھی جی دی ہمدردی اتے مدد حاصل سی۔ بھارتی سیاست وچ قدم رکھن توں بعد گاندھی جی نوں انگریز سرکار دی سوے اعلان سدبھاونا اتے یقین سی۔ پر رولٹ ایکٹ اتے جلھیا والے باغ دے ساکے نے اوہناں دا بھروسہ توڑ کے رکھ دتا۔ خلافت آگوآں نال مل کے اوہناں نے اتعاون تحریک شروع کیتا۔ نومبر 1920 وچ گروہ گوردواریاں اتے سکھاں دے ہور مذہبی اداریاں تے پربندھن ہت شرومنی گرودوارہ پربندھک کمیٹی دا گٹھن ہویا۔ 23 فروری 1921 نوں ننکانہ صاحب نوں نقصان پہنچاؤن دے تعلق وچ اک عام جلسہ کیتا گیا جس وچ 20 فروری نوں اس حادثہ دی نکھیدھی کیتی گئی۔ فروری 1921 وچ کرنل سی ایچ بکھّ دے ضلع جالندھر دے ڈپٹی کمیشنر نامزد ہون توں کجھ دیر بعد ہی بغاوتی میٹنگ ایکٹ لاگوُ کر دتا گیا۔ میونسپل کمیٹی جالندھر ولوں اس ایکٹ نوں لاگوُ کرن دے خلاف اک تجویز پاس کیتا گیا۔ بغاوتی میٹنگ ایکٹ دے تحت جالندھر نوں ‘اعلان کھیتر` اعلان کر دتا گیا۔ ایہہ کاروائی سرکار ولوں بھارت سرکار ایکٹ، 1921 ماتحت نامزد کیتے گئے پتونتے منتریاں نال بنا صلاحَ کیتیاں کیتی گئی۔

6 فروری نوں جالندھر وکھے اک کانفرنس دا انعقاد کیتا گیا جس وچ جالندھر وکھے نیشنل یونیورسٹی فار ومین قائم کرن دا فیصلہ لیا گیا۔ اس فیصلے ماتحت مارچ 1921 وچ عورتاں واسطے اک کالج کنیا مہانودیالا قائم کیتا گیا۔ 1921 وچ جالندھر وکھے ٹمٹم اکا ادارہ بنائی گئی اتے اس دے میمبراں نے اکا سٹینڈ توں روانہ ہندے ویلے پولیس والیاں نوں 2 پیسے دے بھگتان دی پرتھا نوں ختم کر دتا اتے کسے وی پولیس والے نوں مفت سواری نہ دین دی قسم کھادھی۔

8 مارچ، 1921 نوں گاندھی جی جالندھر دے دورے تے آئے۔ اپریل 1921 دے مدھ وچ جالندھر وکھے اک چرکھا کلبّ قائم کیتا گیا جس وچ میمبر وجوں 25 کڑیاں اتے عورتاں سن۔ 17 اگست، 1921 نوں لالا لاجپت رائے جالندھر آئے اتے اسے سال 17 نومبر نوں اوہناں نے جالندھر دا دورہ کیتا۔ خلافت کمیٹی جالندھر کی اگوائی ماتحت 18 ستمبر، 1921 نوں جالندھر وکھے اک میٹنگ دا انعقاد کیتا گیا جس وچ لوکاں نوں اتعاون تحریک وچ تیبرتا لیاؤن لئی مُتحرک کیتا گیا۔

1929 ای۔ – پنڈ کھٹکڑ کلاں (جالندھر) دے بھگت سنگھ اتے اوہناں دے ساتھی بٹکیشور دتّ نے اپریل 1929 وچ دلی وکھے اسمبلی ہال وچ بمب سٹیا جس کارن اوہناں نوں گرفتار کرکے سینٹرل جیل، لاہور لیاندا گیا۔

1930–31 ای۔- دسمبر 1929 وچ لاہور اجلاس دوران انڈین نیشنل کانگرس ولوں مکمل آزادی نوں اپنا ٹیچا ایلانے جان اتے دیس وچ سول النگھنا تحریک شروع ہویا۔

نمک دا قانون توڑن لئی گاندھی جی نے 12 مارچ، 1930 نوں ڈانڈی مارچ شروع کیتا۔ سرکار ولوں اس تحریک نوں دباؤن لئی کئی یتن کیتے گئے۔ کانگرس نوں اک غیر قانونی ادارہ قرار دتا گیا اتے ضلع جالندھر دے کئی لوکاں نوں جیلھاں وچ سٹّ دتا گیا۔

گاندھی جی نے متی 5 مارچ، 1931 دے ارون سمجھوتے ماتحت گاندھی جی نوں ہور سارے سیاسی قیدیاں دے نال رہاء کر دتا گیا اتے سول النگھنا تحریک واپس لے لیا گیا۔ بھگت سنگھ اتے اوہناں دے دو کامریڈ، راجگرو اتے سکھدیو نوں لاہور سازش کیس وچ قصوروار قرار دتا گیا اتے 23 مارچ، 1931 نوں اوہناں نوں پھانسی دے دتی گئی۔ اوہناں دے مرت سریراں دا آخری سنسکار ستلج دریا دے سجے کنڈھے حسینی والا دے نیڑے (نیڑے فروزپور) پولیس ولوں خفیہ ڈھنگ نال کیتا گیا۔

1942 ای۔ – کانگرس ایگزیکٹیو کمیٹی ولوں اک تجویز پاس کیتا گیا جس وچ اوہناں نے انگریزاں توں ترنت، پوری طرحاں اتے بنا کسے شرط دے بھارت چھڈن لئی منگ کیتی۔ اسے سال کانگرس ولوں بھارت چھڈو تحریک شروع کیتا گیا۔ 9 اگست، 1942 نوں گاندھی جی اتے کانگرس ایگزیکٹیو دے گروہ میمبراں دے نال-نال وڈی گنتی وچ لوکاں نوں گرفتار کیتا گیا۔

1947 ای۔- جولائی 1947 وچ بریٹیش پارلیمینٹ نے انڈین انڈیپیڈینس ایکٹ پاس کیتا اتے 15 اگست 1947 نوں بھارت آزاد ہو گیا۔ باقی دے دیس وانگ ہی ضلعے وچ وی آزادی حصول دی خوشی بڑے اتشاہ نال منائی گئی پر اس وچ گھٹ گنتی سمدایاں اتے سمپردائک دنگیاں دے داغ وی سن۔

باہرلےجوڑ

• ضلع جلندھر دی سرکاری ویب سائٹ
• جلندھر اُتے پبلک بلاگ

چڑھدے پنجاب دے ضلعے

 · امبرسر · برنالا · بٹھنڈا · فریدکوٹ · فتح گڑھ · فیروزپور · فاضلکا · گرداسپور · ہشیار پور · جلندھر · کپورتھلا · لدھیاݨا · ملیر کوٹلا · مانسا · موگا · مکتسر · نواں شہر · پٹھانکوٹ · پٹیالا · روپ نگر · موہالی · سنگرور · ترن تارن ·