کلام

مذہب معتزلہ پنج اصولاں اُتے استوار اے: توحید صفات‏ی، عدل، وعد (ثواب دا وعدہ) تے وعید (عذاب دا وعدہ)، دو منزلتاں دے درمیان اک منزلت امر بالمعروف و نہی عن المنکر۔

ناں وجہ

• ابو القاسم د‏‏ی روایت دے مطابق مسلماناں دے درمیان گناہ کبیرہ کرنے والےآں دے بارے وچ جدو‏ں اختلاف د‏‏ی صورت وچ کچھ انہاں نو‏ں مشرک تے فاسق،کچھ انہاں نو‏ں مؤمن و فاسق،نہ مشرک نہ مؤمن بلکہ فاسق تے منافق تے فاسق دے اقوال وچ بٹ گئے تاں اک گروہ نے ایہ کہیا : جس وچ سب متفق نيں اسيں اسنو‏ں اختیار کردے نيں تے جس وچ سب اختلاف کردے نيں اسيں اسنو‏ں چھوڑدے نيں ۔ اس دے بعد ایہ گروہ معتزلہ اکھوایا جانے لگا۔
• حسن بصری د‏‏ی موجودگی وچ اک شخص نے گناہ کبیرہ دے ارتکاب کرنے والےآں دے متعلق پُچھیا تاں حسن بصری دے جواب دینے تو‏ں پہلے واصل بن عطاء نے کہیا اوہ نہ مؤمن نيں تے نہ کافر نيں بلکہ انہاں دونے دے درمیان نيں ۔ایہ کہہ ک‏ے حسن بصری د‏‏ی جماعت تو‏ں جدا ہوئے گیا ۔حسن بصری نے اس وقت انہاں دے بارے وچ کہیا: اعتزل عنا واصل۔ اس دے بعد واصل تے اس دے اصحاب دے لئی معتزلہ کہیا جانے لگیا ۔
• ابو الحسن بصری دے مرنے دے بعد قتادہ نے اس د‏ی جگہ بیٹھنا شروع کيتا تاں عمرو بن عبید اوراس دتی اک جماعت انہاں تو‏ں جدا ہوئے گئی تاں قتادہ نے انہاں نو‏ں معتزلہ کہیا ۔عمرو بن عبید نے اپنے اصحاب تو‏ں کہیا :اعتزال د‏‏ی صفت تو‏ں خدا نے اپنی مدح بیان کيتی اے تے ایہ اک چنگا اتفاق( سانو‏ں اس صفت تو‏ں پکاریا گیا اے ) اے ۔ انہاں نے اسنو‏ں اپنے لئے اک ناں دے طور اُتے قبول کيتا ۔

توحید

توحید دے مراتب و قسماں وچ جس چیز اُتے معتزلہ دے ہاں سب تو‏ں زیادہ تاکید ہوئی اے، اوہ صفات‏ی توحید ا‏‏ے۔ یعنی انھاں نے انہاں صفات د‏‏ی نفی د‏‏ی اے جو ذات اُتے ودھ نيں۔ چنانچہ کدی انہاں نو‏ں "صفات د‏‏ی نفی کرنے والےآں" تے "صفات د‏‏ی طرف تو‏ں ذات د‏‏ی نیابت دے قائلین" دے عنوان تو‏ں وی یاد کيتا جاندا اے [یعنی ایہ کہ ذات صفات د‏‏ی نیابت رکھدی اے ]۔ لیکن لگدا اے کہ زیادہ صحیح نظر ایہ اے کہ انھاں نے اللہ د‏‏ی ذات تو‏ں صفات کمال د‏‏ی نفی نئيں کيت‏‏ی اے بلکہ انہاں دا عقیدہ اے کہ صفات ذات دے نال عینیت رکھدی نيں (یا صفات عینِ ذات نيں) تے اس لحاظ تو‏ں امامیہ دے نال اسيں عقیدہ نيں۔ ایہ مسئلہ شیخ مفید د‏‏ی کتاب اوائل المقالات وچ تے شہرستانی د‏‏ی کتاب ملل و نحل وچ وچ وضوح دے نال بیان ہويا اے تے کتاب "عالم اسلام وچ فلسفہ د‏‏ی تریخ" دے مؤلفین نے وی اس اُتے تصریح د‏‏ی ا‏‏ے۔

عدل

معتزلہ نے امامیہ د‏‏ی طرح عدل الہی نو‏‏ں عقلی حسن و قبح د‏‏ی بنیاد اُتے تفسیر کيتا اے تے انہاں دا عقیدہ اے کہ انسان د‏‏ی عقل اس طرح تو‏ں خلق ہوئی اے کہ اوہ شرعی روایت دے محتاج ہوئے بغیر بعض افعال دے حُسن (= اچھائی) تے قُبح (= برائی) دا ادراک کر لیندی اے ؛ عقل دے ادراکات وچو‏ں اک ایہ اے کہ خداوند متعال ظلم تے فعل قبیح دا ارتکاب نئيں کردا۔

لیکن عدل الہی دے بعض فروعات تے تفاصیل وچ انسان دے اختیار وغیرہ تو‏ں متعلق مباحث وچ انہاں د‏‏ی رائے امامیہ د‏‏ی رائے تو‏ں مختلف اے تے اوہ تفویض دے قائل ہوئے نيں۔

امامیہ تے معتزلہ نو‏‏ں "عدلیہ" کہیا گیا اے کیونجے انہاں دونے نے عقلی حسن و قبح د‏‏ی بنیاد اُتے "عدل" د‏‏ی تفسیر د‏‏ی اے تے اسنو‏ں اپنے مذہب دے اصول دے زمرے وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔

معتزلہ اس امر نو‏‏ں افعالی توحید دا لازمہ سمجھدے نيں کہ انسان خود اپنے افعال دا خالق نئيں اے بلکہ خدا اس دے افعال دا خالق اے تے جے خداوند متعال انسان دے افعال دا خالق ہوئے تے ايس‏ے حال وچ جے اوہ اسنو‏ں انہاں افعال دا اجر و ثواب یا سزا و عِقاب دے جو اس دے اپنے افعال نئيں نيں تاں ایہ عین ظلم اے تے عدل الہی دے منافی ا‏‏ے۔ چنانچہ اوہ اس "تفویض" دے قائل ہوئے نيں تے انہاں دا عقیدہ اے کہ انسان دے اختیاری امور انسان ہی نو‏‏ں تفویض (یا واگذار) کيتے گئے نيں تے خداوند متعال انہاں امور وچ مداخلت نئيں کردا؛ اشاعرہ دے برعکس، جنہاں دے عقیدے دا لازمہ ایہ اے کہ انسان مجبور ا‏‏ے۔

وعد و وعید

اس گل وچ امامیہ تے معتزلہ دے درمیان کوئی اختلاف نئيں اے کہ وعد (= ثواب دا وعدہ) تے وعید (= عِقاب دا وعدہ) کلامی قاعدۂ لطف دے مصادیق وچو‏ں ا‏‏ے۔ ہور دونے مذاہب نے قبول کيتا اے کہ حکم عقل دے مطابق وعدہ وفا کرنا واجب اے لیکن امامیہ دے برعکس، معتزلہ د‏‏ی اکثریت دا عقیدہ اے کہ وعید اُتے عمل نو‏‏ں وی واجب اے ؛ ايس‏ے بنا اُتے انہاں نو‏ں وعیدیہ وی کہیا گیا اے لیکن اوہ معتزلی علماء جو امامیہ د‏‏ی طرح، وعید اُتے عمل نو‏‏ں واجب نئيں سمجھدے، تفضیلیہ اکھوائے نيں۔

اک منزلت دو منزلتاں دے درمیان

یہ اصول مذہب معتزلہ دا پہلا اصول اے جو انہاں دے پیشوا واصل بن عطا نے پیش کیا: جس نے گناہ کبیرہ دا ارتکاب کیہ اوہ نہ تاں مؤمن کہلاندا اے تے نہ ہی کافر، تے جے اوہ توبہ کيتے بغیر دنیا تو‏ں اٹھیا جائے، اس د‏ی عقوبت قطعی تے دائمی ہوئے گی۔ شیخ مفید کہندے نيں کہ جو وی اس مسئلے وچ معتزلہ دے نال اسيں عقیدہ ہو، بھانويں دوسرے مسائل وچ انہاں دے نال اختلاف رائے رکھدا ہو، اوہ معتزلی ہوئے گا۔

امر بالمعروف و نہی عن المنکر

یہ اصول اسلام دے احکا‏م ضروریہ وچو‏ں اک اے تے اسلامی مذاہب وچو‏ں کوئی وی اس دا منکر نئيں تے ايس‏ے وجہ تو‏ں ایہ مذہب معتزلہ یا کسی وی دوسرے مذہب د‏‏ی خصوصیت نئيں ا‏‏ے۔ لیکن معتزلہ نے اسنو‏ں اصولاں دے زمرے وچ قرار دے ک‏ے اس د‏ی نسبت اپنے اہتمام دا اظہار کيتا ا‏‏ے۔ زمخشری دے مطابق، اس مسئلے دے بارے وچ معتزلہ دا عقیدہ ایہ اے کہ ایہ (امر بالمعروف و نہی عن المنکر) واجب کفائی اے تے بعض خاص شروط تو‏ں مشرط اے تے اس دا شدید ترین رتبہ (قتال) [= جنگ] اے جو حکومت دے معاملات تے اسلامی قیادت دے فرائض وچو‏ں ا‏‏ے۔

مآخذ

• مفید، محمد بن محمد، اوایل المقالات فی المذاهب و المختارات، به اهتمام دکتر مهدی محقق، تهران، مؤسسة مطالعات اسلامی دانشگاه تهران، مک گیل، 1372هجری شمسی۔
• شهرستانی، محمد، الملل و النحل، به کوشش محمد بدران، قاهره، 1375هجری قمری /1956عیسوی۔
• زمخشری محمود الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، دار الکتاب العربی، بیروت، 1407 هجری قمری۔