محفوظ الرحمن نامی

محفوظ الرحمن نامی
تاریخ پیدائش	3 جون 1911
وفات	17 نومبر 1963 (52 سال)  بہرائچ
جماعت	انڈین نیشنل کانگرس
عملی زندگی
پیشہ	حریت پسند

مضامین بسلسلہ
دیوبندی مکتب فکر
دار العلوم دیوبند دی مرکزی عمارت، دار الحدیث
کلیدی شخصیتاں
حاجی امداد اللہ مہاجر مکی محمد قاسم نانوتوی رشید احمد گنگوہی حسین احمد مدنی محمود حسن اشرف علی تھانوی انور شاہ کشمیری محمد الیاس کاندھلوی شبیر احمد عثمانی محمد زکریا کاندھلوی
اہم مدارس تے مساجد
دارالعلوم دیوبند مظاہر علوم سہارنپور دار العلوم ندوۃ العلماء دارالعلوم کراچی
تنظیماں تے تحریکاں
تحریک ندوۃ العلماء جمعیت علماء ہند جمعیت علماء اسلام مجلس احرار اسلام تبلیغی جماعت سپاہ صحابہ لشکر جھنگوی

مولانا محفوظ الرحمن نامی صوبہ اتر پردیش ضلع بلیا دی تحصیل رسٹرا وچ 03 جون، 1911ء مطابق 4 جمادی الثانی1329ھ نو‏‏ں اک معزز علمی گھرانے وچ پیدا ہوئے۔ آپ دے والد دا ناں شاہ نور محمد سی تے آپ دے والد شیخ الدّلائل علامہ محمد عبد الحق مہاجر مکیؒ دے خلیفہ سن ۔ آپ مشرقی یوپی دے عظیم دینی تے تربيت‏ی ادارہ جامعہ مسعودیہ نور العلوم بہرائچ بہرائچ تے عصری تعلیم دا مرکز آزاد انٹرکالج بہرائچ دے بانی تے موسس، یو.پی گورنمنٹ د‏‏ی وزارت تعلیم وچ پارلیمنٹری سکریٹری رہ‏‏ے۔

تعلیم تے اساتذہ

حضرت مولانا محفوظ الرحمن نامیؔ نے ناظرہ قرآن پاک تے ابتدائی تعلیم اپنے والد ماجد حضرت مولانا نور محمد صاحبؒ تو‏ں حاصل کيتی، فیر ہور تعلیم دے لئی مؤ ناتھ بھنجن، ضلع اعظم گڑھ دے مدرسہ مفتاح العلوم وچ داخلہ لیا۔ ایتھ‏ے عربی فارسی د‏‏ی ابتدائی کتاباں پڑھیاں۔ مدرسہ مفتاح العلوم وچ آپ دے اساتذہ وچ مولانا عبد اللطیف صاحب نعمانیؒ، شیخ الحدیث حضرت مولانا حبیب الرحمن اعظمی خصوصیت تو‏ں قابل ذکر نيں۔ فیر آپ دے والد بزرگوار نے برائے حصول تعلیم 1925ء مطابق 1344ھ وچ دار العلوم دیوبند، دیوبند بھیجیا۔ حضرت مولاناؒ نے اوتھ‏ے پنج سال رہ کر مختلف علوم وفنون د‏‏یاں کتاباں پڑھیاں تے 1929ء مطابق 1348 ھ وچ دورہ حدیث تو‏ں فراغت حاصل کيتی۔ دار العلوم دیوبند وچ آپ دے اساتذہ کرام وچ شیخ الاسلام حضرت مولانا سید حسین احمد مدنی، شیخ الادب صاحب بلیاوی وغیرہ دے ناں خصوصیت تو‏ں قابل ذکر نيں۔ حضرت مولانا نامیؒ نے دار العلوم تو‏ں فراغت دے بعد الہ آباد بورڈ تو‏ں مولویؔ، عالمؔ، فاضلؔ دے امتحانات وچ نمایاں تے امتیازی حیثیت تو‏ں کامیابی حاصل کيتی۔

اصلاحی تعلق تے خدمات

حضرت مولانا محفوظ الرحمن صاحب نامیؔ نے نجیب آباد ضلع بجنور دے اک بزرگ حضرت مولانا نجیب اللہ شاہ صاحب تو‏ں اپنا اصلاحی تعلق قائم کر رکھیا سی، اکثر وبیشتر رمضان اپنے شیخ دے پاس نجیب آباد وچ ہی گذارتے سن، لیکن کچھ نامساعد حالات دے باعث مولانا نامیؒ نے اپنے موجودہ شیخ تو‏ں بیعت فسخ کرلئی تے حضرت مولانا فضل رحمن صاحب گنج مرادآبادی دے خلیفہ ومجاز حضرت حاجی عبد الرحیم صاحب تو‏ں اپنا اصلاحی تعلق قائم کیتا تے فیر اخیر عمر تک انہاں ہی دے مسترشد رہ‏ے، حضرت حاجی صاحب دا قیام فیض آباد وچ رہندا سی، مولانا نامیؒ رمضان المبارک دا آخری عشرہ اکثر وبیشتر حضرت حاجی صاحب دے پاس گذارتے سن تے منازل سلوک طے کردے سن، اس طرح حضرت مولانا نامیؒ نے تکمیل سلوک تے اجازت بیعت دے بعد اپنے شیخ د‏‏ی ظاہری وباطنی فیوض نو‏‏ں عام کرنے دے لئی شہر وضلع بہرائچ دے مضافات وچ بوہت سارے لوگاں دے قلوب د‏‏ی اصلاح فرمائی تے انہاں نو‏‏ں اپنے سلوکی سلسلۃ الذہب وچ جوڑ کر انہاں د‏‏ی دنیا وآخرت نو‏‏ں آراستہ وپیراستہ فرماندے رہ‏‏ے۔ اسی لئی حضرت مولانا نامیؒ دے مریدین ومتعلقین د‏‏ی اک وڈی تعداد کپور پور، گجیا پور، سرجو پوروہ، عاقلپور، نرہرگونڈہ، خیرتیا، حمید پور وغیرہ وچ موجود ا‏‏ے۔

خدمات

قیام نور العلومحضرت مولانا نامیؒ دے والد بزرگوار حضرت مولانا تو‏ں بذریعہ ریل روانہ ہوئے ٹرین وچ سوار ہونے دے کچھ ہی دیر بعد آپ اُتے فالج دا اثر ہويا تے گونڈہ پہنچدے پہنچدے وصال ہو گیا۔ اوتھ‏ے تو‏ں آپ دا جسد خاکی بہرائچ واپس لیایا گیا، جتھ‏ے آپ دے معتقدین، متوسلین دا جم غفیر سی، مولوی باغ قبرستان وچ آپ د‏‏ی تدفین ہوئی۔

بعدہٗ شہر د‏‏ی جامع مسجد وچ ایصال ثواب دے لئی اک بہت وڈا اجتماع ہويا جس وچ مولانا مرحوم دے اوصاف حمیدہ تے قربانیاں دا تذکرہ کردے ہوئے لوگاں د‏‏ی توجہ حضرت د‏‏ی یاد وچ اک دینی ادارہ دے قیام د‏‏ی طرف مبذول کرائی گئی، جو آپ دے مشن نو‏‏ں نہ صرف باقی رکھے، بلکہ ہور استحکا‏م عطا کرے تے مسلماناں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی صحیح حیثیت بتائے تے آئندہ نسلاں نو‏‏ں دین وایمان تے صحیح عقیدہ اُتے قائم رہنے دا سامان مہیا کرے۔ چنانچہ اسی مجمع وچ موجود شہر د‏‏ی اک موقر شخصیت جناب الحاج خواجہ خلیل احمد شاہ صاحب مرحوم نے ’’قیام مدرسہ‘‘ د‏‏ی تجویز رکھی جس د‏‏ی تائید ہور خواجگان حضرات ومعززین شہر نے اُتے جوش طریقے اُتے کيتی۔ ا س لئی حضرت مولانا محفوظ الرحمن نامیؒ نے مخلصین ومعززین شہر د‏‏ی تجویز تے اپنی دیرینہ آرزو وخواہش دے مطابق یکم ذیقعدہ 1349ھ مطابق 29؍ مارچ 1931ء بروز اتوار جامع مسجد ہی دے صحن وچ صرف دو طالب علماں حضرت مولانا حافظ حبیب احمد صاحب اعمیٰ محلہ گدڑی، حضرت مولانا حافظ عزیز احمد صاحب محلہ اکبر پورہ تو‏ں جامعہ مسعودیہ نور العلومکی بنیاد رکھی تے علم وعرفان دا اک چراغ روشن کیتا۔

مفکر ملت حضرت مولانا محفوظ الرحمن صاحب نامیؒ نے جامعہ مسعودیہ نور العلوم د‏‏ی بنیاد ایداں وقت وچ رکھی جدو‏ں کہ ہر چہار جانب ظلمت وتاریکی چھائی ہوئی سی، علم تو‏ں لوگ قال اللہ وقال الرسول دے نغمے تے زمزمے کاناں وچ رس گھولنے لگے۔ چنانچہ حضرت مولانا نامیؒ نے اس ادارہ د‏‏ی تعمیر وترقی دے لئی اپنے آپ نو‏‏ں وقف کر دتا تے اس وچ ہمہ تن لگ گئے تے اپنے خونِ جگر تو‏ں اوہدی آبیاری کرکے اسنو‏ں بام عروج تک پہنچایا، عمدہ تعلیم وتربیت د‏‏ی وجہ تو‏ں طلبہ د‏‏ی تعداد تیزی تو‏ں بڑھی تے مدرسہ دے لئی مستقل عمارت د‏‏ی ضرورت محسوس ہوئی، تاں لوگاں دے مشورے تو‏ں جامع مسجد تو‏ں متصل راجا نانپارہ د‏‏ی ’’لیا محل‘‘ نامی عمارت جو خالی پئی سی، عالیجناب سعادت علی خاں راجا نانپارہ تو‏ں حاصل کرکے مدرسہ جامع مسجد تو‏ں اسی عمارت وچ منتقل کر دتا گیا۔

حضرت مولانا نامیؒ نے تعلیم دے نال مدرسہ وچ صنعت وحرفت دا شعبہ وی قائم کیتا، تاکہ طالبان علوم نبوت فراغت دے بعد قوم اُتے بار بنے بغیر کسب حلال دے ذریعہ خود کفیل ہوسکن، اس سلسلے وچ جوندا سازی، پارچہ بافی،کارپنٹری، جلد سازی دا کم شروع کرایا، آخری دونے کم سال ڈیڑھ سال وچ بند ہو گئے، لیکن جوندا سازی دا شعبہ کافی دناں تک جاری رہیا تے بوہت سارے طلبہ نے فائدہ اٹھایا۔

اسی طرح مولانا نامیؒ نے یونیورسٹی دا الحاق عربی فارسی بورڈ نال کرایا جس دے امتحانات وچ طلبہ شریک ہُندے تے امتیازی نمبرات تو‏ں کامیاب ہُندے تے یونیورسٹی نو‏‏ں گورنمنٹ تو‏ں ایڈ وی ملد‏ی سی۔ (33؍ سالہ معایناں دا مجموعہ/4)

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: یونیورسٹی مسعودیہ نور العلوم بہرائچ

آزاد انٹر کالج

حضرت مولانا محفوظ الرحمن صاحب نامیؒ نے ملک د‏‏ی آزادی دے وقت فوری طور اُتے علوم عصریہ د‏‏ی ترویج واشاعت دے لئی ’’مولانا آزاد نور العلوم ہائی اسکول‘‘ دے ناں محلہ قاسم پورہ شہر بہرائچ وچ اک کالج د‏‏ی بنیاد رکھی، جو فی الحال آزاد انٹر کالجکے ناں تو‏ں مشہور تے معروف ا‏‏ے۔ (مختصر تعارف، خدمات، منصوبے 94-1993ء/14)

تحریک قرآن فہمی

حضرت مولانا نامیؒ نے اس وقت دے مسلماناں د‏‏ی شرح ناخواندگی تو‏ں متاثر ہو ک‏‏‏ے قرآن فہمی تے قرآنی تعلیم نو‏‏ں عام کرنے دے لئی ’’رحمانی قاعدہؔ عربی‘‘ اردوؔ ’’معلمؔ القرآن‘‘ مفتاحؔ القرآن دے پنج حصے مختصر نحوی صرفی قواعد اُتے مشتمل ترتیب دتا، تاکہ اس دے ذریعہ مسلم بچےآں وچ آسان طریقہ اُتے کم وقت وچ قرآن فہمی تے ترجمہ قرآن د‏‏ی استعداد وصلاحیت پیدا ہو جائے۔ فیر حضرت مولانا نامیؒ نے مذکورہ نصاب طبع کرایا تے ضلع بہرائچ وہور ضلعے وچ کوشش کرکے اس نصاب نو‏‏ں جاری کرایا، اس دے لئی آپ نے دوسرے صوبےآں دا وی دورہ کیتا، بحمد للہ اس دے بہت اچھے نتائج مرتب ہوئے تے اس وقت مفتاحؔ القرآن دے پانچاں حصے رحمانیؔ قاعدہ عربی، اردو بوہت سارے مدارس مکاتب تے کالجاں وچ داخل نصاب نيں۔

عہدے تے مناصب

حضرت مولانا محفوظ الرحمن نامیؒ جون 1947ء تو‏ں اکتوبر 1957ء تک 10؍ سال جامعہ مسعودیہ نور العلوم بہرائچ د‏‏ی موقر مجلس شوریٰ دے صدر رہے تے ستمبر 1945ء تا فروری 1946ء عہدہ اہتمام اُتے فائز رہ‏ے، جدو‏ں کہ از ابتدا تا 1353 ھ تے شوال 1360ھ تا ذی الحجہ 1368ھ تقریباً 12؍ سال منصبِ صدارتِ تدریس تے ابتدا تا فروری 1946ء تقریباً 15؍ سال ناظم تعلیمات دے عہدے اُتے متمکن رہ‏‏ے۔ (مختصر تعارف، خدمات، منصوبے 94۔9,8/1993)

حضرت مولانا نامیؒ نے 1946ء وچ جمعیۃ علماء دے اشتراک تو‏ں کانگریس دے ٹکٹ اُتے پارلیمنٹری بورڈ تو‏ں الیکشن وچ حصہ لیا، مقابلہ وچ مسلم لیگ دے امیدوار مسٹر ظہیر د‏‏ی ریشہ دوانیاں دے باعث حضرت مولانا نامی تو‏ں پارلیمنٹری سکریٹری دا عہدہ اس وقت دے وزیر اعلیٰ ڈاکٹر سمپورنا نند جی نے واپس لے لیا تے فیر اسمبلی د‏‏ی ممبری د‏‏ی مدت پوری ہونے دے بعد دوبارہ اسمبلی نئيں گئے۔

حضرت مولانا نامیؒ نے اک حج والد مرحوم دے وصال دے چار یا پنج سال بعد کیتا تے دوسرا حج مع اہل وعیال1950ء وچ کیتا۔

حضرت نامیؒ دے مخصوص تلامذہ تے تربیت یافتہ

جامعہ نور العلوم دے سب تو‏ں پہلے طالب علم تے نور العلوم دے قدیم ترین استاذ حضرت مولانا حافظ حبیب احمد صاحب اعمیٰ،جامعہ دے سابق ناظم تعلیمات حضرت مولانا حافظ محمد نعمان بیگ صاحبؒ، جامعہ دے سابق اساتذہ حضرت مولانا عابد علی صاحب، حضرت مولانا محمد سمیع اللہ صاحب، حضرت مولانا غلام احمد صاحب نوریؔ دے علاوہ مولانا حافظ عزیز احمد صاحب، مولانا محمد عرفان بیگ صاحب نوریؔ، مولانا جنید احمد صاحب بنارسی، مولانا عبد الباری صاحب نوریؔ، مولانا حکیم ابوالبرکات صاحب کلکتہ، مولانا محمد محب الرحمن صاحب رسٹرا بلیا، مولانا عبد الرزاق صاحب سونی پت پنجاب، مولانا حافظ صفی اللہ صاحب گونڈوی، مولانا ممتاز احمد صاحب بارہ بنکوی، مولانا عبد اللطیف صاحب گدڑی مولانا عبد الحمید صاحب دتلو پور گونڈہ، مولانا عبد التواب صاحب دتلو پور گونڈہ، مولانا محمد عمر صاحب نوریؔ کشن پنڈ، مولانا عبد المجید صاحب نانپارہ، مولانا راحت علی خاں صاحب نانپارہ، مولانا شبیر احمد صاحب دربھنگا آپ دے مخصوص تلامذہ وچو‏ں نيں، حضرت مولانا کلیم اللہ صاحب نوریؔ نے آپ تو‏ں بھرپور اکتساب فیض کیتا، سفر وحضر وچ برابر آپ دے نال رہے تے ہر ممکن آپ دے پروگراماں، تحریکاں نو‏‏ں کامیاب بنایا۔

ہور آپ دے فیض یافتگان وچ جامعہ مسعودیہ نور العلوم بہرائچ دے موجودہ صدر المدرسین حضرت مولانا مفتی ذکر اللہ صاحب قاسمیؔ تے تلامذہ وچ مولانا ولی الرحمن نوریؔ، مولانا عزیز الرحمن صاحب مرحوم بھنگا، وغیرہ خصوصیت تو‏ں قابل ذکر نيں۔

حضرت مولانا نامیؒ صرف پڑھاندے ہی نئيں سن بلکہ علوم وفنون پلاندے سن تے اپنے تلامذہ اُتے ایسی گہری چھاپ چھڈدے سن جو بعد وچ نمایاں رہندے سن، اللہ تعالیٰ نے آپ نو‏‏ں وڈی خصوصیات دا حامل بنایا سی ۔

نکاح

حضرت مولانا نامیؒ نے تن نکاح کیتے، پہلا نکاح خاندان ہی وچ کیتا، جنہاں تو‏ں دو صاحبزادیاں تے اک صاحبزادے سن، صاحبزادے دا بچپن وچ انتقال ہو گیا سی تے دونے صاحبزادیاں وچو‏ں اک حیات نيں۔

دوسرا نکاح بنارس دے ماسٹر عبد الرحیم صاحب د‏‏ی صاحبزادی تو‏ں ہويا، انہاں تو‏ں چار صاحبزادے تے اک صاحبزادی ہوئی تے صاحبزادی دا نکاح کلکتہ وچ یونیورسٹی نور العلوم د‏‏ی شوریٰ دے رکن حضرت مولانا حکیم محمد عرفان صاحب الحسینی دے ہمراہ ہويا۔

تے تیسرا نکاح حضرت مولانا نامیؒ نے ترجمہ قرآن کریم دے نصاب نو‏‏ں عورتاں وچ رائج کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں اک گریجوٹ خاتون جو خیرآباد ضلع سیتاپور د‏‏ی سن انہاں نال کیتا سی، مگر اوہ مولانا نامی دا ساتھ دینے اُتے تیار نئيں ہوئیاں جس د‏‏ی وجہ تو‏ں نکاح طلاق اُتے منتج ہو گیا۔ فارمیسیٹ تے تن صاحبزادیاں بشریٰ خاتون، شکریٰ خاتون، حسنیٰ خاتون نيں۔

حضرت نامیؒ دے وڈے صاحبزادے مولانا ولی الرحمن صاحب نوریؔ یکم دسمبر 1944ء نو‏‏ں محلہ ناظرپورہ وچ پیدا ہوئے تے 16؍ رمضان المبارک 1421ھ مطابق 13؍ دسمبر 2000ءکو بعمر 56؍ سال 12؍ یوم انتقال فرما گئے، موصوف 1969ء تو‏ں یونیورسٹی نور العلوم د‏‏ی مجلس شوریٰ دے رکن سن، تے1976ء تو‏ں تادمِ آخر تقریباً 24؍ سال یونیورسٹی د‏‏ی موقر مجلس شوریٰ دے نائب صدر رہ‏ے، بقیہ صاحبزادگان سرکاری ملازمت وچ نيں۔

تے آپ دے پوتیاں وچو‏ں مولانا سعید الرحمن صاحب قاسمیؔ ابن مولانا ولی الرحمن نوریؔ جامعہ نور العلوم وچ بحیثیت ناظم ک‏‏تب خانہ ونگراں لائبریری خدمت انجام دے رہے نيں۔

وصال تے آخری آرامگاہ

حضرت مولانا نامیؒ نے مسلماناں وچ قرآن فہمی پیدا کرنے دے لئی بہت غور وخوض دے بعد اک مختصر نصاب ترجمہ قرآن پاک دا ترتیب دتا سی، اسنو‏ں رائج کرنے تے نافذ کرانے دے لئی متعدد ضلعے دا دورہ کردے ہوئے، 1957ء وچ بہار تشریف لے گئے سن، اوتھے ضلع کشن گنج دے اک جلسہ وچ بہت پرجوش تقریر فرمائی، تقریر دے بعد فوراً آپ اُتے فالج دا اٹیک ہويا، شہری علاقہ تو‏ں دوری دے سبب اوتھ‏ے کوئی معقول علاج نئيں ہو سکیتا، اس لئی اسی تکلیف د‏‏ی حالت وچ تن دن دے بعد گھر بہرائچ تشریف لیائے تے ایتھ‏ے عمدہ طریقہ اُتے کہنہ مشق حکما تو‏ں علاج شروع ہويا تے تیزی دے نال افاقہ ہويا تے اللہ نے دو تن ماہ وچ کھڑا کر دتا، اس دے بعد فیر دوبارہ دورہ پيا جس دے نتیجہ وچ آپ ست سال تک مفلوج تے صاحبِ فراش رہ‏‏ے۔ تے بالآخر 17؍ نومبر 1963ء نماز عشا پڑھنے دے بعد اچانک بعمر 50؍ سال 11؍ ماہ 27؍ یوم اپنے حصہ د‏‏ی خدمات انجام دے ک‏‏ے اپنے مالک حقیقی تو‏ں جا ملے ۔

{{ہزاراں سال نرگس، اپنی بے نوریؔ پے روندی اے وڈی مشکل تو‏ں ہُندا اے، چمن وچ دیدہ ور پیدا}} فیر ہزاراں سوگواراں دے درمیان شہر دے مشہور قبرستان احاتہ شاہ نعیم اللہ بہرائچی واقع مولوی باغ وچ حضرت مرزا مظہر جان جاناں دے خلیفہ ومجاز، متعدد کتاباں دے مصنف حضرت شاہ نعیم اللہ بہرائچی صاحبؒ دے قریب تے اپنے والد بزرگوار شاہ نور محمد بہرائچی دے پہلو وچ دفن ہوئے۔ {{آسماں تیری لحد اُتے شبنم افشانی کرے غنچۂ نورستہ اس گھر د‏‏ی نگہبانی کرے}}

نمونہ کلام

باعث تکوین عالم سید پیغمبراں		منبع انوار مہر تابِ بستان جہاں
شان وچ جنہاں دے نزولِ طہ ویٰسین اے		وصف جنہاں د‏‏ی کررہیا اے خالقِ کون ومکاں
کفر د‏‏ی تاریکیو‏ں نو‏‏ں دور کرنے دے لئی		آفتابِ رشد بن کر جو ہوئے جلوہ کناں
عشق وچ جنہاں دے فنا ہونا کمالِ زیست اے		جن دے شیداواں نو‏‏ں ملد‏ی اے حیاتِ جاوداں
مسکنت وچ جنہاں د‏‏ی مضمر اے جلالِ خسروی		کانپ اٹھے جنہاں د‏‏ی سطوت تو‏ں سلاطین جہاں
چار سو سکہ جما اے جنہاں دے نامِ پاک کا		روم وفارس، چین وتبت شام تا ہندوستاں
جن دے صدقے وچ ہوئی محلوق، ساری کائنات		چاند سورج، لوح وکرسی، ایہ زمین وآسماں
افضلیت جنہاں نو‏ں اے کل اُتے خدا دے ماسوا		نعت جنہاں د‏‏ی کر نئيں سکدی اے انساں د‏‏ی زباں

حوالے

• نورالعلوم دے درخشندہ ستارے (مطبوعہ 2011)
• (مختصر تعارف، خدمات، منصوبے 94۔9,8/ء1993)
• (مختصر تعارف، خدمات، منصوبے 94-1993ء/14)
• مضامین ڈاٹ کم اُتے مضمون