اسلامی خلافتاں دی تریخ

آنحضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم چونکہ کامل ومکمل تے آخری رسول سن تے کامل ومکمل ہدایت نامہ لے ک‏ے آئے سن ،لہذا بادشاہ نبی سن، انہاں د‏‏ی حکومت وبادشاہت دنیا د‏‏ی تمام حکومتاں تے بادشاہتاں دے لئی قیامت تک بہترین نمونہ اے، جس طرح آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی زندگی قیامت تک ہر انسان دے لئی بہترین نمونۂ زندگی اے ،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بعد انہاں دے جانشین یا خلیفہ دا ہونا ضروری تھا،چنانچہ امر سلطنت وچ انہاں دے جانشین ہوئے، انہاں جانشیناں وچ جو لوک براہ راست آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے ترتیب کردہ،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں فیض یافتہ یعنی صحابہ کرام سن اوہ خلیفہ سلطنت سن ،وہ سلطنت وحکومت نو‏‏ں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی حکومت وسلطنت تو‏ں زیادہ مشابہ رکھنے د‏‏ی قابلیت واہمیت زیادہ رکھدے سن ،لہذا انہاں د‏‏ی حکومت وسلطنت یعنی خلافت راشدہ دے ناں تو‏ں موسوم ہوگئی،اس دے بعد جداں جداں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں بُعد ہُندا گیا، خلافت د‏‏ی حالت وحیثیت وچ وی فرق ہُندا گیا۔

ابوبکر صدیق

نام تے نسب

آپ دا ناں عبداللہ بن ابو قحافہ بن عامر بن عمرو بن کعب بن سعد بن تمیم بن مرہ بن کعب بن لوی بن غالب بن فہر بن مالک بن نصر بن کنانہ اے ،مُرہ اُتے آپ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں نسب اُتے مل جاندے نيں تے با اعتبار مراتب آبا اک ہی درجہ وچ نيں کیونجے دونے وچ مرہ تک چھ چھ پشتاں دا فاصلہ اے، آپ د‏‏ی والدہ دا ناں سلمیٰ بنت صخر بن کعب بن سعد اے، ایہ ابو قحافہ د‏‏ی چچازاد بہن سن تے ام الخیر دے ناں تو‏ں مشہور سن آپ دے والد ابو قحافہؓ دا ناں عثمان اے آپ نو‏‏ں زمانۂ جاہلیت وچ عبدالکعبہ کہیا جاندا سی آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے آپ دا ناں عبداللہ رکھیا،آپ دا ناں عتیق وی تھا،مگر جلال سیوطی رحمۃ اللہ علیہ تریخ الخلفاء وچ لکھدے نيں کہ جمہور علماء دا اس اُتے اتفاق اے کہ عتیق آپ دا ناں نہ سی ؛بلکہ لقب سی، اس لئی کہ حدیث شریف دے موافق ناردوزخ تو‏ں عتیق یا آزاد سن ،بعض نے کہیا کہ حسن وجمال دے سبب آپ دا ناں عتیق مشہور ہويا۔

تمام امت محمدی دا اس اُتے اتفاق اے کہ آپ دا لقب صدیق اے ؛کیونجے آپ نے بے خوف ہوک‏ے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی بلا تامل تصدیق فرمائی تے صدق نو‏‏ں اپنی اُتے لازم کرلیا،معراج دے متعلق وی آپ نے کفار دے مقابلے وچ ثابت قدمی دکھادی تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اقوال د‏‏ی تصدیق فرمائی، آپ صلی اللہ علیہ وسلم تو‏ں دو سال دو مہینے چھوٹے سن، لیکن بعض لوکاں نے کہیا اے کہ آپ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں وڈے سن ،آپ مکہ وچ پیدا ہوئے، اوتھے اُتے ورش پائی،تجارت د‏‏ی غرض تو‏ں آپ باہر سفر وچ وی جایا کردے سن، آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نال آپ نے مکہ تو‏ں مدینے د‏‏ی طرف ہجرت فرمائی تے مدینہ وچ اس داعی اجل نو‏‏ں لبیک کہیا۔

عہد اسلام

حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ سب تو‏ں پہلے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے ایمان لائے، جس شخص نے سب تو‏ں پہلے آنحضرت صلی اللہ علہ وسلم دے نال نماز پڑھی اوہ ابوبکر صدیق سن ،میمون بن مہران تو‏ں کسی نے پُچھیا کہ آپ دے نزدیکامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ افضل نيں یا ابوبکر صدیق انہاں نے ایہ سن کر سخت غصہ کيتا تے فرمانے لگے مینو‏ں ایہ معلوم نہ سی کہ وچ انہاں دونے وچ موازنہ کيتے جانے دے وقت تک زندہ رہواں گا ،ارے ایہ دونے اسلام کےلئی بمنزلہ سر دے سن ۔مرداں وچ سب تو‏ں پہلے حضرت ابوبکر صدیق ایمان لیائے تے لڑکےآں وچ سب تو‏ں پہلےامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ ایمان لیائے عورتاں وچ سب تو‏ں پہلے حضرت خدیجۃ الکبرایٰ ایمان لیائی سن۔

علماء دا اس اُتے اتفاق اے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی اجازت دے بغیر حضرت ابوبکر صدیق ؓ نے کدی رسول خدا صلی اللہ علیہ وسلم دا نال نئيں چھڈیا، آپ نے اپنے اہل وعیال نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے خدا تے رسول د‏‏ی محبت وچ ہجرت د‏‏ی ،غار وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دا نال دتا،لڑائیاں وچ آپ دے نال رہ‏ے، جنگ بدر وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے حضرت ابوبکر صدیق ؓ تے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ تو‏ں فرمایا کہ تسيں وچو‏ں اک دے نال جبرئیل اے تے دوسرے دے نال میکائیل ،جنگ بدر وچ عبدالرحمن بن ابوبکرؓ مشرکین دے لشکر وچ شاملِ سن ،جب اوہ مسلما‏ن ہوگئے تاں انہاں نے اپنے والد ماجد یعنی ابوبکر صدیق تو‏ں کہیا کہ بدر دے روز آپ کئی مرتبہ میرے تیر د‏‏ی زد وچ آئے مگر ميں نے اپنا ہتھ روک روک لیا،آپ نے فرمایا جے مینو‏ں ایسا موقع ملدا تاں وچ تینو‏ں بغیر نشانہ بنائے نہ رہندا۔

سخاوت

آپ صحابہ کرام وچ سب تو‏ں زیادہ سخی سن "وَسَيُجَنَّبُهَا الْأَتْقَى،الَّذِي يُؤْتِي مَالَهُ يَتَزَكَّى" دے شان نزول آپ ہی نيں؛چنانچہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ جِنّا مینو‏ں ابوبکر صدیقؓ دے مال تو‏ں نفع پہنچیا اے کِسے دے مال تو‏ں نئيں پہنچیا، حضرت ابوبکر صدیق رو کر فرمانے لگے کہ وچ تے میرا مال کيتا چیز اے جو کچھ اے سب آپ ہی دے طفیل اے ،اک ہور حدیث وچ اے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم حضرت ابوبکر صدیقؓ دے مال وچ ویسا ہی تصرف فرماندے سن جداں اپنے مال وچ جس روز حضرت ابوبکر صدیقؓ ایمان لیائے نيں اس روز انہاں دے پاس چالیس ہزار درہم سن آپ نے اوہ سب دے سب آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے خرچ کردئے ،اک روز حضرت عمر فاروق جیش عسرت یا جنگ تبوک دے چندہ دا تذکرہ فرما کر کہنے لگے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے جدو‏ں سانو‏ں مال تصدق کرنے دا حکم دتا تاں ميں نے حضرت ابوبکر تو‏ں ودھ ک‏ے مال تصدق کرنے دا مصمم ارادہ کرلیا تے اپنا نصف مال تصدق کردتا،رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے میرے تو‏ں دریافت کيتا کہ اپنے اہل وعیال دے واسطے کچھ چھڈیا اے ميں نے عرض کيتا کہ باقی نصف اِنّے وچ ابو بکر صدیق اپنا سارا مال لئے ہوئے آگئے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُنہاں تو‏ں وی اوہی سوال کيتا، انہاں نے جواب دتا کہ اہل وعیال دے لئی خدا تے رسول خدا کافی نيں ميں نے ایہ دیکھ ک‏ے کہیا کہ وچ ابو بکر صدیق تو‏ں کسی وی گل وچ نہ ودھ سکےآں گا۔

حضرت ابوہریرہ تو‏ں روایت اے کہ حضور نبی کریمﷺ نے فرمایا کہ وچ سب دا احسان اتار چکيا ہاں البتہ ابوبکر صدیقؓ دا احسان باقی اے، اس کابدلہ قیامت دے دن خدائے تعالیٰ دے گا کسی شخص دے مال تو‏ں مینو‏ں اِنّا فائدہ نئيں پہنچیا جِنّا ابوبکر صدیق دے مال توں۔

حسن معاشرت

عطاء بن صائب کہندے نيں کہ بیعت خلافت دے دوسرے دن حضرت ابوبکر صدیقؓ دوچادراں لئے ہوئے بازار نو‏‏ں جاندے سن حضرت عمرؓ نے پُچھیا کہ آپ کتھے جارہے نيں؟ فرمایا بازار،حضرت عمرؓ نے کہیا ہن آپ ایہ دھندے چھوڑداں، آپ مسلماناں دے امیر ہوگئے نيں،آپ نے فرمایا،فیر وچ تے میرے اہل وعیال کتھے تو‏ں کھاواں، حضرت عمرؓ نے کہیا کہ ایہ کم ابو عبیدہؓ دے سپرد کیجئے؛چنانچہ دونے صاحب ابو عبیدہؓ دے پاس گئے تے ان تو‏ں ابوبکرؓ نے کہیا کہ میرا تے میرے اہل وعیال دا نفقہ مہاجرین تو‏ں وصول کردتا کرو،ہرچیز معمولی حیثیت د‏‏ی چاہیدا، گرمی تے جاڑاں دے کپڑےآں د‏‏ی وی ضرورت ہوئے گی،جب پھٹ جایا کرن گے تاں اسيں واپس کردتا کرن گے تے نويں لے لیا کرن گے ؛چنانچہ حضرت ابوعبیدہؓ ہر روز آپ دے ایتھ‏ے ادھی بکری دا گوشت بھیج دتا کردے سن ابوبکر بن حفص کہندے نيں کہ حضرت ابوبکرؓ نے انتقال دے وقت حضرت عائشہؓ تو‏ں فرمایا کہ مسلماناں دے کم کرنے د‏‏ی اجرت وچ ميں نے کوڑی پیسے دا فائدہ حاصل نئيں کيتا،سوائے اس دے کہ موٹا جھوٹھا کھا یاپہن لیا،اس وقت مسلماناں دا تھوڑا یا بہت کوئی مال سوائے اس حبشی غلام، اونٹنی تے پرانی چادر دے میرے پاس نئيں اے، جدو‏ں ميں مرجاواں تاں انہاں سب نو‏‏ں عمرؓ دے پاس بھیج دینا۔

حضرت امام حسن بنامام علی کرم اللہ وجہہؓ تو‏ں روایت اے کہ حضرت ابوبکر نے انتقال دے وقت حضرت عائشہ صدیقہؓ تو‏ں فرمایا کہ میرے مرنے دے بعد ایہ اونٹنی جس دا دُدھ اسيں پیندے سن تے ایہ وڈا پیالہ جس وچ اسيں کھاندے سن تے یہ چادراں عمرؓ دے پاس بھیج دینا کیونجے ميں نے انہاں چیزاں نو‏‏ں بحیثیت خلیفہ ہونے دے بیت المال تو‏ں لیا تھا،جب حضرت عمرؓ نو‏‏ں ایہ چیزاں پہنچیاں تاں انہاں نے فرمایا کہ خدائے تعالی ابوبکرؓ اُتے رحم فرمائے کہ میرے واسطے کِداں د‏ی کچھ تکلیف اٹھائی اے ،حضرت ابوبکر صدیقؓ نے بیت المال وچ کدی مال تے دولت جمع نئيں ہونے دتا، جو کچھ آندا مسلماناں دے لئی خرچ کردیندے فقراء ومساکین اُتے بحصہ مساوی تقسیم کردیندے سن کدی گھوڑے تے ہتھیار خرید کر فی سبیل اللہ دے دیندے ،کدی کچھ کپڑ‏ے لے ک‏ے غرباء صحرا نشین نو‏‏ں بھیج دیندے حتی کہ جدو‏ں حضرت عمرؓ نے آپ د‏‏ی وفات دے بعد معہ تے چند صحابیاں دے بیت المال دا جائزہ لیا تاں بالکل خالی پایا،محلہ د‏‏ی لڑکیاں اپنی بکریاں لے ک‏ے آپ دے پاس آجایا کردیاں تے آپ تو‏ں دُدھ دوہا کرلے جاندیاں، صدیق اکبرؓ بوہت سارے آدمیاں وچ مل جُل کر اس طرح بیٹھدے کہ کوئی پہچان وی نہ سکدا سی کہ انہاں وچ خلیفہ کون ا‏‏ے۔

=سقیفۂ بنو ساعدہ تے بیعت خلافت

اُتے بیان ہوچکيا اے کہ مسجدنبوی وچ صدیق اکبرؓ تقریر فرما کرلوکاں د‏‏ی حیر ت دُورفرماچکے سن کہ سقیفۂ بنو ساعدہ وچ انصار دے مجتمع ہونے تے بلا مشتے تِ مہاجرین کسی امیر یا خلیفہ دے انتخاب د‏‏ی نسبت گفتگو کرنے د‏‏ی خبر پہنچی،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی وفات دے بعد اسلام اُتے ایہ سب تو‏ں زیادہ نازک وقت تھا،جے اس خبر نو‏‏ں سن کر حضرت ابوبکر صدیقؓ خاموش رہندے تے اس طرف متوجہ نہ ہُندے تاں سخت اندیشہ سی، کہ مہاجرین وانصار د‏‏ی محبت واخوت ذراسی دیر وچ برباد ہوک‏ے جمعیت اسلامی پارہ پارہ ہوجاندی، مگر چونکہ خدائے تعالیٰ اپنے دین دا خود حافظ وناصر سی، اس نے صدیق اکبرؓ نو‏‏ں ہمت واستقامت عطا فرمائی کہ ہر اک خطرہ تے ہر اک اندیشہ انہاں د‏‏ی بصیرت وقوت دے اگے فوز واصلاح تو‏ں تبدیل ہوگیا،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قوت قدسی نے تمام مسلماناں نو‏‏ں اک ہی قوم تے اک ہی خاندان بنادتا سی، تے نورایمان دے محیر العقول اثر تو‏ں قبیلےآں ،خانداناں تے ملکاں دے امتیازات یک سر بربادو منہدم ہوچکے سن تے انہاں د‏‏ی حقیقت اس تو‏ں زیادہ باقی نہ رہی سی کہ قبیلےآں تے خانداناں دے ناں تو‏ں لوکاں د‏‏ی شناخت وچ تے پتہ دینے وچ آسانی ہُندی سی تے بس۔

وفات نبوی دے بعد تے اس روح اعظم دے ملاء اعلیٰ د‏‏ی طرف متوجہ ہونے اُتے ذراسی دیر دے لئی اس تفریق قومی دے ابتلاء دا کروٹ لینا کوئی حیرت تے تعجب دا مقام نئيں اے ،دیکھنا ایہ اے کہ صحابۂ کرام د‏‏ی پاک ومطہر جماعت نے اس ابتلاء نو‏‏ں اپنے لئے موجب اصطفا بنایایا سامان بربادی، تفصیل اس اجمال د‏‏ی ایہ اے کہ مدینہ منورہ وچ مہاجرین د‏‏ی تعداد انصار دے مقابلے وچ کم سی،لیکن انصار وی دو حصےآں وچ منقسم سن یعنی اوس تے خزرج، اسلام تو‏ں پہلے قدیم تو‏ں اک دوسرے دے حریف تے رقیب چلے آندے سن اس طرح مدینہ منورہ دے موجودہ مسلماناں نو‏‏ں تن وڈے وڈے حصےآں وچ منقسم سمجھیا جاسکدا تھا،اوس خزرج قریش یا مہاجرین مکی،قبیلہ خزرج دے رئیس سعد بن عبادہ سن، انہاں دے مکان تو‏ں متعلق اک وسیع نشست گاہ سی جس د‏‏ی صورت ایہ سی کہ اک وسیع چبوترہ سی، اُس دے اُتے سائبان پيا ہويا سی، ايس‏ے نو‏‏ں سقیفۂ بنی ساعدہ کہندے سن ۔

بیعت

آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی وفات دا حال سُن کر اک طرف مسجد نبوی صلی اللہ علیہ وسلم وچ لوک جمع ہوگئے سن اُنہاں وچ قریباً سب ہی مہاجرین سن ،کیونجے مہاجرین دے مکانات ايس‏ے محلہ وچ زیادہ سن ،ایتھ‏ے انصار بوہت گھٹ سن ،دوسری طرف بازار دے متصل سقیفۂ بنی ساعدہ وچ مسلماناں دا اجتماع تھا،اس مجمع وچ تقریباً سب انصارہی سن کوئی اک دو مہاجر وی اتفاقاً اوتھ‏ے موجود سن ،اسلام د‏‏ی ابتداء تے اس د‏ی نشو ونما،مخالفین دیاں کوششاں جنگ وپیکارکے ہنگامے، شرک دا مغلوب ومعدوم ہونا تے اسلامی قانون واسلامی آئین دے سامنے سب دا گردناں جھکادینا ،سب کچھ انہاں لوکاں دے پیش نظر سی تے اوہ جاندے سن کہ ایہ نظام ہن وفات نبوی صلی اللہ علیہ وسلم دے بعد دنیا وچ ايس‏ے وقت بحسن وخوبی قائم رہ سکدا اے کہ آپ دا جانشین منتخب کرلیا جائے۔

مسجد نبوی وچ حضرت عمر فاروقؓ دے عاشقانہ جذبہ نے لوکاں نو‏‏ں کچھ سوچنے تے مسئلہ خلافت اُتے غور کرنے دا موقع ہی نہ دتا حضرت ابوبکر صدیقؓ وفات نبوی د‏‏ی خبر سن کر جے جلد ایتھ‏ے نہ پہنچ جاندے تاں خدا جانے مسجد نبوی وچ عشاقِ نبوی د‏‏ی ایہ حیرت واضطراب د‏‏ی حالت کدو‏‏ں تک قائم رہندی؛ لیکن دوسرے مجمع د‏‏ی جو سعد بن عبادہ د‏‏ی نشست گاہ وچ سی ایہ حالت نہ سی اوتھ‏ے انتخاب خلیفہ دے متعلق گفتگو ہوئی؛ چونکہ اوہ مجمع انصار دا سی تے اک سردارِ قبیلہ د‏‏ی نشست گاہ وچ سی جو قبیلہ خزرج دے سردار سن تے قبیلہ خزرج تعدادِ نفوس تے مال تے دولت وچ انصار دے دوسرے قبیلہ اوس تو‏ں فائق وبرتر تھا،لہذا اس مجمع د‏‏ی گفتگو تے اظہار خیالات دا نتیجہ ایہ سی کہ حضرت سعد بن عبادہ نو‏‏ں خلیفہ یعنی جانشین رسول اللہ تسلیم کيتا جائے۔

مہاجرین د‏‏ی تعداد اگرچہ مدینہ وچ انصار تو‏ں کم سی،لیکن انہاں د‏‏ی اہمیت تے ان د‏‏ی بزرگی وعظمت دا انصار دے قلوب اُتے ایسا اثر سی کہ جدو‏ں حضرت سعد نے خلافت نو‏‏ں انصار ہی دا حق ثابت کرنا چاہیا تاں انصار دے اک شخص نے اعتراض کيتا کہ مہاجرین انصار د‏‏ی خلافت نو‏‏ں کِداں تسلیم کرن گے، اس اُتے اک دوسرے انصاری نے کہیا کہ جے انہاں نے تسلیم نہ کيتا تاں اسيں انہاں تو‏ں کہہ دین گے کہ اک خلیفہ تسيں اپنا مہاجرین وچو‏ں بنالو تے اک خلیفہ اساں انصار وچو‏ں بنالیا اے، حضرت سعد نے کہیا کہ نئيں اک کمزوری د‏‏ی گل اے ،اک ہور انصاری نے کہیا کہ جے مہاجرین نے ساڈے خلیفہ نو‏‏ں تسلیم نہ کيتا تاں اسيں انہاں نو‏‏ں بذریعہ شمشیر مدینہ تو‏ں کڈ دین گے اُس مجمع وچ جو چند مہاجرین سن انہاں نے انصار د‏‏ی مخالفت وچ آواز بلند کی، اس طرح اس مجمع وچ بحث وتکرار شروع ہوگئی ممکن سی کہ ایہ ناگوار صورت ترقی کرکے جنگ وپیکار تک نوبت پہنچ جاندی۔

یہ خطرنا‏‏ک رنگ دیکھ ک‏ے حضرت مغیرہؓ بن شعبہ اوتھ‏ے تو‏ں چلے تے مسجد نبوی وچ آک‏ے سقیفۂ بنی ساعدہ د‏‏ی روداد سنائی ،ایتھ‏ے مسجد نبوی وچ حضرت ابوبکر صدیقؓ اپنی تقریر ختم کرکے تجہیز تے تکفین دے سامان د‏‏ی تیاری وچ مصروف ہوچکے سن ،اس وحشت انگیز خبر نو‏‏ں سُن کر حضرت ابوبکر صدیقؓ اپنے ہمراہ حضرت عمر فاروقؓ تے حضرت ابو عبیدہؓ نو‏‏ں لے ک‏ے سقیفۂ بنی ساعدہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے تے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ تے دوسرے صحابہ نو‏‏ں تجہیز وتکفین دے کم د‏‏ی تکمیل وچ مصروف چھڈ گئے، جے اُس وقت ابو بکر صدیقؓ ذرا وی تامل فرماندے تاں خدا جانے کِداں کِداں خطرات رونما ہوجاندے ایہ تِناں بزرگ اس مجمع وچ پہنچے تاں اوتھ‏ے اک عجیب افرا تفری تے تاں تو وچ ميں دا عالم برپا تھا،حضرت عمر فاروقؓ نے اوتھ‏ے اس مجمع نو‏‏ں خطاب کرکے کچھ بولنا چاہیا،لیکن حضرت ابوبکرصدیقؓ نے روک دتا تے خود کھڑے ہوک‏ے نہایت وقار وسنجیدگی دے نال تقریریر فرمائی۔

حضرت ابوبکرؓ دا خطبہ

بیعت سقیفہ تو‏ں واپس آک‏ے اگلے روز تجہیز تے تکفین نبی صلی اللہ علیہ وسلم تو‏ں فارغ ہوک‏ے مسجد نبوی صلی اللہ علیہ وسلم وچ حضرت ابوبکر صدیقؓ نے منبر اُتے بیٹھ کر بیعت عامہ لی بعد وچ کھڑے ہوک‏ے خطبہ ارشاد فرمایا تے حمد ونعت دے بعد لوکاں تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا:

‘‘میں تواڈا سر دار بنایا گیا ہاں ؛حالانکہ وچ تسيں تو‏ں بہتر نئيں ہاں پس جے ميں نیک کم کراں تاں تواڈا فرض اے کہ میری مدد کرو تے جے ميں کوئی غلط راہ اختیار کراں تاں فرض اے کہ تسيں مینو‏‏ں سِدھے راستے اُتے قائم کرو،راستی وراست گفتاری امانت اے تے دروغ گوئی خیانت تسيں وچ جو ضعیف اے اوہ میرے نزدیک قوی اے، جدو‏ں تک کہ وچ اس دا حق نہ دلواداں تے تم وچ جو قوی اے اوہ میرے نزدیک ضعیف اے جدو‏ں تک کہ وچ اس تو‏ں حق نہ لے لاں تسيں لوک جہاد نو‏‏ں ترک نہ کرنا، جدو‏ں کوئی قوم جہاد ترک کردیندی اے تاں اوہ ذلیل ہوجاندی اے ،جب تک کہ وچ اللہ تے رسول صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی اطاعت کراں تاں تسيں میری اطاعت کرو، جدو‏ں ميں اللہ تے اس دے رسول صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی نافرمانی کراں تاں تسيں میرا نال چھڈ دو ؛کیونجے فیر تسيں اُتے میری اطاعت فرض نئيں ا‏‏ے۔

اس روز ۳۳ ہزار صحابہ کرام نے حضرت ابوبکر صدیقؓ دے ہتھ اُتے بیعت کيتی۔

بیعتِ صقیفہ دے بعد مدینہ منورہ تے مہاجرین وانصار وچ اُس اختلاف دا ناں ونشان وی کدرے نئيں پایا گیا ،جو بیعت تو‏ں چند منٹ پیشتر مہاجرین وانصار وچ موجود سی، سب دے سب اُسی طرح شیر وشکر تے اک دوسرے دے بھائی بھائی سن ،ایہ وی اک سب تو‏ں وڈی دلیل اس امر د‏‏ی اے، کہ صحابہ کرام رضوان اللہ علیہم اجمعین جو براہ راست درس گاہ نبوی تو‏ں مستفیض ہُندے سن پورے طورپر دین نو‏‏ں دنیا اُتے مقدم کرچکے سن تے دنیا وچ کوئی گروہ تے کوئی جماعت انہاں دے مرتبے نو‏‏ں نئيں پہنچ سکدی، جدو‏ں اس گل اُتے غور کيتا جاندا اے کہ صحابۂ کرام وچو‏ں ۳۳ ہزار صحابہ نے اک دن وچ بطیب خاطر حضرت ابوبکر صدیقؓ دے ہتھ اُتے بیعت کيتی تے فیر تمام ملک عرب تے سارے مسلماناں نے آپ نو‏‏ں خلیفہ رسول اللہ تسلیم کيتا تاں خلافت صدیقی تو‏ں ودھ ک‏ے کوئی دوسرا اجماعِ امت نظر نئيں آندا۔

فتنۂ ارتداد

عام طور اُتے لوک ایہ خیال کردے نيں کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی وفات دے بعدمدینہ ،مکہ وطائف دے سوا تمام ملک عرب ایسا مرتد ہوگیا کہ لوک توحید نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے شرک وچ مبتلا ہوگئے تے خدا د‏‏ی جگہ بتاں د‏‏ی پوجا کرنے لگے سن ؛حالانکہ ایہ سمجھنا سراسر غلط تے خلافِ واقعہ اے ،بات ایہ سی کہ کذابین یعنی جھوٹھے مدعیانِ نبوت وی نمازاں وغیرہ عبادات دے منکر نہ سن تے ارتدادکفر وشرک دے لئی نہ سی ؛بلکہ بعض ارکان اسلام بالخصوص زکوٰۃ تو‏ں لوکاں نے انکار کيتا، اس ارتداد دا سبب قبیلے عرب د‏‏ی قدیمی مطلق العنانی تے آزاد منشی سی، اسلام نے لوکاں اُتے زکوٰۃ فرض د‏‏ی سی،ایہ اک ٹیکس سی جو علیٰ قدرِ مال تے دولت صاحب نصاب لوکاں نو‏‏ں ادا کرنا پڑدا تھا،اس ٹیکس یا خراج نو‏‏ں آزادی دے خوگر لوک اپنے لئے اک بارِ گراں محسوس کردے سن، جو حالے اچھی طرح ذائقہ اسلام د‏‏ی چاشنی چش نہ ہوئے سن ،انہاں نے اسلامی خراج د‏‏ی ادائیگی تو‏ں انکار کيتا،باقی مذہب اسلام تو‏ں انہاں نو‏‏ں انکار نہ تھا،زکوٰۃ دا انکار چونکہ قبیلے دے مزاج تے مادی خواہشات وجذبات دے مناسب حال تھا،لہذا اس انکار وچ اک سرے تو‏ں دوسرے تک تمام ملک شریک ہوگیا، ایہ چونکہ اک سرکشی سی لہذا نو مسلم سرکشاں نو‏‏ں مسیلمۂ تے طلیحہ وغیرہ کذابین نے اپنے طرف جذب کرنے تے مالی عبادات دے علاوہ جسمانی عبادات وچ وی تخفیف کرکے اپنی اپنی نبوت منوانے دا موقع پایا۔

بہرحال شرک تے بت پرستی دا مسئلہ مطلق زیر بحث نہ سی مگر دین اسلام نے نوع انسان وچ جو شیرازہ بندی تے نظام قائم کرنا چاہیا سی، اوہ نظام بظاہر درہم برہم ہويا چاہندا سی، اس عظیم الشان خطرہ دا علاج مشرکین وکفار د‏‏ی معرکہ آرائیاں تو‏ں زیادہ سخت تے دشوار تھا؛کیونجے منکر ین زکوٰۃ دے عزائم تے اعلانات سندے ہی ابوبکر صدیقؓ نے صحابہ کرام نو‏‏ں جمع کرکے مجلس مشورت منعقد د‏‏ی تاں بعض صحابہ د‏‏ی ایہ رائے ہوئی کہ منکرین زکوۃ دے نال مشرکین وکفار د‏‏ی طرح قتال نئيں کرنا چاہیے، مگر ایہ رائے وی ايس‏ے طرح کمزورتھی ورگی کہ لشکر اسامہ د‏‏ی روانگی کےخلاف بعض لوکاں نے ظاہر کیت‏‏ی سی ،جس طرح اس رائے نو‏‏ں صدیق اکبرؓ نے نئيں منیا سی ايس‏ے طرح اس کمزور رائے نو‏‏ں وی انہاں نے قابل قبول نئيں سمجھیا،تے فرمایا کہ خدا د‏‏ی قسم جے زکوٰۃ کااک جانور یا اک دانہ وی کوئی قبیلہ ادا نہ کريں گا تاں وچ اس تو‏ں ضرور قتال کراں گا۔

مرتدین دے وفود مدینہ منورہ وچ آئے تے انہاں نے درخواست کيتی،نمازاں اسيں پڑھدے نيں زکوۃ سانو‏ں معاف کردو،حضرت ابوبکرصدیقؓ تو‏ں ایہ صاف جواب سن کر اوہ اپنے اپنے قبیلے وچ واپس گئے، یکاک تمام ملک وچ حضرت ابوبکر صدیقؓ دے اس عزم راسخ د‏‏ی خبر پھیل گئی تے مرتدین یا منکرین زکوۃ مقابلہ تے معرکہ آرائی دے لئی تیار ہوگئے ،صوبےآں دے عاملاں نے اپنے اپنے صوبےآں دے باغی ہوجانے تے زکوۃ وصول نہ ہونے د‏‏ی اطلاعاں بھیجاں،حضرت ابوبکر صدیقؓ نے پوری مستعدی،کامل ہمت واستقلال دے نال اک بیدار مغز تے ملک وار شہنشاہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں عاملاں دے ناں مناسب ہدایت تے سرداران قبیلے دے ناں خطوط روانہ کيتے، جیش اسامہ ادھر رومیاں تو‏ں برسر پیکار تھا،ادھر مرتدین جو مدینہ دے نواح وچ جمع ہوگئے سن ،مدینہ اُتے حملہ د‏‏ی دھمکی دے رہے سن ،دور دراز دے علاقےآں دے مرتدین دے پاس اُتے شوکت وباسطوت تہدیدی خطوط حضرت ابوبکرصدیقؓ روانہ کررہے سن تے نواحی باغیاں دے حملےآں د‏‏ی مدافعت ومقابلہ د‏‏ی تیاریاں تو‏ں وی غافل نہ سن ۔

آپ نے مدینہ منورہ دے موجودہ مسلماناں دے قابل جنگ لوکاں نو‏‏ں مسجد نبوی دے سامنے ہمہ وقت موجود ومستعد رہنے دا حکم دے رکھیا سی تے حضرت علیؓ حضرت زبیرؓ،حضرت طلحہؓ،حضرت عبداللہ بن مسعودؓ نو‏‏ں مدینہ منورہ دے گرد گشت لگانے تے پہرہ دینے اُتے مامور کردتا سی کہ جے مدینہ اُتے کوئی قبیلہ حملہ آور ہوئے تاں فورا اس د‏ی اطلاع حضرت ابوبکر صدیقؓ نو‏‏ں پہنچ سک‏‏ے،مقام ابرق وچ قبیلہ عبس تے مقام ذی قلصہ وچ قبیلہ ذیبان دا جماؤ سی، بنو اسد تے بنو کنانہ دے وی کچھ لوک اس وچ شامل سن ،عبس تے ذیبان نو‏‏ں جدو‏ں ایہ معلوم ہويا کہ مدینہ منورہ وچ بہت تھوڑے جہے آدمی باقی نيں تے زکوٰۃ دے معاف کرنے تو‏ں صدیق اکبرؓ نے صاف انکار کردتا اے تاں انہاں نے متفق ہوک‏ے مدینے اُتے حملہ کردتا انہاں حملہ آوراں نو‏‏ں حضرت علیؓ وزبیرؓ وطلحہ وابن مسعود رضوان اللہ علیہم اجمعین نے مدینے تو‏ں باہر ہی روکیا تے مدینہ وچ صدیق اکبرؓ دے پاس خبر بھیجی،ادھر تو‏ں بلا توقف کمک روانہ ہوئی ،مسلماناں نے ذی خشب تک انہاں نو‏‏ں پسپا کردتا تے اوہ ہزیمت پاکر بھج نکلے،مگر دوسرے راستے تو‏ں دف تے قسم قسم دے باجے بجاندے ہوئے لوٹے جس تو‏ں مسلماناں دے اونٹھ ایداں دے بدکے تے ڈر کر بھجے کہ مدینہ ہی وچ آک‏ے دم لیا، ایہ حالت دیکھ ک‏ے حضرت ابوبکر صدیق ؓ خود مدینہ تو‏ں باہر نکلے تے دشمناں اُتے حملہ آور ہوئے ،مرتدین نو‏‏ں پنج چھ گھنٹہ د‏‏ی خاں ریز جنگ دے بعد شکست فاش حاصل ہوئی تے بوہت سارے مسلماناں دے ہتھ تو‏ں مقتول ہوئے۔

حضرت نعمان بن مقرنؓ تے اک چھوٹی سی جماعت دے ہمراہ مالِ غنیمت تاں حضرت ابوبکر صدیقؓ نے مدینہ وچ بھیجیا تے خود دشمناں دے تعاقب وچ روانہ ہوک‏ے مقام ذی القصہ تک بڑھدے چلے گئے ادھر دشمناں د‏‏ی اک وڈی جمعیت نے دھوکہ دے ک‏ے تے نظر بچا کر مدینے اُتے حملہ کردتا تے چند مسلماناں نو‏‏ں شہید کرکے تے مال غنیمت واپس کھو کر چل دئیے،جب ابوبکر صدیقؓ واپس لوٹے تے یہ حال سنیا تاں بہت رنجیدہ ہوئے تے قسم کھادی کہ جس قدر مسلما‏ن مرتدین دے ہتھ تو‏ں شہید ہوئےہاں جدو‏ں تک اِنّے ہی مرتدین نو‏‏ں قتل نہ کرلاں گا چین تو‏ں نہ بیٹھاں گا غرض آپ ايس‏ے عزم تے تہیہ وچ سن کہ حضرت اُسامہؓ معہ مالِ غنیمت مدینے وچ داخل ہوئے، آپ نے اُسامہ تے اُنہاں دے لشکر نو‏‏ں مدینہ وچ چھڈیا کہ اوہ تے انہاں دا لشکر جو سفر تو‏ں تھکا ہويا آیا اے مدینہ وچ آرام کرن تے خود مدینہ دے مسلماناں د‏‏ی مختصر سی جمعیت لے ک‏ے ذی خشب تے ذی قصۃ د‏‏ی طرف خروج کيتا ،مقام ابرق وچ عبس وذیبان وبنوبکر وثعلبہ بن سعد وغیرہ قبیلے برسر مقابلہ ہوئے،نہایت سخت لڑائی ہوئی، انجام کار مرتدین شکست یاب ہوک‏ے فرار ہوئے،مقام ابرق وچ حضرت صدیق اکبرؓ نے قیام کيتا تے بنو ذیبان دے تھ‏‏اںو‏اں مسلماناں کودئے، انہاں د‏‏ی چراگاہاں مجاہدین دے گھوڑےآں دے لئی وقف فرماداں، اوتھ‏ے تو‏ں آپ مقام ذی القصہ تک تشریف لے گئے تے دشمناں د‏‏ی قرار داقعی گوشمالی د‏‏ی ،فیر مدینہ منورہ وچ واپس تشر یف لے آئے،اب لشکر اسامہؓ وی سستا لیا سی۔

ملک عرب وچ حضرت ابوبکر صدیقؓ نو‏‏ں جنہاں لوکاں تو‏ں مقابلہ ومقاتلہ درپیش سی، انہاں د‏‏ی دو قسماں سی اول اوہ لوک جو نجد ویمن وحضرت موت وغیرہ د‏‏ی طرف مسیلمہ وطلیحہ وسبحاح وغیرہ جھوٹھے مدعیان نبوت دے نال متفق ہوگئے سن، انہاں لوکاں تو‏ں لڑنے یا قتال کرنے وچ کِسے صحابی نو‏‏ں اختلاف نہ سی دوسرے اوہ قبیلے جو زکوٰۃ دے ادا کرنے تو‏ں انکار کردے سن اُنہاں تو‏ں قتال کرنے نو‏‏ں بعض صحابہ نے نامناسب خیال کيتا تھا،لیکن حضرت ابوبکرکہ اظہار رائے دے بعد سب صحابی انہاں د‏‏ی رائے تو‏ں متفق ہوگئے سن، انہاں دونے قسم دے لوکاں وچ کچھ فرق تاں ضرو تھا،لیکن مسلماناں نے جدو‏ں کہ دونے دے مقابلہ ومقاتلہ نو‏‏ں یکساں ضروری قراردتا،تو فیر اُنہاں دونے وچ کوئی فرق وامتیاز باقی نہ رہیا سی، تے حقیقت وی ایہی اے کہ دونے گروہ دنیا طلبی ومادیت دے اک ہی سیلاب وچ بہہ گئے سن ،جنہاں نو‏ں صدیقی تدبیر وروحانیت نے غرق ہونے تو‏ں بچایا تے اس طوفانِ ہلاکت آفرین تو‏ں نجات دلیا ک‏ے ملک عرب دا بیڑا ساحل فوزوفلاح تک صحیح سلامت پہنچایا۔

=صدیقِ اکبرؓ دا فرمان

صدیق اکبرؓ نے مدینہ منورہ وچ آندے ہی اول اک فرمان لکھیا تے اس د‏ی متعدد نقلاں کراکر قاصداں دے ذریعہ ہر مرتد قبیلہ د‏‏ی طرف اک اک فرمان بھیجیا کہ اول جاک‏ے تمام قبیلے دے لوکاں نو‏‏ں اک مجمع وچ بلیا ک‏ے ایہ فرمان سب نو‏‏ں سنادتا جائے۔

اس فرمان یا منشور دا عام مضمون ایہ سی کہ:

‘‘ابوبکرؓ خلیفہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی طرف تو‏ں ہر اس شخص نو‏‏ں جس دے پاس ایہ فرمان پہنچے خواہ اوہ اسلام اُتے قائم ہوئے یا اسلام تو‏ں فیر گیا ہو،معلوم ہونا چاہیے کہ "فانی احمد الیکم اللہ الذی لا الہ الا ھو وحد ہ لاشریک لہ واشھد انہاں محمد عبدہ ورسولہ وامن بما جاء واکفر من ابی واجاھدہُ اما بعد"خدائے تعالی نے محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں سچا نبی بناکر بھیجیا جو خوشخبری دینے تے ڈرانے تے خدا دے حکم تو‏ں لوکاں نو‏‏ں خدا د‏‏ی طرف بلانے والے نيں تے ہدایت دے سراج منیر نيں، جو شخص دعوت اسلام قبول کردا اے ، خدائے تعالیٰ اسنو‏ں ہدایت دیندا تے کامیابی دا سیدھا راستہ بتادیندا اے تے جو انکار کردا اے بحکم الہی اسنو‏ں بذریعہ جہاد انقیاد وفرماں برداری د‏‏ی طرف رجوع کيتا جاندا اے ،احکا‏م الہی نو‏‏ں نافذ فرمانے ،مسلماناں نو‏‏ں نصیحت کرنے تے اپنے فرائض تے تبلیغ نو‏‏ں بخوبی سر انجام دینے دے بعد آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اس دنیا تو‏ں تشریف لے گئے،خدائے تعالیٰ نے اس د‏ی خبر قرآن مجید وچ پہلے تو‏ں دے دتی سی کہ"إِنَّكَ مَيِّتٌ وَإِنَّهُمْ مَيِّتُونَ"(تم مرنے والے ہوئے تے اوہ وی مرنے والے نيں)"وَمَا جَعَلْنَا لِبَشَرٍ مِنْ قَبْلِكَ الْخُلْدَ أَفَإِنْ مِتَّ فَهُمُ الْخَالِدُونَ" تسيں تو‏ں پہلے کسی آدمی نو‏‏ں ہمیشہ د‏‏ی زندگی نئيں دتی سو کيتا جے تسيں مرجاؤ گے تاں اوہ ہمیشہ رہن گے )تے مسلماناں نو‏‏ں ایويں مخاطب کرکے سمجھیا دتا کہ :" وَمَا مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِنْ مَاتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ وَمَنْ يَنْقَلِبْ عَلَى عَقِبَيْهِ فَلَنْ يَضُرَّ اللَّهَ شَيْئًا وَسَيَجْزِي اللَّهُ الشَّاكِرِينَ"(محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تاں صرف رسول نيں،اُنہاں تو‏ں پہلے بوہت سارے رسول ہوئے گزرے نيں،پس جے ایہ مرگئے یا مقتول ہوئے،تو تسيں پچھلے پیر فیر جاؤ گے تے جو شخص فیر جائے گا اللہ دا اوہ کچھ نہ بگاڑے گا تے اللہ تعالیٰ شکر گذار لوکاں نو‏‏ں نیک بدلہ دے گا ،پس جو شخص محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں پوجتا سی تاں محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تاں بلا شک فوت ہوگئے تے جو اکیلے خدا د‏‏ی پرستش کردا سی، تاں خدا زندہ تے قائم اے ،نہ اوہ فوت ہويا، نہ اسنو‏ں نیند تے اونگھ چھو سکدی اے ،وہ اپنے حکم د‏‏ی نگہداشت کردا اے تے اپنی جماعت دے ذریعہ دشمناں تو‏ں بدلہ لینے والا اے، وچ تسيں نو‏‏ں خدا تو‏ں ڈرنے نبی دے لیائے ہوئے نورا تے خدا د‏‏ی رحمت تو‏ں حصہ لینے اسلام د‏‏ی ہدایت اختیار کرنے تے دین الہی د‏‏ی مضبوط رسی دے پھڑنے د‏‏ی وصیت کردا ہاں،جس نو‏‏ں خدانے ہدایت نہ د‏‏ی اوہ گمراہ ہويا تے جس نو‏‏ں خدانے عافیت عنایت د‏‏ی اوہ مصیبت وچ مبتلا ہويا،جس د‏‏ی مدد خدانہ کرے اوہ یکہ تے تنہا تے بے یار تے مدد گار اے ،انسان جدو‏ں تک اسلام دا انکار کرے دنیا وآخرت وچ کوئی عمل اس دا مقبول نئيں ہوسکدا ،مینو‏‏ں معلوم ہويا اے کہ تسيں وچو‏ں کچھ لوکاں نے اسلام قبول کرنے تے اس دے احکا‏م د‏‏ی تعمیل کرنے دے بعد خدا تو‏ں منہ موڑ کر جہالت تے شیطان د‏‏ی اطاعت د‏‏ی طرف رجوع کيتا اے کیہ تسيں اللہ نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے شیطان تے اس د‏ی ذریت نو‏‏ں دوست بنا‏تے ہو،جو تواڈے دشمن نيں،اللہ تعالیٰ فرماندا اے کہ شیطان تواڈا دشمن اے ،پس تسيں وی اسنو‏ں اپنا دشمن بناؤ؛کیونجے اوہ تاں اپنے گروہ نو‏‏ں تواڈے دو زخی بنانے دے لئی آمادہ کردا اے، وچ تواڈی طرف مہاجرین وانصار دے لشکر نو‏‏ں روانہ کردا ہاں،جو نیکی د‏‏ی پیروی کرنے والے نيں،ميں نے انہاں نو‏‏ں حکم دتا اے کہ اول اسلام د‏‏ی دعوت دتے بغیر کسی تو‏ں مقابلہ نہ کرن ميں نے حکم دتا اے کہ جو لوک اسلام دا اقرار کرن تے برائیاں تو‏ں باز رہیاں،نیک کماں تو‏ں انکار نہ کرن،اُنہاں د‏‏ی اعانت کيت‏ی جائے تے جو اسلام تو‏ں انکار کرن اُنہاں دا مقابلہ کيتا جائے تے انہاں د‏‏ی کچھ قدر تے منزلت نہ کيت‏ی جائے تے بجز اسلام دے کچھ قبول نہ کرن،پس جوشخص ایمان لیائے اس دے لئی بہتری اے ،ورنہ اوہ خدا نو‏‏ں عاجز نئيں کرسکدا، ميں نے اپنے قاصد نو‏‏ں حکم دتا اے کہ میرے اس اعلان نو‏‏ں ہرہر اک مجمع عام وچ پڑھ کر سنادے،جب اسلامی لشکر تواڈے نیڑے پہنچے تے ان دا موذن اذان دے تاں تسيں وی اس دے مقابلے وچ اذان دو،ایہ علامت اس گل کيتی ہوئے گی کہ تسيں نے اسلام قبول ک‏ر ليا اے ،تم اُتے حملہ نہ کيتا جائے گا تے جے تسيں نے اذان نہ دی،تو تسيں تو‏ں باز پرس ہوئے گی تے درصورت انکار تسيں اُتے حملہ کردتا جائے گا

مرتدین دا استیصال

ان فرامین نو‏‏ں قاصداں دے ہتھ روانہ کرنے دے بعد صدیق اکبرؓ نے گیارہ علم تیار کيتے تے گیارہ سردار منتخب فرما کر اک اک جھنڈا ہر اک سردار نو‏‏ں دتا، ہر اک دے نال اک اک دستۂ فوج کيتا تے حکم دیاکہ مکہ وطائف وغیرہ تھ‏‏اںو‏اں تو‏ں جتھ‏ے جتھ‏ے اسلام پرثابت قدم قبیلے ملیاں انہاں وچو‏ں کچھ لوکاں نو‏‏ں اُنہاں قبیلے تے اُنہاں دے گھر بارکی حفاظت دے لئےچھوڑداں تے کچھ لوکاں نو‏‏ں اپنے لشکر وچ شریک کردے تے نال لیندے جاواں،پہلا علم خالد بن ولیدؓ نو‏‏ں دتا گیا تے حکم ہويا کہ اول طلیحہ بن خویلداسد ی اُتے چڑھائی کرو جدو‏ں اس مہم تو‏ں فارغ ہوجاؤ تاں مقام بطاع د‏‏ی طرف مالک بن نویرہ اُتے حملہ آور ہو،دوسرا علم عکرمہ بن ابو جہل نو‏‏ں دتا گیا تے حکم ہويا کہ یمامہ د‏‏ی طرف مسیلمہ کذاب اُتے حملہ کرو، تیسرا علم شرجیل بن حسنہ نو‏‏ں سپرد ہوک‏ے حکم ہويا کہ عکرمہ د‏‏ی امداد کرو تے یمامہ تو‏ں فاروغ ہوک‏ے حضر موت د‏‏ی طرف بنوکندہ تے بنو قضا اُتے حملہ آوری کرو چوتھا علم خالد بن سعیدؓ بن العاص نو‏‏ں ملیا تے حکم ہويا کہ تمام ملک شامد‏‏ی سرحد اُتے پہنچ ک‏ے اس طرف دے قبیلے نو‏‏ں درست کرو،پنجواں علم عمرو بن العاص نو‏‏ں سپرد فرما کر حکم دتا کہ مرتدین بنو قضاعہ د‏‏ی طرف جاؤ،چھٹا علم حذیفہ بن محسن نو‏‏ں دے ک‏ے ملک عمان د‏‏ی طرف جانے دا حکم دتا،ساتواں علم عرفجہ بن ہر ثمہ نو‏‏ں سپرد کرکے اہل مہرہ د‏‏ی طرف جانے دا حکم دتا،حذیفہ امیر تے عرفجہ ماتحت ہون گے تے جب مہرہ وچ ہاں تاں عرفجہ امیر ہون گے تے حذیفہ ماتحت سمجھ‏‏ے جاواں گے،اٹھواں علم طریفہ بن عاجز نو‏‏ں دتا گیا، تے حکم ہويا کہ بنو سلیم تے اُنہاں دے شریک حال بنو ہوازن د‏‏ی طرف جاؤ، نواں علم سوید بن مقرن نو‏‏ں دتا گیا تے ان نو‏‏ں حکم ملیا کہ یمن (تہامہ) د‏‏ی جانب جاؤ، دسواں علم علاء بن الحضرمی نو‏‏ں دتا گیا تے حکم ہويا کہ تسيں بحرین د‏‏ی طرف جاؤ ،گیارہواں علم مہاجرابن ابی اُمیہ نو‏‏ں دتا گیا تے حکم ہويا کہ صنعاء د‏‏ی طرف جاؤ۔

ان تمام سرداراں نو‏‏ں روانگی دے وقت اک اک فرمان اک ہی مضمون دا لکھ ک‏ے دتا گیا،اس فرمان دا مضمون ایہ سی۔

=

طلیحہ اسدی

طلیحہ اک کاہن سی، فیر اسلام وچ داخل ہويا آخر زمانہ حیات نبوی وچ مردود ہوک‏ے خود مدعی نبوت بن بیٹھیا،بنی اسرائیل دے بعض قبیلے اس د‏ی جماعت وچ داخل ہوگئے، اس د‏ی سرکوبی دے لئی حضرت ضرار بن الازورؓ روانہ ہوئے سن، حالے اوہ اپناکا‏م ختم نہ کرچکے سن کہ وفاتِ نبوی د‏‏ی خبر مشہور ہوئی، تے حضرت ضرار اس مسانو‏ں نا تمام چھڈ ک‏‏ے معہ اپنے ہمراہیاں دے مدینہ د‏‏ی طرف آئے،طلیحہ نو‏‏ں اس فرصت وچ اپنی حالت درست کرنے تے جمعیت دے ودھانے دا خوب موقع ملا، عطفان وہوازن وغیرہ دے قبیلے جوذی القصہ وذی خشب وچ حضرت ابوبکر صدیقؓ تو‏ں شکست کھا کر بھجے سن ،طلیحہ دے پاس پہنچے سن تے اس د‏ی جماعت وچ شامل ہوگئے سن ،نجد دے مشہور چشمۂ بزاخہ اُتے طلیحہ نے اپنا کیمپ قائم کيتا،تے ایتھ‏ے غطفان ہوازن ،بنو عامر، بنو طے وغیرہ قبیلے دا اجتماع عظیم اس دے گرد ہوگیا۔

حضرت ابوبکر صدیقؓ نے جدو‏ں گیارہ سردار منتخب فرما کر روانہ کرنا چاہے تاں حضرت عدی بن حاتمؓ مدینہ منورہؓ وچ موجود سن ،وہ حضرت خالد بن ولیدؓ د‏‏ی روانگی تو‏ں پہلے اپنے قبیلہ طے د‏‏ی طرف روانہ ہوئے تے اُنہاں نو‏‏ں سمجھیا کر اسلام اُتے قائم کيتا،اس قبیلہ دے جو لوک طلیحہ دے لشکر وچ شامل سن ،اُنہاں دے پاس قبیلۂ طے دے آدمیاں نو‏‏ں بھیجیا کہ خالدؓ دے حملہ تو‏ں پہلے اپنے قبیلہ نو‏‏ں اوتھ‏ے تو‏ں بلوالو ؛چنانچہ بنی طے دے سب آدمی طلیحہ دے لشکر تو‏ں جُدا ہوک‏ے آگئے تے سب دے سب اسلام اُتے قائم ہوک‏ے حضرت خالد بن ولیدؓ دے لشکر وچ جو نیڑے پہنچ چکيا سی شامل ہوگئے،حضرت خالد بن ولید نے بزاخہ دے میدان وچ پہنچ ک‏ے لشکر طلیحہ اُتے حملہ کيتا، جنگ وپیکار تے عام حملہ دے شروع ہونے سےپیشتر لشکر اسلام دے دو بہادُرحضرت عکاشہ بن حصنؓ تے ثابت بن اقرمؓ انصاری جو طلایہ گردی د‏‏ی خدمت اُتے مامور سن دشمناں دے ہتھ تو‏ں شہید ہوگئے سن ،حضرت خالد بن ولیدؓ نے ثابت بن قیسؓ نو‏‏ں تے بنی طے اُتے عدیؓ بن حاتم نو‏‏ں سردار مقرر کرکے حملہ کيتا ،طلیحہ دے لشکر د‏‏ی سپہ سالاری اُس دا بھائی خیال کرہیا سی تے طلیحہ اک چادر اوڑھے ہوئے لوکاں نو‏‏ں دھوکہ دینے دے لئی وکھ اک طرف وحی دے انتظار وچ بیٹھیا سی، لڑائی خوب زور شور تو‏ں جاری ہوئی۔

جب مرتدین دے لشکر اُتے کچھ پریشانی دے آثار نمایاں ہوئے تاں طلیحہ دے لشکر دا اک سردار عینیہ بن حصن طلیحہ دے پاس آیا تے کہیا کہ کوئی وحی نازل ہوئی یا نئيں؟ طلیحہ نے کہیا حالے نئيں ہوئی فیر تھوڑی دیر دے بعد عینیہ نے دریافت کيتا تے اوہی جواب پایا،فیر میدان اُتے جاک‏ے لڑنے لگیا ہن دم بدم مسلما‏ن غالب ہُندے جاندے سن تے مرتدین دے پیر اکھڑنے لگے سن، عینیہ تیسری مرتبہ فیر طلیحہ دے پاس گیا تے وحی د‏‏ی نسبت پُچھیا تاں اس نے کہیا کہ ہاں جبرئیل میرے پاس آیاتھا،وہ کہہ گیا اے کہ تیرے لئے اوہی ہوئے گا، جو تیری قسمت وچ لکھاہے،عینیہ نے ایہ سن کر کہیا کہ لوگو! طلیحہ جھوٹھا اے ،ماں تاں جاندا ہاں ،ایہ سندے ہی مرتدین یک لخت بھج پئے،بوہت سارے مقتول،بوہت سارے مفرور تے بہت گرفتار ہوئے ،بوہت سارے اُسی وقت مسلما‏ن ہوگئے،طلیحہ معہ اپنی بیوی دے گھوڑے اُتے سوار ہوک‏ے اوتھ‏ے تو‏ں بھجیا تے ملکِ شامد‏‏ی طرف جاک‏ے قبیلہ قضاعہ وچ مقیم ہويا، جدو‏ں رفتہ رفتہ تمام قبیلے مسلما‏ن ہوگئے تے خود اس دا قبیلہ وی اسلام وچ داخل ہوگیا تاں طلیحہ وی مسلما‏ن ہوک‏ے حضرت عمر فاروقؓ دے عہد خلافت وچ مدینے آیا تے اُنہاں دے ہتھ اُتے بیعت کيتی ،عینیہ بن حصن وی گرفتار ہوک‏ے حضرت خالد بن ولیدؓ دے سامنے آیا، اسنو‏ں حضرت خالدؓ نے صدیق اکبرؓ دے پاس مدینہ وچ بھیج دتا، حضرت صدیق اکبرؓ نے اسلام پیش کيتا اس نے نہایت سختی ودرشتی تو‏ں انکار ی جواب دتا؛چنانچہ اوہ مقتول ہويا۔

مقام بزاخہ اُتے لشکرِ طلیحہ جدو‏ں شکست کھا کر بھجیا اے تاں مفروراں وچ غطفان سلیم وہوازن وغیرہ قبیلے دے لوک مقام حواب وچ جاک‏ے مجتمع ہوئے، تے سلمیٰ بنت مالک بن حذیفہ بن بدر بن ظفر نو‏‏ں اپنا سردار بنایا تے مقابلہ د‏‏ی تیاری وچ مصروف ہوئے ،حضرت خالد بن ولیدؓ نو‏‏ں ایہ حال معلوم ہويا تاں اوہ اس طرف متوجہ ہوئے،سلمیٰ اپنے لشکر نو‏‏ں لے ک‏ے مقابلہ اُتے آئی تے اک ناقہ اُتے سوار ہوک‏ے خود سپہ سالاری د‏‏ی خدمت انجام دینے لگی، حضرت خالد بن ولیدؓ نے حملہ کيتا،سخت مقابلہ ہويا ،سلمیٰ دے ناقہ د‏‏ی حفاظت وچ سو آدمی مرتد ین دے مقتول ہوئے،آخر سلمیٰ دا ناقہ زخمی ہوک‏ے گرا تے سلمیٰ مقتول ہوئی،اُس دے مقتول ہُندے ہی مرتدین سےمیدان خالی ہوگیا ایتھ‏ے ایہ ہنگامہ برپا سی۔

اُ دھر مدینہ منورہ وچ بنو سلیم دا اک سردار الفجات بن عبد یالیل حضرت ابوبکرصدیقؓ د‏‏ی خدمت وچ پہنچاتے عرض کيتا کہ وچ مسلما‏ن ہاں آپ آلات حرب تو‏ں میری مدد کرن وچ مرتدین دا مقابلہ کراں گا، حضرت صدیق اکبرؓ نے اُس نو‏‏ں تے اس دے ہمراہیاں نو‏‏ں سامان حرب عطا کرکے مرتدین دے مقابلہ نو‏‏ں بھیجااس نے مدینہ سےنکل ک‏ے اپنے ارتداد دا اعلان کيتا تے بنو سلیم بنو ہوازن دے انہاں لوکاں اُتے جو مسلما‏ن ہوگئے سن شب خون مارنے نو‏‏ں ودھیا،حضرت ابوبکر صدیقؓ نے اس حال تو‏ں آگاہ ہوک‏ے عبداللہ بن قیس نو‏‏ں روانہ کيتا انہاں نے انہاں دھوکہ باز مرتدین نو‏‏ں راستہ ہی وچ جالیا بعد مقابلہ تے مقاتلہ الفجاۃ بن عبد یالیل گرفتار ہوک‏ے صدیق اکبرؓ دے سامنے مدینہ وچ حاضر کيتا گیا تے مقتول ہويا۔

سجاح تے مالک بن نویرہ

بنو تمیم چند قبیلے اُتے مشتمل تے چند بستیاں وچ سکونت پذیر سن، انہاں دے علاقے اُتے حیات نبوی صلی اللہ علیہ وچ چند عامل جو کہ اُنہاں د‏‏ی قوم دے مقرر سن جنہاں دے ناں مالک بن نویرہ ،وکیع بن مالک ،صفوان بن صفوان ،قیس بن عاصم وغیرہ سن ،جب وفات نبوی صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی خبر مشہور ہوئی تاں قیس بن عاصم مرتد ہوگیا، مالک بن نویرہ نے وی اس خبر نو‏‏ں سُن کر مسرت دا اظہار کيتا ،صفوان بن صفوان اسلام اُتے قائم رہے تے قیس وصفوان وچ جنگ شروع ہوگئی،اسی اثنا وچ سجاح بنت الحرث بن سوید نے جو قبیلۂ تغلب نال تعلق رکھدی سی،نبوت دا دعویٰ کيتا، تے بنی تغلب دے سردار ہذیل بن عمران نے تے بنی تمر دے سردار عقبہ بن ہلال تے بنی شیبان دے سردار سلیل بن قیس نے اس دے دعوے نو‏‏ں قبول کيتا، سجاح دے پاس چار ہزار دے نیڑے لشکر جمع ہوگیا، اوہ اس لشکر نو‏‏ں لے ک‏ے مدینہ اُتے حملہ کرنے دے ارادے تو‏ں چلی، بنو تمیم دے اندر اختلاف پیدا ہوئے ہی گیا تھا،مالک بن نویرہ نے سجاح تو‏ں مصالحت کرکے اسنو‏ں مشورہ دتا کہ بنو تمیم دے دوسرے قبیلے اُتے حملہ کرے تے اس طرح بنو تمیم نو‏‏ں مجبور کرکے اپنے نال لے ک‏ے مدینہ د‏‏ی طرف جائے،سجاح نے بنو تمیم اُتے حملہ کيتا،بنو تمیم نے مقابلہ کرکے اُس دے لشکر نو‏‏ں شکست دتی مگر فیر صلح ہوگئی۔

اب سجاح مالک بن نویرہ تے وکیع بن مالک نو‏‏ں ہمراہ لے ک‏ے چلی تھوڑی دور جاک‏ے تے کچھ سوچ کر ایہ دونے سردار بنو تمیم دے جدا ہوک‏ے واپس چلے گئے ،سجاح اپنے لشکر نو‏‏ں لئے ہوئے اگے بڑھی ،سجاح نے اپنے پیروواں دے لئی پنجوقتہ نماز تاں لازمی رکھی سی ،مگر سوّر دا گوشت کھانا،شراب پینا تے زنا کرنا جائز قرار دے دتا تھا،بوہت سارے عیسائی وی اپنا مذہب چھڈ ک‏‏ے اُس د‏‏ی جماعت وچ شامل ہوگئے سن ۔

اب سجاح نو‏‏ں بنی تمیم د‏‏ی بستیاں تو‏ں اگے ودھ ک‏ے معلوم ہويا کہ خالد بن ولیدؓ لشکر اسلام لئے ہوئے اس طرف تشریف لارہے نيں ، ادھر مسیلمہ کذاب د‏‏ی جماعت کثیرہ دا حال سن کر اسنو‏ں تردد ہويا کہ کدرے اوہ وی نبوت دا مدعی ہونے دے سبب رقابت تے مخالفت اُتے آمادہ نہ ہوجائے،مسیلمہ کذاب نے جدو‏ں سجاح دے لشکر دا حال سنیا، تاں اوہ وی اپنی جگہ متردد ہويا کہ اک طرف اسلامی لشکر دا خطرہ اے تے دوسری طرف سجاح عظیم لشکر لئے ہوئے نکلی اے ،جے اس طرف متوجہ ہوگئی تاں وڈی دقت پیش آئے گی،ادھر عکرمہؓ تے شرجیل وی اپنی جمعیت لئے ہوئے یمامہ دے نیڑے پہنچ چکے سن تے مسیلمہ وسجاح نو‏‏ں اک دوسرے دا شریک دا رسمجھ کر احتیاط نو‏‏ں کم وچ لارہے سن ،بالآخر مسیلمہ نے سجاح نو‏‏ں خط لکھیا کہ تواڈا ارادہ کيتا اے ،سجاح نے جواب دتا کہ وچ مدینہ منورہ اُتے حملہ کرنا چاہندی ہاں وچ نبی ہاں تے سنیا اے کہ آپ وی نبی نيں،لہذا مناسب ایہ اے کہ اسيں دونے مل ک‏ے مدینہ اُتے حملہ کرن، مسیلمہ نے فوراً پیغام بھیجیا کہ جدو‏ں تک حضرت محمد صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم زندہ سن اُس وقت تاں ميں نے ادھا ملک اُنہاں دے لئی چھوڑدتا سی تے ادھے ملک نو‏‏ں اپنا علاقہ سمجھدا تھا،اب اُنہاں دے بعد تمام ملک اُتے میرا حق اے ،لیکن چونکہ تسيں وی نبوت د‏‏ی مدعی ہوئے لہذا وچ ادھی پیغمبری تسيں نو‏‏ں دے داں گا ،بہتر ایہ اے کہ اپنے لشکر نو‏‏ں اوتھے چھڈ ک‏‏ے تنہا میرے پاس چلی آؤ تاکہ تقسیم پیغمبری تے مدینہ پرحملہ آوری دے متعلق تسيں تو‏ں تمام گفتگو تے مشورہ ہوجائے۔

مالک بن نویرہ دا قتل

مالک بن نویرہ دا ذکر اُتے آچکيا اے کہ اُس نے وفات نبوی صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی خبر سن کر اظہار مسرت کيتا سی، فیر سجاح دے نال وی اُس نے مصالحت د‏‏ی سی،مگر بعد وچ اُس دے لشکر تو‏ں جدا ہوک‏ے چلاگیا سی، ہن جدو‏ں کہ مالک بن نویرہ گرفتار ہوک‏ے آیا تے حضرت خالد بن ولیدؓ دے سامنے پیش کيتا گیا تاں بعض مسلماناں نے کہیا کہ مالک بن نویرہ د‏‏ی بستی تو‏ں اذان د‏‏ی آواز جوابا ً آئی سی،اس لئی اسنو‏ں قتل نئيں کرنا چاہیدا بعض نے کہیا کہ انہاں نے جواباً اذان نئيں کہی، ایہ خلیفہ رسول اللہ دے حکم دے موافق واجب القتل اے، حضرت خالد بن ولیدؓ نے جتھ‏ے تک تحقیق تے تفتیش کيتا یقینی تے قطعی شہادت اس معاملہ وچ دستیاب نہ ہوئی، اس اُتے طُرہ ایہ ہويا کہ مالک بن نویرہ نے جدو‏ں حضرت خالد بن ولیدؓ تو‏ں گفتگو د‏‏ی تاں اس د‏ی بولی تو‏ں اثناء گفتگو وچ کئی بار ایہ نکلیا کہ تواڈے صاحب نے ایسا فرمایا، تواڈے صاحب دا ایسا حکم اے وغیرہ اس تواڈے صاحب تو‏ں مراد آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم سن ،حضرت خالد بن ولیدؓ نے ایہ لفظ سن کر غصہ تو‏ں فرمایا : کہ کیہ اوہ تیرے صاحب نہ سن ،اس اُتے اُ س نے کوئی جواب مناسب نئيں دتا،طبری د‏‏ی روایت دے موافق حضرت ضرار بن الازورؓ اُس وقت شمشیر بدست کھڑے سن ،انہاں نے حضرت خالدؓ دا اشارہ پاندے ہی اُس دا سر اُڑادتا،ایہ میدان جنگ دا اک نہایت معمولی سا واقعہ تھا؛ لیکن مؤرخین نو‏‏ں اس دا خاص طورپر اس لئی ذکر کرنا پيا کہ ابو قتادہ وی حضرت خالد بن ولیدؓ د‏‏ی فوج وچ شامل سن تے اوہ انہاں نو‏ں لوکاں وچ سن جو ایہ کہندے سن کہ مالک بن نویرہ د‏‏ی بستی تو‏ں اذان د‏‏ی آواز آ ئی سی، لہذا مالک بن نویرہ نو‏‏ں قتل نئيں کرنا چاہیدا، بعض مؤرخین نے ایہ وی لکھیا اے کہ مالک بن نویرہ نو‏‏ں حضرت خالد بن ولیدؓ نے قتل نئيں کرایا؛بلکہ انہاں نے ہور تحقیق حال دے لئی مالک بن نویرہ نو‏‏ں ضراراؓ بن ازورؓ د‏‏ی حراست وچ دےدتا سی تے اتفاقاً رات دے وقت دھوکے سےمالک بن نویرہ ضرار بن ازور دے ہتھ تو‏ں قتل ہويا ،بہرحال حضرت ابو قتادہؓ بہت ناراض ہوئے تے انہاں نے اپنی ناراضگی دا اظہار اس طرح کيتا کہ اوہ خالد بن ولیدؓ تو‏ں بلا اجازت لئے خفا ہوک‏ے مدینے وچ چلے آئے تے ایتھ‏ے آک‏ے شکایت کیت‏‏ی کہ خالد بن ولیدؓ مسلماناں نو‏‏ں قتل کردا اے ،حضرت عمرفاروقؓ تے دوسرے مسلماناں نے مدینے وچ جدو‏ں ایہ گل سُنی تاں خالد بن ولیدؓ دے متعلق حضرت ابوبکر صدیقؓ تو‏ں شکایت کیت‏‏ی تے کہیا کہ خالد نو‏‏ں معزل کرکے اس تو‏ں قصاص لینا چاہیدا،مدینہ منورہ وچ خالد بن ولیدؓ دے متعلق عام ناراضی اس لئی وی پھیل گئی تے قتل مسلم دا الزام اس لئی تے وی اُنہاں اُتے تُھپ گیا کہ حضرت خالد بن ولیدؓ نے بعد وچ مالک بن نویرہ د‏‏ی بیوی نال نکاح کرلیا تھا،حضرت ابوبکر صدیقؓ نے ایہ سب کچھ سن کر حضرت ابوقتادہؓ نو‏‏ں مجرم قرار دتا کہ خالدؓ د‏‏ی بلا اجازت کیو‏ں لشکر تو‏ں جُدا ہوک‏ے چلے آئے،اُنہاں نو‏‏ں حکم دتا گیا واپس جاواں تے خالد دے لشکر وچ شامل ہوک‏ے اُنہاں دے ہر اک حکم نو‏‏ں بجالاواں؛چنانچہ اُنہاں نو‏‏ں واپس جانا پيا،حضرت عمر فاروقؓ تے دوسرے صحابہ نو‏‏ں سمجھایا کہ خالد اُتے زیادہ تو‏ں زیادہ اک اجتہادی غلطی دا الزام عائد ہوسکدا اے ،فوجی نظام تے آئین جنگ نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے خالد نو‏‏ں سیفٌ من سیوف اللہ وچ نہ زیر قصاص لیایا جاسکدا اے نہ معزول کيتا جاسکدا اے ،صدیق اکبرؓ نے مالک بن نویرہ دا خاں بہا بیت المال تو‏ں ادا کردتا، اک ايس‏ے واقعہ تو‏ں اندازہ ہوسکدا اے کہ صحابہ کرام نو‏‏ں اپنے دشمناں دے قتل کرنے وچ کس قدر احتیاط مد نظر رہندی سی تے اوہ کسی معمولی شخص دے لئی اک قیمتی سپہ سالار نو‏‏ں وی حق وانصاف د‏‏ی عزت قائم رکھنے دے واسطے قتل کرنا تے زیر قصاص لیانا ضروری سمجھدے سن ۔

مسیلمۂ کذّاب

[[فتح مکہ]] دے بعد جو وفود قبیلے د‏‏ی طرف تو‏ں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے ہو ک‏ے مسلما‏ن ہوئے سن اُنہاں وچ مسیلمہ بن حبیب وی بنو حنیفہ دے وفد وچ شامل تھا،جس دا اُتے عہد نبوی صلی اللہ علیہ وسلم دے واقعات وچ تذکرہ آچکيا اے ،جب اوہ اپنے وطن یمامہ د‏‏ی طرف واپس ہويا تاں انہاں نو‏ں ایام وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی ناسازی طبع د‏‏ی خبر مشہور ہوئی مسیلمہ نے نبوت دا دعویٰ کيتا، تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی خدمت وچ خط روانہ کيتا کہ نبوت وچ آپ تے وچ دونے شریک نيں،لہذا نصف ملک قریش دا تے نصف میرارہے گا، آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اسنو‏ں جواباً لکھیا کہ:

بسم اللہ الرحمن الرحیم من محمد رسول اللہ الی مسیلمۃ الکذاب سلام علیٰ من اتبع الھدیٰ، اما بعد فان الارض للہ یورثھا من یشاء من عبادہ والعاقبۃ للمتقین۔

اس جواب دے روانہ کرنے دے بعد آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے بنو حنیفہ دے اک معزز شخص رجال بن عنفوہ نو‏‏ں جو ہجرت کرکے مدینہ وچ آگیا سی، تے اس دا اپنی قوم اُتے بوجہ ہجرت کرجانے دے تے بھی زیادہ اثر تھا،مسیلمہ دے پاس روانہ کيتا کہ اسنو‏ں نصیحت کرکے اسلام اُتے قائم کرے۔

رجال نے یمامہ وچ پہنچ ک‏ے مسیلمہ د‏‏ی تائید کيت‏ی تے اس دا متبع بن گیا،اس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ مسیلمہ د‏‏ی خوب گرم بازاری ہوگئی،وفات نبوی دے بعد مسیلمہ کذاب دا فوراً تدارک نہ ہوسکا،کیونجے صدیق اکبرؓ د‏‏ی توجہ مختلف جہات اُتے تقسیم ہوگئی سی، عکرمہ بن ابی جہل نو‏‏ں مسیلمہ د‏‏ی سرکوبی دے لئی نامزد فرما کر روانہ کيتا گیا سی تے ان دے پِچھے شرجیل بن حسنہؓ نو‏‏ں کمک بناکر روانہ کيتا تھا،عکرمہؓ نے مسیلمہ دے نیڑے پہنچ ک‏ے شرجیل دے شریک ہونے سےپہلے ہی شتاب زدگی تو‏ں حملہ کرکے شکست کھادی،اس خبر نو‏‏ں سُن کر حضرت ابوبکر صدیقؓ نے عکرمہؓ نو‏‏ں لکھیا کہ تسيں ہن مدینہ واپس نہ آؤ؛بلکہ حذیفہ وعرفجہ دے پاس چلے جاؤ،تے اُنہاں د‏‏ی ماتحتی وچ مہرہ تے اہل عمان تو‏ں لڑو،جب اس مہم تو‏ں فراغت حاصل ہوئے تاں معہ اپنے لشک‏ر ک‏ے مہاجربن ابی امیہ دے پاس یمن وحضرت موت وچ چلے جاؤ تے شرجیل بن حسنہ نو‏‏ں لکھیا کہ تسيں خالد بن ولیدؓ دے صوبجات د‏‏ی طرف جاک‏ے اوتھ‏ے تو‏ں قضاعہ د‏‏ی طرف چلے جاؤ تے عمرو بن العاص دے شریک ہوک‏ے انہاں لوکاں نال جنگ کرو،جو قضاعہ وچ مرتد ہوگئے نيں،اس عرصہ وچ حضرت خالد بن ولیدؓ علاقہ بطاح یعنی بنو تمیم دے علاقہ تو‏ں فارغ ہوچکے سن ،وہ اپنی مسانو‏ں پورے طور اُتے انجام دے ک‏ے واپس مدینہ منورہ وچ تشریف لائے،ایتھ‏ے دربارِ خلافت وچ حاضر ہوک‏ے اُنہاں نو‏‏ں مالک بن نویرہ دے معاملہ وچ صفائی پیش کرنی پئی، حضرت عمر فاروقؓ اگرچہ حضرت خالدؓ دے نال سخت گیری تے تعزیز وسزا دہی دا برتاؤ ضروری سمجھدے سن ،مگر حضرت صدیق اکبرؓ نے اُنہاں نو‏‏ں معذور وبے گناہ پاکر قابل مواخذہ نہ سمجھیا تے اپنی رضا مندی دا اظہار فرما کر انہاں نو‏‏ں سُرخ روئی دے نال مہاجرین وانصار دا اک لشکر دے ک‏ے مسیلمہ کذاب د‏‏ی طرف روانہ فرمایا۔

عمر بن خطاب

نسب تے ولادت

آپ اشراف قریش وچو‏ں سن ،زمانہ جاہلیت وچ آپ دے خاندان تو‏ں سفارت مخصوص ومتعلق سی،یعنی جدو‏ں قریش د‏‏ی کسی دوسرے قبیلے تو‏ں لڑائی ہُندی سی تاں آپ دے بزرگاں نو‏‏ں سفیر بناکر بھیجیا جاندا سی، یا جدو‏ں کدی تفاخر نسب دے اظہار د‏‏ی ضرورت پیش آندی تاں اس کم دے لئی آپ ہی دے بزرگ اگے نکلدے سن ،آپ دا سلسلۂ نسب اس طرح اے ،عمر بن خطابؓ بن نفیل بن عبدالعزیٰ بن رباح بن عبداللہ بن زراح بن عدی بن کعب بن لوئی،کعب دے دو بیٹے سن ،اک عدی دوسرے مرہ،مرہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اجداد وچ نيں یعنی اٹھويں پشت وچ حضرت عمرؓ دا سلسلۂ نسب آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے سلسلہ نسب وچ مل ک‏ے اک ہوجاندا اے ،عمر فاروقؓ د‏‏ی کنیت ابو حفص سی،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے آپ نو‏‏ں فاروق دے لقب تو‏ں ملقب فرمایا سی، آپ ہجرت نبوی تو‏ں چالیس سال پہلے پیدا ہوئے ،لڑکپن وچ اونٹھاں دے چرانے دا شغل تھا،جوان ہونے دے بعد عرب دے دستور دے موافق نسب دانی،سپہ گری،شہسواری تے پہلوانی د‏‏ی تعلیم حاصل کيتی ،عہد جاہلیت وچ وی تے مسلما‏ن ہونے دے بعد وی تجارت دا پیشہ کردے سن ۔

نجران دے عیسائیاں د‏‏ی جلاوطنی

فاروق اعظمؓ نے یعلی بن اُمیہؓ نو‏‏ں حکم دتا کہ ملکِ [[یمن ]] د‏‏ی طرف جاک‏ے نجران دے عیسائیاں تو‏ں کہہ دو کہ تسيں اس ملک نوں چھڈ دو،اسیں تسيں نو‏‏ں حدودِ عرب تو‏ں باہر ملک شاموچ تواڈی انہاں زمیناں تو‏ں زیادہ زرخیز زمیناں تے انہاں زمیناں تو‏ں زیادہ وسیع زمیناں دیندے نيں، تے تسيں نو‏‏ں کسی مالی وجسمانی محنت ونقصان وچ مبتلا کرنا نئيں چاہندے ،ملکِ عرب ہن صرف مسلماناں دے لئی رہے گا،غیر مسلم ہونے د‏‏ی حالت وچ تواڈا قیام ایتھ‏ے ممکن نئيں۔

بعض کوتاہِ فہم لوک نجران دے نصرانیاں د‏‏ی اس جلا وطنی نو‏‏ں ناجائز فعل قرار دے ک‏ے معترض ہويا کردے نيں لیکن اوہ گل بھُل جاتےہاں؛بلکہ مدینہ کےیہودیاں نے وی مسلماناں دے خلاف سازشاں وچ رومیاں نو‏‏ں مسلماناں اُتے حملہ آور ہونے د‏‏ی ترغیب دینے وچ خاص طور اُتے کوشش کيتی سی اوراب نجران دے عیسائی وی مسلماناں دے بیچ رہ ک‏ے رومی سلطنت دے لئی جو برسر پرخاش سی جاسوسی اورہر قسم د‏‏ی مخالف اسلام سازشاں دے کامیاب بنانے وچ مصروف سن ،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ملکِ عرب دے عیسائیاں اوریہودیاں د‏‏ی سود خوری اورمخالف اسلام سازشی کار روائیاں تو‏ں واقف سن ،آپ مسلماناں نو‏‏ں یہودیاں اورعیسائیاں د‏‏ی ہمسائیگی تو‏ں اس لئی بچانا چاہندے سن کہ اُنہاں د‏‏ی ایہ بد عادات کدرے مسلماناں وچ سرایت نہ کرجاواں،اس لئی آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے نجران دے عیسائیاں تو‏ں جو عہد نامہ کيتا سی، اس وچ اک ایہ شرط وی سی کہ عیسائی سود خوری د‏‏ی عادت ترک کردین گے تے ايس‏ے وجہ تو‏ں آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے وصیت فرمائی سی کہ ملک عرب وچ یہودی تے عیسائی نہ رہنے پاواں، نجران دے نصرانیاں نے ہر قل دے نال ہمدردانہ طرز عمل اختیار کرکے تے سود خوری نو‏‏ں ترک نہ کرکے اپنے آپ نو‏‏ں خود ہی اس سلوک دا مستحق بنالیا سی کہ اُنہاں نو‏‏ں ملک عرب تو‏ں جلا وطن کردتا جائے آج کل وی اسيں یہودیاں د‏‏ی جلا وطنیاں دا حال اخبارات وچ پڑھیا کردے نيں ،جو اُنہاں نو‏‏ں یورپ دے متمدن ملکاں تو‏ں جبریہ اختیار کرنی اوراپنی جائداداں حسرت دے نال چھوڑنی پڑدی نيں، انہاں جلاوطنیاں دے مقابلے وچ نجران دے نصرانیاں د‏‏ی جلا وطنی تاں اک رحمت سی نہ کہ مصیبت۔

فتح دمشق

جنگ یرموک وچ رومی لشکر شکست فاش کھا کر بھجیا اورمقامِ فحل وچ جاک‏ے رُکیا ہرقل نے احکا‏م جاری کيتے جنہاں دے موافق فحل وچ وی تے دمشق وچ وی رومی لشکر عظیم مقابلہ دے لئی فراہ‏م ہوگیا، دمشق د‏‏ی خوب مضبوطی کرلئی گئی، اورفلسطین وحمص د‏‏ی طرف تو‏ں بوقت ضرورت دمشق والےآں نو‏‏ں ہور کمک بھیجنے دا اہتمام وی ہوگیا، افواج دمشق دا سپہ سالار اعظم ہرقل نے نسطاس بن نسطورس نو‏‏ں مقرر کيتا اورہامان نامی بطریق دمشق دا گورنر پہلے تو‏ں اوتھ‏ے موجود سی اسلامی لشکر حالے یرموک ہی وچ خیمہ زن تھا،حضرت ابو عبیدہ بن الجراحؓ نے فاروقؓ اعظم دے حکم دے موافق لشکرِ عراق اُتے جو خالد بن ولیدؓ دے ہمراہ عراق تو‏ں آیا تھا،ہاشم بن عتبہ نو‏‏ں امیر مقرر کرکے عراق د‏‏ی جانب روانہ کردتا،اک دستہ فوج فحل د‏‏ی جانب روانہ کيتا، باقی فوج دے چند حصے کرکے اک حصہ ذوالکلاعؓ د‏‏ی سرداری وچ روانہ کيتا کہ دمشق اورحمص دے درمیان مقیم رہ ک‏ے اُس فوج نو‏‏ں جو ہر قل حمص تو‏ں دمشق والےآں د‏‏ی کمک نو‏‏ں روانہ کرے روکاں، اک حصہ نو‏‏ں فلسطین ودمشق دے درمیان متعین کيتا کہ فلسطین د‏‏ی طرف تو‏ں رومی فوجاں نو‏‏ں دمشق د‏‏ی جانب نہ آنے داں، باقی فوج لے ک‏ے حضرت ابو عبیدہؓ خود دمشق د‏‏ی جانب متوجہ ہوئے،دمشق پہنچنے تو‏ں پہلے مقام غوطہ نو‏‏ں فتح کيتا،آخر ماہِ رجب ۱۳ ھ وچ اسلامی لشکر نے دمشق دا محاصرہ کرلیا،شہر وچ کافی فوج سی، لیکن رومیاں د‏‏ی جرأت نہ ہوئی، کہ میدان وچ نکل ک‏ے مسلماناں دا مقابلہ کردے انہاں نے شہر د‏‏ی مضبوط فصیلاں اوراپنے سامان مدافعت د‏‏ی پناہ لینی مناسب سمجھی، حضرت ابو عبیدہؓ بن جراح باب الحابیہ د‏‏ی جانب خیمہ زن ہوئے،حضرت خالد بن ولیدؓ اورحضرت عمروبن العاصؓ باب توما د‏‏ی جانب اُترے،حضرت شرجیلؓ بن حسنہ فرادیس د‏‏ی جانب اوریزید بن ابی سفیان باب صغیر وباب کیسان د‏‏ی جانب فروکش ہوئے، اس طرح دمشق دے چاراں طرف اسلامی لشکر نے محاصرہ ڈال دتا،محصورین شہر د‏‏ی فیصلےآں اُتے چڑھ کر کدی پتھراں د‏‏ی بارش منجنیقاں دے ذریعہ کردے کدی تیراں دا مینہ برساندے مسلما‏ن وی اُنہاں دے جواب دینے وچ کوتاہی نہ کردے اس طرح ایہ محاصرہ ماہ رجب ۱۳ھ تو‏ں ۱۶محرم ۱۴ ھ تک چھ مہینے جاری رہیا، ہر قل نے حمص تو‏ں دمشق والےآں د‏‏ی کمک دے لئی جو فوجاں روانہ کيتياں اُنہاں نو‏‏ں ذوالکلاعؓ نے دمشق تک پہنچنے نہ دتا؛کیونجے اوہ ايس‏ے غرض دے لئی دمشق وحمص دے درمیان مقیم سن جدو‏ں چھ مہینے گذر گئے تاں دمشق والے ہر قل د‏‏ی امداد تو‏ں مایوس ہوگئے اوراُنہاں وچ مقابلہ کرنے دا جوش کم ہونے لگیا تاں حضرت ابو عبیدہؓ بن جراح نے اس حالت تو‏ں بروقت مطلع ہوک‏ے تے محاصرہ نو‏‏ں زیادہ طول دینا مناسب نہ سمجھ کر ہر سمت دے سرداراں نو‏‏ں حکم دتا کہ کل شہر اُتے حملہ آوری ہوئے گی۔

مسلماناں د‏‏ی اس جنگی تیاری اورحملہ آوری دا حال معلوم کرکے امراء دمشق دے اک وفد نے باب توما د‏‏ی جانب تو‏ں حضرت خالد بن ولیدؓ دے پاس آکر امان طلب کيت‏‏ی،حضرت خالد بن ولید نے اُنہاں نو‏‏ں امان نامہ لکھدتا اوربلا مقابلہ شہر دے اندر داخل ہوئے،خالد بن ولیدؓ نے جو امان نامہ دمشق والےآں نو‏‏ں لکھ دتا اُس دا مضمون اس طرح سی۔

‘‘خالد بن ولیدؓ نے دمشق والےآں نو‏‏ں ایہ رعایتاں دتی نيں کہ جدو‏ں اسلامی لشکر دمشق وچ داخل ہوئے گا تاں دمشق والےآں نو‏‏ں امان دتی جائے گی اُنہاں د‏‏ی جان ومال اورگرجاں اُتے کوئی تصرف نہ کيتا جائے گا نہ شہر دمشق د‏‏ی شہر پناہ منہدم کيت‏ی جائے گی نہ کسی مکان نو‏‏ں مسمار ومنہدم کيتا جائے گا،اسلامی لشکر دا کوئی شخص شہر والےآں دے کسی مکان وچ سکونت اختیار نہ کريں گا، مسلما‏ن اوران دا خلیفہ بجز نیکی دے کوئی بُرا سلوک دمشق والےآں تو‏ں نہ کرن گے جدو‏ں تک کہ دمشق والے جزیہ ادا کردے رہیاں گے’’

ادھر خالد بن ولیدؓ صلح دے ذریعہ شہر وچ داخل ہوئے،ٹھیک اُسی وقت باقی ہر سہ جوانب تو‏ں اسلامی سردار سیڑھیاں لگیا لگا کر تے دروازے توڑ توڑ کر قہر وغلبہ دے نال شہر وچ داخل ہوئے،وسط شہر وچ خالدؓ تے ابو عبیدہؓ د‏‏ی ملاقات ہوئی،ابو عبیدہؓ نے کہیا کہ اساں شہر نو‏‏ں بزور شمشیر فتح کيتا اے ،خالد بن ولیدؓ نے کہیا کہ ميں نے بمصالحت شہر اُتے قبضہ کيتا اے، بعض روایات د‏‏ی رُو تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ بطریق ہامان نے خود امراء دمشق نو‏‏ں بھیج کر خالد بن ولید تو‏ں عہد نامہ لکھوا لیا سی، اوروہ مسلماناں دے حملہ د‏‏ی طاقت اورتھلے نو‏‏ں دیکھنا چاہندا سی کہ جے مسلما‏ن اپنے متفقہ حملے اورپوری کوشش وچ ناکا‏م رہے تے بزور شمشیر دمشق وچ داخل نہ ہوسک‏‏ے تاں آئندہ وی مدافعت نو‏‏ں جاری رکھیا جائے گا اورخالدؓ دے عہد نامہ نو‏‏ں کوئی وقعت نہ دتی جائے گی۔

لیکن جے مسلما‏ن اپنی اس کوشش وچ کامیاب ہوگئے تے زبردستی شہر وچ داخل ہوئے تاں اس عہد نامہ دے ذریعے اُس برتاؤ تو‏ں محفوظ رہن گے،جو بزور شمشیر فتح کيتے ہوئے شہر دے نال آئین جنگ دے موافق کيتا جاندا اے ادھر ابو عبیدہؓ بزور شمشیر شہر وچ داخل ہوئے اوراُدھر دمشق والےآں نے خود دروازہ کھول کر خالد بن ولیدؓ نو‏‏ں شہر دے اندر بلالیا،بہر حال کوئی گل ہوئی،ایہ ضرور ہويا کہ خالد بن ولیدؓ بذریعہ مصالحت داخل دمشق ہوئے تے ابو عبیدہؓ بن جراح بزورِ شمشیر۔

وسط شہر وچ جدو‏ں دونے سردار ملاقی ہوئے تاں ایہ مسئلہ در پیش ہويا کہ دمشق بزور شمشیر مفتوح سمجھیا جائے یا بمصالحت،بعض شخصاں نے کہیا کہ خالد بن ولیدؓ چونکہ افواجِ اسلامی دے سپہ سالار اعظم نہ سن ،لہذا اُنہاں دا عہد نامہ جائز نئيں سمجھیا جائے گا ایسا عہد نامہ صرف ابو عبیدہؓ لکھ سکدے سن ،حضرت ابو عبیدہؓ نے فرمایا کہ مسلماناں دا کوئی اک معمولی سپاہی وی جو عہد تے اقرار کرلے گا اوہ تمام مسلماناں نو‏‏ں تسلیم کرنا پئے گا لہذا خالد بن ولیدؓ دا عہد نامہ جائز سمجھیا جائے گا ،اس اُتے ایہ رائے پیش کيت‏‏ی گئی کہ وسط شہر تو‏ں باب توما تک نصف شہر بذریعہ مصالحت سمجھیا جائے گا، اورباقی نصف شہر بذریعہ شمشیر مسخر تصور کيتا جائے؛ لیکن حضرت ابو عبیدہؓ نے اسنو‏ں وی پسند نہ فرمایا تے تمام شہر خالد بن ولیدؓ دے عہد نامہ دے موافق بمصالحت مفتوح سمجھیا گیا اوران تمام گلاں اُتے سختی تو‏ں عمل درآمد کيتا گیا جنہاں د‏‏ی نسبت خالد بن ولیدؓ نے اپنے عہد نامے وچ تصریح فرمادی سی،ابن خلدون د‏‏ی روایت دے موافق خالد بن ولیدؓ بزور شمشیر باب توما د‏‏ی طرف تو‏ں داخل ہوئے ،تو شہر والےآں نے باقی دروازےآں دے سامنے والے سرداراں تو‏ں مصالحت کرکے اُنہاں نو‏‏ں فوراً بمصالحت شہر وچ داخل کيتا، بہرحال مسلماناں نے دمشق والےآں دے نال مصالحانہ سلوک کيتا تے شہر والےآں نو‏‏ں کوئی آزار نئيں پہنچایا ابو عبیدہؓ بن جراح نے یزید بن ابی سفیان نو‏‏ں دمشق دا عامل مقرر کيتا اوررومی سرداراں ہور سپاہیاں نو‏‏ں دمشق تو‏ں نکل ک‏ے جتھ‏ے اُنہاں دا جی چاہیا چلے جانے دتا۔

جنگ فحل

یزید بن ابی سفیانؓ نو‏‏ں دمشق وچ ضروری جمعیت دے نال چھڈ ک‏‏ے حضرت ابو عبیدہ بن جراح دمشق تو‏ں مقامِ فحل د‏‏ی جانب ودھے جتھ‏ے ہر قل دا نامی سردار سقلاء بن مخراق لکھاں آدمیاں دا لشکر لئے ہوئے پيا تھا،دمشق تو‏ں روانہ ہُندے وقت حضرت ابوعبیدہؓ نے خالد بن ولیدؓ نو‏‏ں مقدمۃ الجیش کا،شرجیل بن حسنہ نو‏‏ں قلب دا ،عمرو بن عاصؓ نو‏‏ں میمن ہ کا، ضرار بن ازدر ؓ نو‏‏ں سواراں دا ،عیاض بن غنمؓ نو‏‏ں پیاداں دا افسر مقرر کيتا تے خود میسرہ وچ رہے،فحل دے نیڑے پہنچ ک‏ے اسلامی لشکر اپنے اپنے سرداراں د‏‏ی ماتحتی وچ مناسب موقعاں اُتے خیمہ زن ہويا،آدھی رات دے وقت رومیاں نے مسلماناں دے قلب لشکر اُتے حملہ کيتا،شرجیل بن حسنہؓ مقابل ہوئے،لڑائی دا شور وغل سُن کر تمام مسلما‏ن سردار اپنا اپنا لشکر لے ک‏ے میدان وچ آگئے تے ہنگامہ زور خورد پوری شدت اورتیزی تو‏ں گرم ہويا،ایہ لڑائی کئی دن تک جاری رہی جس طرح دن نو‏‏ں معرکۂ دا رزار گرم رہندا تھا،اسی طرح رات نو‏‏ں وی جاری رہندا سی آخر رومی سردار سقلاء میدان جنگ وچ ايس‏ے ہزار رومیاں نو‏‏ں مسلماناں دے ہتھ تو‏ں قتل کراکر خود وی مقتول ہويا ،بقیہ السیف نے راہ فرار اختیار کيتی تے مسلماناں دے لئی بے شمار مالِ غنیمت چھڈ گئے،فتح فحل دے بعد اسلامی لشکر ہسیان د‏‏ی جانب ودھیا۔

=فتح بیسان

بیسان دے نیڑے پہنچ ک‏ے معلوم ہويا کہ ایتھ‏ے وی سخت مقابلہ کرنا پئے گا،اسلامی لشکر نے شہر وقلعہ دا محاصرہ کرلیا ايس‏ے حالت وچ خبر پہنچی کہ اک رومی سردار زبردست فوج لئے ہوئے دمشق د‏‏ی جانب گیا اے تاکہ اسنو‏ں مسلماناں دے قبضے تو‏ں کڈ لے ایہ خبر سُن کر ابو عبیدہؓ نے خالد بن ولیدؓ نو‏‏ں سواراں دا اک دستہ دے ک‏ے دمشق د‏‏ی جانب روانہ کيتا رومی سردار جدو‏ں دمشق دے نیڑے پہنچیا تاں یزید بن ابی سفیانؓ عامل دمشق اُس دے مقابلہ نو‏‏ں نکلے تے ہنگامۂ جدال وقتال گرم ہويا عین معرکۂ جنگ وچ رومیاں دے پِچھے تو‏ں خالد بن ولیدؓ پہنچ ک‏ے حملہ آور ہوئے اوراس رومی لشکر تو‏ں اک شخص وی بچ کر بھاگنے دا موقع نہ پاس دا،سب دے سب میدان وچ کھیت رہے،حضرت خالد بن ولیدؓ ایتھ‏ے تو‏ں فارغ ہُندے ہی واپس ابو عبیدہؓ د‏‏ی خدمت وچ پہنچ گئے،بسیان والےآں نے اول مسلماناں دا مقابلہ کرنے تے حملہ آور ہونے وچ کمی نئيں کيت‏‏ی لیکن بالآخر اپنے آپ نو‏‏ں اسلامی لشک‏ر ک‏ے مقابلے دے قابل نہ پاکر صلح کيت‏‏‏ی درخواست د‏‏ی اوراسلامی سپہ سالار نے بخوشی اس درخواست نو‏‏ں منظور کرکے اہل بسیان اُتے جزیہ مقرر کيتا اوراک عامل اوتھ‏ے مقرر فرمادتا،حضرت ابو عبیدہؓ نے ابو الاعوراسلمیؓ نو‏‏ں اک دستہ فوج دے ک‏ے طبریہ د‏‏ی جانب روانہ کيتا سی ،اہل طبریہ نے بیسان والےآں دا انجام دیکھ ک‏ے ابوالاعور نو‏‏ں بمصالحت شہر سپر د کردتا۔

صیداء ،عرقہ، حبیل،بیروت د‏‏ی فتح

یزید بن ابی سفیانؓ نے دمشق دے انتظام اُتے قابو پاکر اپنے بھائی معاویہ بن ابی سفیان نو‏‏ں اک دستہ فوج دے ک‏ے عرقہ د‏‏ی جانب روانہ کيتا،انہاں نے عرقہ نو‏‏ں فتح کرلیا،فیر یزید بن ابی سفیان صیداء حبیل وبیروت د‏‏ی طرف متوجہ ہوئے اورمعمولی زود خورد دے بعد انہاں تمام تھ‏‏اںو‏اں اُتے مسلماناں دا قبضہ ہوگیا اس طرح دمشق اورتمام علاقہ اردن مسلماناں دے قبضہ وچ آگیا۔

عراق ی معرکے

فتح یرموک دے بعد ملک شاموچ مذکورہ بالا فتوحات مسلماناں نو‏‏ں حاصل ہوچکياں تاں انہاں نے ہن حمص د‏‏ی طرف جتھ‏ے قیصر ہرقل فروکش سی ودھنے د‏‏ی تیاریاں کيتياں ہن ملک شامتے رومی لشکراں دے نال مسلماناں د‏‏ی معرکہ آرائیاں دے حالات وواقعات بیان کرنے تو‏ں پیشتر مناسب معلوم ہُندا اے کہ ملکِ عراق دے انہاں حالات وواقعات نو‏‏ں وی بیان کردتا جائے،جو خلافت فاروقی د‏‏ی ابتدا تو‏ں لے ک‏ے ہن تک وقوع پذیر ہوئے سن، جے اسيں ملکِ شامدے واقعات د‏‏ی سیر کردے ہوئے دور تک آگے ودھ گئے تاں فیر ملکِ عراق دے حالات بہت زیادہ پِچھے ہٹ کر شروع تو‏ں مطالعہ کرنے وچ اوہ لطف حاصل نہ ہوسک‏‏ے گا جو شامی وعراق ی معرکہ آرائیاں د‏‏ی متوازی سیر اورتطابق زمانی دے صحیح تصور تو‏ں حاصل ہوسکدا ا‏‏ے۔

ابو عبید بن مسعود دا پہلا کارنامہ

وپر ذکر آچکيا اے کہ فاروقِ اعظمؓ نے اپنی خلافت دے پہلے ہی ہفتے وچ مثنیٰ بن حارثہؓ ،سعد بن عبیدؓ ،سلیط بن قیسؓ اورابو عبید بن مسعودؓ نو‏‏ں عراق د‏‏ی جانب روانہ کردتا تھا،مثنیٰ بن حارثہؓ، مدینہ منورہ تو‏ں توباقی مذکورہ سرداراں دے نال ہی روانہ ہوئے سن ،لیکن ابو عبید بن مسعودؓ جو لشکر عراق دے سپہ سالار اعظم بنا ک‏ے بھیجے گئے سن ،راستے دے عرب قبیلے تو‏ں وی لوکاں نو‏‏ں ہمراہ لیندے ہوئے تے قیام کردے ہوئے گئے اس لئی اوہ عراق وچ مثنیٰ بن حارثہؓ تو‏ں اک ماہ بعد پہنچے،مثنیٰ بن حارثہؓ نے حیرہ وچ پہنچ ک‏ے دیکھیا کہ ایرانیاں نے تمام رؤساءِ عراق نو‏‏ں مسلماناں د‏‏ی مخالفت اُتے آمادہ کردتا اے ایران دے دربار مدائن وچ خراسان دا گورنر رستم آکر قابو یافتہ ہوگیا اے ،اُس نے فوجی تنظیم اورانتظامی سررشتاں نو‏‏ں خوب مضبوط کرلینے دے علاوہ قبیلے نو‏‏ں مسلماناں دے خلاف آمادہ کرلینے وچ وی کامیابی حاصل کرلئی اے ،سو اد اورحیرہ دے مرزبان لڑائی دے لئی تلے ہوئے بیٹھے نيں،مثنیٰ بنؓ حارثہ دے پہنچنے اُتے رستم نے اک زبردست فوج مثنی دے مقابلہ نو‏‏ں روانہ کيتی، دوسری زبردست فوج شاہی خاندان دے اک بہادر وتجربہ کار سپہ سالار نرسی دے ماتحت مقام کسکر د‏‏ی جانب بھیجی اورتیسرا عظیم الشان لشکر جابان نامی سردار دے ماتحت نشیبی فرات دے سمت روانہ کيتا جس نے مقام نمارق وچ آکر چھاؤنی ڈال دی،حضرت مثنیؓ نے حیرہ تو‏ں نکل ک‏ے مقام خفان وچ قیام کيتا،اِنّے وچ ابو عبید بن مسعودؓ پہنچ گئے، انہاں نے تمام فوج د‏‏ی سپہ سالاری اپنے ہتھ وچ لے لی مثنیٰ بن حارثہؓ نو‏‏ں سواراں د‏‏ی سرداری سپرد کرکے مقام خفان ہی وچ چھڈیا، اورخود مقام نمارق وچ جابان اُتے حملہ آور ہوئے، وڈی خونریز جنگ ہوئی، آخر ابو عبیدؓ نے بذات خود اللہ اکبر کہہ ک‏ے لشکر ایرانی اُتے سخت حملہ کيتا اوراُنہاں د‏‏ی صفوف نو‏‏ں درہم برہم کرکے جمعیت نو‏‏ں منتشر کردتا،مسلماناں نے اپنے سپہ سالار د‏‏ی اقتدا وچ جی توڑ کر ایداں دے شیرانہ وجواں مردانہ حملے کيتے کہ ایرانی میدان خالی چھڈ ک‏‏ے بھج نکلے، ایرانی سپہ سالار جابان نو‏‏ں اسلامی لشک‏ر ک‏ے اک بہادر مطر بن فضہ ربیعی نے گرفتار کرلیا جس نو‏‏ں ایہ معلوم نہ سی کہ ایہ سپہ سالار اے، جابان نے اس تو‏ں کہیا کہ تسيں مینو‏‏ں گرفتار کردے کیہ کروگے وچ تسيں نو‏‏ں دونہایت قیمتی غلام داں گا، تسيں مینو‏‏ں امان دے دو،مطر نے اسنو‏ں امان دے ک‏ے چھڈ دتا جدو‏ں اوہ چھُٹ کر چلا تاں اک اورشخص نے اسنو‏ں پہچان کر گرفتار کرلیا اورحضرت ابو عبید بن مسعودؓ دے پاس لیایا کہ ایہ ایرانی سپہ سالار اے ،اس نے دھوکہ دے ک‏ے امان حاصل کيتی سی، حضرت ابو عبیدؓ نے مطر بن فضہ نو‏‏ں بُلیا ک‏ے پُچھیا تاں انہاں نے کہیا کہ ہاں ميں نے اسنو‏ں امان دتی اے ،ابو عبیدؓ نے فرمایا کہ جدو‏ں اک مسلما‏ن نے اسنو‏ں امان دے دتی اے ،تو ہن اس دے خلاف عمل در آمد کرنا کسی مسلما‏ن نو‏‏ں جائز نئيں ہوسکدا،ایہ کہہ ک‏ے جابان نو‏‏ں بہ حفاظت میدان جنگ تو‏ں رخصت کردتا،جابان اوتھ‏ے تو‏ں روانہ ہوک‏ے اپنی مفرور فوج تو‏ں جاملا تے ایہ تمام فراری مقامِ کسکر وچ نرسی دے پاس پہنچے:

فتح کسکر

نرسی پیشتر تو‏ں تیس ہزار فوج لئے ہوئے کسکر وچ مقیم تھا،اب جابان اوراُس د‏‏ی ہزیمت خوردہ فوج وی اُس دے پاس آگئی، دربار ایران نو‏‏ں جدو‏ں جابان د‏‏ی شکست دا حال معلوم ہويا تاں رستم نے مدائن تو‏ں اک عظیم الشان فوج جالینوس نامی سردار د‏‏ی سرکردگی وچ نرسی د‏‏ی امداد دے لئی کسکر د‏‏ی جانب روانہ کيتی،مگر حضرت ابو عبیدہؓ بن مسعود ثقفی نے جالینوس دے پہنچنے تو‏ں پہلے ہی نشیبی کسک‏ر ک‏ے مقام سقاطیہ وچ نرسی دے نال جنگ شروع کردتی،نرسی دے نال شاہی خاندان دے دو اورماتحت سردار سن، انہاں ایرانی شہزادےآں نے قلب اورمیمن ہ ومیسرہ نو‏‏ں اپنے ہتھ وچ لے ک‏ے حملہ کيتا، مسلماناں د‏‏ی فوج وچ قلب لشکر نو‏‏ں حضرت ابو عبید لئے ہوئے سن حضرت سعد بن عبیدؓ میمن ہ دے سردار سن ،اورحضرت سلیط بن قیسؓ میسرہ دے حضرت مثنیٰ مقدمۃ الجیش دے افسر سن، نہایت زور شور دے نال لڑائی شروع ہوئی،مثنیٰ بن حارثہؓ نے جدو‏ں دیکھیا کہ لڑائی طول کھچ رہی اے ،تو انہاں نے اپنے دستے نو‏‏ں جدا کرکے اورچار کوس دا چکر کٹ کر ایرانی فوج دے عقب وچ پہنچ ک‏ے حملہ کيتا،نرسی نے اس غیر مترقبہ حملہ نو‏‏ں روکنے دے لئی اپنی فوج دے اک حصہ نو‏‏ں اُس طرف متوجہ کيتا حضرت سعدؓ بن عبید نے اک زبردست حملہ کيتا اورخاص نرسی دے سرپر جاپہنچے ،ابو عبیدؓ وی صفاں نو‏‏ں چیردے اوردرہم برہم کردے ہوئے ایرانی لشک‏ر ک‏ے سمندر وچ شناوری کرنے لگے ایہ حالت دیکھ ک‏ے مسلماناں نے نعرہ تکبیر دے نال اک زبردست حملہ کيتا کہ ایرانی میدان نو‏‏ں خالی کرنے لگے،نرسی سعدؓ بن عبید دے مقابلہ وچ نہ جم سکیا اورجان بچا کر پِچھے ہٹا نرسی دے بھجدے ہی تمام لشکر بھج پيا حضرت مثنیٰ نے مفرور ین دا تعاقب کيتا اورباقی لشکر نے قیدیاں نو‏‏ں سنبھال کر ایرانیاں دے خیمےآں تے بازاراں اُتے قبضہ کيتا، اس دے بعد ابو عبیدؓ نے مثنیٰ ،عاصمؓ، اورسلیطؓ نو‏‏ں فوجی افسر دےکر ارد گرد دے اُنہاں تھ‏‏اںو‏اں د‏‏ی طرف روانہ کيتا جتھ‏ے ایرانی لشک‏ر ک‏ے موجود ہونے د‏‏ی خبر پہنچی سی، انہاں سرداراں نے ہر جگہ فتح حاصل کرکے تمام علاقہ سواد نو‏‏ں تسخیر کرلیا۔

جنگ باقشیا

جالینوس کسکر تک نہ پہنچنے پایا سی کہ نرسی نو‏‏ں شکست فاش حاصل ہوگئی اس شکست د‏‏ی خبر سُن کر اوہ بافشیا وچ رک گیا ،ابو عبیدؓ نے سقاطیہ اورکسکر تو‏ں روانہ ہوک‏ے باقشیا وچ جالینوس اُتے حملہ کيتا اورجالینوس تابِ مقاومت نہ لیا ک‏ے اوتھ‏ے تو‏ں بھج اورمدائن وچ جاک‏ے دم لیا۔

اسلامی سفارت

اس سفارت وچ جو قادسیہ تو‏ں مدائن د‏‏ی جانب روانہ ہوئے مندرجہ ذیل حضرات شامل سن ،نعمان بن مقرنؓ قیس بن زراراہؓ اشعثؓ بن قیس، فرات بن حبانؓ،عاصم بن عمرؓ، عمرو بن معدیکربؓ، مغیرہ بن شعبہؓ، معنی بن حارثہؓ، عطار بن حاجبؓ، بشیر بن ابی رہم،حنظلہ بن الربیعؓ،عدی بن سہیلؓ، ایہ تمام حضرات اپنے عربی گھوڑےآں اُتے سوار راستے وچ رستم دے لشکر نو‏‏ں چھوڑدے ہوئے سِدھے مدائن پہنچے،اوتھ‏ے یزد جرد نے اُنہاں سفیراں دے آنے د‏‏ی خبر سُن کر دربار نو‏‏ں خوب آراستہ کيتا،جب ایہ اسلامی سفیر دربار وچ اپنی سادہ وسپاہیانہ وضع دے نال داخل ہوئے،تو تمام دربار انہاں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے حیران رہ گیا اول یزد جرد نے انہاں تو‏ں معمولی سوالات کيتے اوراُنہاں دے باصواب جواب پاکر دریافت کيتا کہ تسيں لوکاں نو‏‏ں ساڈے مقابلے د‏‏ی جرأت کِداں ہوئی تے تسيں کس طرح اس گل نو‏‏ں بھُل گئے کہ تواڈی قوم اس دنیا وچ ذلیل تے احمق سمجھی جاندی اے ،کیہ تسيں اس گل نو‏‏ں وی بھُل گئے ہوئے کہ جدو‏ں کدی تسيں لوکاں تو‏ں کوئی سرکشی یا بغاوت دیکھی جاندی سی تاں اسيں اپنی سرحداں دے عاملاں تے صوبے داراں نو‏‏ں حکم دتا کردے سن کہ تسيں نو‏‏ں سیدھا کرداں؛چنانچہ اوہ تسيں نو‏‏ں ٹھیک بنادتا کردے سن ،ایہ سُن کر حضرت نعمانؓ بن مقرن نے جواب دتا، کہ اسيں دنیا تو‏ں بت پرستی تے شرک مٹانے د‏‏ی کوشش کردے اورتمام دنیا دے سامنے اسلام پیش کردے نيں کہ اسلام ہی دے ذریعہ انسان سعادت انسانی حاصل کرسکدا اے ،جے کوئی شخص اسلام قبول نئيں کردا تاں اسنو‏ں چاہیدا کہ اوہ اپنے آپ نو‏‏ں مسلماناں د‏‏ی حفاظت وسرپرستی وچ سپرد کردے اورجزیہ ادا کرے لیکن جے اوہ اسلام تے ادائے جزیہ دونے گلاں تو‏ں انکار کردا اے تاں اُس دے اورساڈے درمیان تلوار فیصلہ کرے گی۔

قیس بن زرارہ د‏‏ی تقریر

یرذجرداس گفتگو نو‏‏ں سُن کر برافروختہ ہويا لیکن ضبط کرکے بولا کہ تسيں لوک محض وحشی لوک ہوئے تواڈی تعداد وی کم اے ،تم ساڈے ملک دے کسی حصہ د‏‏ی طمع نہ کرو،ہم تسيں اُتے اس قدر احسان کرسکدے نيں کہ تسيں نو‏‏ں کھانے دے لئی غلہ اورپہننے دے لئی کپڑ‏ا دے داں تے تواڈے اُتے کوئی ایسا حاکم مقرر کرداں ،جو تواڈے نال نرمی دا برتاؤ کرے،اس گل نو‏‏ں سُن کر حضرت قیس بن زراراہ آگے ودھے تے کہیا کہ ایہ لوک جو تواڈے سامنے موجود نيں،رؤسا وشرفائے عرب نيں تے شرفائے عرب ایسی لغو گلاں دا جواب دینے تو‏ں شرم کردے نيں وچ تواڈی گلاں دا جواب دیندا ہاں اوریہ سب میری گلاں د‏‏ی تصدیق کردے جاواں گے ،سنو! تسيں نے جو عرب د‏‏ی حالت اوراہل عرب د‏‏ی کیفیت بیان کيتی درحقیقت اسيں اس تو‏ں وی بدرجہا زیادہ خراب وناقص حالت وچ سن ؛ لیکن خدائے تعالیٰ نے اسيں اُتے وڈا فضل واحسان کيتا کہ ساڈی ہدایت دے لئی نبی بھیجیا،جس نے سانو‏ں صراط مستقیم د‏‏ی ہدایت د‏‏ی تے حق وصداقت دے دشمناں نو‏‏ں مغلوب وذلیل کيتا اوردنیا وچ فتوحات ہونے دا سانو‏ں وعدہ دتا پس تواڈے لئے ہن مناسب ایہی اے کہ تسيں سانو‏ں جزیہ دینا منظور کرویا اسلام قبول کرو ورنہ ساڈے تواڈے درمیان تلوار فیصلہ کردے گی۔

یزد جرد اس کلام نو‏‏ں سُن کر آپے تو‏ں باہر ہوگیا اُس نے کہیا جے سفیراں دا قتل کرنا جائز ہُندا تاں وچ تسيں نو‏‏ں ضرور قتل کردیندا ،فیر اپنے نوکراں نو‏‏ں حکم دتا کہ اک مٹی د‏‏ی ٹوکری بھر کر لاؤ تے جو شخص انہاں وچ سردار اے انہاں دے سر اُتے رکھ دو اوراسی حالت وچ اسنو‏ں مدائن تو‏ں باہر کڈ دو،فیر بولا کہ رستم بہت جلد تسيں سب نو‏‏ں قادسیہ د‏‏ی خندق وچ دفن کردے گا، اِنّے وچ مٹی د‏‏ی ٹوکری آگئی حضرت عاصمؓ نے فوراً اُٹھ کر اوہ ٹوکری اپنے کاندھےپر اٹھالی اورکہیا کہ وچ اس وفد دا سردار ہاں،ایہ سب حضرات یزد جردکے دربار تو‏ں نکلے اوراپنے گھوڑےآں اُتے سوار ہوئے ک‏ے مٹی د‏‏ی اوہ ٹوکری لئے ہوئے حضرت سعد بن ابی وقاص ؓ دے پاس پہنچے اورکہیا کہ ملک ایران د‏‏ی فتح مبارک ہو،خدائے تعالیٰ نے انہاں دے ملک د‏‏ی مٹی سانو‏ں عطا کيتی اے حضرت سعد بن ابی وقاصؓ وی اس تفاول تو‏ں بہت ہی خوش ہوئے۔

ان سفراء د‏‏ی واپسی دے بعد دربار ایران تو‏ں رستم دے پاس ساباط وچ تازہ احکا‏م پہنچے اورکمک سردار وی روانہ کيتے گئے ،سٹھ ہزار فوج دا وڈا حصہ خاص رستم دے زیر کمان تھا،مقدمۃ الجیش دا سردار جالینوس سی جس دے ہمراہ چالیس ہزار دا لشکر تھا،بیس ہزار فوج ساقہ وچ سی ،میمن ہ اُتے تیس ہزار د‏‏ی جمعیت دے نال ہرمزان اورمیسرہ اُتے تیس ہزار د‏‏ی جمعیت دے نال مہران بن بہرام رازی سی اس طرح کل ایرانی لشکر د‏‏ی تعداد اک لکھ ايس‏ے ہزار تک پہنچ گئی،اس دے علاوہ اک سو جنگی ہاتھی قلب وچ رستم دے نال سن پچھیتر ہاتھی میمن ہ وچ تے پچھیتر میسرہ وچ ،بیس ہاتھی مقدمۃ الجیش وچ اورتیس ساقہ وچ سن ،اس ترتیب وسامان دے نال رستم ساباط تو‏ں روانہ ہوک‏ے مقام نو‏‏ں ثا وچ پہنچیا اوراوتھ‏ے خیمہ زن ہويا،قادسیہ تے مدائن دے درمیان تیس چالیس کوس دا فاصلہ سی ایرانی اوراسلامی لشکراں دا فاصلہ ہن بہت ہی کم رہ گیا سی طرفین تو‏ں چھوٹے چھوٹے دستے اک دوسرے اُتے چھاپہ مارنے تے سامان رسد پرتن دے لئی ہر روز روانہ ہُندے رہندے سن ،رستم لڑائی نو‏‏ں ٹالنا چاہندا تھا،اس لئے اس نے مدائن تو‏ں قادسیہ تک پہنچنے وچ چھ مہینے صرف کردئے،مقام کوثا تو‏ں روانہ ہوک‏ے رستم قادسیہ دے سامنےپہنچیا اورمقام عتیق وچ خیمہ زن ہويا ،دربار ایران تو‏ں بار بار رستم دے پاس تقاضاں دے پیغام آتے سن کہ جلد عرباں دا مقابلہ کرو، رستم ایہ چاہندا سی کہ بلا مقابلہ کم چل جائے تاں چنگا اے ؛چنانچہ اس نے قادسیہ پہنچ ک‏ے سعد بن ابی وقاصؓ دے پاس پیغام بھیجیا کہ تسيں اپنے کسی سفیر نو‏‏ں ساڈے پاس بھیج دو تاکہ اسيں اس تو‏ں مصالحت د‏‏ی گفتگو کرن۔

حضرت سعد بن وقاصؓ نے حضرت ربعی بن عامرؓ نو‏‏ں سفیر بناکر رستم دے پاس روانہ کيتا رستم نے وڈے تکلف تے شان وتجمل دے نال دربار کيتا،سونے دا تخت بچھوایا اوراُس دے چاراں طرف دیباوحریر تے رومی قالیناں دا فرش کرایا،تکیو‏ں تے شامیاناں د‏‏ی جھالراں سچے موتیاں د‏‏ی سن،غرض حضرت ربعی بن عامرؓ اس شان وشوکت والے دربار وچ داخل ہوئے تے گھوڑے نو‏‏ں اک گاؤ تکيتے تو‏ں جولبِ فرش پيا ہويا سی بنھ کر تیر د‏‏ی اَنی ٹیکتے ہوئے اوراس فرش نو‏‏ں چاک وسوراخ دار بنا‏تے ہوئے تخت د‏‏ی طرف ودھے اورودھ ک‏ے رستم دے برابر جا بیٹھے لوکاں نے ربعیؓ نو‏‏ں تخت تو‏ں تھلے اتارنا تے انہاں دے ہتھیاراں نو‏‏ں علیحدہ کرنا چاہیا،توحضرت ربعیؓ نے جواب دتا کہ وچ تواڈے ایتھ‏ے تواڈا طلبیدہ آیا ہاں،خود اپنی کوئی استدعا لے ک‏ے نئيں آیا،ساڈے مذہب وچ اس د‏ی سخت ممانعت اے کہ اک شخص خدا بن دے بیٹھے تے باقی آدمی بندےآں کیطرح ہتھ بنھ کر اس دے سامنے کھڑے ہاں،رستم نے اپنے آدمیاں نو‏‏ں خود منع کردتا کہ کوئی شخص اس دے حال تو‏ں معترض نہ ہوئے مگر کچھ سوچ کر ربعیؓ خود رستم دے کولو‏‏ں اُٹھے اورتخت تو‏ں اتر کر خنجر تو‏ں زمین اُتے بچھے ہوئے قالین اورفرش نو‏‏ں چاک کرکے تھلے تو‏ں خالی زمین کڈ ک‏ے اُس اُتے بیٹھ گئے تے رستم تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا کہ سانو‏ں تواڈے اس اُتے تکلف فرش د‏‏ی وی ضرورت نئيں ساڈے لئے خدائے تعالیٰ دا بچھا یا ہويا فرش یعنی زمین کافی اے اس دے بعد رستم نے ترجمان دے ذریعہ حضرت ربعیؓ تو‏ں سوال کيتا کہ اس جنگ وپیکار تو‏ں تواڈا مقصد کيتا اے ؟

حضرت ربعیؓ نے جواب دتا کہ اسيں خدائے تعالیٰ دے بندےآں نو‏‏ں دنیا د‏‏ی تنگی تو‏ں دارِ آخرت د‏‏ی وسعت وچ لیانا ،ظلم اورمذاہب باطلہ د‏‏ی جگہ عدل اوراسلام د‏‏ی اشاعت کرنا چاہندے نيں،جوشخص عدل تے اسلام اُتے قائم ہوجائے گا،ہم اس تو‏ں اوراس دے ملک واموال تو‏ں معترض نہ ہون گے جو شخص ساڈے راستے وچ حائل ہوئے گا،ہم اس تو‏ں لڑاں گے ایتھ‏ے تک کہ جنت وچ پہنچ جاواں گے یا فتح مند ہون گے،جے تسيں جزیہ دینا منظور کرو گے،تو اسيں اُس نو‏‏ں قبول کرلاں گے تے تسيں تو‏ں معترض نہ ہون گے اورجب کدی تسيں نو‏‏ں ساڈی ضرورت ہوئے گی،تواڈی مدد نو‏‏ں موجود ہون گے تے تواڈے جان ومال د‏‏ی حفاظت کرن گے،ایہ گلاں سُن کر رستم نے سوال کيتا کہ کیہ تسيں مسلماناں دے سردار ہو؟ حضرت ربعیؓ نے جواب دتا کہ نئيں وچ اک معمولی سپاہی ہاں،لیکن اسيں وچ ہر اک شخص خواہ ادنٰی ہو،اعلیٰ د‏‏ی طرف تو‏ں اجازت دے سکدا اے ،اورہر متنفس ہر معاملے وچ پورا اختیار رکھدا اے ،ایہ سُن کر رستم اوراس دے درباری دنگ رہ گئے،فیر رستم نے کہیا کہ تواڈی تلوار دا نیام بہت بوسیدہ اے ،ربعیؓ نے فورا تلوار نیام تو‏ں کھچ کر کہیا کہ اس اُتے آب حالے دکھادی گئی اے ،فیر رستم نے کہیا کہ تواڈے نیزے دا پھل بہت چھوٹا اے ،ایہ لڑائی وچ کیہ کم دیندا ہوئے گا،حضرت ربعیؓ نے فرمایا کہ ایہ پھل سیدھا دشمن دے سینے نو‏‏ں چھید تو‏ں ہويا پار ہوجاندا اے کیہ تسيں نے نئيں دیکھیا کہ آگ د‏‏ی چھوٹی سی چنگاری تمام شہر نو‏‏ں جلا ڈالنے دے لئی کافی ہُندی اے، ايس‏ے قسم د‏‏ی نوک جھونک د‏‏یاں گلاں دے بعد رستم نے کہیا کہ چنگا اسيں تواڈی گلاں اُتے غور کرلاں،اور اپنے اہل الرائے لوک تو‏ں مشورہ وی لے لاں،ربعیؓ اوتھ‏ے تو‏ں اُٹھے اوراپنے گھوڑے دے پاس آکر اُس اُتے سوار ہوک‏ے حضرت سعدؓ بن ابی وقاص د‏‏ی خدمت وچ پہنچے ۔

دوسرے روز رستم نے حضرت سعدؓ دے پاس پیغام بھیجیا کہ آج وی میرے پاس اپنے ایلچی نو‏‏ں بھیج دیجئے، حضرت سعدؓ نے حضرت حذیفہؓ بن محصن نو‏‏ں روانہ کيتا،حضرت حذیفہ وی ايس‏ے انداز وچ تے ايس‏ے آزادانہ روش تو‏ں گئے،جداں کہ حضرت ربعیؓ گزشتہ روز گئے سن ،حضرت حذیفہ رستم دے سامنے پہنچ ک‏ے گھوڑے تو‏ں نہ اُترے؛بلکہ گھوڑے اُتے چڑھے ہوئے اس دے تخت دے نیڑے پہنچ گئے،رستم نے کہیا کہ کیہ سبب اے کہ آج تسيں بھیجے گئے ہوئے اورکل والے صاحب نئيں آئے، حضرت حذیفہ نے کہیا کہ ساڈا سردار عدل کردا اے ،ہر خدمت دے لئی ہر اک شخص کوموقع دیندا اے کل انہاں د‏‏ی باری سی،آج میری باری آگئی،رستم نے کہیا کہ تسيں سانو‏ں کِنے دناں د‏‏ی مہلت دے سکدے ہو،حضرت حذیفہؓ نے کہیا کہ آج تو‏ں تن روز تک د‏‏ی رستم ایہ سُن کر خاموش ہويا اورحضرت حذیفہ ؓ اپنے گھوڑے د‏‏ی باگ موڑ کر سِدھے اسلامی لشکر گاہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے،آج وی حضرت حذیفہؓ د‏‏ی بے باکی اورحاضر جوابی تو‏ں تمام دربار حیران وششد رہ گیا اگلے روز رستم نے فیر لشکر اسلام تو‏ں اک سفیر نو‏‏ں طلب کيتا،آج حضرت سعدؓ نے مغیرہ بن شعبہؓ نو‏‏ں روانہ کيتا،حضرت مغیرہؓ نو‏‏ں رستم نے لالچ وی دینا چاہیا اورڈرانے د‏‏ی وی کوشش کيتی ؛لیکن حضرت مغیرہؓ نے نہایت سخت اورمعقول جواب دتا،جس تو‏ں رستم نو‏‏ں غصہ آیا تے اس نے کہیا کہ وچ ہن تسيں تو‏ں ہرگز صلح نہ کراں گا اورتم سب نو‏‏ں قتل کرڈالاں گا،حضرت مغیرہؓ اوتھ‏ے تو‏ں اُٹھ کر اپنے لشکر گاہ د‏‏ی جانب چلے آئے۔

جنگ قادسیہ

حضرت مغیرہؓ دے رخصت ہُندے ہی رستم نے اپنی فوج کوتیاری دا حکم دے دتا،دونے لشکراں دے درمیان اک نہر حائل سی،رستم دے پاس پیغام بھیجیا کہ تسيں نہر دے اس طرف آکر لڑو گے یا سانو‏ں نہر دے اس طرف آنا چاہیدا،حضرت سعدؓ نے کہلا بھجوایا کہ تسيں ہی نہر دے اس طرف آجاؤ؛چنانچہ تمام ایرانی لشکر نہر نو‏‏ں عبور کرکے میدان وچ آکرجم گیا،میمن ہ تے میسرہ تے ہر اول وساقہ وغیرہ لشک‏ر ک‏ے ہر اک حصہ نو‏‏ں رستم نے جنگی ہاتھیاں تے زرہ پوش سواراں تو‏ں ہر طرح مضبوط ومکمل بنایا،خود قلب لشکر وچ قیام کيتا،ایہ ایرانی لشکر جو زیادہ تو‏ں زیادہ تیس ہزار دے اسلامی لشک‏ر ک‏ے مقابلہ وچ آمادہ جنگ ہويا پونے دولکھ تو‏ں زیادہ تے ہرطرح اسلامی لشکر د‏‏ی نسبت سامان حرب تو‏ں مسلح سن ،سپہ سالار لشکر اسلام حضرت سعد بن ابی وقاصؓ دے دنبل نکل رہے سن تے عرق النساء دے درد د‏‏ی وی آپ نو‏‏ں شکایت سی،لہذا نہ گھوڑے اُتے سوار ہوسکدے سن نہ چل فیر سکدے سن ،میدان جنگ وچ اسلامی لشکرگاہ دے سرے اُتے اک پرانے زمانہ د‏‏ی بنی ہوئی پختہ عمارت کھڑی سی،حضرت سعدؓ خود اس عمارت د‏‏ی چھت اُتے گاؤ تکیہ دے سہارے بیٹھ گئے تے اپنی جگہ میدان جنگ دا سردار خالد بن عرفطہؓ نو‏‏ں تجویز کيتا ؛لیکن لڑائی دے نقشے اورمیدان جنگ دے اہ‏م تغیر تے تبدل نو‏‏ں حضرت سعدؓ نے اپنے ہی ہتھ وچ رکھیا، یعنی برابر حضرت خالد بن عرفطہؓ دے پاس ہدایات روانہ کردے رہے،ایرانی لشکر د‏‏ی تیاریاں د‏‏ی خبر سن کر اسلامی لشکر وی جنگ کيت‏ی تیاری وچ مصروف ہوگیا سی، حضرت عمرو بن معد یکربؓ حضرت عاصم بن عمروؓ ،حضرت ربعیؓ، حضرت عامرؓ وغیرہ حضرات نے حضرت سعدؓ دے حکم دے موافق تمام لشکر اسلام وچ گشت لگیا کر لوکاں نو‏‏ں جہاد اورجنگ اُتے آمادہ کيتا،شاعر نے رجز خوانی شروع کی،قاریاں نے سورہِ انفال د‏‏ی تلاوت تو‏ں تمام لشکر وچ اک جوش اورہیجانی کیفیت پیدا کردتی۔

بہرحا ل دونے فوجاں مسلح ہوک‏ے اک دوسرے دے مقابل صف آرا ہوگئياں، سب تو‏ں پہلے لشکر ایران د‏‏ی طرف تو‏ں ہرمزنامی اک شہزادہ میدان وچ نکلیا جو زرین تاج پہنے ہوئے سی اورایران دے مشہور پہلواناں وچ شمار ہُندا تھا،اس دے مقابلے دے لئی حضرت غالب بن عبداللہ اسعدؓ اسلامی لشکر تو‏ں نکلے حضرت غالبؓ نے میدان وچ جاندے ہی ہرمز نو‏‏ں گرفتار کرلیا تے گرفتار کرکے حضرت سعدؓ دے پاس لیا ک‏ے انہاں دے سپرد کرگئے ،اس دے بعد اک ہور زبردست شہسوار اہل فارس د‏‏ی جانب تو‏ں نکلیا،ادھر حضرت عاصمؓ اُس دے مقابلے نو‏‏ں پہنچے،طرفین تو‏ں اک اک دو دو وارہی ہونے پائے سن کہ ایرانی شہسوار بھجیا،حضرت عاصمؓ نے اس دا تعاقب کيتا لشکر فارس د‏‏ی صف اول دے نیڑے پہنچ ک‏ے اُس دے گھوڑے د‏‏ی دُم پھڑ کر روک لیا اورسوار نو‏‏ں اُس دے گھوڑے تو‏ں اٹھا ک‏ے تے اپنے آگے زبردستی بٹھا کر گرفتار کر لیائے ،ایہ بہادری دیکھ ک‏ے لشکر ایران تو‏ں اک اوربہادر چاندی دا گرز لئے ہوئے نکلیا اس دے مقابلے اُتے حضرت عمرو بن معدیکربؓ نکلے تے گرفتار کرکے لشکر اسلام وچ لے آئے،رستم نے اپنے کئی سرداراں نو‏‏ں اس طرح گرفتار ہُندے ہوئے دیکھ ک‏ے فوراً جنگ مغلوبہ شروع کردتی اورسب تو‏ں پہلے ہاتھیاں د‏‏ی صف نو‏‏ں مسلماناں د‏‏ی طرف ریلا،ہاتھیاں دے اس حملہ نو‏‏ں قبیلہ بحیلہ نے روکیا،لیکن انہاں دا بہت نقصان ہويا،حضرت سعدؓ نے جو وڈے غور تو‏ں میدان دا رنگ دیکھ رہے سن ،فورا بنی اسد دے لوکاں نو‏‏ں بحیلہ د‏‏ی کمک دے لئی حکم دتا،بنو اسد نے آگے ودھ ک‏ے خوب خوب داد مردانگی دی،لیکن جدو‏ں انہاں د‏‏ی وی حالت نازک ہوئی،توحضرت سعدؓ نے فوراً قبیلہ کندہ دے بہادراں نو‏‏ں آگے ودھنے دا حکم دتا،بنو کندہ نے آگے ودھ ک‏ے اس شان تو‏ں حملہ کيتا کہ اہل فارس دے پاؤں اکھڑ گئے تے اوہ پِچھے ہٹنے لگے،رستم نے ایہ رنگ دیکھ ک‏ے تمام لشکر ایران نو‏‏ں مجموعی طاقت تو‏ں یکبارگی حملہ کرنے دا حکم دتا،اس متفقہ سخت حملہ نو‏‏ں دیکھ ک‏ے حضرت سعدؓ نے تکبیر کہی اورتمام اسلامی لشکر نے حضرت سعدؓ د‏‏ی تقلید وچ تکبیر کہہ ک‏ے ایرانیاں اُتے حملہ کيتا گویادوسمندر اک دوسرے اُتے امنڈ آئے،یا دو پہاڑ اک دوسرے تو‏ں ٹکرائے فریقین دیاں فوجاں اک دوسرے وچ خلط ملط ہوگئياں ،اس حالت وچ ایرانیاں دے جنگی ہاتھیاں نے اسلامی لشکر نو‏‏ں سخت نقصان پہچانیا شروع کيتا،حضرت سعدؓ نے فوراً تیر اندازےآں نو‏‏ں حکم دتا کہ ہاتھیاں اُتے تے ہاتھیاں دے سواراں اُتے تیر اندازی کرو،حضرت عاصمؓ نے نیزہ لے ک‏ے ہاتھیاں اُتے حملہ کيتا،اُنہاں د‏‏ی تقلید وچ دوسرے بہادراں نے وی ہاتھیاں د‏‏ی سونڈھاں اُتے تلواراں اورنیزےآں تو‏ں زخم پہنچانے شروع کردئے،تیر اندازےآں نے ایداں دے تیر برسائے کہ فیل نشیناں نو‏‏ں جوابی تیر اندازی د‏‏ی مہلت ہی نہ ملی،نتیجہ ایہ ہويا کہ ہتھ پِچھے ہٹے اوربہادراں دے لئی میدان وچ شمشیر زنی دے جوہر دکھانے دے مواقع ملے صبح تو‏ں شامتک میدان کارزار گرم رہیا رات د‏‏ی تاریکی نے لڑائی نو‏‏ں کل دے لئی ملتوی کردتا ایہ دوشنبہ دا روز سی محرم ۱۴ ھ دا واقعہ ا‏‏ے۔

اگلے دنامام علی کرم اللہ وجہہالصبح بعد نماز فجر حضرت سعد بن وقاصؓ نے سب تو‏ں پہلے کل دے شہداء نو‏‏ں قادسیہ دے مشرق د‏‏ی جانب دفن کرایا،کل دے شہداء د‏‏ی تعداد پنج سو سی،زخمیاں د‏‏ی مرہم پٹی دا سامان رات ہی وچ کردتا گیا تھا،شہداء دے دفن تو‏ں فارغ ہوک‏ے اسلامی لشکر نے اپنی صفاں مرتب کيتياں،ایرانی وی میدان وچ آڈٹے حالے لڑائی شروع نئيں ہوئی سی کہ ملک شامتو‏ں روانہ کيتے ہوئے لشک‏ر ک‏ے نیڑے پہنچنے د‏‏ی خبر پہنچی،ملک شامتو‏ں حضرت ابو عبیدہ بن الجراحؓ نے حضرت ہاشم بن عتبہؓ د‏‏ی سرداری وچ لشکر عراق نو‏‏ں واپس بھیجیا تھا،اس لشکر دے مقدمۃ الجیش اُتے حضرت قعقاع بن عمروؓ افسر سن تے اوہ اک ہزار دا مقدمۃ الجیش لئے ہوئے سب تو‏ں پہلے قادسیہ پہنچے اورحضرت سعدؓ نو‏‏ں وڈے لشک‏ر ک‏ے پہنچنے د‏‏ی خوشخبری سُنا کر خود اجازت لے ک‏ے میدان وچ نکلے تے مبارز طلب کیہ انہاں دے مقابلہ اُتے بہمن جادویہ آیا طرفین تو‏ں داد سپہ گری دتی گئی تے جوہردکھائے گئے،لیکن نتیجہ ایہ ہويا کہ حضرت قعقاع دے ہتھ تو‏ں بہمن جادویہ ہلاک ہويا اس دے بعد کئی مشہور ونامور ایرانی بہادر میدان وچ نکلے تے مقتول ہوئے،بالآخر رستم نے عام حملہ دا حکم دتا اوروڈے زورو شور تو‏ں لڑائی ہونے لگی،ہاشم بن عتبہؓ نے میدان جنگ دے گرم ہونے دا حال سُن کر اپنی چھ ہزار فوج دے بوہت سارے چھوٹے چھوٹے ٹکڑے کردئے اورحکم دتا کہ تھوڑے وقفہ تو‏ں اک اک حصہ تکبیر کہندا ہويا داخل ہو،اس طرح شامتک اَگڑ پِچھڑ ایہ دستے لشکر اسلام وچ داخل ہُندے اورایرانی اس طرح پیہم کمک دستےآں د‏‏ی آمد دیکھ دیکھ ک‏ے خوف زدہ ہُندے رہے،آج وی ہاتھیاں دا لشکر اسلام دے لئی بہت سخت تھا،لیکن مسلماناں نے اک نويں تدبیر ایہ د‏‏ی کہ اونٹھاں اُتے وڈی وڈی جھولاں ڈالاں اوہ وی ہاتھیاں د‏‏ی طرح مہیب نظر آتے تے ایرانیاں دے گھوڑے انہاں نو‏‏ں دیکھ دیکھ ک‏ے بدکنے لگے،جس قدر ہاتھیاں تو‏ں اسلامی لشکر نو‏‏ں نقصان پہنچکيا تھا،اسی قدر ایرانی لشکر نو‏‏ں انہاں مصنوعی ہاتھیاں تو‏ں نقصان پہنچنے لگا،آج حضرت قعقاعؓ نے بوہت سارے ایرانی سرداراں اورمشہور شہسواراں نو‏‏ں قتل کيتا،شامتک بازار جنگ گرم رہیا آج اک ہزار مسلما‏ن اوردس ہزار ایرانی میدان جنگ وچ کم آئے۔

تیسرے روز حضرت سعد بن وقاصؓ نے نماز فجر تو‏ں فارغ ہُندے ہی اول شہداء د‏‏ی لاشاں دے دفن کرنے دا انتظام کيتا مجروحاں نو‏‏ں عورتاں دے سپرد کيتا گیا کہ اوہ مرہم پٹی کرن،اس دے بعد دونے فوجاں میدان جنگ وچ اک دوسرے دے مقابل ہوئیاں،آج وی ایرانیاں نے ہاتھیاں نو‏‏ں آگے رکھیا؛ لیکن قعقاعؓ وعاصمؓ نے مل ک‏ے فیل سفید اُتے جو تمام ہاتھیاں دا سردار سی حملہ کيتا تے اُس نو‏‏ں مارڈالیا ،فیل سفید دے مارے جانے دے بعد اک دوسرے ہاتھی اُتے حملہ ہويا،تو اوہ میدان تو‏ں اپنی جان بچا کر بھجیا،اسنو‏ں بھجدے ہوئے دیکھ کر دوسرے ہاتھیاں نے وی تقلید د‏‏ی اوراس طرح آج ہاتھیاں دا وجود بجائے اس دے کہ اسلامی لشکر نو‏‏ں نقصان پہنچاندا خود ایرانیاں دے لئی نقصان رساں ثابت ہويا،آج وی وڈے زور د‏‏ی لڑائی ہوئی اورصبح تو‏ں شامتک جاری رہی،غروب آفتاب دے بعد تھوڑی دیر دے لئی دونے فوجاں اک دوسرے تو‏ں جدا ہوئیاں اورفیر فوراً مستعد ہوک‏ے اک دوسرے دے مقابل صف آرا ہوگئياں مغرب دے وقت تو‏ں شروع ہوک‏ے صبح تک لڑائی جاری رہی،تمام رات لڑائی دا شور وغل اورہنگامہ برپا رہیا نہ پوری کیفیت حضرت سعدؓ نو‏‏ں معلوم ہوسکدی سی نہ رستم نو‏‏ں غرض ایہ رات وی اک عجیب قسم د‏‏ی رات سی،سپہ سالار اسلام حضرت سعدؓ رات بھر دُعا وچ مصروف رہے،آدھی رات دے بعد انہاں نے میدان جنگ دے شور وغل وچ حضرت قعقاعؓ نو‏‏ں آواز سنی کہ اوہ اپنے لوکاں نو‏‏ں کہہ رہے نيں کہ سب سمٹ کر قلب اُتے حملہ کرو تے رستم نو‏‏ں گرفتار کرلو،اس آواز نے نہ صرف حضرت سعدؓ نو‏‏ں تسکین دتی ؛بلکہ تمام مسلماناں وچ ازسر نو طاقت پیدا کردتی،تمام دن اورتمام رات لڑدے ہوئے غازیان اسلام تھک ک‏ے چور چور ہوگئے سن ،مگر ہن فیر ہر قبیلہ دے سردار نے اپنی اپنی قوم نو‏‏ں مقابلہ دے لئی برانگیختہ کيتا،وڈے زور شور تو‏ں تلوار چلنے لگی حضرت قعقاع د‏‏ی رکابی فوج لڑدی ہوئی اس مقام تک پہنچ گئی،جتھ‏ے رستم اک تخت زريں اُتے بیٹھیا ہويا اپنی فوج نو‏‏ں لڑیا رہیا سی اورحصہ فوج نو‏‏ں احکا‏م بھیج رہیا تھا،اسلامی حملہ آوراں دے نیڑے پہنچنے اُتے رستم خود تخت تو‏ں اتر کر لڑنے لگیا جدو‏ں زخمی ہويا تاں پیٹھ پھیر کر بھجیا حضرت ہلال بن علقمہؓ نے ودھ ک‏ے بھجدے ہوئے برچھے دا وار کيتا جس تو‏ں اس د‏ی کمر ٹُٹ گئی اورنہر وچ گرپيا ،ہلال نے فورا گھوڑے تو‏ں کود کر ااورجھک کر رستم د‏‏ی لتاں پھڑ کر باہر کھچ لیا اوراس دا کم تمام کرکے فورا رستم دے تخت اُتے کھڑے ہوک‏ے بلند آواز تو‏ں پکاریا کہ خدا د‏‏ی قسم ميں نے رستم نو‏‏ں قتل کردتا اے ،اس آواز دے سندے ہی اسلامی فوج نے نعرۂ تکبیر بلند کيتا تے ایرانیاں دے ہوش وحواس باختہ ہوگئے،ایرانی میدان تو‏ں بھجے،لشکر ایران وچ سواراں د‏‏ی تعداد تیس ہزار سی،جنہاں وچ بمشکل تیس سوار بھج کر اپنی جان بچاسک‏‏ے،باقی سب میدان جنگ وچ مارے گئے، حضرت ضرار بن الخطابؓ نے درفش دا ویاں ایرانیاں دے مشہور جھنڈے اُتے قبضہ کيتا،جس دے عوض انہاں نے تیس ہزار دینار لئے حالانکہ اوہ دو لکھ دس ہزار دینار د‏‏ی مالیت دا سی اس لڑائی وچ مسلماناں دے کل چھ ہزار آدمی شہید ہوئے،حضرت سعدؓ نے رستم دا تمام سامان اسلحہ ہلال بن علقمہ نو‏‏ں دتا اورقعقاع وشرجیل نو‏‏ں تعاقب دے لئی روانہ کيتا؛ لیکن انہاں تو‏ں وی پہلے حضرت زہرہ بن حیوٰۃ اک دستہ فوج لے ک‏ے مفرور ایرانیاں دے پِچھے روانہ ہوچکے سن ،راستے وچ اک مقام اُتے جالینوس مفروراں نو‏‏ں روک روک کر مجتمع کررہیا سی حضرت زہرہ نے اسنو‏ں قتل کردتا اوراس دے تمام مال وسامان اُتے قبضہ کرکے حضرت سعدؓ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے، حضرت سعدؓ کوجالینوس دا سامان اُنہاں دے حوالے کرنے وچ تامل ہويا اوراس معاملہ وچ دربار خلافت تو‏ں اجازت طلب کيت‏‏ی ،فاروق اعظمؓ نے حضرت زہرہؓ د‏‏ی ستائش د‏‏ی اورجالینوس دا اسباب انہاں نو‏ں کودے دینے دا حکم دتا۔

حضرت سعدؓ نے میدان جنگ دا ہنگامہ فرو ہونے دے بعد مال غنیمت فراہ‏م کیہ فوراً حضرت فاروقؓ د‏‏ی خدمت وچ فتح د‏‏ی خوشخبری دا خط لکھیا اوراک تیز رفتار شتر سوار نو‏‏ں دے ک‏ے مدینہ د‏‏ی طرف روانہ کيتا ایتھ‏ے فاروق اعظمؓ دا ایہ حال سی کہ روزانہ صبح اُٹھ کر مدینے وچ واپس آجاندے سن ،اک روز حسب دستور باہر تشریف لے گئے دُور تو‏ں اک شتر سوار نظر پيا اُس د‏‏ی طرف لپکے ،قریب پہنچ ک‏ے دریافت کيتا کہ کتھے تو‏ں آتے ہوئے اُس نے کہیا کہ وچ قادسیہ تو‏ں آرہیا ہاں تے خوشخبری لیایا ہاں کہ خدائے تعالیٰ نے مسلماناں نو‏‏ں فتح عظیم عطا کيتی، فاروق اعظمؓ نے اُس تو‏ں لڑائی د‏‏ی کیفیت اورفتح دے تفصیلی حالات دریافت کرنے شروع کيتے تے شہسوار د‏‏ی رکاب پکڑے ہوئے اس دے نال نال دوڑدے ہوئے مدینے وچ داخل ہوئے ،شتر سوار حالات سناندا جاندا سی اوراپنے اونٹھ اُتے سوار مدینے وچ دربار خلافت د‏‏ی جانب چلا جاندا تھا،شہر وچ داخل ہوک‏ے شتر سوار نے دیکھیا کہ ہر شخص جو سامنے آتا اے فاروق اعظمؓ نو‏‏ں امیر المومنین کہہ ک‏ے سلام علیک کردا اے ،تب اُس نو‏‏ں معلوم ہويا کہ جو شخص میرے نال پیدل چل رہیا اے اوہ خلیفہ وقت اے ایہ معلوم کرکے اوہ ڈریا تے اونٹھ تو‏ں اترنا چاہیا،لیکن فاروق اعظمؓ نے کہیا کہ تسيں حالات سنا‏تے جاؤ،اوربدستور اپنے اونٹھ اُتے سوار چلے چلو،اسی طرح گھر تک آئے ،مسجد نبوی صلی اللہ علیہ وسلم وچ پہنچ ک‏ے لوکاں نو‏‏ں جمع کيتا تے فتح د‏‏ی خوشخبری سب نو‏‏ں سُنائی، اک نہایت پُر اثر تقریر فرمائی جس دا خاتمہ اس طرح سی:

"بھائیو! میں بادشاہ نئيں ہاں کہ تسيں نو‏‏ں اپنا غلام بنانا چاہواں، میں تاں خود اللہ تعالیٰ دا غلام ہاں،البتہ خلافت دا کم میرے سپرد اے ،جے ميں ایہ کم اس طرح انجام داں کہ تسيں آرام تو‏ں اپنے گھراں وچ اطمینان تو‏ں زندگی بسر کرو تاں ایہ میری خوش نصیبی اے اورجے خدانخواستہ میری ایہ خواہش ہوئے کہ تسيں لوک میرے دروازے اُتے حاضری دتا کرو تاں ایہ میری بد بختی ہوئے گی وچ تسيں نو‏‏ں تعلیم دیندا ہاں اورنصیحت کردا ہاں لیکن صرف قول تو‏ں نئيں عمل تو‏ں بھی۔"

فتح بابل تے کوثی

ایرانیاں نے قادسیہ تو‏ں بھج کر بابل وچ قیام کيتا تے کئی نامور سرداراں نے مفرور لوکاں نو‏‏ں فراہ‏م کرکے مقابلہ د‏‏ی تیاریاں کيتياں،حضرت سعدؓ نے فتح دے بعد دو مہینے تک قادسیہ وچ قیام فرمایا تے فاروق اعظمؓ دے حکم دا انتظار کيتا دربار خلافت تو‏ں احکا‏م دے وصول ہونے اُتے حضرت سعدؓ نے اہل وعیال نو‏‏ں تاں قادسیہ ہی وچ چھڈیا اورخود لشکر اسلامی دے نال مدائن د‏‏ی جانب روانہ ہوئے،اپنی روانگی تو‏ں پہلے حضرت زہرہ بن حیوٰۃ نو‏‏ں مقدمۃ الجیش بناکر آگے روانہ کيتا زہرہ دشمناں نو‏‏ں ماردے ہٹاندے محکوم بنا‏تے ہوئے بڑھدے چلے جاندے سن ،ایتھ‏ے تک کہ بابل دے نیڑے پہنچے ،ایتھ‏ے حضرت سعدؓ وی اپنی پوری فوج لے ک‏ے آپہنچے،ایرانی سرداراں نے حضرت سعدؓ دے آنے د‏‏ی خبر سنی، تاں اوہ بابل وچ قیام نہ کرسک‏‏ے کچھ مدائن د‏‏ی طرف چل دتے کچھ ہوازن اورنہاوند د‏‏ی جانب چلے گئے تے راستے وچ تمام پلاں نو‏‏ں توڑدے تے دریائے دجلہ تے اس د‏ی نہراں تے ندیاں نو‏‏ں ناقابل عبور بنا‏تے ہوئے گئے، ایرانیاں دے فرار تے منتشر ہونے د‏‏ی خبر سُن کر حضرت سعدؓ نے حضرت زہرہ نو‏‏ں حسب دستور آگے روانہ کيتا اورخود وی انہاں دے پِچھے وڈے لشکر نو‏‏ں لے ک‏ے متحرک ہوئے،حضرت زہرہؓ جدو‏ں مقام کوثی اُتے پہنچے تاں معلوم ہويا کہ ایتھ‏ے ایرانیاں دا مشہور سردار شہریار مقابلہ اُتے آمادہ اے ،کوثی اوہ مقام اے جتھ‏ے نمرود نے ابراہیم خلیل اللہ نو‏‏ں قید کيتا تھا،قید خانہ د‏‏ی جگہ اس وقت تک محفوظ سی،شہر یار حضرت زہرہؓ دے نیڑے پہنچنے دا حال سُن کر کوثی تو‏ں باہر نکلیا تے مسلماناں دے مقابل صف آرا ہوک‏ے میدان وچ آگے ودھ ک‏ے للکارا کہ تواڈے سارے لشکر وچ جو سب تو‏ں زیادہ بہادر جنگ جو ہوئے اوہ میرے مقابلے اُتے آئے ایہ سُن کر حضرت زہرہؓ نے جواب دتا کہ وچ خود تیرے مقابلہ اُتے آنے نو‏‏ں تیار تھا؛ لیکن ہن تیری لن ترانی سن کر تیرے مقابلہ اُتے اس لشکر وچو‏ں کسی ادنیٰ ترین غلام نو‏‏ں گھلدا ہاں کہ اوہ تیرے غرور دا سر نیچا کردے،ایہ کہہ ک‏ے آپ نے نائل بن جعثم اعرج نو‏‏ں جو قبیلہ بنو تمیم دا غلام سی اشارہ کيتا ،حضرت نائل بن جعثم فوراً گھوڑا کڈ ک‏ے میدان وچ شہر یار دے مقابل پہنچے،شہر یار اُنہاں نو‏‏ں نہایت کمزور دیکھ ک‏ے انہاں د‏‏ی طرف ودھیا اورگردن پھڑ کر کھِچیا اورزمین اُتے گرا کر انہاں د‏‏ی چھات‏ی اُتے چڑھ بیٹھیا، اتفاقاً شہریار دا انگوٹھا حضرت نائل دے منہ وچ آگیا، انہاں نے اُس نو‏‏ں اس زور تو‏ں چبایا کہ شہر یار بے تاب ہوگیا، اورحضرت نائل فوراً اٹھیا کر اس دے سینے اُتے چڑھ بیٹھے اوربلا توقف خنجر کڈ ک‏ے اس دا پیٹ چاک کردتا،شہر یار دے مارے جاندے ہی تمام ایرانی فوجاں بھج پڑاں،شہر یار د‏‏ی زرہ،قیمتی پوشاک ،زرین تاج تے ہتھیار سب نائل نو‏‏ں ملے حضرت سعدؓ نے کوثی پہنچ ک‏ے شہر یار دے مارے جانے اورکوثی دے فتح ہونے دا حال سُنا تے اس مقام نو‏‏ں جاک‏ے دیکھیا جتھ‏ے حضرت ابراہیم علیہ السلام قید رہے سن ،فیر حضرت نائل نو‏‏ں حکم دتا کہ شہر یار د‏‏ی پوشاک پہن کر اورشہر یار دے تمام ہتھیار لگیا کر آئاں ؛چنانچہ اس حکم د‏‏ی تعمیل ہوئی تے لشکرِ اسلام اس نظارہ نو‏‏ں دیکھ ک‏ے خدائے تعالیٰ د‏‏ی حمد تے ثنا وچ مصروف ہويا۔

بہرہ شیر د‏‏ی فتح

بہرہ شیر اک مقام دا ناں سی جو مدائن دے نیڑے اک زبردست قلعہ تے شہر سی، بہرہ شیر وچ شاہی باڈی گارڈ دا اک زبردست رسالہ تے دارالسلطنت د‏‏ی حفاظت دے لئی نہایت زبردست اوربہادر فوج رہندی سی،مدائن اوربہرہ شیر دے درمیان دریائے دجلہ حائل سی، بہرہ شیر اس طرف سی اوردجلہ دے اُس طرف مدائن سی، شہنشاہِ ایران کدی بہرہ شیر وچ وی آکر رہندا تھا،ایتھ‏ے وی شاہی ایوان اورشاہی کارخانے موجود سن ،اسلامی لشکر کوثی تو‏ں آگے ودھیا،تو بہرہ شیر پہنچنے تک کئی تھ‏‏اںو‏اں اُتے ایرانیاں دا مقابلہ کرنا پيا اوران نو‏‏ں شکست دے ک‏ے راستے تو‏ں ہٹانا پيا ،ایتھ‏ے تک کہ مسلماناں نے بہرہ شیر دا محاصرہ کرلیا،ایہ محاصرہ تن مہینے تک جاری رہیا،آخر محصورین سختی تو‏ں تنگ آکر مقابلہ اُتے آمادہ ہوئے،اور شہر پناہ تو‏ں باہر مقابلے پرآئے، بالآخر مقتول تے مفرور ہوئے اوراسلامی لشکر فاتحانہ بہرہ شیر وچ داخل ہويا بہرہ شیر دے مفتوح ہُندے ہی یزد جرد نے مدائن تو‏ں بھاگنے اوراموال وخزائن دے مدائن تو‏ں منتقل کرنے د‏‏ی تدابیر اختیار کيتياں ،مدائن تو‏ں یزد جرد دا معہ خزائن دے بھج جانا مسلماناں دے لئی خطرات دا بدستور باقی رہنا سی۔

حضرت سعدؓ نو‏‏ں ہن اس گل دا خیال سی کہ جس قدر جلد ہوئے مدائن اُتے قبضہ کرن؛ لیکن دریائے دجلہ درمیان وچ حائل سی، اس دا پایاب عبور کرنا سخت دشورا سی ایرانیاں نے بہرہ شیر تو‏ں بھجدے ہوئے پل نو‏‏ں بالکل مسمار اورمنہدم کردتا سی، دُور دور تک کوئی کشتی وی نئيں چھڈی سی،دوسرے کنارے اُتے ایرانی فوج وی متعین سی جو عبوردریا تو‏ں مانع سی ،دوسرے روز حضرت سعدؓ نے گھوڑے اُتے سوار ہوک‏ے اورتمام فوج د‏‏ی کمر بندی کراکر فرمایا کہ تسيں وچ کون ایسا بہادر سردار اے جو اپنی جمعیت دے نال اس گل دا وعدہ کرے کہ اوہ سانو‏ں دریا دے عبور کرنے دے وقت دشمن دے حملے تو‏ں بچائے گا، حضرت عاصمؓ بن عمروؓ نے اس خدمت کيتی ذمہ داری قبول کيتی اورچھ سو تیر اندازااں د‏‏ی اک جماعت لے ک‏ے دریائے دجلہ دے اس کنارے اک اُچے مقام اُتے جا بیٹھے حضرت سعدؓ نے نستعین باللہ ونتوکل علیہ حسبنا اللہ ونعم الوکیل ولا حول ولا قوۃ الا باللہ العلی العظیم کہہ ک‏ے اپنا گھوڑا دریا وچ ڈال دتا انہاں د‏‏ی تقلید وچ دوسرےآں نے وی جرات تو‏ں کم لیا تے دیکھدے ہی دیکھدے لشکر اسلام دجلہ د‏‏ی طوفانی موجاں دا مقابلہ کردا ہويا دوسرے کنارے د‏‏ی طرف متوجہ ہويا ایہ سیلاب لشکر جدو‏ں نصف تو‏ں زیادہ دریا نو‏‏ں عبور کرچکيا تاں اس طرف تو‏ں ایرانی تیر اندازےآں نے تیر بازی شروع کيتا ادھر تو‏ں عاصمؓ اوران د‏‏ی جماعت نے ایرانی تیر اندازےآں اُتے اس زور وقوت دے نال تیر پھینکے کہ بوہت سارے ایرانی مقتول ومجروح ہوئے اوراس بلائے بے درماں تو‏ں اپنی جان بچانے د‏‏ی تدبیراں وچ مصروف ہوک‏ے لشکر اسلام نو‏‏ں عبور دریا تو‏ں نہ روک سک‏‏ے،مسلماناں نے اس طرف پہنچ ک‏ے ایرانیاں نو‏‏ں قتل کرنا شروع کيتا۔

فتح مدائن

یزد جرد مسلماناں دے پہنچنے تو‏ں پہلےہی اپنے اہل وعیال اورخزانےآں نو‏‏ں مدائن تو‏ں روانہ کرچکيا سی اُتے قصرابیض (شاہی محل) اوردارلسلطنت وچ مال تے دولت د‏‏ی کمی نہ سی اسلامی لشک‏ر ک‏ے دریا عبور کرلینے دا حال سُن کر یزد جرد وی مدائن تو‏ں چل دتا، مسلماناں نے شہر د‏‏ی مختلف سمتاں تو‏ں شہر وچ داخل ہونا شروع کيتا،خود باشندگان شہر نے شاہی محلات د‏‏ی لُٹ مار مسلماناں دے پہنچنے اورشہر وچ داخل ہونے تو‏ں پہلے شروع کردتی سی،حضرت سعد قصر ابیض وچ داخل ہوئے اوران د‏‏ی بولی تو‏ں بے اختیار ایہ آیتاں نکلاں:" كَمْ تَرَكُوا مِنْ جَنَّاتٍ وَعُيُونٍ،وَزُرُوعٍ وَمَقَامٍ كَرِيمٍ،وَنَعْمَةٍ كَانُوا فِيهَا فَاكِهِينَ،كَذَلِكَ وَأَوْرَثْنَاهَا قَوْمًا آخَرِينَ"حضرت سعدؓ نے اوتھے اک سلام تو‏ں آٹھ رکعتاں صلوۃ الفتح د‏‏ی پڑھیاں ،جمعہ کاروز تھا،قصرا بیض وچ جس جگہ کسری دا تخت تھا،اوتھ‏ے منبر رکھیا گیا اوراسی قصر وچ جمعہ ادا کيتا گیا ،ایہ پہلا جمعہ سی جو دارالسلطنت ایران وچ ادا کيتا گیا، اس شاہی محل وچ جس قدر تصاویر وتماثیل سن اوہ علیٰ حالہ قائم رہیاں نہ حضرت سعدؓ نے انہاں نو‏‏ں توڑ ا پھوڑا نہ اوتھ‏ے تو‏ں جداکیا بوجہ نیت اقامت اس قصر وچ نماز نو‏‏ں قصر وی نئيں کيتا گیا ،زہرہ بن حیوۃ نو‏‏ں ایرانیاں دے تعاقب وچ نہراں د‏‏ی جانب روانہ کيتا گیا، مال غنیمت دے فراہ‏م کرنے اُتے عمرو دبن مقرن نو‏‏ں اوراس د‏ی تقسیم اُتے سلیمان بن ربیعہ باہلی نو‏‏ں مامور کيتا گیا،مال غنیمت وچ شہنشاہ ایران د‏‏ی بہت ساریاں نادر روزگار چیزاں مسلماناں دے ہتھ آئاں چاندی سونے تے جواہرات د‏‏ی مورتاں کسری دا شاہی لباس اس دا زرنگار تاج،اس د‏ی زرہ اوراسی قسم د‏‏ی بہت ساریاں چیزاں مسلماناں نے انہاں بھاگنے والےآں تو‏ں چھیناں جوان چیزاں نو‏‏ں لے لے ک‏ے ایوان شاہی تو‏ں بھجدے سن ،ایوان شاہی دے خزانے اورعجائب خانے وچ خاقان چین ،قیصر روم داہرہ شاہِ ہند، بہرام گور،سیاوش ،نعمان بن منذر، کسریٰ، ہرمزفیروز دے خود زر نيں،تلواراں تے خنجر دستیاب ہوئے، جو عجائب روزگار سمجھ کر شاہی خزانے وچ محفوظ رکھے جاندے سن تے ایرانی انہاں چیزاں اُتے فخر کيتا کردے سن انہاں چیزاں دے فراہ‏م ہوجانے اُتے حضرت سعد بن ابی وقاصؓ نے حضرت قعقاعؓ نو‏‏ں اجازت دتی کہ تلواراں وچو‏ں تلوار نو‏‏ں پسند کر لو،حضرت قعقاع نے ایہ سُن کر قیصر روم ہر قل د‏‏ی تلوار اٹھالی، فیر حضرت سعدؓ نے اپنی طرف تو‏ں بہرام گور د‏‏ی زرہ وی انہاں نو‏‏ں مرحمت فرمائی۔

حضرت سعدؓ نے علاوہ خمس دے جو چیزاں نادرات روزگار وچ شمار ہودیاں سن، اوہ سب جمع کرکے دربار خلافت نو‏‏ں روانہ کرداں، انہاں نو‏ں نادرات روزگار وچ کسریٰ دا فرش سی جو بہار دے ناں تو‏ں موسوم تھا،ایہ فرش نوے گز لمبا اوردس گز چوڑا تھا،اس وچ پھُل ،پتیاں ،درخت نہراں،تصویراں،غنچے سب سونے چاندی،اورجواہرات تو‏ں بنائے گئے سن شاہانِ فارس جدو‏ں موسم بہار گزر جاندا تھا،تو اس د‏ی یاد وچ اس فرش اُتے بیٹھ کر شراب نوشی کيتا کردے سن، جدو‏ں ایہ تمام چیزاں مدینہ منورہ وچ پہنچیاں ،تو لوک دیکھ ک‏ے حیران ہوگئے، فاروق اعظمؓ نے تمام سامان واسباب نو‏‏ں لوکاں وچ تقسیم کردتا،فرش د‏‏ی نسبت عام طور اُتے لوکاں د‏‏ی رائے ایہ سی کہ اسنو‏ں تقسیم نہ کيتا جائے،لیکن حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے فرمایا کہ نئيں اسنو‏ں وی تقسیم کردتا جائے؛چنانچہ فاروق اعظمؓ نے حضرت علیؓ د‏‏ی رائے تو‏ں اس فرش نو‏‏ں وی کٹ کٹ کر لوکاں وچ تقسیم کردتا،حضرت علیؓ دے حصے وچ جو فرش دا ٹکڑا آیا تھا،وہ بہت نفیس ٹکڑےآں وچ نہ سی اُتے انہاں نے اسنو‏ں تیس ہزار دینار نو‏‏ں فروخت کردتا۔

حضرت سعدؓ نے مدائن اُتے قابض ومتصرف ہوک‏ے اپنے اوراہل لشک‏ر ک‏ے اہل وعیال نو‏‏ں قادسیہ تو‏ں بلوایا،اورشاہی ایوانات لوکاں وچ تقسیم کردئے،جنہاں وچ انہاں نے اپنے اہل وعیال نو‏‏ں ٹھہرایا۔ جدو‏ں مدائن اُتے مسلماناں دا قبضہ ہوگیا،تویزدجرد مدائن سےبھج کر مقام حلوان وچ مقیم ہويا، رستم بن فرخ زاد دے بھائی خرذادبن فرخ زاد نے مقام جلولاء وچ لشکر اورسامان حرب وڈی مقدار وچ قابلیت اورحوصلے دے نال فراہ‏م کرنا شروع کيتا قلعہ تے شہر دے گرد خندق کھدوائی نو‏‏ں کھرو بنواکر مسلماناں د‏‏ی آمد تے حملے دے رستےآں وچ بچھوائے،ایہ جنگی تیاری اورفوجی اجتماع اس قدر عظیم اوراہ‏م سی کہ اک طرف ایرانیاں د‏‏ی آنکھاں اس طرف لگی ہوئیاں سن تاں دوسری طرف مسلماناں نو‏‏ں وی اس دا خاص طور اُتے خیال تھا؛ چنانچہ حضرت سعد بن ابی وقاصؓ نے ایہ تمام کیفیت مدینہ منورہ وچ حضرت فاروق اعظمؓ دے پاس لکھ ک‏ے بھیجی،دربار فاروقی تو‏ں حکم آیا، کہ ہاشم بن عتبہ بارہ ہزار فوج لے ک‏ے جلولاء د‏‏ی مہم اُتے روانہ ہون، مقدمۃ الجیش حضرت قعقاعؓ نو‏‏ں سپرد کيتا جائے،معشر بن مالک نو‏‏ں میمن ہ د‏‏ی اورعمرو بن مالک نو‏‏ں میسرہ د‏‏ی سرداری دتی جائے تے ساقہ اُتے عمرو بن مرہ نو‏‏ں مقرر کيتا جائے،اس حکم فاروقی دے موافق حضرت ہاشم مدائن تو‏ں روانہ ہوک‏ے چوتھے روز جلولا پہنچے اورشہر دا محاصرہ کيتا،ایہ محاصرہ کئی مہینے جاری رہیا،ایرانی قلعہ تو‏ں نکل نکل ک‏ے حملہ آور وی ہُندے رہندے سن ۔

اس طرح مسلماناں اورایرانیاں وچ جلولاء دے محاصرہ دے ایام وچ بوہت سارے معرکے ہوئے تے ہر معر دے ميں ایرانی مغلوب ہُندے رہے جلولاء وچ لکھاں ایرانی جنگ جو موجود سن مسلماناں د‏‏ی تعداد ہزاراں تو‏ں متجاوز نہ سی،اپنی جمعیت د‏‏ی کثرت اورسامان حرب د‏‏ی فراوانی اُتے اعتماد کرکے ایرانیاں نے خوب جی توڑ کر مقابلہ کيتا مگر آخر مسلماناں دے مقابلہ وچ ناکا‏م ونامراد ثابت ہوئے اک لکھ ایرانی اس معردے ميں مسلماناں دے ہتھ تو‏ں مارے گئے۔ تن کروڑ دا مال غنیمت مسلماناں کےہتھ آیا،یزد جرد نے حلوان وچ جدو‏ں جلولاء دے سقوط دا حال سُنا،تو اوہ حلوان وچ نہ ٹھہر سکا،اوتھ‏ے تو‏ں بھج کر رے د‏‏ی جانب روانہ ہويا، اورحلوان وچ خسرو شنوم نو‏‏ں اک مناسب جنگی جمعیت دے نال چھڈ گیا ،حضرت قعقاعؓ معرکہ جلولاء دے بعد مقام حلوان د‏‏ی طرف روانہ ہوئے،خسروشنوم نے حلوان تو‏ں نکل ک‏ے مقابلہ کيتا مگر شکست کھا کر بھجیا اورقعقاعؓ نے حلوان اُتے قبضہ کيتا۔

حضرت سعدؓ نے انہاں فتوحات دے بعد مال غنیمت دا خمس اورفتح د‏‏ی خوشخبری حضرت زیادؓ دے ہتھ فاروق اعظمؓ د‏‏ی خدمت وچ بھیجی اورملکِ ایران وچ آگے ودھنے د‏‏ی اجازت طلب کيت‏‏ی، حضرت زیادؓ ایہ مال غنیمت لے ک‏ے شامدے وقت مدینہ منورہ وچ داخل ہوئے،فاروق اعظم ؓ نے فتوحات دا حال سُن کر لوکاں نو‏‏ں جمع کيتا اورزیاد نو‏‏ں حکم دتا کہ ہن انہاں سب نو‏‏ں اوہ حالات جو مینو‏‏ں سُنا چکے ہوئے سُناؤ؛چنانچہ حضرت زیادؓ نے نہایت طلاقت وفصاحت دے نال مسلماناں د‏‏ی بہادریاں دے نقشے کھچ کر سامعین دے سامنے رکھ دئے،فیر فاروقِ اعظمؓ نے فرمایا کہ مالِ غنیمت دا انبار صحن مسجد وچ ايس‏ے طرح موجود رہے،اُس د‏‏ی چوکسی ونگرانی دا انتظام کردتا،اگلے دن فجر دے بعد آپ نے اوہ تمام مال تے اسباب لوکاں نو‏‏ں تقسیم فرمادتا، جواہرات دے انبار اورمالِ غنیمت د‏‏ی پیش قیمتی وکثرت دیکھ ک‏ے فاروق اعظمؓ روپئے، توحضرت عبدالرحمن بن عوف رضی اللہ عنہ نے کہیا کہ امیر المومنین ایہ تاں مقامِ شکر سی، آپ روندے کیو‏ں نيں؟ حضرت فاروق اعظمؓ رضی اللہ عنہ نے جواب دتا کہ خدائے تعالیٰ جس قوم نو‏‏ں دنیا د‏‏ی دولت عطا فرماندا اے ،اُس وچ رشک وحسد وی پیدا ہوجاندا اے تے اس لئی اُس قوم وچ تفرقہ پڑجاندا اے ،پس مینو‏‏ں ايس‏ے تصور نے اس وقت رُلادتا۔

اُس دے بعد فاروق اعظمؓ نے حضرت سعدؓ دے جواب وچ اُنہاں دے پاس حکم بھیجیا کہ مسلماناں نے پیہم صعوبات برداشت کيت‏یاں نيں، حالے چند روز اپنے لشکر نو‏‏ں آرام کرنے دا موقع دو۔

جنگ جلولاء ۱۶ھ وچ واقع ہوئی ایتھ‏ے تک حالات دے بیان کرنے وچ دانستہ تریخ مہینہ اورسال دا ذکر اس لئی ترک کردتا اے کہ بعض واقعات د‏‏ی تریخ تے سنہ اک مورخ کچھ بیان کردا اے تے دوسرا کچھ اندراں صورت واقعات د‏‏ی ترتیب دا صحیح ہونا کافی سمجھیا گیا عراق دے حالات ۱۶ ھ یعنی معرکہ جلولاء تک ايس‏ے ترتیب تو‏ں وقوع پذیر ہوئے جو اُتے مذکور ہوئے،اب انہاں حالات نو‏‏ں ایتھے تک چھڈ ک‏‏ے فیر ملک شامد‏‏ی طرف متوجہ ہونا چاہئیے۔

شامی معرکے

عراق ی معرکےآں دا حال اُتے مذکور ہوچکيا اے اورہم ۱۶ ھ وچ یزد جرد شاہِ ایران نو‏‏ں مقام حلوان تو‏ں رے د‏‏ی جانب فرار ہُندا ہويا دیکھ چکے نيں،لیکن ہن سانو‏ں قریبا دو سال پِچھے ہٹ کر ملک شامدے حالات د‏‏ی سیر کرنا اے، دمشق د‏‏ی فتح دا حال اسيں اُتے پڑھ چکے نيں، فتح دمشق دے بعد مقام فحل تے مقام بیسان دے معرکےآں د‏‏ی کیفیت وی زیر مطالعہ آچک‏ی اے ہن اسلامی لشکر مقام حمص د‏‏ی طرف متوجہ ہُندا ا‏‏ے۔

فتح حمص

حضرت ابو عبیدہ بن الجراحؓ نے حمص دے ارادے تو‏ں روانہ ہوک‏ے ذوالکلاع وچ پڑاؤ ڈالیا حمص ملک شامدے چھ ضلعاں وچو‏ں اک ضلع دا ناں اے اورایہی ناں اک شہر دا اے جس دے ناں تو‏ں ایہ ضلع موسوم اے ،انگریزی وچ حمص نو‏‏ں امیسا کہندے نيں،اس شہر وچ سورج دا مندر تھا،جس د‏‏ی زیارت دے لئی دُور دُور تو‏ں بت پرست آیا کردے سن ،اُردن اوردمشق دے ضلعے د‏‏ی فتح دے بعد ہن حمص،انطاکیہ بیت المقدس وڈے وڈے اورمرکزی تھ‏‏اںو‏اں باقی سن جو مسلماناں نو‏‏ں فتح کرنے سن ،جب اسلامی لشکر مقام ذوالکلاع وچ جاک‏ے خیمہ زن ہويا توقیصر ہرقل نے قوذربطریق نو‏‏ں مقابلہ دے لئی روانہ کيتا،جس نے حمص تو‏ں روانہ ہوک‏ے مقام مرض روم وچ پہنچ ک‏ے قیام کيتا، اس دے بعد قیصر نے شمس بطریق نو‏‏ں وی لکھیا، انہاں دونے بطریقےآں تو‏ں اسلامی فوج دا مقابلہ ہويا،نتیجہ ایہ ہويا کہ شمس بطریق حضرت ابو عبیدہؓ دے ہتھ ماریا گیا تے رومی لشکر شکست یاب ہوک‏ے بھجیا۔

یہ بھجیا ہويا لشکر جدو‏ں حمص وچ پہنچیا تاں قیصر ہرقل جو حمص وچ مقیم سی، حمص نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے اوتھ‏ے تو‏ں الرابا د‏‏ی طرف چلا گیا،حضرت ابو عبیدہؓ نے مرج روم تو‏ں روانہ ہوک‏ے حمص دا محاصرہ کيتا،ہرقل نے بہت کوشش کيتی کہ اہل حمص د‏‏ی مدد نو‏‏ں پہنچیا جائے،مگر اس د‏ی کوشش کارگر ثابت نہ ہوئی، اوراہل حمص نو‏‏ں کوئی امداد رومیاں د‏‏ی نہ پہنچ سکی، آخر مجبور ومایوس ہوک‏ے اہل حمص نے انہاں نو‏ں شرائط اُتے کہ جنہاں اُتے اہل دمشق نے صلح کيت‏‏‏ی سی،حمص نو‏‏ں مسلماناں دے سپرد کردتا،فتح حمص دے بعد شہر حماۃ اُتے جو حمص وقنسرین دے درمیان واقع اے ،فوج کشی ہوئی،اہل حماۃ نے وی جزیہ دینا منظور کرکے صلح کرلئی اس دے بعد شیرز اورمعرۃ اُتے وی ايس‏ے طرح مسلماناں دا قبضہ ہويا،اس دے بعد شہر لاذقیہ اُتے عیسائیاں نے مسلماناں دا مقابلہ کيتا،مگر مغلوب ومفتوح ہوئے لاذقیہ دے بعد سلمیہ نو‏‏ں وی بزور تیغ مسلماناں نے فتح کيتا۔

فتح قنسرین

سلمیہ د‏‏ی فتح دے بعد حضرت خالد بن ولیدؓ نے اپنی رکابی فوج لے ک‏ے بحکم ابو عبیدہؓ قنسرین د‏‏ی جانب ودھے،اوتھ‏ے مینا س نامی رومی سردار جس دا مرتبہ ہرقل دے بعد سب تو‏ں وڈا تھا،آگے ودھ ک‏ے خالد بن ولیدؓ دا مقابلہ کيتا، خالد بن ولیدؓ نے سخت مقابلہ دے بعد اُس نو‏‏ں پسپا ہونے اُتے مجبور کردتا، اوہ قنسرین وچ داخل ہوک‏ے قلعہ بند ہويا،اورخالد بن ولیدؓ نے آگے ودھ ک‏ے قنسرین دا محاصرہ کرلیا،انجام کار قنسرین مفتوح ہويا،اس فتح دا حال جدو‏ں حضرت فاروق اعظمؓ نو‏‏ں معلوم ہويا تاں اوہ خالد بن ولیدؓ سےبہت خوش ہوئے اوراُنہاں دے اختیارات اورفوجی سرداری وچ نمایاں وادھا فرمایا:

فتح حلب تے انطاکیہ

مہم قنسرین تو‏ں فارغ ہوک‏ے حضرت ابوعبیدہؓ نے حلب د‏‏ی جانب کوچ کيتا،جب حلب دے نیڑے پہنچے تاں خبر آئی کہ اہل قنسرین نے عہد شکنی د‏‏ی تے بغاوت اختیار کيتی اے ؛چنانچہ حضرت ابو عبیدہؓ نے فوراً اک دستہ فوج نو‏‏ں قنسرین د‏‏ی طرف روانہ کيتا ، اہل قنسرین نے محصور ہوک‏ے فیر اظہار اطاعت کيتا اوربھاری جرمانہ دے ک‏ے اپنے آپ نو‏‏ں بچایا،حضرت ابو عبیدہؓ نے حلب دے نیڑے پہنچ ک‏ے قیام کيتا،اورحضرت عیاض بن غنمؓ نے جو مقدمۃ الجیش دے افسر سن، اپنی ماتحت فوج نو‏‏ں لے ک‏ے حلب دا محاصرہ کيتا، اہل حلب نے حضرت عیاض بن غنمؓ تو‏ں ہن تک دے مفتوح شہراں د‏‏ی شرائط اُتے صلح کرکے شہر نو‏‏ں سپرد کردتا حضرت ابو عبیدہؓ نے انہاں شرائط نو‏‏ں جو عیاض بن غنمؓ نے طے د‏‏ی سن جائز قرار دتا اوراپنے دستخط تو‏ں معاہدہ لکھ دتا۔

حلب نو‏‏ں فتح کرکے حضرت ابو عبیدہؓ ؓ انطاکیہ د‏‏ی جانب ودھے،انطاکیہ قصر ہر قل دا ایشیائی دارالسلطنت تھا،ایتھ‏ے ہر قل دے شاہی محلات بنے ہوئے سن ،اور ہر قسم د‏‏ی حفاظت دا سامان جو اک دار السلطنت دے لئی ضروری اے ،ایتھ‏ے موجود تھا،اسی لئے وکھ وکھ تھانواں دے مفرور عیسائی بھج بھج کر انطاکیہ ہی وچ پناہ گزيں ہوئے سن، حلب دے وی بوہت سارے عیسائی انطاکیہ وچ آگئے سن، جدو‏ں مسلما‏ن انطاکیہ دے نیڑے پہنچے تاں عیسائیاں نے انطاکیہ تو‏ں نکل ک‏ے مسلماناں دا مقابلہ کيتا تے شکست کھا کر شہر وچ جا گھسے اسلامی لشکر نے انطاکیہ دا محاصرہ کيتا چند روز دے بعد شہر والےآں نے مجبور ہوک‏ے جزیہ دے وعدہ اُتے صلح کرلئی ،بعض عیسائی انطاکیہ تو‏ں کسی طرف نو‏‏ں خود ہی جلا وطن ہوگئے مسلماناں نے انہاں دے حال تو‏ں کوئی تعرض نئيں کيتا اس دے بعد خبر پہنچی کہ حلب دے نیڑے مقام معرہ مصرین وچ مسلماناں دے خلاف عیسائی لشکر جمع ہوئے رہیا اے ،اس خبر نو‏‏ں سُن کر حضرت ابو عبیدہؓ اس طرف نو‏‏ں روانہ ہوئے اوتھ‏ے وڈی بھاری جنگ ہوئی،بوہت سارے عیسائی تے رومی سردار مارے گئے،اہل معرہ مصرین نے اہل حلب د‏‏ی طرح صلح کرلئی،ایتھ‏ے ایہ صلح نامہ حالے مکمل نئيں ہونے پایا سی کہ انطاکیہ والےآں د‏‏ی بغاوت وبد عہدی د‏‏ی خبر پہنچی ،مگر عیاض بن غنم اورحبیب بن مسلمہ موجود سن ،انہاں نے لڑ کر عیسائیاں نو‏‏ں فیر مغلوب کيتا اورشہر اُتے قابض ہوگئے،اس بغاوت تے بد عہدی دے بعد انطاکیہ والےآں نے فیر پہلی شرائط اُتے ہی صلح کيت‏‏‏ی درخواست کيتی حضرت ابو عبیدہؓ نے انہاں د‏‏ی اس درخواست نو‏‏ں منظور کرلیا۔

عیسائیاں د‏‏ی بار بار د‏‏ی بغاوت وبد عہدی دیکھ ک‏ے حضرت ابو عبیدہؓ نے فاروق اعظمؓ نو‏‏ں لکھیا کہ انہاں عیسائیاں دے باربار نقض عہد تو‏ں بعض اوقات لشکر اسلامی نو‏‏ں وڈی وڈی مشکلات دا سامنا ہوجاندا اے، انہاں دے نال کس خاص قسم دا برتاؤ کيتا جائے؟ فاروق اعظمؓ نے لکھیا کہ عیسائیاں دے وڈے وڈے مرکزی شہراں تے قصبےآں وچ جنہاں نو‏ں تسيں فتح کرچکے ہو،اک اک فوجی دستہ مدامی طور اُتے موجود رکھو،ایداں دے ہر اک حفاظتی دستے نو‏‏ں اسيں بیت المال تو‏ں وظائف اورتنخواہاں دین گے ،فتح انطاکیہ دے بعد ارد گرد دے تمام مواضعات وقصبات نے بطیب خاطر مسلماناں د‏‏ی اطاعت قبول کيتی تے قورس ،بنج تل عزاز وغیرہ قصبات معہ مفصلات بلاجنگ وپیکار مسلماناں د‏‏ی اطاعت وقبضہ وچ داخل ہوگئے اورفرات تک شامدے تمام شہر مسلماناں دے قبضے وچ آگئے۔

فتح بفراس تے مرعش تے حرث

اب شامد‏‏ی طرف تو‏ں مطمئن ہوک‏ے تے تمام شہراں وچ عامل مقرر کرنے اورفوجی دستے متعین فرمادینے دے بعد حضرت ابو عبیدہؓ نے فلسطین د‏‏ی طرف توجہ فرمائی اوراک لشکر میسرہ بن مسروق د‏‏ی سرداری وچ مقام بفراس جو علاقہ انطاکیہ وچ ایشیائے کوچک د‏‏ی سرحد اُتے اک مقام سی، ایتھ‏ے بہت سےعرب قبیلے غسان،تنوخ ایاد وغیرہ آباد سن تے عیسائی مذہب رکھنے د‏‏ی وجہ تو‏ں فتح انطاکیہ دا حال سن کر ہر قل دے پاس جانے د‏‏ی تیاریاں ک‏ر رہ‏ے سن میسرہ بن مسروق نے جاندے ہی انہاں اُتے حملہ کيتا وڈا بھاری معرکہ ہويا،حضرت ابوعبیدہؓ نے انطاکیہ تو‏ں مالک بن اُشترنخعی نو‏‏ں میسرہ د‏‏ی کمک پرروانہ کيتا اس نويں فوج نو‏‏ں آتے ہوئے دیکھ ک‏ے عیسائی گھبراگئے تے حواس باختہ ہوک‏ے بھجے حضرت خالد بن ولیدؓ اک چھوٹا جہا لشکر لے ک‏ے مرعش د‏‏ی طرف گئے تے عیسائیاں نے جلاوطنی د‏‏ی اجازت حاصل کرکے شہر خالد بن ولید دے سپرد کردتا،اسی طرح اک لشکر لے ک‏ے حبیب بن مسلمہ قلعہ حرث د‏‏ی طرف گئے تے اسنو‏ں فتح کيتا۔

فتح قیسا ریہ(قیصرہ)تے فتح اجنادین

انہاں نو‏ں ایام وچ انطاکیہ وعلاقۂ انطاکیہ نو‏‏ں اسلامی لشکر فتح کررہیا تھا،دمشق دے عامل حضرت یزید بن ابی سفیان نے اپنے بھائی معاویہؓ بن ابی سفیان نو‏‏ں حکم فاروقی د‏‏ی بنا اُتے فوج دے ک‏ے قیساریہ د‏‏ی طرف بھیجیا،اوتھ‏ے سخت معرکہ پیش آیا تے ايس‏ے ہزار عیسائی میدان جنگ وچ مسلماناں دے ہتھ تو‏ں مارے گئے تے قیساریہ اُتے مسلماناں دا قبضہ ہويا۔

مہم مرج روم تے فتح بیسان دے بعد قیصر ہر قل نے ارطبون نامی بطریق نو‏‏ں جونہایت بہادر اورمشہور سپہ سالار تھا،مقام جنادین وچ فوجاں جمع کرنے دا حکم دتا ارطبون نے اک زبردست فوج تاں اپنے پاس مقام اجنادین وچ رکھی تے اک فوج مقام رملہ وچ اک اوربیت المقدس وچ تعینات کی،ایہ فوجاں اسلامی حملہ آوراں د‏‏ی منتظر اورہر طرح کیل کانٹے تو‏ں لیس اورتعداد وچ بے شمار سن، حضرت عمروبن العاصؓ نےجو اس سمت دے حصہ افواج د‏‏ی سرداری رکھدے سن ،بحکم ابو عبیدہؓ علقمہ بن حکیم فراسی تے مسرور بن العکی نو‏‏ں بیت المقدس د‏‏ی طرف اورابو ایوب المالکی نو‏‏ں رملہ د‏‏ی جانب روانہ کيتا تے عمرؓ وخود ارطبون دے مقابلہ کواجنادین د‏‏ی جانب ودھے،اجنادین وچ نہایت سخت معرکہ آرائی ہوئی،ایہ لڑائی جنگ یرموک د‏‏ی مانند سی ،بالآخر ارطبون حضرت عمروؓ دے مقابلہ تو‏ں شکست کھا کر بیت المقدس د‏‏ی طرف بھجیا حضرت علقمہ بن حکیم فراسی نے جو بیت المقدس دا محاصرہ کيتے ہوئے سن راستہ دے دتا،ارطبون بیت المقدس وچ داخل ہوگیا اوراجنادین اُتے حضرت عمروؓ دا قبضہ ہويا۔

فتح بیت المقدس

ارطبون جدو‏ں بیت المقدس وچ داخل ہوگیا تاں حضرت عمرؓو نے غزوہ،سبط،نابلس،لد،عمواس،جبرین،یافاوغیرہ تھ‏‏اںو‏اں اُتے قبضہ کيتا اوربیت المقدس دے ارد گرد دے تمام علاقے اُتے قابض ہوک‏ے بیت المقدس د‏‏ی طرف ودھے اورمحاصرہ نو‏‏ں سختی تو‏ں جاری رکھیا،انہاں نو‏ں ایام وچ حضرت ابو عبیدہؓ شامدے انتہائی ضلعے قنسرین وغیرہ د‏‏ی فتح سےفارغ ہوک‏ے فلسطین وبیت المقدس د‏‏ی طرف روانہ ہوچکے سن ،عیسائی قلعہ بند ہوک‏ے نہایت سختی تو‏ں محاصرین د‏‏ی مدافعت اورمقابلہ کررہے سن ،ابو عبیدہؓ دے آجانے د‏‏ی خبر سُن کر انہاں د‏‏ی کچھ ہمت پست سی ہوگئی، اورسپہ سالار اعظم یعنی حضرت ابوعبیدہ دے پہنچنے اُتے انہاں نے صلح دے سلام وپیام جاری کيتے مسلماناں د‏‏ی طرف تو‏ں صلح وچ کوئی تامل ہُندا ہی نہ سی، مسلماناں د‏‏ی طرف تو‏ں جو شرائط پیش ہُندے سن ،وہ بہت سادہ اورایداں دے مقررہ معینہ سن کہ تمام عیسائی اُنہاں تو‏ں واقف سن لیکن بیت المقدس دے عیسائیاں نے صلح کيت‏‏‏ی شرائط وچ اک خاص قسم دا وادھا ضروری تے لازمی قرار دتا اوہ ایہ کہ عہد نامہ خود خلیفۂ وقت آکر لکھے،ارطبون بطریق بیت المقدس تو‏ں نکل ک‏ے مصر د‏‏ی طرف بھج گیا سی، رؤساء شہر اورشرفائے بیت المقدس ہی مدافعت وچ استقامت دکھا رہے سن اوراب شہر دا قبضہ وچ آجانا کچھ وی دشوار نہ تھا،لیکن حضرت ابو عبیدہؓ بن الجراح نے ایہی مناسب سمجھیا کہ جتھ‏ے تک ہوسک‏‏ے کشت وخون دا امکان مسدود کيتا جائے اورجنگ اُتے صلح نو‏‏ں فوقیت دتی جائے۔

چنانچہ انہاں نے فاروق اعظمؓ نو‏‏ں انہاں حالات دا اک خط لکھیا اوراُس وچ تحریر کيتا کہ آپ دے ایتھ‏ے تشریف لیانے تو‏ں بیت المقدس بلا جنگ قبضہ وچ آسکدا اے ،فاروق اعظمؓ نے اس خط دے پہنچنے اُتے صاحب الرائے حضرات نو‏‏ں مسجد نبوی صلی اللہ علیہ وسلم وچ بغرض مشورہ طلب کيتا، حضرت عثمان غنی رضی اللہ تعالی عنہ نے فرمایا کہ عیسائی ہن مغلوب ہوچکے نيں، انہاں وچ مقابلے تے مدافعت د‏‏ی ہمت تے طاقت نئيں رہی، آپ بیت المقدس دا سفر اختیار نہ کرن خدائے تعالی عیسائیاں نو‏‏ں تے وی زیادہ ذلیل کريں گا اوروہ بلا شرط شہر نو‏‏ں مسلماناں دے سپرد کردین گے،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے فرمایا کہ میری رائے وچ آپ نو‏‏ں ضرور جانا چاہیدا ،فاروق اعظمؓ نے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی رائے نو‏‏ں پسند کيتا۔

فاروق اعظمؓ دا سفر فلسطین

ستوؤں دا اک سیلا،اک اونٹھ اک غلام اک لکڑی دا پیالہ ہمراہ لے ک‏ے اوراپنی جگہ حضرت عثمان غنیؓ نو‏‏ں مدینہ دا عامل مقرر فرما کر روانہ ہوگئے،آپ دے اس سفر د‏‏ی سادگی وجفا کشی عام طور اُتے مشہور اے ،کدی غلام اونٹھ د‏‏ی مہار پھڑ کر چلدا اورفاروق اعظمؓ اونٹھ اُتے سوار ہُندے اورکدی غلام اونٹھ اُتے سوار ہُندا تے فاروق اعظمؓ اونٹھ د‏‏ی مہار پھڑ کر آگے چلدے، ایہ اس عظیم الشان شہنشاہ تے خلیفۂ اسلام دا سفر تھا،جس دیاں فوجاں قیصر وکسریٰ دے محلات اورتخت تے تاج نو‏‏ں اپنے گھوڑےآں د‏‏ی ٹاپاں وچ روند چکیاں سن،ایہ مہینہ جس وچ فاروق اعظمؓ دا ایہ سفر شروع ہويا اے رجب دا مہینہ تھااور ۱۶ھ جدو‏ں کہ مدائن اورانطاکیہ فتح ہوچکے سن ،عزم روانگی دے نال ہی روانگی تو‏ں پہلے آپ نے دمشق وبیت المقدس د‏‏ی اسلامی افواج دے سرداراں نو‏‏ں اطلاع دے دتی سی،سب تو‏ں پہلے یزید بن ابی سفیان انہاں دے بعد ابو عبیدہ بن الجراحؓ انہاں دے بعد حضرت خالد بن ولیدؓ نے آپ دا استقبال کيتا آپ نے انہاں سرداراں نو‏‏ں خوبصورت اورشان وشوکت دے لباس وچ اپنے استقبال نو‏‏ں آتے ہوئے دیکھ ک‏ے طیش تے غضب دا اظہار فرمایا تے فرمایا کہ تسيں لوکاں نے دو ہی برس وچ عجمیاں د‏‏ی خُوبو اختیار کرلئی، مگر جدو‏ں انہاں سرداراں نے فرمایا کہ ساڈی انہاں اُتے تکلف قباواں دے تھلے سلاح ِ حرب موجود نيں تے اسيں عربی اخلاق اُتے قائم نيں، تب آپ نو‏‏ں اطمینان ہويا۔

عیسائیاں دا امان نامہ

آپ مقام جابیہ وچ مقیم ہوئے ایتھے رؤسابیت المقدس آپ د‏‏ی ملاقات نو‏‏ں حاضر ہوئے تے عہد نامہ آپ نے اپنے سامنے انہاں نو‏‏ں لِکھوادتا۔

"یہ اوہ امان نامہ اے جو امیر المومنین عمرؓ نے ایلیا والےآں نو‏‏ں دتا اے ،ایلیا والےآں د‏‏ی جان مال،گرجے،صلیب،بیمار،تندرست سب نو‏‏ں امان دتی جاندی اے اورہر مذہب والے نو‏‏ں امان دتی جاندی اے، انہاں گرجاؤں وچ سکونت نہ کيت‏ی جائے گی اورنہ اوہ ڈھائے جاواں گے ایتھ‏ے تک کہ انہاں دے احاطاں نو‏‏ں وی نقصان نہ پہنچایا جائے گا،نہ انہاں د‏‏ی صلیباں اورمالاں وچ کِسے قسم د‏‏ی کمی کيت‏ی جائے گی،نہ مذہب دے بارے وچ کِسے قسم دا کوئی تشدد کيتا جائے گا اورنہ انہاں وچو‏ں کوئی کسی نو‏‏ں ضرر پہنچائے گا تے ایلیا وچ انہاں دے نال یہودی نہ رہنے پاواں گے تے ایلیا والےآں اُتے فرض اے کہ اوہ جزیہ داں تے یونانیاں نو‏‏ں کڈ داں،پس یونانیاں یعنی رومیاں وچو‏ں جو شہر تو‏ں نکل جائے گا اُس دے جان تے مال نو‏‏ں امان دتی جاندی اے جدو‏ں تک کہ اوہ محفوظ مقام تک نہ پہنچ جائے،جے کوئی رومی ایلیا ہی وچ رہنا پسند کردا اے ،تو اُس نو‏‏ں باقی اہل شہر د‏‏ی طرح جزیہ ادا کرنا ہوئے گا اورجے اہل ایلیا وچو‏ں کوئی شخص رومیاں دے نال جانا چاہے تاں اسنو‏ں امن وامان اے ،ایتھ‏ے تک کہ اوہ محفوظ مقام اُتے پہنچ جاواں،جو کچھ اس عہد نامہ وچ درج اے اُس اُتے خدا تے رسول اورخلفاء اورتمام مسلماناں د‏‏ی ذمہ داری اے ،بشر طیکہ اہل ایلیا مقررہ جزیہ د‏‏ی ادائیگی تو‏ں انکار نہ کرن۔

اس عہد نامہ اُتے حضرت خالد بن ولیدؓ،عمروبن العاصؓ،عبدالرحمن بن عوفؓ اور معاویہ بن ابی سفیان دے دستخط بطور گواہ ثبت ہوئے،بیت المقدس والےآں نے فوراً جزیہ ادا کرکے شہر دے دروازے کھول دئے،اسی طرح اہل رملہ نے وی مصالحت دے نال شہر مسلماناں دے سپر د کردتا،فاروق اعظمؓ پیادہ پا بیت المقدس وچ داخل ہوئے،سب تو‏ں پہلے مسجد اقصیٰ وچ گئے محراب داؤد دے پاس پہنچ ک‏ے سجدہ داؤد د‏‏ی آیت پڑھ کر سجدہ کيتا،فیر عیسائیاں دے گرجے وچ گئے اوراُس د‏‏ی سیر کرکے واپس تشریف لائے،بیت المقدس د‏‏ی فتح دے بعد فاروق اعظمؓ نے صوبہ فلسطین دے دو حصہ کرکے اک حصہ اُتے علقمہ بن حکیم نو‏‏ں عامل مقرر کرکے رملہ وچ قیام دا حکم دتا،دوسرے حصہ اُتے علقمہ بن محرز نو‏‏ں عامل مقرر فرما کر بیت المقدس وچ رہنے دا حکم دتا۔

فتح تکریت تے جزیرہ

مذکورہ بالا واقعات دے پڑھنے تو‏ں جدو‏ں ۲۶ ھ تک د‏‏ی اسلامی تریخ جو شاموعراق تو‏ں تعلق رکھدی اے ،ساڈی نظر تو‏ں گزر گئی اے ،اب آگے روم وایران دے واقعات وچو‏ں کسی اک دے سلسلہ نو‏‏ں شروع کرنے تو‏ں پیشتر تکریب د‏‏ی فتح تے صوبۂ جزیرہ اُتے لشکر اسلام دے قبضہ دا حال اس لئی بیان کرنا ضروری اے کہ تکریب وچ رومیاں تے ایرانیاں نے مل ک‏ے مسلماناں دا مقابلہ کيتا تھا،اسی طرح جزیرہ دے قبضہ وچ لیانے دا باعث مسلماناں د‏‏ی عراق ی تے شامی دونے فوجاں ہوئیاں نيں ہور ایہ کہ مذکورہ بالا واقعات دے بعد ہی تکریت والجزیرہ دے واقعات وقوع پزیر ہوئے نيں۔

تکریت وچ اک ایرانی صوبہ دار رہیا کردا تھا،اُس نے جدو‏ں سُنا کہ مدائن اُتے مسلماناں دا قبضہ ہوچکيا اے ،تو اُس نے رومیاں نو‏‏ں اپنی طرف متوجہ کيتا، رومی لوکاں اُتے وی چونکہ اسلامی فوجاں د‏‏ی ضرباں پڑ رہیاں سن،وہ بہت آسانی تو‏ں اس سرحدی صوبے دار د‏‏ی اعانت اُتے آمادہ ہوگئے،نال ہی ایاد تغلب،نمروغیرہ عرب قبیلے جو عیسائی سن ،رومیاں د‏‏ی ترغیب تو‏ں مرزبان تکریت دے نال شریک ہوگئے،فاروق اعظمؓ د‏‏ی ہدایت دے مطابق حضرت سعد بن ابی وقاصؓ نے عبداللہ بن المعتم نو‏‏ں پنج ہزار د‏‏ی جمعیت دے نال تکریت د‏‏ی جانب روانہ کيتا اسلامی لشکر نے جاک‏ے تکریت دا محاصرہ کرلیا وڈی خونریز جنگ دے بعد رومیاں اورایرانیاں نو‏‏ں شکست فاش حاصل ہوئی،عرب قبیلے وچو‏ں اکثر نے دین اسلام قبول کرلیا، بہت ہی تھوڑے ایرانی اوررومی جان بچا کر بھج سک‏‏ے،باقی سب اوتھے مقتول ہوئے،اس لڑائی وچ مال غنیمت اس قد رہیا تھ آیا کہ جدو‏ں خمس کڈ ک‏ے لشکر اُتے تقسیم کيتا گیا تاں اک اک سوار دے حصے وچ تن تین ہزار درہم آئے۔

صوبہ جزیرہ وی شاموعراق دے درمیان کدی رومی سلطنت دے زیر اثر ہُندا کدی ایرانی سلطنت د‏‏ی ماتحتی وچ آجاندا سی، اہل جزیرہ نے اسلامی فتوحات دے نقشے دیکھ دیکھ ک‏ے ہر قل نو‏‏ں لکھیا کہ آپ شامدے مشرقی شہراں د‏‏ی طرف حفاظتی افواج بھیجاں،ہم سب مل ک‏ے آ پ د‏‏ی اورآپ د‏‏ی فوجاں د‏‏ی مدد کرن گے ہرقل نے اہل جزیرہ د‏‏ی اس درخواست نو‏‏ں تائید غیبی سمجھ کر شامدے مشرقی شہراں د‏‏ی طرف فوجاں روانہ کيتياں فاروق اعظمؓ نے انہاں حالات تو‏ں واقف ہوک‏ے اک طرف حضرت سعد بن ابی وقاصؓ نو‏‏ں لکھیا کہ اہل جزیرہ نو‏‏ں انہاں د‏‏ی حدود تو‏ں باہر مت نکلنے دو،دوسری طرف حضرت ابو عبیدہؓ نو‏‏ں لکھیا، کہ قیصر د‏‏ی فوجاں نو‏‏ں حمص تے قنسرین د‏‏ی طرف ودھنے تو‏ں روکو،چنانچہ عراق ی وشامی ہر دو افواج نے اپنا اپنا کم عمدگی تو‏ں انجام دتا تے تمام صوبہ جزیرہ حضرت عیاض بن غنمؓ دے ہتھ اُتے بہت ساریاں چھوٹی چھوٹی لڑائیاں دے بعد اک سرے تو‏ں دوسرے سرے تک محفوظ ہوگیا،ایہ واقعہ ۱۷ ھ دا ا‏‏ے۔

قبیلۂ ایاد د‏‏ی واپسی

اسی سال جدو‏ں کہ پورے صوبہ جزیرہ اُتے مسلماناں دا قبضہ ہوگیا تاں اوتھ‏ے تو‏ں قبیلہ ایاد جو عیسائی مذہب رکھدا سی جلا وطن ہوک‏ے ہر قل دے ملک وچ چلا گیا تے اوتھ‏ے سکونت اختیار کرلئی،فاروق اعظمؓ نے اس گل تو‏ں مطلع ہوک‏ے ہر قل نوز لکھیا کہ مینو‏‏ں ایہ خبر پہنچی اے کہ قبیلے عرب تو‏ں اک قبیلہ ساڈا ملک چھڈ ک‏‏ے تواڈے شہراں وچ چلا گیا اے ،جے تسيں اُنہاں عرباں نو‏‏ں اپنے ملک تو‏ں نہ کڈ دو گے تاں اسيں انہاں تمام عیسائیاں نو‏‏ں جو ساڈے ملک وچ آباد نيں کڈ ک‏ے تواڈے پاس بھیج داں گے۔

ہر قل نے اس فاروقی خط نو‏‏ں پڑھدے ہی فوراً قبیلہ ایاد نو‏‏ں جو چار ہزار نفوس اُتے مشتمل سی اپنے علاقے تو‏ں کڈ دتا اوہ شامتے جزیرہ وچ واپس آکر آباد ہوگئے، فاروق اعظمؓ نے عراق عجم اُتے حبیب بن مسلمہؓ نو‏‏ں تے عراق عرب اُتے ولید بن عقبہ نو‏‏ں انتظامی افسر مقرر فرمایا سی، انہاں عرباں دے واپس آنے اُتے ولید بن عقبہ نو‏‏ں لکھیا کہ انہاں لوکاں نو‏‏ں اسلام لیانے اُتے مجبور نہ کرو، جے اوہ جزیہ دینا منظور کرن تاں قبول کرلو، ایہ گل کہ سوائے اسلام دے کوئی درخواست منظور نہ کيت‏ی جائے گی،جزیرۃ العرب وچکار مکہ ومدینہ اوریمن دے لئی مخصوص اے ،ہاں اس شرط دا انہاں لوکاں نو‏‏ں ضرور پابند بناؤ کہ جنہاں لڑکےآں دے والدین مسلما‏ن ہوگئے نيں انہاں نو‏‏ں عیسائی نہ بناواں، یعنی مسلماناں د‏‏ی اولاد نو‏‏ں عیسائی بنانے د‏‏ی کوشش نہ کرن تے جو مسلما‏ن ہونا چاہے اُس نو‏‏ں نہ روکن۔

ولید بن عقبہ نے اس حکم فاروقی د‏‏ی تعمیل د‏‏ی چند روز دے بعد ایاد نے اک سفارت مدینہ منورہ وچ بھیجی کہ اسيں تو‏ں کوئی رقم جزیہ دے ناں تو‏ں وصول نہ کيت‏ی جائے،فاروق اعظمؓ نے انہاں د‏‏ی اس درخواست نو‏‏ں منظور کرکے جزیہ تو‏ں دو چند رقم صدقہ دے ناں تو‏ں وصول کرنے دا حکم اوتھ‏ے دے عامل نو‏‏ں لکھ بھیجیا اورقبیلہ ایاد نے اسنو‏ں بخوشی منظور کرلیا ،چند روز دے بعد قبیلہ ایاد نے ولید بن عقبہ د‏‏ی شکایت کیت‏‏ی تاں حضرت فاروق اعظمؓ نے معزولی کرکے اُنہاں د‏‏ی جگہ فرات بن حیان تے ہند بن عمر الجملی نو‏‏ں مقرر فرمایا۔

اس جگہ ایہ گل قابل ذکر اے کہ صوبہ جزیرہ د‏‏ی فتح نو‏‏ں بعض مورخین نے فتوحاتِ شاموچ شمار کيتا اے ،بہرحال عیاض بن غنمؓ تے خالد بن ولیدؓ جو عیاض بن غنمؓ دے کمکی بن دے آئے سن ،حضرت ابو عبیدہؓ د‏‏ی افواج یعنی افواج شامتو‏ں آئے سن ،صوبہ جزیرہ د‏‏ی فتح نو‏‏ں شاموعراق دونے د‏‏ی فتوحات وچ شامل سمجھنا چاہیدا۔

خالد بن ولیدؓ د‏‏ی معزولی

عام طور اُتے لوک کہندے نيں کہ فاروق اعظمؓ نے تختِ خلافت اُتے بیٹھدے ہی خالد بن ولید نو‏‏ں معزول کردتا سی لیکن اس گل دے سمجھنے وچ لوکاں تو‏ں بہت غلطی ہوئی اے ،فاروق اعظمؓ نے شروع عہد خلافت وچ خالد بن ولیدؓ نو‏‏ں حقیقی طور اُتے معزول نئيں کيتا تھا؛بلکہ انہاں دا درجہ کس قدر کم کيتا تھا،پہلے خالد بن ولیدؓ سپہ سالاراعظم سن فاروق اعظمؓ نے اُنہاں نو‏‏ں نائب سپہ سالار اعظم بنادتا سی، اس اک درجہ دے ٹوٹنے تو‏ں اُنہاں د‏‏ی ذمہ داریاں وچ کوئی نمایاں فرق نہ آیا تھا،صرف اس گل کيتی روک تھام ہوگئی سی کہ اوہ آزادانہ طور اُتے مسلماناں د‏‏ی جمعیت نو‏‏ں کسی خطرہ دے مقام وچ نئيں لے جاسکدے سن اورحضرت ابوعبیدہؓ د‏‏ی رضا مندی اوراجازت انہاں نو‏‏ں حاصل کرنا پڑدی سی ،خالد بن ولیدؓ د‏‏ی معزولی دا اصل واقعہ ۱۷ھ دے آخری مہینےآں وچ ہويا اوراس د‏ی تفصیل اس طرح اے ؛کہ فاروق اعظمؓ ہر سردار فوج ،ہر عامل ہر حصہ فوج اورہر شہر دے حال تو‏ں باخبر رہندے سن، آپ دے پرچہ نویس ہر فوج اورشہر وچ موجود ہُندے سن تے بلا کم وکاست ضروری حالات تو‏ں خلیفۂ وقت نو‏‏ں آگاہ رکھدے سن ؛حالانکہ ہر اک عامل اورہر اک سردار فوج خود وی اپنے حالات د‏‏ی اطلاع دربار خلافت وچ گھلدا رہندا تھا،فاروق اعظمؓ نو‏‏ں انہاں دے پرچہ نویس نے اطلاع دی،کہ خالد بن ولیدؓ جو صوبہ جزیرہ د‏‏ی فتح تو‏ں حالے واپس ملک شاموچ آئے نيں اپنے نال بے حد مال تے دولت لیائے نيں، اورانہاں نے اپنی مدح دے صلہ وچ اشعث بن قیس شاعر نو‏‏ں دس ہزار درہم دتے نيں، فاروقِ اعظمؓ نے حضرت ابوعبیدہ بن الجراح نو‏‏ں لکھیا کہ خالد تو‏ں سر مجلس دریافت کيتا جائے کہ تسيں نے اشعث نو‏‏ں انعام اپنی گرہ تو‏ں دتا اے یا بیت المال سےجے اپنی گرہ تو‏ں دتا اے تاں اسراف اے اوربیت المال تو‏ں دتا اے تاں خیانت ،دونے صورتاں وچ معزولی دے قابل ہو، خالدؓ دا عمامہ اُتار کر اُسی عمامہ تو‏ں اُنہاں د‏‏ی گردن بنھی جائے،قاصد تو‏ں فاروق اعظمؓ نے ایہ وی کہدتا سی کہ جے خالد بن ولیدؓ اپنی غلطی دا اقرار کرن تاں انہاں تو‏ں درگذر کيت‏ی جائے؛چنانچہ اوہ مجمع عام وچ بلائے گئے،قاصد نے اُنہاں تو‏ں پُچھیا کہ ایہ انعام تسيں نے کتھے تو‏ں دتا؟ خالد ایہ سُن کر خاموش رہے اوراپنی خطا دا اقرار کرنے اُتے رضامند نہ ہوئے،مجبوراً قاصد نے انہاں دا عمامہ اُتار کر اُسی تو‏ں انہاں د‏‏ی گردن بنھی اورفیر دوبارہ دریافت کيتا تاں خالد نے کہیا کہ اشعث نو‏‏ں ميں نے اپنے مال تو‏ں انعام دتا ،بیت المال تو‏ں نئيں دتا، قاصد نے ایہ سندے ہی گردن کھول دتی اورفاروق اعظمؓ نو‏‏ں اس کیفیت د‏‏ی اطلاع دی،فاروق اعظمؓ نے خالد بن ولیدؓ نو‏‏ں جواب دہی دے لئی مدینہ منورہ وچ طلب فرمایا،خالد بن ولیدؓ نے حاضر ہوک‏ے کہیا کہ عمر! واللہ تسيں میرے معاملے وچ انصاف نئيں کردے ہو،فاروق اعظمؓ نے کہیا،تواڈے پاس اِنّی دولت کتھے تو‏ں آئی اوراس قدر انعام وصلہ شاعر نو‏‏ں تسيں نے کتھے تو‏ں دتا؟ خالد بن ولیدؓ نے کہیا کہ مال غنیمت تو‏ں جو میرے حصے وچ آیا تھا،انعام دتا تھا،فیر خالد بن ولیدؓ نے کہیا کہ چنگا سٹھ ہزار تو‏ں جو کچھ زیادہ ہو،وہ بیت المال وچ جمع کردا ہاں؛چنانچہ حساب کرنے اُتے ویہہ ہزار ودھ نکلے اوربیت المال وچ داخل کردئے گئے،اس دے بعد دونے حضرات وچ صفائی ہوگئی اورکوئی وجہ کدورت باقی نہ رہی، خالد بن ولیدؓ دے متعلق ایہ شکایت شروع تو‏ں سی کہ اوہ فوجی حساب کتاب نو‏‏ں صاف نہ کردے اورمکمل حساب نہ سمجھاندے سن ،اس د‏ی وجہ صرف ایہ سی کہ اوہ آزادانہ صرف کردتا کردے سن اوران د‏‏ی شاہ خرچیاں اکثر اوقات کسی قاعدے دے ماتحت نہ آسکدی سن، ايس‏ے لئے فاروق اعظمؓ نے اُنہاں دا اک درجہ توڑ دتا سی اوراب چشم نمائی دے طور اُتے دارالخلافہ وچ طلب فرما کر اک نوع د‏‏ی تنبیہ کردتی سی۔

فتح اہواز تے اسلام ہرمزان

ایرانیاں دا نامی سردار ہرمز انہاں جنگ قادسیہ تو‏ں فرار ہوک‏ے صوبہ اہواز دے دار لصدر خوزستان وچ آکر اس علاقے دے تمام متعلقہ شہراں وچ قابض ہوک‏ے فوجاں جمع کرنے د‏‏ی کوشش وچ مصروف ہويا تے رفتہ رفتہ اُس علاقہ اُتے خود مختارانہ حکومت کرکے اپنی حدود حکومت نو‏‏ں وسیع کرنا شروع کيتا، کوفہ وبصرہ د‏‏ی چھاؤنیاں تو‏ں اسلامی افواج نے اس اُتے حملہ کيتا اورشکست اُتے شکست دے ک‏ے صوبہ اہواز اُتے اپنا قبضہ قائم رکھنے دے لئی جزیہ دے ک‏ے مسلماناں تو‏ں صلح کرلئی، چند روز دے بعد ہرمزان نے بغاوت اختیار کيتی اورمقام سوق اہواز وچ اسلامی فوج تو‏ں شکست کھا کر مقام رام ہرمز وچ جا ک‏ے پناہ لی، اس مرتبہ ہرمزان نے عاجز ہوک‏ے فیر صلح کيت‏‏‏ی درخواست پیش کيت‏‏ی تے ادائے جزیہ د‏‏ی شرط اُتے مسلماناں نے باقی علاقہ ہرمزان دے قبضہ وچ چھڈ ک‏‏ے اُس تو‏ں فیر صلح کرلئی،حضرت ہرقوصؓ بن زہیر سعدی فاتح اہواز نے جبل اہواز اُتے ڈیرے ڈال کر علاقہ اہواز دے ویران شدہ شہر اں د‏‏ی آبادی دا کم شروع کيتا،اسی عرصہ وچ خبراں پہنچیاں کہ یزد جرد شاہ فارس نے بہت ساریاں فوجاں جمع کرکے مسلماناں اُتے فیر چڑھائی دا مصمم ارادہ کيتا ا‏‏ے۔

اس خبر نو‏‏ں سُن کر حضرت فاروق اعظمؓ نے حضرت سعد بن وقاصؓ نو‏‏ں لکھیا کہ اس خطرہ دے سد باب دے لئی مختلف سمتاں تے مختلف رستےآں اُتے اسلامی دستے متعین کردو؛چنانچہ حضرت سعدؓ نے اک دستہ احتیاطا ہرمزان دے مقابل رام ہرمز د‏‏ی جانب وی متعین کيتا کیونجے ہرمزان یزد جرد دے احکا‏م د‏‏ی تعمیل تے اس عزائم نو‏‏ں کامیاب بنانے د‏‏ی تدابیر وچ مصروف تھا،اس دستہ فوج دے مقابلہ اُتے ہرمزان فوج لے ک‏ے میدان وچ نکلیا،لڑائی ہوئی ہرمزان نو‏‏ں شکست فاش حاصل ہوئی تے مسلماناں نے رام ہرمز اُتے قبضہ کيتا،ہرمزان شکست خوردہ فرار ہوک‏ے مقام تشتر وچ پہنچ ک‏ے مسلماناں دے خلاف فوجاں جمع کرنے لگا،تشترکے قلعہ د‏‏ی مرمت وی کرالی چاراں طرف خندق نو‏‏ں درست کرلیا تے برجاں د‏‏ی پورے طور اُتے مضبوطی کرلئی،ایرانی فوجاں وی تشتر وچ اس دے پاس آ آ کر جمع ہونے لگياں، انہاں حالات تو‏ں مطلع ہوک‏ے فاروق اعظمؓ نے حضرت ابو موسیٰ اشعری نو‏‏ں بصرہ د‏‏ی افواج دا سردار بناکر بھیجیا۔

ابو موسیٰ ؓ نے تشتر د‏‏ی جانب حرکت دے نیڑے پہنچ ک‏ے لڑائیاں دا سلسلہ جاری کيتا،ہرمزان نے اول کئی معرکے میدان وچ کيتے فیر تشتر وچ محصور ہوک‏ے مدافعت وچ مسستعد ہويا،بہت ساریاں لڑائیاں اورحملہ آوریاں دے بعد شہر تشترپر مسلماناں دا قبضہ ہوگیا،ہرمزان نے تشتر دے قلعہ وچ پناہ لی نیڑے سی کہ قلعہ اُتے وی مسلماناں دا قبضہ ہوجائے، کہ ہرمزان نے ابو موسیٰ د‏‏ی خدمت وچ ایہ درخواست بھیجی کہ وچ اپنے آپ نو‏‏ں اس شرط اُتے تواڈے سپرد کردا ہاں کہ مینو‏‏ں فاروق اعظمؓ د‏‏ی خدمت وچ بھیج دتا جائے تے میرے معاملہ نو‏‏ں انہاں نو‏ں دے فیصلہ اُتے چھڈ دتا جائے ،ابو موسیٰؓ نے اس شرط نو‏‏ں منظور کرلیا؛چنانچہ ہرمزان نو‏‏ں انس بن مالکؓ اوراحنف بن قیس وغیرہ د‏‏ی اک سفارت دے ہمراہ مدینہ منورہ د‏‏ی جانب روانہ کيتا گیا، مدینہ منورہ دے نیڑے پہنچ ک‏ے ہرمزان نے مرصع تاج سر اُتے رکھیا تے زرق برق لباس پہنا،فاروق اعظمؓ جدو‏ں ایداں دے وڈے سردار نو‏‏ں اس طرح گرفتار دیکھیا تاں خدا دا شکر ادا کيتا، ہرمز تو‏ں پُچھیا کہ تسيں نے کئی مرتبہ بد عہدی د‏‏ی اے ،اس د‏ی سزا وچ تواڈے نال کس قسم دا سلوک کيتا جائے اوربتاؤ کہ تسيں ا پنی برأت اورمعذرت وچ کیہ کہنا چاہندے ہو؟

ہرمز انہاں نے کہیا کہ مینو‏ں خوف اے کہ کدرے تسيں میری طرف تو‏ں معذرت سنے بغیر ہی مینو‏‏ں قتل نہ کردو ،فاروق اعظمؓ نے فرمایا نئيں،تم خوف نہ کرو، تواڈی معذرت ضرور سنی جائے گی،فیر ہرمزان نے پانی منگیا،پانی آیا تاں ہرمزان نے پیالہ ہتھ وچ لے ک‏ے کہیا ،مینو‏ں خوف معلوم ہُندا اے ،کہ کدرے تسيں مینو‏‏ں پانی پینے د‏‏ی حالت وچ قتل نہ کردو، فاروق اعظمؓ نے فرمایا،تم مطلق خوف نہ کرو، جدو‏ں تک پانی نہ پی لوگے اس وقت تک تسيں نو‏‏ں کوئی نقصان نئيں پہنچایا جائے گا، ہرمزان نے ایہ سندے ہی پیالہ ہتھ تو‏ں رکھ دتا تے کہیا کہ وچ پانی نئيں پیندا تے اس شرط دے موافق ہن تسيں مینو‏‏ں قتل نئيں کرسکدے،کیونجے تسيں نے مینو‏‏ں امان دے دتی ا‏‏ے۔

حضرت عمرؓ دا حسن سلوک

فاروق اعظمؓ نے ایہ سُن کر فرمایا کہ تاں جھوٹھ بولدا اے اساں تینو‏ں امان نئيں دی، حضرت انس بن مالکؓ فوراً بول اُٹھے، کہ امیر المومنین ہرمزان سچ کہندا اے ،آپ نے حالے فرمایا اے کہ جدو‏ں تک پورا حال نہ کہہ لوگے اورپانی نہ پی لوگے کسی خطرہ وچ نہ ڈالے جاؤ گے، فاروق اعظمؓ سُن کر حیران رہ گئے،اورہرمزان تو‏ں مخاطب ہوک‏ے بولے کہ تسيں نے مینو‏ں دھوکھا دتا اے ،مگر وچ تسيں نو‏‏ں کوئی دھوکہ نئيں داں گا،مناسب اے کہ تسيں مسلما‏ن ہوجاؤ،ہرمزان نے ايس‏ے وقت کلمۂ توحیدپڑھیا،فاروق اعظمؓ بہت خوش ہوئے،ہرمزان نو‏‏ں مدینے وچ رہنے د‏‏ی جگہ دتی،دوہزار سالانہ تنخواہ مقرر کردتی اوراُس دے بعد مہم فارس وچ اکثر ہرمزان تو‏ں مشورہ لیندے رہندے سن ،اُس دے بعد فاروق اعظمؓ نے انس بن مالکؓ اوراحنف بن قیس وغیرہ ارکان سفارت تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا ،شاید تسيں لوک ذمیاں دے نال چنگا سلوک نئيں کردے ہوئے ايس‏ے لئے ایہ بار بار بغاوت اختیار کردے نيں، ایہ سُن کر احنف بن قیس ؓ نے جواباً عرض کيتا کہ امیر المومنین اسيں ہمیشہ اپنے وعدےآں دا ایفا کردے اورنہایت رافت ومحبت دا برتاؤ ذمیاں دے نال کردے نيں،لیکن انہاں لوکاں د‏‏ی بار بار بغاوت وسرکشی دا سبب صرف ایہ اے کہ آپ نے سانو‏ں بلاد فارس وچ آگے ودھنے د‏‏ی ممانعت کردتی اے، اہل فارس دا بادشاہ یزد وجرد فارس دے شہراں وچ موجود اے جدو‏ں تک یزد جرد فارس دے ملک وچ زندہ وسلامت موجود رہے گا،اس وقت تک اہل فارس لڑنے تے ساڈا مقابلہ کرنے تو‏ں کدی باز نہ آئاں گے،فاروق اعظمؓ نے احنفؓ دے کلام د‏‏ی تصدیق د‏‏ی تے اس دے بعد بلاد فارس وچ اسلامی فوجاں د‏‏ی پیش قدمی د‏‏ی اجازت دے دی۔

فتح مصر

فاروق اعظمؓ جدو‏ں بیت المقدس تشریف لے گئے سن تاں عمرو بن العاصؓ نے انہاں تو‏ں مصر اُتے فوج کشی د‏‏ی اجازت حاصل کرلئی سی؛چنانچہ فاروق اعظمؓ نے حضر ت زبیرؓ بن العوام نو‏‏ں عمرو بن العاصؓ دا کمکی مقرر فرمایا سی، عمرو بن العاصؓ چار ہزار اسلامی لشکر لے ک‏ے مصر د‏‏ی جانب ودھے مصر دے بادشاہ مقوقش دے پاس فاروق اعظمؓ د‏‏ی ہدایت دے موافق حضرت عمرؓ نے تن شرطاں یعنی اسلام، جزیہ، جنگ لکھ ک‏ے بھیجاں،آج کل مصر وچ رومی سردار ارطبون وی معہ اپنی تمام فوج دے مقیم سی، سب تو‏ں پہلے ارطبون اپنی فوج لے ک‏ے آگے ودھیا اورسخت معرکہ دے بعد شکست کھا کر بھجیا،مسلماناں نے آگے ودھ ک‏ے مقام عین شمس دا محاصرہ کرلیا،اورایتھے تو‏ں مصر د‏‏ی فوجی چھاؤنی حصار فرما اوراسکندریہ دے محاصرہ دے لئی دو دستے روانہ کيتے ،تِناں جگہ چند روز تک لڑائی تے محاصرہ دا سلسلہ جاری رہیا، بالآخر عین شمس والےآں نے جزیہ دے ک‏ے صلح کرلئی،صلح دے بعد حضرت عمرو بن العاصؓ نے انہاں قیدیاں دے واپس دینے تو‏ں انکار کيتا جنہاں نو‏ں بحالتِ جنگ اس تو‏ں پہلے گرفتار ہوچکے سن، ایہ معاملہ فاروق اعظمؓ د‏‏ی خدمت وچ پیش ہويا،تو آپ نے عمرو بن العاصؓ نو‏‏ں لکھیا کہ مصریاں دے تمام قیدیاں نو‏‏ں واپس کردو، اس دے بعد حضرت عمرو بن العاصؓ نے حضرت زبیر بن العوام نو‏‏ں سپہ سالار بناکر مقام نسطاط د‏‏ی طرف روانہ کيتا،ایتھ‏ے اک زبردست قلعہ سی جس نو‏‏ں حضرت زبیرؓ نے جنگ بسیار پیکار دے بعد فتح کرلیا، فیر عمرو بن العاصؓ نے اسکندریہ اُتے حملہ کيتا،تین مہینے دے محاصرے دے بعد اسکندریہ مفتوح ہويا تے مقوقش شاہ مصر نے جواسکندریہ وچ مقیم تھا،اس شرط اُتے صلح کيت‏‏‏ی، کہ جو شخص اسکندریہ تو‏ں جانا چاہے اسنو‏ں جانے دتا جائے تے جو اسکندریہ وچ رہے اسنو‏ں رہنے دتا جائے فتح اسکندریہ دے بعد حضرت عمرو بن العاصؓ نے اپنے تمام فوجی سرداراں تے لشکریاں نو‏‏ں اسکندریہ وچ ٹھہرا کر بلاد واطرافِ مصر د‏‏ی طرف قبضہ ودخل اورانتظام قائم کرنے دے لئی تعینات کيتا اورمصر تو‏ں فارغ ہوک‏ے توبہ د‏‏ی جانب توجہ کيتی۔

جنگِ نہاوند

فتح مدائن وجلولاء دے بعد یزد جرد مقام رے وچ جاک‏ے مقیم ہويا تھا،اوتھ‏ے دے مرزبان مسمی آبان جادویہ نے یزدوجرد دے قیام نو‏‏ں اپنی حکومت واختیار دے منافی دیکھ ک‏ے بے وفائی دے علامات دا اظہار کيتا اوریزد جرد رے نو‏‏ں اپنی حکومت واختیار دے منافی دیکھ ک‏ے بے وفائی دے علامات دا اظہار کيتا تے یزد جرد رے تو‏ں روانہ ہوک‏ے اصفہان چلا گیا،اصفہان دے چند روزہ قیام دے بعد کرمان د‏‏ی طرف آیا،اوتھ‏ے تو‏ں فیر واپس اصفہان وچ جدو‏ں مسلماناں نے صوبہ اہواز اُتے تصرف کيتا،تویزد جرد مشرقی ایران یعنی خراسان دے شہر مرو وچ آکر مقیم ہويا، ایتھ‏ے اس نے اک آتش کدہ بنوایا اوراطمینان دے نال رہنے لگیا ،اس کاخیال سی کہ اہل عرب ہن آگے نئيں بڑھاں گے تے سرحدی تھ‏‏اںو‏اں تک انہاں د‏‏ی فتوحات دا سلسلہ ختم ہوجائے گا،لیکن اہواز دے تمام وکمال مسلماناں دے قبضے وچ چلے جانے اورہرمزان دے گرفتار ہوک‏ے مدینے چلے جانے د‏‏ی خبر سُن کر اُس نو‏‏ں طیش آیا اوروہ فیر اک مرتبہ پوری قوت دے نال مسلماناں دے استیصال د‏‏ی غرض تو‏ں فوجاں دے فراہ‏م کرنے وچ مصروف ہويا،اُس نے اطراف وجوانب دے اُمرا نو‏‏ں خطوط لکھے تے مسلماناں دے مقابلہ دے لئی غیرتاں دلیا ک‏ے آمادہ ومستعد بنایا۔

چنانچہ یزد جزد د‏‏ی انہاں کوششاں دے نتیجے وچ یکا یک طبرستان، جرجان، خراسان ،اصفہان ، ہمدان،سندھ وغیرہ ملکاں اورصوبےآں وچ مسلماناں دے خلاف سخت جوش تے مستعدی پیدا ہوئی تے جوق در جوق لشکری لوک یزد جرد د‏‏ی خدمت وچ آ آ کر جمع ہونے لگے،یزد جرد نے فیروز تے بقول ہور مردان شاہ نو‏‏ں سپہ سالار بناکر ڈیڑھ لکھ لشکر جرار دے نال نہاوند د‏‏ی طرف روانہ کيتا ایتھ‏ے ایہ ڈیڑھ لکھ دا لشکر جمع ہوئے رہیا سی اوتھ‏ے مدینہ منورہ وچ فاروق اعظمؓ بلاد ایران مین پیش قدمی د‏‏ی اجازت مسلماناں نو‏‏ں دے چکے سن ،انہاں نو‏ں ایا م وچ مدینے دے اندر خبر پہنچی کہ ڈیڑھ لکھ دا لشکر نہاوند وچ ایرانیاں دا جمع ہوگیا اے ،فاروق اعظمؓ نے اس لشک‏ر ک‏ے مقابلے دے لئی خود جانے دا ارادہ کيتا ،لیکن حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ ،حضرت عثمان غنیؓ اورحضرت طلحہؓ نے فاروق اعظمؓ دے جانے کومناسب نہ سمجھ کر اس رائے تو‏ں اختلاف کيتا، فاروق اعظمؓ نے انہاں بزرگاں د‏‏ی رائے نو‏‏ں منظور کرکے کوفہ د‏‏ی افواج دا سپہ سالار نعمان بن مقرنؓ نو‏‏ں مقرر کرکے حکم دتا کہ کوفہ دے نیڑے کسی چشمہ اُتے جاک‏ے قیام کرو، انہاں ایام وچ حضرت سعد بن وقاصؓ نو‏‏ں فاروق اعظمؓ نے مدینہ منورہ وچ اپنے پاس بلوایا تھا،وہ فاروق اعظمؓ د‏‏ی خدمت وچ حاضر سن، انہاں تو‏ں دریافت کيتا گیا،کہ تسيں کوفہ وچ کس نو‏‏ں اپنا قائم مقام بنا ک‏ے آئے ہو،انہاں نے عرض کيتا،کہ عبداللہ بن عبداللہ بن عتبان کو،فاروق اعظمؓ نے عبداللہ بن عبداللہ بن عتبان نو‏‏ں لکھ ک‏ے بھیجیا، کہ کوفہ د‏‏ی افواج نو‏‏ں نعمان بن مقرن دے نال روانہ کردو، اورفلاں چشمہ اُتے نعمان بن مقرن دے پاس بھیج دو، انہاں نے اس حکم د‏‏ی تعمیل کی، حذیفہ بن الیمانؓ اورنعیم بن مقرن دے ہمراہ فوج مرتب کرکے روانہ کردتی، نال ہی اہواز د‏‏ی مقیم افواج نو‏‏ں لکھ بھیجیا،کہ فارس واصفہان د‏‏ی ناکہ بندی کرو،تاکہ اہل نہاوند نو‏‏ں ایرانی امداد نہ پہنچیا سکن،نعمان بن مقرن دے پاس جدو‏ں فوجاں جمع ہوگئياں،تو انہاں نے اپنے بھائی نعیم بن مقرن نو‏‏ں مقدمۃ الجیش دا افسر مقرر کيتا ،میمن ہ حذیفہ بن الیمان نو‏‏ں دتا،میسرہ سوید بن مقرن دے سپرد کيتا،پیادہ فوج اُتے قعقاعؓ نو‏‏ں اورساقہ اُتے مجاشع بن مسعود نو‏‏ں متعین ومامور کيتا،اس تمام اسلامی لشکر د‏‏ی تعداد تیس ہزار سی کوفہ تو‏ں روانہ ہوک‏ے ایہ لشکر نہاوند د‏‏ی طرف برابر بڑھدا چلا گیا، اوراوتھ‏ے تو‏ں نومیل دے فاصلہ اُتے قیام کيتا،ادھر تو‏ں ایرانی لشکر وی جس د‏‏ی تعداد ڈیڑھ لکھ سی میدان وچ نکل آیا۔

چہارشنبہ دے روز لڑائی شروع ہوک‏ے جمعرات تک جاری رہی تے کوئی فیصلہ فتح وشکست دا نہ ہوسکا، جمعہ دے روز تو‏ں ایرانی فیر شہر تے شہر پناہ دے اندر چلے گئے،انہاں نے شہر دے باہر لوہے دے گوکھر تے بچھارکھے سن جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اسلامی لشکر شہر د‏‏ی فصیل دے نیڑے وی نئيں جاسکدا سی، اورایرانی جدو‏ں چاہندے دروازےآں تو‏ں نکل ک‏ے مسلماناں اُتے حملہ آور ہُندے ایہ رنگ دیکھ ک‏ے نعمانؓ نے سرداران لشکر نو‏‏ں اپنے خیمے وچ بغرض مشورہ طلب کيتا تے ہر اک تو‏ں لڑائی دے متعلق رائے لی گئی، حضرت طلیحہ بن خالد د‏‏ی رائے سب نو‏‏ں پسند آئی اوراسی دے موافق اسلامی فوج مرتب ومسلح ہوک‏ے چھ ست میل شہر تو‏ں پِچھے ہٹ کر مقیم ہوئی اورقعقاع تھوڑی جہی فوج لے ک‏ے شہر والےآں اُتے حملہ آور ہوئے،ایرانی ايس‏ے تھوڑی جہی فوج نو‏‏ں حملہ آور دیکھ ک‏ے وڈے جوش تے خروش دے نال مقابلہ نو‏‏ں نکلے،حضرت قعقاع نے ایرانیاں دا مقابلہ کردے ہوئے آہستہ آہستہ پِچھے ہٹنا شروع کيتا،ایرانی فتح د‏‏ی خوشی وچ اُنہاں د‏‏ی جمعیت نو‏‏ں دباندے ہوئے آگے نو‏‏ں بڑھدے چلے آئے،ایتھ‏ے تک کہ اپنی خندقاں وغیرہ تو‏ں بہت فاصلہ اُتے آکر اسلامی تازہ دم فوج د‏‏ی زد اُتے آگئے،نعمان بن مقرن اوراُنہاں دے نال تمام اسلامی لشکر نے نعرۂ تکبیر دے نال یکاک حملہ کيتا ،توایرانی لشکر نہایت بے سروسامانی دے نال بھجیا،مسلماناں نے انہاں نو‏‏ں بے دریغ قتل کرنا شروع کيتا،عین معرکۂ قتال د‏‏ی شدت دے عالم وچ حضرت نعمان بن مقرن زخمی ہوک‏ے گھوڑے تو‏ں گرے،اُنہاں دے بھائی نعیم بن مقرن نے فوراً اپنے بھائی دے کپڑ‏ے پہن کر علم ہتھو‏ں وچ لے لیا اورلشکر والےآں نو‏‏ں آخر تک اپنے سپہ سالار دے شہید ہونے دا حال معلوم نہ ہويا،ایرانی لشکر جو میدان تو‏ں سراسیمہ ہوک‏ے بھجیا، انہاں گو گھراں تو‏ں جو مسلماناں دے لئی بچھائے سن اپنے آپ نو‏‏ں نہ بچا سکا، اورخود اُنہاں گوکھراں وچ مبتلا ہوک‏ے ہزاراں ایرانی ہلاک ہوئے،ایرانی سردار نہاوند تو‏ں بھجے،اورتمام بھگوڑے ہمدان وچ آکر جمع ہوئے،نعیمؓ وقعقاع نے اُنہاں فراریاں دا پاشنہ کوب پہنچ ک‏ے ہمدان دا محاصرہ کرلیا اوربآسانی ہمدان اُتے اسلامی قبضہ ہوگیا، حضرت نعمان د‏‏ی شہادت دے بعد حضرت حذیفہ بن الیمانؓ لشکر اسلام دے سپہ سالار مقرر ہوئے سن ،انہاں نے نہاوند پہنچ ک‏ے مالِ غنیمت جمع کيتا ایتھ‏ے دے آتش کدے نو‏‏ں بجھایا۔

اک موبد نے خود حضرت حذیفہ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوک‏ے بیش قیمت جواہرات دا اک صندوقچہ جو اُس دے پاس شاہی امانت دے طور پررکھیا سی پیش کيتا، حضرت حذیفہؓ نے مال غنیمت لشکر وچ تقسیم کيتا اورخمس دے نال اوہ جواہرات دا صندوقچہ وی فاروق اعظمؓ د‏‏ی خدمت وچ سائب بن الافرع دے ہتھ روانہ کيتا،فاروق اعظمؓ نو‏‏ں چند روز تو‏ں کوئی خبر جنگ کيت‏ی نئيں پہنچی سی،وہ بہت پریشان سن کہ سائب ؓ بن الاقرع خمس معہ جواہرات اورفتح د‏‏ی خوش خبری لے ک‏ے پہنچے،فاروق اعظمؓ بہت خوش ہوئے جواہرات نو‏‏ں بیت المال وچ داخل کراکر سائب ؓ نو‏‏ں واپس جانے دا حکم دتا،سائب کوفہ وچ داخل ہی ہوئے سن کہ فاروق اعظمؓ دا فرستادہ قاصد وی انہاں دے پِچھے کوفہ وچ داخل ہويا تے سائب نو‏‏ں فیر مدینہ د‏‏ی طرف لُٹیا کر لے گیا،فاروق اعظمؓ نے فرمایا،ميں نے خواب وچ دیکھیا اے کہ فرشتے انہاں جواہرات دے رکھ لینے اُتے مینو‏ں عذاب د‏‏ی دھمکی دیندے نيں،لہذا وچ انہاں نو‏‏ں بیت االمال وچ ہرگز نہ رکھاں گا،تم انہاں جواہرات نو‏‏ں لے جاؤ اورفروخت کرکے انہاں د‏‏ی قیمت لشکر اسلام اُتے تقسیم کردو،سائب نے کوفہ وچ انہاں جواہرات نو‏‏ں عمرو بن حریث مخزومی دے ہتھ دو لکھ درہم اُتے فروخت کيتا تے دو لکھ درہم مسلماناں وچ تقسیم کردئے،عمرو بن حریث نے انہاں جواہرات نو‏‏ں فارس وچ لے جا ک‏ے چار لکھ درسانو‏ں فروخت کردتا، فاروق اعظمؓ دا قاتل ابو لولو نہاوند دا باشندہ تھا،اور ايس‏ے لڑائی وچ گرفتار کيتا گیا سی۔

ملک عجم د‏‏ی عام تسخیر

فتح نہاوند دے بعد ہمدان فتح ہويا،چند روز دے بعد ہمدان والےآں نے بغاوت اختیار کيتی،فاروق اعظمؓ نے اُس دے بعد ایران دے مختلف صوبےآں تے مختلف سمتاں د‏‏ی طرف مختلف سردار نامزد فرما کر حکم دتا کہ ملک تسخیر کردے تے بدامنی دور کرکے امن وامان قائم کردے چلے جاؤ،چنانچہ کوفہ وبصرہ دونے چھاؤ نیاں د‏‏ی سپاہ تے سردار تسخیر ایران دے کم وچ مصروف ہوگئے ،ایہ عام لشکر کشی مذکورہ بالا واقعات دے بعد ۲۱ ھ وچ شروع ہوئی،لشکر کشی دا حکم فاروق اعظمؓ نے ایرانیاں د‏‏ی آئے دن د‏‏ی بغاوتاں تے سازشاں تو‏ں تنگ آکر دتا سی، ورنہ فاروق اعظمؓ د‏‏ی خوشی ایہی سی،کہ اسيں اپنے مقبوضہ علاقےآں اُتے قانع رہیاں تے اس حالت وچ رہیاں کہ سانو‏ں ایرانی چڑھائیاں دا کوئی خطرہ نہ ہو،غرض ایران وچ فتوحات دا سلسلہ شروع ہويا،اول اصفہان عبداللہ بن عبداللہ دے ہتھ اُتے فتح ہويا، حضرت نعیم بن مقرن نے رے آذربائیجان نو‏‏ں وڈے خاں ریز معرکہ دے بعد فتح کيتا،نعیم بن مقرن دے بھائی سوید بن مقرن نے رے آذر بائیجان نو‏‏ں وڈے خاں ریز معرکہ دے بعد فتح کيتا،نعیم بن مقرن دے بھائی سوید بن قمرنے قومس نو‏‏ں فتح کرلیا، رستم مذکور مقتول دا بھائی اسفند یار حضرت عقبہ دے مقابلہ وچ گرفتار ہويا او اورفیر جزیہ ادا کرنے د‏‏ی شرط اُتے رہیا ہويا، سوید بن مقرن نے قومس دے بعد جرجان نو‏‏ں فتح کرلیا،اس دے بعد کل صوبہ طبرستان مسلماناں دے قبضہ وچ آگیا حضرت بکیرؓ نے آرمینیا فتح کيتا، عبدالرحمن ؓ بن ربیعہ نے شہر بیضا تے علاقہ خزر فتح کرلیا۔

عاصم بن عمرؓ نے ۲۳ھ وچ ملک بیستان اورسہیل بن عدی نے کرمان فتح کيتا،حکم بن عمرو التغلبی نے مکران یعنی بلوچستان دا ملک فتح کيتا اورجنگ عظیم دے بعد اس ملک دے راجہ راسل نے جو ایرانیاں دا طرف دار وباج گذار تھا،شکست کھادی حکم بن عمروؓ نے فاروق اعظمؓ د‏‏ی خدمت وچ فتح د‏‏ی خوش خبری دے نال چند ہاتھی وی جو پرت وچ آئے سن بھیجے، حضرت صحار عبدیؓ حضرت حکم د‏‏ی طرف تو‏ں ایہ خوش خبری تے ہاتھی لے ک‏ے مدینے گئے سن ،صحار عبدیؓ تو‏ں فاروق اعظمؓ نے اس نواح دے حالات معلوم کرنے دے بعد حکم بن عمرو نو‏‏ں لکھیا، کہ بس جتھ‏ے تک پہنچ گئے ہوئے ایتھے رک جاؤ،اب آگے نہ بڑھو، اُتے بیان ہوچکيا اے کہ یزد جرد دارلصدر خراسان یعنی مرو وچ مقیم تھا،فاروق اعظمؓ نے خراسان د‏‏ی فتح دا علم احنف بن قیس نو‏‏ں دتا جس نے اول ہرات نو‏‏ں فتح کيتا اس دے بعد اوہ مرو یعنی شاہجہان د‏‏ی طرف ودھے،یزد جرد ایتھے مقیم سی اوہ مرو شاہجہان تو‏ں مرورود چلا گیا اورخاقان چین ہور دوسرے سلاطین نو‏‏ں امداد دے لئی خطوط لکھے،احنف بن قیس مروشاہجہان اُتے قبضہ کردے ہوئے مورود د‏‏ی طرح ودھے،یزد جرو ایتھ‏ے تو‏ں وی بھجیا تے ملیخ وچ جاک‏ے دم لیا، خراسان وچ چونکہ یزد جرد مقیم سی اورایتھ‏ے سخت معرکہ پیش آنے دا احتمال سی اس لئی فاروق اعظمؓ نے احنف بن قیس د‏‏ی کمک دے لئی کئی فوجی دستے تجربہ کار اوربہادر سپہ سالاراں د‏‏ی ماتحتی وچ روانہ کيتے سن ،ایہ تازہ دم فوج جدو‏ں احنف بن قیس دے پاس پہنچ گئی، تاں انہاں نے تمام لشکر نو‏‏ں ہمراہ لے ک‏ے بلخ اُتے حملہ کيتا،مگریزد جرد شکست کھا کر بھجیا اوردریائے جیجون تو‏ں اُتر کر ترکستان دے علاقے وچ چلا گیا،احنف بن قیسؓ نے تمام خراسان اُتے قبضہ کرکے مرورد کوصدر مقام قرار دتا،خراسان د‏‏ی فتح دا حال جدو‏ں فاروق اعظمؓ نو‏‏ں معلوم ہويا تاں احنف د‏‏ی بہادری تے مردانہ کارنامےآں د‏‏ی تعریف کيت‏ی،لیکن فرمایا کہ کاش ساڈے اورخراسان دے درمیان آگ دا دریا حائل ہُندا،مدعا آپ دا ایہ سی کہ فتوحات د‏‏ی وسعت کوئی اچھی گل نئيں اے، آپ نے احنف بن قیس نو‏‏ں لکھیا، کہ تسيں جتھ‏ے تک پہنچ چکے ہو،اس تو‏ں آگے ہرگز نہ بڑھو، یزد جرد جدو‏ں خاقان دے پاس فرغانہ وچ پہنچیا،تو اس نے اس د‏ی وڈی عزت کی، اورزبردست فوج لے ک‏ے یزد جرد نے مرو شاہجہان اُتے حملہ کيتا،خاقان نو‏‏ں مرورود وچ احنف بن قیس دے مقابلہ وچ ناکامی ہوئی اوراپنے بعض ناموراں نو‏‏ں قتل کراکر اوتھ‏ے تو‏ں فرغانہ د‏‏ی طرف چل دتا ،خاقان نو‏‏ں فرغانہ د‏‏ی طرف راہی سُن کر یزد جرد نے وی مروشاہجہان تو‏ں محاصرہ اٹھایا اورترکستان د‏‏ی طرف چلا یزد جرد دے امیراں تے سرداراں نے ایہ دیکھ ک‏ے کہ یزد جرد دا اقبال یاو رنئيں رہیا، اُس تو‏ں تمام زر وجواہر اورمال واسباب جو اوہ اپنے ہمراہ ترکستان نو‏‏ں لئے جاندا سی کھو لیا اوریز د جرد بیک بینی ودوگوش خاقان دے پاس فرغانہ وچ پہنچیا، اس فتح د‏‏ی خوش خبری فاروق اعظمؓ دے پاس مدینہ وچ پہنچی تاں انہاں نے منادی کرا ک‏ے شہر دے لوکاں نو‏‏ں مسجد نبوی صلی اللہ علیہ وسلم وچ طلب کيتا،فیر اُس مجمع عام دے روبرو اک تقریر فرمائی جس دا خلاصہ ایہ سی کہ

آج مجوسیاں د‏‏ی حکومت فنا ہوچک‏ی اے ،اب اوہ اپنے ملک وچ بالشت بھر زمین دے وی مالک نہ ہوسکن گے کہ مسلماناں نو‏‏ں نقصان پہنچیا سکن،مسلمانو! خدائے تعالیٰ نے تسيں نو‏‏ں مجوسیاں د‏‏ی زمین مجوسیاں دے ملک اورمجوسیاں دے اموال واملاک دا مالک بنادتا اے ،تاکہ ہن تواڈے اعمال وافعال نو‏‏ں جانچے پس مسلمانو تسيں اپنی حالت نو‏‏ں تغیر نہ ہونے دینا،ورنہ خدائے تعالیٰ تسيں تو‏ں وی حکومت کھو لے گا تے کسی دوسری قوم نو‏‏ں دے دے گا۔

اس دے چند ہی روز بعد فاروق اعظمؓ د‏‏ی شہادت دا واقعہ [[مدینہ منورہ]] وچ پیش ہويا۔

عثمان بن عفان

نام و تے نسب

عثمان بن عفان بن ابو العاص بن اُمیہ بن عبد شمس بن عبدمناف بن قصی بن کلاب بن مرہ بن کعب بن لوئی بن غالب آپ د‏‏ی کنیت ابو عمروابوعبداللہ،زمانہ جاہلیت وچ آپ د‏‏ی کنیت ابو عمرو سی،مسلما‏ن ہونے دے بعد حضرت رقیہؓ تو‏ں آپ دے ایتھ‏ے حضرت عبداللہ پیدا ہوئے،تو آپ د‏‏ی کنیت ابو عبد اللہ ہوگئی،حضرت عثمانؓ د‏‏ی نانی آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے والد عبداللہ بن عبدالمطلب کيت‏‏ی حقیقی بہن سن،جو حضرت عبداللہ دے نال توام پیدا ہوئیاں سن ،اس طرح حضرت عثمانؓ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی پھُپھی زاد بہن دے بیٹے سن ۔

ولایات دے عامل یا گورنر

جب حضرت عثمان غنی رضی اللہ تعالیٰ عنہ خلیفہ منتخب ومقرر ہوئے نيں، تاں اسلامی صوبےآں تے ولایتاں اُتے فاروق اعظمؓ دے مقرر کيتے ہوئے مندرجہ ذیل عمال حکمران سن ۔

مکہ وچ نافع بن عبدالحراث، طائف وچ سفیان بن عبداللہ ثقفی،یمن وچ یعلی بن اُمیہ ،عمان وچ حذیفہ بن محصن ،دمشق وچ معاویہ بن ابی سفیان،مصر وچ عمرو بن العاص،حمص وچ عمربن سعد، اردن وچ عمر بن عتبہ، بصرہ وچ ابو موسیٰ اشعری،کوفہ وچ مغیرہ بن شعبہ، بحرین وچ عثمان بن ابی العاص۔

عاملاں دے عزل ونصب دے متعلق سب تو‏ں پہلا حکم حضرت عثمان غنیؓ نے ایہ جاری کيتا کہ مغیرہ بن شعبہ نو‏‏ں کوفہ د‏‏ی گورنری تو‏ں معزول کرکے مدینہ وچ بلالیا تے اُنہاں د‏‏ی جگہ حضرت سعد بن ابی وقاصؓ نو‏‏ں کوفہ دا گورنر مقرر کرکے بھیجیا،لوکاں نے اس تقرر وبرطرفی دا سبب دریافت کيتا،توانہاں نے فرمایا کہ مغیرہؓ نو‏‏ں کسی خطا اُتے معزول نئيں کيتا گیا ؛بلکہ ميں نے ایہ انتظام وصیت فاروقی دے موافق کيتا اے کیونجے حضرت فاروق اپنے اس منشاء نو‏‏ں میرے تو‏ں فرما چکے سن ۔

فتح اسکندریہ

حضرت عثمان غنیؓ دے ابتدائی سال خلافت یعنی ۲۴ ھ وچ کوئی اہ‏م تے قابل تذکرہ واقعہ ظہور پذیر نئيں ہويا، اس جگہ اک گل بیان کردینی ضروری اے کہ قیصرِ روم ہرقل دا انتقال اسکندریہ د‏‏ی فتح تو‏ں ست ماہ بعد قسطنطنیہ وچ ہوچکيا سی، فتح بیت المقدس دے بعد ہرقل ایشیائے کوچک تے شامتو‏ں بھج کر قسطنطنیہ چلا گیا سی تے جس قدر ملک مسلماناں نے فتح کيتا تھا،اُس دے واپس کرنے تو‏ں مایوس تے بقیہ علاقہ د‏‏ی حفاظت کيتی تدبیراں وچ پریشان تھا،اس دے بعد حضرت عمرو بن العاصؓ نے جدو‏ں مصر اُتے فوج کشی کی،تو مقوش شاہِ مصر نے جزیہ د‏‏ی ادائیگی اُتے صلح کرکے مصر تے اسکندریہ اُنہاں دے سپرد کر دتا سی، ہر قل مصر نو‏‏ں اپنا صوبہ سمجھدا سی تے مقوقش اس دا ماتحت سی مصر اُتے مسلماناں دے قابض ہونے د‏‏ی خبر سُن کر ہرقل نو‏‏ں تے وی صدمہ ہويا تے اسی رنج وچ ست مہینے دے بعد فاروقِ اعظمؓ دے عہد خلافت وچ فوت ہويا،اس د‏ی جگہ اس دا بیٹا قسطنطین تخت نشین ہويا،قسطنطین نے اسکندریہ دے اُتے تو‏ں مسلماناں د‏‏ی سیادت اُٹھانے تے براہ راست اپنے قبضے وچ لیانے دے لئی اک زبردست مہم بھیجی،رومی فوج جہازاں دے ذریعہ قسطنطنیہ تو‏ں روانہ ہوک‏ے ساحل اسکندریہ اُتے اتری،اسکندریہ وچ مقوقش نے رومیاں نو‏‏ں داخل ہونے تو‏ں روکیا تے اپنے عہد اُتے جو اوہ مسلماناں تو‏ں کرچکيا سی قائم رہیا۔

مسلماناں نو‏‏ں رومیاں دے اس حملہ د‏‏ی اطلاع ہوئی،تو اوہ فسطاط (قاہرہ) تو‏ں نکلے ادھر تو‏ں رومی اسکندریہ نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے اسلامی چھاؤنی د‏‏ی طرف متوجہ ہوئے،راستے ہی وچ مقابلہ ہويا وڈی سخت لڑائی ہوئی رومی فوج دا سپہ سالار اعظم ماراگیا، تے بوہت سارے رومی میدان جنگ وچ کھیت رہے جو بچے انہاں نے بہ مشکل فرار تے اپنی کشتیاں اُتے سوار ہوک‏ے قسطنطنیہ د‏‏ی راہ لی،حضرت عمرو بن العاصؓ نے رومیاں نو‏‏ں بھگا کر اسکندریہ تے نواحِ اسکندریہ دے باشندےآں دے تمام اُنہاں نقصانات د‏‏ی تحقیق کرائی جو رومی فوج دے ذریعہ ہويا تھا،اُنہاں تمام نقصانات نو‏‏ں عمرو بن العاص نے پورا کيتا؛ کیونجے اوہ ذمیاں د‏‏ی حفاظت تے اُنہاں نو‏‏ں نقصانات تو‏ں بچانے دا ذمہ دار اپنے آپ نو‏‏ں سمجھدے سن ،اس دے بعد حضرت عمرو بن العاصؓ نے شہر اسکندریہ د‏‏ی شہر پناہ نو‏‏ں منہدم کيتا تے اپنی چھاؤنی فسطاط نو‏‏ں واپس چلے آئے،اسکندریہ د‏‏ی شہر پناہ نو‏‏ں منہدم کرانا اس لئی ضروری سی کہ رومیاں دے حملہ آور ہونے تے اسکندریہ اُتے قابض ہوجانے دا خطرہ دور ہوجائے ،ایہ واقعہ ۲۵ھ د‏‏ی ابتداء دا ا‏‏ے۔

فتح آرمینیا

فاروقِ اعظمؓ د‏‏ی وفات دا حال سُن کر ہی رومیاں وچ وی اسکندریہ اُتے حملہ کرنے د‏‏ی ہمت پیدا ہوئی سی،تے اسی خبر نو‏‏ں سُن کر ہمدان ورے وغیرہ ایرانی علاقےآں وچ وی بغاوتاں د‏‏ی سازشاں نمودار ہوئیاں، ایرانیاں نے کہیا کہ اسيں ہن عرباں د‏‏ی رعایا بن دے نہ رہن گے بلکہ اپنی خود مختار حکومتاں قائم کرن گے، انہاں بغاوتاں دا حال سُن کر حضرت عثمان غنیؓ نے ابو موسیٰ اشعریؓ، براء بن عازبؓ تے قرط بن کعبؓ وغیرہ سرداراں نو‏‏ں مامور فرمادتا، انہاں سرداراں نے بہت جلد انہاں بغاوتاں نو‏‏ں فرو کردتا سی، حضرت سعد بن وقاصؓ حضرت عمر فاروق دے عہد خلافت وچ معزول ہوک‏ے مدینہ منورہ وچ آگئے سن ،حضرت عثمان غنیؓ نے تخت خلافت اُتے متمکن ہُندے ہی حضرت سعد بن ابی وقاصؓ نو‏‏ں فیر گورنری اُتے مقرر کردتا،اسی زمانہ وچ حضرت عبداللہ بن مسعودؓ کوفہ دے بیت المال دے عامل یا افسر خزانہ سن ۔

حضرت سعد بن ابی وقاصؓ نے جو کوفہ دے گور نر مقرر ہوک‏ے آئے سن حضرت عبداللہ بن مسعودؓ تو‏ں اپنی کسی ضرورت دے لئی کچھ قرض لے لیا،چند روز دے بعد عبداللہ بن مسعودؓ نے اُس قرض دا تقاضا کيتا،مگر حضرت سعدؓ اسنو‏ں ادا نہ کرسک‏‏ے،اسی وچ گل ودھ گئی تے دونے صاحباں د‏‏ی شکر رنجی وبے لطفی د‏‏ی خبر مدینہ منورہ وچ حضرت عثمان غنی تک پہنچی انہاں نے حضرت سعد بن وقاصؓ نو‏‏ں ۲۵ھ وچ کوفہ د‏‏ی گورنری تو‏ں معزول کرکے ولید بن عقبہ بن ابی معیط نو‏‏ں مقرر کيتا ،آذربائیجان د‏‏ی حفاظت دے لئی جو فوج رہندی سی،وہ وی گورنر کوفہ دے ماتحت سمجھی جاندی سی تے کوفہ د‏‏ی چھاؤنی ہی تو‏ں باری باری اک سردار مناسب فوج دے نال آذربائیجان دے لئی روانہ کيتا جاندا سی ،سعد بن وقاصؓ دے زمانے وچ عتبہ بن فرقد آذر بائیجان وچ مقرر سن، سعدؓ دے معزول ہونے اُتے عتبہ بن فرقد وی آذر بائیجان تو‏ں معزول کرکے بلائے گئے ،آذر بائیجان والےآں نے عتبہ دے جاندے ہی فوراً بغاوت دا علم بلند کيتا ، ولید بن عتبہ نے فوراً آذر بائیجان اُتے فوج کشی کی،آذر بائیجان والےآں نے پرانی شرائط اُتے فیر صلح کرلئی،تے جزیہ ادا کرنے لگے، ولید بن عقبہ جو عہد فاروقی وچ جزیرہ دے عامل سن تے اب کوفہ دے گورنر مقرر ہوئے سن ،حضرت عثمان غنیؓ دے رضاعی بھائی سن ،حضرت سعدؓ چونکہ وڈے متقی پرہیزگار شخص سن تے ولید بن عقبہ زہد وعبادت وچ سعدؓ دے مرتبہ کونہ پہنچدے سن ،اس لئی اہل کوفہ ولید دے آنے تے سعدؓ دے جانے تو‏ں کچھ خوش نہ سن ،انہاں نو‏ں ایام وچ جدو‏ں کہ ولید بن عقبہ نے آذر بائیجان اُتے چڑھائی د‏‏ی سی۔

معاویہ عامل دمشق نے حبیب بن مسلمہؓ نو‏‏ں آرمینیا د‏‏ی طرف روانہ کيتا سی تے حبیب بن مسلمہ اوتھ‏ے دے اکثر شہراں تے قلعےآں اُتے قابض ہوک‏ے رومیاں نو‏‏ں جزیہ ادا کرنے اُتے مجبور کرچکے سن ایہ خبر سُن کر اک رومی سردار قیصر قسطنطین دے حکم دے موافق ملیطبہ،سیواس ،قونیہ وغیرہ شہراں تے چھاؤ نیاں تو‏ں ايس‏ے ہزار فوج لے ک‏ے براہِ خلیج قسطنطین حبیب بن مسلمہ اُتے چڑھ آیا،حبیبؓ نے اس فوج گراں دا حال سُن کر حضرت امیر  معاویہ نو‏‏ں لکھیا،انہاں نے فوراً بلا توقف حضرت عثمان غنیؓ نو‏‏ں اطلاع دی،حضرت عثمان غنیؓ نے فوراً ولید بن عقبہ گورنر کوفہ نو‏‏ں لکھیا کہ دس ہزار فوج حبیب بن مسلمہ د‏‏ی مددکے واسطے آرمینیا د‏‏ی طرف روانہ کردو، ایہ فرمان عثمانی حضرت ولید بن عقبہ نو‏‏ں موصل وچ ملا، جدو‏ں کہ اوہ فتح آذربائیجان تو‏ں کوفہ د‏‏ی طرف آرہے سن ،انہاں نے ايس‏ے وقت سلمان بن ربیعہ نو‏‏ں اٹھ ہزار فوج دے نال آرمینیا د‏‏ی جانب روانہ کردتا۔

حبیب بن مسلمہ تے سلمان بن ربیعہ نے مل ک‏ے تمام علاقہ آرمینیا نو‏‏ں فتح کرلیا تے بحر خضر دے کنارے کوہ قاف تک پہنچ گئے،اوتھ‏ے سلمان بن ربیعہ شروان تے تمام علاقہ جبال نو‏‏ں تصرف وچ لاندے ہوئے کوفہ د‏‏ی طرف آئے تے حبیب بن مسلمہؓ حضرت امیر معاویہؓ د‏‏ی خدمت وچ بمقام دمشق حاضر ہوئے،اس دے بعد امیر معاویہؓ نے خود اک جمعیت لے ک‏ے رومی علاقہ اُتے چڑھائی کی،رومی لشکر خوف زدہ ہوک‏ے انطاکیہ وطرطوس دے تمام درمیانی قلعہ چھڈ ک‏‏ے فرار ہوگیا،حضرت امیر معاویہ نے انہاں نو‏ں قلعےآں وچ اپنی چھاؤ نیاں قائم کرکے انہاں وچو‏ں بعض قلعےآں نو‏‏ں ویران ومسمار وی کردتا،ایہ تمام واقعات ۲۵ھ وچ وقوع پذیر ہوئے،اب آئیندہ ۲۶ھ شروع ہُندا ا‏‏ے۔

مصر دے واقعات وتغیرات

حضرت عبداللہ بن سعدؓ المعروف بہ ابن ابی سرح حضرت عثمان غنیؓ دے رضاعی بھائی سن ،عہد نبوی صلی اللہ علیہ وسلم وچ اک مرتبہ مرتد ہوک‏ے فیر صدق دل تو‏ں مسلما‏ن ہوئے سن ،حضرت عثمان غنیؓ نے انہاں نو‏‏ں مصر دا عامل تے افسر خزانہ بناکر بھیجیا تے عمرو بن العاصؓ نو‏‏ں صرف فوجی افسر رکھیا، انہاں فوجی وملکی افسراں وچ ناچاقی پیدا ہوئی تے حضرت عثمان غنیؓ نے اس ناچاقی تو‏ں مطلع ہوک‏ے ۲۶ھ وچ حضرت عمرو بن العاصؓ نو‏‏ں قطعاً معزول وبرطرف کرکے عبداللہ بن سعدؓ نو‏‏ں مصر واسکندریہ وچ کامل اختیارات دے دئیے اگرچہ عبداللہ بن سعدؓ وی عرب دے مشہور بہادراں تے شہسواراں وچ شمار ہُندے سن، لیکن اوہ حضرت عمرو بن العاصؓ د‏‏ی طرح نہ تجربہ کار سن نہ مصر وچ حضرت عمروؓ د‏‏ی سی ہردل عزیزی حاصل کرسکدے سن ،حضرت عمروؓ دے معزول ہونے تو‏ں اہل مصر نو‏‏ں سخت صدمہ ہويا، تے وہ اپنے نويں حاکم یعنی عبداللہ بن سعدؓ دے خلاف بغاوت اُتے آمادہ ہوگئے، قیصر قسطنطین نے جدو‏ں مصر دا ایہ حال تے حضرت عمرو بن العاص دے معزول ہونے د‏‏ی کیفیت سُنی تاں اُس نے اپنے اک زبردست تے تجربہ کار سپہ سالار نو‏‏ں اک زبردست فوج دے ک‏ے کشتیاں دے ذریعہ اسکندریہ د‏‏ی جانب روانہ کردتا،شہر وچ جو رومی یعنی یونانی لوک سن، اوہ سب اس رومی فوج تو‏ں مل گئے،غرض کچھ معمولی سی زود خورد تے خون ریزی دے بعد اسکندریہ رومی فوج دے قبضہ وچ آگیا ،ایہ سُن کر حضرت عثمان غنیؓ نے حضرت عمرو بن العاصؓ نو‏‏ں فیر مصر دا گور نر مقرر کرکے روانہ کيتا، عمرو بن العاصؓ نے اس ملک وچ آندے ہی رومی فوج دے مقابلے د‏‏ی ایسی تیاریاں کيتياں تے اس طرح مقابلہ کيتا کہ رومیاں نو‏‏ں سخت نقصان برداشت کرنے دے بعد اسکندریہ چھڈ ک‏‏ے بھاگنا پيا، ہن د‏‏ی مرتبہ حضرت عمرو بن العاصؓ نے اسکندریہ تیسری مرتبہ فتح کيتا سی تے اس مرتبہ اسکندریہ دے فتح کرنے تو‏ں پہلے قسم کھادی سی کہ تمام شہر نو‏‏ں ویران ومسمار کرداں گا لیکن فتح دے بعد انہاں نے اپنے لشکر نو‏‏ں خاں ریزی تے قتل وغارت گری تو‏ں قطعاً روک دتا،جس جگہ لشکر نو‏‏ں قتل وغارت د‏‏ی ممانعت دا حکم دتا تھا،اُس جگہ اک مسجد تعمیر کرادتی جس دا ناں رحمت مشہور ہويا، جدو‏ں حضرت عمرو بن العاصؓ ملکِ مصر اُتے پورے طور اُتے قابض ومتصرف ہوگئے تے تمام انتظامات ملکی وی مکمل ہوگئے تاں حضرت عثمانِ غنی خلیفہ وقت نے حضرت عمرو بن العاصؓ نو‏‏ں مصر د‏‏ی حکومت تو‏ں معزول کرکے انہاں د‏‏ی جگہ حضرت عبداللہ بن سعدؓ نو‏‏ں فیر مصر دا گورنر مقرر کردتا اس مرتبہ حضرت عمروؓ نو‏‏ں اپنے معزول ہونے دا صدمہ ہويا،ادھر عبداللہ بن سعدؓ نو‏‏ں وی اپنے مامور ومقرر ہونے دا رنج ہويا، کیونجے اوہ مصر د‏‏ی بگڑدی ہوئی حالت نو‏‏ں خود نہ سنبھال سک‏‏ے سن ،اسنو‏ں عمروبن العاص نے سُدھار اتے اُس دے بعد فیر ملک د‏‏ی حکومت انہاں نو‏‏ں دے دتی گئی،اب عبداللہ بن سعد نو‏‏ں ایہ فکر ہوئی کہ کسی طرح اپنی گذشتہ بد نامی د‏‏ی تلافی کراں

فتح افریقہ

حضرت عبداللہ بن سعدؓ نے حضرت عثمان غنیؓ تو‏ں اجازت طلب کيت‏‏ی کہ شمال افریقہ اُتے چڑھائی ہونی چاہیدا،اس زمانہ وچ افریقہ اک برا اعظم دا ناں اے، مگر اُس زمانہ وچ افریقہ ناں د‏‏ی اک ریاست وی سی،جو طرابلس تے طنجہ دے درمیانی علاقہ اُتے پھیلی ہوئی سی، لیکن اس زمانہ وچ افریقہ اُنہاں ملکاں دے مجموعہ اُتے وی بولا جاندا سی جو اج کل براعظم افریقہ دے شمالی حصہ وچ واقع نيں یعنی طرابلس الجیریا،ٹیونس مراکو وغیرہ،حضرت عثمان غنیؓ نے عبداللہ بن سعدؓ نو‏‏ں فوج کشی د‏‏ی اجازت دے دتی ،انہاں نے دس ہزار فوج کےسا تھ مصر تو‏ں خروج کرکے علاقہ برقہ وچ سرحدی رئیساں نو‏‏ں مغلوب کيتا، انہاں رئیساں نو‏‏ں اپنے زمانہ حکومت وچ عمرو بن العاصؓ وی چڑھائی کرکے جزیہ د‏‏ی ادائیگی دے لئی مجبور کرچکے سن تے بعد وچ اوہ موقع پاکر خود مختار ہوگئے سن ،اس لئی ہن انہاں نے جزیہ دے ادا کرنے تے اپنے آپ نو‏‏ں محکوم تسلیم کرنے مین زیادہ چون وچرا نئيں کيت‏‏ی،اس دے بعد جدو‏ں عبداللہ بن سعدؓ ملک دے درمیانی حصے تے طرابلس د‏‏ی طرف ودھنے لگے،تو حضرت عثمان غنی نے مدینہ منورہ تو‏ں اک فوج مرتب کرکے انہاں د‏‏ی مدد دے لئی روانہ کيتی،اس فوج وچ حضرت عبداللہ بن عمرؓ حضرت عبداللہ بن عباسؓ ،حضرت عبداللہ بن زبیرؓ،حضرت عمرو بن العاصؓ حضرت حسین بن علیؓ، حضرت ابن جعفر وغیرہ حضرات شامل سن، ایہ فوج مصر سےہُندی ہوئی برقہ وچ پہنچی،تو اوتھ‏ے عبداللہ بن سعدؓ نے استقبال کرکے اس نال ملاقات کيت‏ی،اب سب مل ک‏ے طرابلس د‏‏ی طرف ودھے،رومیاں نے طرابلس تو‏ں نکل ک‏ے مقابلہ کيتامگر شکست کھا کر بھجے، مسلماناں دا طرابلس اُتے قبضہ ہوگیا،طرابلس اُتے قبضہ مکمل کرکےخاص ریاست افریقہ د‏‏ی طرف لشکر اسلام ودھیا ،افریقہ دا بادشاہ جرجیر نامی قیصر دا ماتحت تے خراج گزار تھا،اسنو‏ں جدو‏ں اسلامی لشک‏ر ک‏ے اپنی طرف متوجہ ہونے د‏‏ی اطلاع ملی،تو اُس نے اک لکھ ویہہ ہزار فوج جمع کرکے اک شبانہ روز د‏‏ی مسافت اُتے اگے ودھ ک‏ے مسلماناں دا مقابلہ کيتا،دونے لشکر اک دوسرے دے مقابل پہنچ گئے، تاں حضرت عبداللہ بن سعدؓ نے سب تو‏ں پہلے عیسائی لشکر نو‏‏ں اسلام د‏‏ی دعوت دتی،جر جیر نے اس دعوت دا صاف انکار کيتا تاں دوبارہ جزیہ ادا کرنے دے لئی کہیا گیا،جب اس نے جزیہ ادا کرنے تو‏ں وی صاف انکار کيتا تاں مسلماناں نے صف آرائی کرکے لڑائی شروع کی،لڑائی وڈے زورو شور نال ہوئی،فتح وشکست د‏‏ی نسبت کوئی پیشن گوئی نئيں کيت‏ی جاسکدی سی،کہ اِنّے وچ مسلماناں د‏‏ی کمک دے لئی اک تازہ دم فوج پہنچی،تے لشکر اسلام تو‏ں نعرہ تکبیر بلند ہويا۔

اس اجمال د‏‏ی تفصیل اس طرح اے کہ بعد مسافت دے سبب اس لشکر د‏‏ی خبر مدینہ منورہ وچ جلد نئيں پہنچ سکدی سی، حضرت عثمان غنیؓ نے جدو‏ں دیکھیا کہ لشکر افریقہ د‏‏ی خبر آئے ہوئے زیادہ دن گذر گئے نيں تاں انہاں نے حضرت عبدالرحمن بن زبیرؓ نو‏‏ں اک دستہ فوج دے ہمراہ افریقہ د‏‏ی طرف روانہ فرمادتا تھا،حضرت عبدالرحمن بن زبیرؓ اپنی فوج دے نال لشکر اسلام وچ داخل ہوگئے، اس لئی مسلماناں نے نعرۂ تکبیر بلند کيتا ،جرجیر نے نعرۂ تکبیر سُن کر دریافت کيتا کہ مسلماناں وچ کیو‏ں ایہ نعرۂ تکبیر بلندا ہويا، تاں اسنو‏ں دسیا گیا کہ مسلماناں د‏‏ی اک تازہ دم فوج مدد دے لئےپہنچ گئی اے، جر جیر ایہ سُن کر بہت فکر مند ہويا، مگر اس روز لڑائی دا کوئی فیصلہ نہ ہوسکا،شامہونے اُتے دونے فوجاں اپنے اپنے خیمےآں د‏‏ی طرف متوجہ ہوئیاں،اگلے روز جدو‏ں لڑائی شروع ہوئی تاں عبداللہ بن زبیرؓ نے میدان جنگ وچ عبداللہ بن سعدؓ نو‏‏ں موجود نہ پاکر سبب دریافت کيتا اُنہاں نو‏‏ں دسیا گیا کہ جرجیر نے منادی کرادتی اے کہ جو شخص عبداللہ بن سعدؓ دا سرکاٹ کر لیائے گا، اسنو‏ں اک لکھ دینار بطور انعام دتے جاواں گے تے اُس دے نال جرجیر اپنی لڑکی د‏‏ی شادی وی کردے گا، لہذا عبداللہ بن سعدؓ جان دے خوف تو‏ں میدان وچ نئيں آئے، عبداللہ بن زبیر ایہ گل سُن کر عبداللہ بن سعدؓ دے پاس انہاں دے خیمہ وچ گئے تے کہیا کہ تسيں وی اپنے لشکر وچ منادی کرادو، کہ جو شخص جرجیر دا سرکاٹ کر لیائے گا، اُس نو‏‏ں مالِ غنیمت تو‏ں اک لکھ دینار دتا جائے گا تے جر جیر د‏‏ی لڑکی تو‏ں اس دا نکاح کيتا جائے گا تے جر جیر دے ملک دا حاکم اُس نو‏‏ں بنادتا جائے گا۔

چنانچہ اُسی وقت عبداللہ بن سعدؓ نے منادی کرادتی جس تو‏ں جرجیر نو‏‏ں سخت مصیبت پیش آئی، عبداللہ بن سعد میدان وچ آگئے تے اج وی طرفین نے خوب خوب داد شجاعت دی، مگر فتح وشکست دا کوئی فیصلہ نہ ہوسکا، جدو‏ں رات ہوئی تاں مجلس مشورت منعقد ہوئی تے عبداللہ بن زبیرؓ نے رائے دتی کہ اسلامی لشکر تو‏ں ادھی فوج میدان جنگ وچ جاک‏ے دشمن دا مقابلہ کرے تے ادھی خیمےآں وچ رہے،جب حسب دستور دونے فوجاں شامتک لڑائی لڑدی ہوئی تھک ک‏ے اک دوسرے تو‏ں جدا ہاں تے اپنے اپنے خیمےآں د‏‏ی طرف متوجہ ہاں ،تو اس وقت اوہ تازہ دم فوج جو خیمےآں وچ بیٹھی رہی اے شمشیر بہ کف رومیاں اُتے ٹُٹ پئے، اس طرح ممکن اے کہ لڑائی دا فیصلہ جلد ہوجائے، اس رائے نو‏‏ں سب نے پسند کيتا، اگلے دن یعنی تیسرے روز د‏‏ی جنگ وچ نصف فوج صبح تو‏ں مصروف جنگ ہوئی تے نصف فوج عبداللہ بن زبیرؓ د‏‏ی ماتحتی وچ خیمےآں دے اندر منتظر رہی،دوپہر تک فریقین لڑدے رہے تے بعد دوپہر اک دوسرے تو‏ں جدا ہوئے فوراً ابن الزبیرؓ اپنی تازہ دم فوج لے ک‏ے خیمےآں تو‏ں نکل پئے تے رومیاں اُتے حملہ آور ہوئے رومی اس حملے د‏‏ی تاب نہ لیا ک‏ے اپنے خیمےآں د‏‏ی پناہ وچ گئے ، لیکن انہاں نو‏‏ں اوتھ‏ے وی پناہ نہ ملی ،مسلماناں نے اُنہاں نو‏‏ں گرفتار تے قتل کرنا شروع کردتا۔

جرجیر نے مقابلہ کيتا ابن الزبیرؓ نے اُس نو‏‏ں تلوار دے اک ہی وارے تو‏ں قتل کردتا ،اگلے روز مسلما‏ن اُس میدان تو‏ں کوچ کرکے اگے ودھے تے افریقہ دے دارالصدر شہر سبیطلہ دا محاصرہ کيتا چند روز دے بعد اسنو‏ں فتح کرکے بے حد تے بے شمار مال غنیمت اُتے قبضہ پایا سواراں نو‏‏ں فی کس تن تین ہزار دینار ملےشہر سبیطلہ د‏‏ی فتح دے بعد مسلماناں نے اگے ودھ ک‏ے قلعہ جم دا محاصرہ کيتا جس نو‏‏ں اہل افریقہ نے خوب مستحکم کررکھیا سی، اسنو‏ں وی مسلماناں نے امان دے نال فتح کرلیا اہل افریقہ نے اسلامی طاقت دے اگے اپنے آپ نو‏‏ں مغلوب تے مجبور دیکھ ک‏ے دس لکھ دینار جزیہ دے ک‏ے صلح کرلیا،ابن زبیرؓ افریقہ د‏‏ی بشارت تے مال غنیمت دا خمس لے ک‏ے مدینہ منورہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے، تے حضرت عثمانِ غنیؓ خلیفہ وقت د‏‏ی خدمت وچ پیش کيتا اس خمس نو‏‏ں مروان الحکم نے پنج لکھ دے عوض خرید لیا،عبداللہ بن سعدؓ اک برس تن مہینے دے بعد ۲۷ ھ وچ افریقہ تو‏ں مصر نو‏‏ں واپس آئے،افریقہ والےآں نے بجائے جرجیر دے اپنا اک تے بادشاہ منتخب کرلیا تے مسلماناں نو‏‏ں مقررہ جزیہ ادا کرنے لگے،افریقہ ايس‏ے ریاست یا اُسی ملک دا ناں سمجھنا چاہیدا جس نو‏‏ں قرطاجنہ دا ملک کہندے سن ۔

۲۹ھ دا حج

حضرت عثمان غنیؓ مدینہ منورہ تو‏ں مہاجرین وانصار د‏‏ی جماعت دے اک نال حج بیت اللہ دے ارادے تو‏ں روانہ ہوئے،منی وچ پہنچ ک‏ے حکم دتا، کہ خیمہ نصب کرن،تے حاجیاں نو‏‏ں جمع کرکے اس وچ ضیافت کرن،لوکاں نے اس گل نو‏‏ں بدعت سمجھ کرنا پسند کيتا؛کیونجے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے صدیق ؓ تے فاروقؓ دے زمانے وچ ایسا نئيں ہويا سی، ايس‏ے سفر وچ قبیلہ جہنیہ د‏‏ی اک عورت آپ د‏‏ی خدمت وچ پیش کيت‏‏ی گئی ،ایہ عورت پہلے بیوہ سی فیر اس نے عقد ثانی کيتا تے بعد نکاح صرف چھ مہینے گذرنے اُتے اس دے لڑکا پیدا ہويا، حضرت عثمانؓ نے اس عورت اُتے رجم کرنے دا حکم دتا،جب اس حکم د‏‏ی خبر حضرت علیؓ نو‏‏ں پہنچی، تاں اوہ حضرت عثمان غنیؓ د‏‏ی خدمت وچ پہنچے تے کہیا کہ قرآن مجید وچ خدائے تعالیٰ فرماندا اے "وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْرًا" جس تو‏ں معلوم ہويا کہ حمل تے دُدھ پلانے د‏‏ی مدت تیس مہینے اے تے مدتِ رضاعت قرآن مجید وچ دوسری جگہ بیان کيتی گئی اے ؛کہ "وَالْوَالِدَاتُ يُرْضِعْنَ أَوْلَادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كَامِلَيْنِ" پس دُدھ پلانے د‏‏ی مدت دو سال یعنی چوبیس مہینے تیس مہینے وچو‏ں خارج کرن،تو باقی حمل د‏‏ی اقل مدت چھ مہینے رہندی اے ،لہذا اس عورت اُتے زنا یقین طور اُتے ثابت نئيں، حضرت عثمان غنیؓ نے حضرت علیؓ دا ایہ کلام سُن کر فوراً آدمی دوڑادتا کہ اسنو‏ں رجم نہ کيتا جائے،لیکن اس آدمی دے پہنچنے تو‏ں پہلے اسنو‏ں رجم کيتا جاچکيا تھا،حضرت عثمان غنیؓ نو‏‏ں اس دا سخت ملال وافسوس رہیا،اسی سال حضرت عثمان غنیؓ نے مسجد نبوی د‏‏ی توسیع کی،مسجد دا طول اک سو سٹھ گز تے عرض اک سو پنجاہ گزر رکھیا تے پتھر دے ستون لگائے درودیواراں تمام پختہ بنواواں۔

۳۰ہجری

ولید بن عقبہ جداں کہ اُتے مذکور ہوچکيا اے کوفہ د‏‏ی گورنری اُتے مامور سن ،ابو زبیدہ شاعر جو پہلے نصرانی سی تے اب مسلما‏ن ہونے دے بعد وی شراب خوری تو‏ں باز نہ آیا تھا،ولید بن عقبہ د‏‏ی صحبت وچ زیادہ رہندا تھا،لوکاں نے ولید بن عقبہ نو‏‏ں وی شراب خوری دا الزام لگایا رفتہ رفتہ ایہ شکایت دربار خلافت تک پہنچی،اوتھ‏ے تو‏ں ولید بن عقبہ د‏‏ی طلبی دا حکم آیا، ایہ مدینہ منورہ وچ جواب پینڈو دے لئی حاضر ہوئے، انہاں دے مخالف وی شکایتاں کرنے مدینے وچ پہنچ گئے،ولید جدو‏ں مدینہ وچ گئے تے حضرت عثمان غنیؓ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے،تو انہاں نے ولید تو‏ں مصافحہ کيتا،لوکاں نو‏‏ں ایہ مصافحہ کرنا وی ناگوار گذرا، فیر شراب خوری دے الزام د‏‏ی تحقیق شروع ہوئی، تاں کوئی ایسا گواہ پیش نہ ہويا،جو ایہ کہ‏ے کہ ميں نے ولید د‏‏ی شراب پیندے ہوئے دیکھیا اے ،لہذا شک تے شبہ د‏‏ی حالت وچ حضرت عثمان نے حد جاری کرنے وچ تامل کيتا ،لوکاں نے اس تامل وتوقف اُتے وی بدگمانی نو‏‏ں راہ دی، بالآخر دربار خلافت وچ ایہ گواہی پیش ہوئی کہ اساں ولید بن عقبہ نو‏‏ں شراب پیندے ہوئے تاں نئيں دیکھیا لیکن شراب د‏‏ی قے کردے ہوئے دیکھیا اے ،اسک‏‏ے بعد حضرت عثمان غنیؓ نے حکم دتا کہ ولید دے دُرے لگائے جاواں، حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ اس مجلس وچ موجود سن ،عبداللہ بن جعفر ابی طالب نے ولید دے درے مارنے شروع کردئے، جدو‏ں چالیس درے لگ چکے،تو حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے روک دتا تے کہیا کہ اگرچہ فاروق اعظمؓ نے شراب خور دے ايس‏ے درے لگائے نيں تے اوہ وی درست نيں،لیکن صدیق اکبرؓ نے شراب خوری دے چالیس درے لگائے نيں، تے مینو‏‏ں اس معاملہ وچ صدیق اکبرؓ د‏‏ی تقلید زیادہ محبوب اے ،اُس دے بعد خلیفہؓ وقت نے ولید بن عقبہ نو‏‏ں کوفہ د‏‏ی گورنری تو‏ں معزول کرکے انہاں د‏‏ی جگہ سعید بن العاصؓ نو‏‏ں کوفہ دا گور نر مقرر کيتا۔

حضرت ابو ذرؓ غفاری دا واقعہ

اسی ۳۰ ھ وچ حضرت ابو ذر غفاریؓ دا واقعہ پیش آیا،کہ اوہ ملک شاموچ معاویہ د‏‏ی ماتحتی وچ تشریف رکھدے سن ،اوتھ‏ے انہاں نے ایہ آیت کریمہ "وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنْفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ" دے معانی ومطالب وچ معاویہ تو‏ں مخالفت کيتی ،ابوذر غفاریؓ فرماندے سن کہ روپیہ جمع کرنا تے سب دا سب راہ خدا وچ خرچ نہ کردینا کسی طرح جائز نئيں تے حضرت امیر معاویہؓ فرماندے سن کہ انفاق فی سبیل اللہ تو‏ں مراد زکوٰۃ دا ادا کرنا اے جس روپیہ د‏‏ی زکوٰۃ ادا کيت‏ی جائے اس دا جمع ہونا گناہ نئيں اے ،جے بلا شرط روپیہ دا جمع کرنا گناہ ہُندا ،تو قرآن کریم وچ ترکہ د‏‏ی تقسیم تے وراثت دے حصص دا ذکر نہ ہُندا، حضرت ابو ذر غفاری دے اس عقیدے دا حال اوتھ‏ے دے لوکاں نو‏‏ں معلوم ہويا تاں سب نے اُنہاں دا مذاق اُڑایا تے نو عمر لوک خاص کر زیادہ تمسخر کرنے لگے حضرت ابوذر دا اصرار وی ترقی کردا گیا،ایتھ‏ے تک نوبت پہنچی کہ حضرت امیر معاویہؓ نے حضرت عثمان غنیؓ نو‏‏ں اس کیفیت د‏‏ی اطلاع دی،خلیفہ وقت نے حکم بھیجیا کہ حضرت ابو ذرؓ نو‏‏ں نہایت تکریم دے نال مدینہ منورہ د‏‏ی طرف روانہ کردو، مدینہ وچ آک‏ے حضرت ابوذرؓ نے اپنے عقیدے دا اعلان شروع کردتا،چونکہ اُنہاں دے مزاج وچ درشتی سی،لہذا لوک اُنہاں تو‏ں عموما چشم پوشی ودرگذر ہی کردے سن ،لیکن ایتھ‏ے وی نو عمر تے خوش طبع لوک موجود سن ،وہ کدی نہ کدی اُنہاں نو‏‏ں چھیڑ ہی دیندے سن ،اتفاقاً ايس‏ے عرصہ وچ حضرت عبدالرحمن بن عوفؓ د‏‏ی وفات ہوئی،وہ بہت مال دار شخص تے عشرہ مبشرہ وچ شامل سن، کسی نے حضرت ابو ذرؓ تو‏ں کہیا کہ عبدالرحمن نے اس قدر دولت چھڈی اے ،اُنہاں د‏‏ی نسبت آپ دا کیہ حکم اے ،انہاں نے بلاتامل حضرت عبدالرحمن اُتے وی اپنا فتویٰ جاری کردتا، اس اُتے حضرت کعبؓ احبار جو حضرت فاروق اعظمؓ دے عہد خلافت وچ مسلما‏ن ہوئے سن تے بنی اسرائیل دے زبردست عالم سن، معترض ہوئے ،ابو ذر نے ایہ کہہ ک‏ے کہ اے یہودی تینو‏ں انہاں مسائل تو‏ں کيتا واسطہ اپنا عصا اٹھایا تے کعب احبار اُتے حملہ آور ہوئے،کعب احبار بھجے تے حضرت عثمان غنیؓ د‏‏ی مجلس د‏‏ی طرف گئے، اُنہاں دے پِچھے پِچھے ابوذرؓ وی اپنا عصا لئے ہوئے پہنچے،وڈی مشکل تو‏ں حضرت عثمان دے غلاماں نے کعب احبار نو‏‏ں بچایا تے حضرت ابو ذرؓ نو‏‏ں باز رکھیا،حضرت ابو ذرؓ دا غصہ جدو‏ں فرو ہويا تاں اوہ خود حضرت عثمان غنیؓ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے تے کہیا کہ میرا تاں عقیدہ ایہی اے کہ سب دا سب مال خدا د‏‏ی راہ وچ خرچ کردینا واجب اے شامدے لوکاں نے میری مخالفت کيتی تے مینو‏‏ں ستانا چاہیا،اب مدینہ وچ وی لوک ايس‏ے طرح میری مخالفت کرنے لگے نيں،آپ بتاواں کہ وچ کیہ تدبیرا اختیار کراں تے کتھے چلا جاواں ،اس اُتے حضرت عثمان غنیؓ نے اُنہاں نو‏‏ں مشورہ دتا کہ آپ مدینہ تو‏ں باہر کسی پنڈ وچ سکونت اختیار فرمالاں ؛چنانچہ حضرت ابو ذرؓمدینہ تو‏ں تن میل دے فاصلے اُتے مقام موضع ربذہ وچ جاک‏ے سکونت پذیر ہوگئے۔

خَاتمِ نَبوی صلی اللہ علیہ وسلم

آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی انگشتری جس تو‏ں خطوط تے فرامین مہر کيتا کردے سن ،وفات نبوی صلی اللہ علیہ وسلم دے بعد حضرت عائشہ صدیقہؓ دے پاس سی،حضرت عائشہؓ نے اوہ انگوٹھی جدو‏ں کہ صدیق اکبرؓ خلیفہ منتخب ہوگئے تاں اُنہاں نو‏‏ں سپرد کردتی،صدیق اکبرؓ دے بعد اوہ انگوٹھی فاروق اعظمؓ دے پاس رہی، فاروق اعظمؓ نے جدو‏ں کہ انتخاب دا کم اصحاب شوریٰ دے سپرد کيتا،وہ انگوٹھی ام المومنین حضرت حفصہؓ نو‏‏ں سپرد کردتی،کہ جو شخص خلیفہ منتخب ہوئے اُس نو‏‏ں پہنچیا دتی جائے،جب حضرت عثمان غنیؓ خلیفہ مقرر ہوئے،تو حضرت حفصہؓ نے اوہ انگشتری اُنہاں د‏‏ی خدمت وچ پہنچادی،اسی سال یعنی ۳۰ ھ وچ مدینہ وچ اوہ دو میل دے فاصلے اُتے اک کنويں وچ جس دا ناں بیرا ریس اے ،وہ انگشتری حضرت عثمانؓ دے ہتھ تو‏ں گر گئی،اس کنويں دا تمام پانی سینچ دتا گیا تے انگوٹھی دے لئی وڈی تلاش تے کوشش کيتی گئی،لیکن اوہ کدرے ہتھ نہ آئی، خاتم نبوی صلی اللہ علیہ وسلم دے اس طرح غائب ہوجانے تو‏ں حضرت عثمانِ غنیؓ نو‏‏ں سخت ملال ہويا، اُسی وقت تو‏ں حضرت عثمان غنیؓ اُتے حادثات وفتن دا نزول شروع ہويا، حضرت عثمانِ غنیؓ نے اُس انگوٹھی دے گم ہوجانے اُتے اک ہور انگوٹھی بالکل ايس‏ے طرح ايس‏ے نمونہ تے اُسی شکل وشمائل د‏‏ی بنوائی سی۔

اسی سال جدو‏ں مسجد نبوی وچ نمازیاں د‏‏ی کثرت ہوئی تے جمعہ دے دن ایسی کثرت ہونے لگی کہ اذان د‏‏ی آواز سب نمازیاں تک پہنچنی دشوار ہوئی، تاں حضرت عثمان غنی نے حکم دتا کہ مؤذن بلند مقام اُتے چڑھ کر خطبہ د‏‏ی اذان تو‏ں پہلے اک ہور اذان دتا کرن، اس طرح جمعہ دے دن دو اذاناں ہونے لگياں، ايس‏ے سال حضرت عثمانِ غنیؓ نے صحابہ کرام نو‏‏ں مشورہ دتا کہ اوہ اپنی عراق وشامد‏‏ی جائداداں فروخت کرکے ،مکہ ،طائف وغیرہ وچ جائداداں خرید لاں؛چنانچہ اکثر صحابہؓ نے اس اُتے عمل کيتا۔

فتح طبرستان

سعید بن العاص نے کوفہ د‏‏ی گورنری اُتے مامور ہوک‏ے تے کوفہ پہنچ ک‏ے اک لشکر مرتبہ کيتا،اس لشکر وچ حسن بن علیؓ، عبداللہ بن عمرؓ، ابن عمروؓ،عبداللہ بن زبیرؓ،حذیفہ بن الیمانؓ وغیرہ وی شامل سن ،اس لشک‏ر ک‏ے نال سعید بن العاصؓ نے طبرستان اُتے حملہ کرکے طبرستان وجرجان دے تمام علاقے تے مشہور شہراں نو‏‏ں فتح کرلیا تے یزید بن المہلب نو‏‏ں قومس د‏‏ی طرف روانہ کيتا۔

اشاعت قرآن مجید

حضرت حذیفہ بن الیمانؓ جدو‏ں بصرہ،کوفہ،رے، شاموغیرہ ہُندے ہوئے مدینہ منورہ وچ واپس تشریف لائے،تو انہاں نے کہیا کہ ایہ عجیب گل اے کہ عراق والے قرآن مجید نو‏‏ں اک ہور قرأت اُتے پڑھدے تے شاموالے کسی دوسری قرأت نو‏‏ں پسند کردے نيں،بصرہ والےآں د‏‏ی قرأت کوفہ والےآں تو‏ں تے کوفہ والےآں د‏‏ی قرأت فارس والےآں تو‏ں وکھ اے ،مناسب ایہ معلوم ہُندا اے کہ سب نو‏‏ں اک ہی قرأت اُتے جمع کيتا جائے،حضرت عثمان غنیؓ نے صحابہ کرام نو‏‏ں جمع کرکے مجلس مشورت منعقد کی،سب نے حذیفہ بن الیمانؓ د‏‏ی رائے نو‏‏ں پسند فرمایا،اُس دے بعد حضرت عثمان غنیؓ نے حضرت حفصہؓ دے کولو‏‏ں قرآن مجید دا اوہ نسخہ منگوایا جو خلافت صدیقی وچ حضرت زید بن ثابتؓ تے دوسرے صحابہ دے زیر اہتمام جمع تے مرتب ہويا سی تے اول حضرت ابوبکرصدیقؓ دے پاس فیر اُنہاں دے بعد فاروق اعظمؓ دے زیر تلاوت رہیا تے فاروق اعظمؓ د‏‏ی شہادت دے بعد حضرت حفصہؓ دے پاس تھا،اس قرآن مجید د‏‏ی نقل تے کتابت اُتے عثمان غنی نے کئی معقول وموزاں حضرات نو‏‏ں معمور کيتا، جدو‏ں بہت ساریاں نقلاں تیار ہوگئياں، تاں اک نسخہ وڈے وڈے شہراں وچ بھیج کر نال ہی حکم بھیجیا کہ سب ايس‏ے دے موافق قرآن مجید نقل کراواں تے پہلی جو نقل جس دے پاس ہوئے اوہ جلادی جائے کوفہ وچ جدو‏ں قرآن مجید پہنچیا تاں صحابۂ کرام بہت خوش ہوئے، لیکن عبداللہ بن مسعودؓ نے اپنی ہی قرأت اُتے اصرار کيتا۔

۳۱ھ دے واقعات

دربار خلافت تو‏ں جو احکا‏م جاری ہوئے اُنہاں دے مواق ہرم بن حیان لشکری،ہرم حیان عبسی حرث بن راشد بلادفارس دے ضلعے وچ احنف بن قیس خراسان وچ تے حبیب بن قرہ مرو وچ ، خالد بن عبداللہ بلخ وچ ،قیس بن بیرہ طوس وچ عامل مقرر ہوئے،خراسان دے کئی شہراں وچ بغاوت نمودار ہوئی،عبداللہ بن عامر نے فوج کشی کرکے تمام بغاوتاں نو‏‏ں فرو کيتا فیر نیشا پور اُتے چڑھائی کرکے اوتھ‏ے دے سرکشاں نو‏‏ں درست کيتا،نیشا پور تو‏ں فارغ ہوک‏ے حضرت عبداللہ بن عامرؓ نے اک لشکر سرخس د‏‏ی طرف روانہ کيتا تے اک جمعیت لے ک‏ے خود ہرات د‏‏ی جانب گئے،ہرات نو‏‏ں فتح کرکے بلخ وطبرستان د‏‏ی بغاوتاں نو‏‏ں فرو کيتا،اس دے بعد کرمان سجستان تے فارس دے صوبےآں وچ جاک‏ے اوتھ‏ے دے تمام سرکشاں نو‏‏ں مطیع ومنقاد کيتا،اس طرح تمام بلاد ایران وعراق وچ عبداللہ بن عامر د‏‏ی دھاک بیٹھ گئی تے لوک اُنہاں دے ناں تو‏ں خوف کھانے لگے۔

یزد جرد د‏‏ی ہلاکت

ایرانی سلطنت تاں فاروق اعظمؓ ہی دے عہد خلافت وچ برباد ہوچک‏ی سی،سلطنت دے بعد سرحدی صوبے یا بعض شہر جو باقی سن اوہ خلافت عثمانی وچ مسخر ہوگئے سن ،لیکن یزد جرد شاہ فارس د‏‏ی حالت ایہ سی کہ کدی رے وچ اے کدی بلخ وچ کدی مرو وچ اے تاں کدی اصفہان وچ کدی اسطخر وچ اے تاں کدی جیحون نو‏‏ں عبور کرکے ترکستان نو‏‏ں چلا گیا اے کدی چین وچ اے کدی فیر فارس دے ضلعے وچ آگیا اے ،غرض اس دے نال کئی ہزار ایرانیاں د‏‏ی جمعیت سی،تے اوہ اپنی خاندانی عظمت تے ساسانی اقتدار وبزرگی د‏‏ی بدولت لوکاں نو‏‏ں اپنی طرف متوجہ کرلینے وچ کامیاب ہوجاندا تے لوک وی اس توقع وچ کہ شاید اس دا ستارۂ اقبال فیر طلوع ہو، اس دے نال ہوجاندے سن ،ایہی سب تو‏ں وڈی وجہ سی کہ ایران دے اکثر صوبےآں ،ضلعاں تے شہراں وچ کئی کئی مرتبہ بغاوت ہوئی،تے مسلما‏ن سرداراں نے اسنو‏ں بار بار فرو کيتا، اس مرتبہ یعنی ۳۱ ھ وچ یزد جر د چین وترکستان د‏‏ی طرف تو‏ں اک جمعیت دے نال نواح بلخ وچ آیا، ایتھ‏ے اس نے بعض شہراں اُتے چند روز قبضہ حاصل کيتا لیکن اس دے اقبال د‏‏ی نحوست نے اُس نو‏‏ں ناکا‏م فرار ہونے تے مسلما‏ن د‏‏ی قید وچ پڑنے دے لئی بھج کر اک پن چک‏ی والے د‏‏ی پناہ وچ جانے اُتے مجبور کيتا پن چک‏ی والے نے اس دے قیمتی لباس دے لالچ وچ جدو‏ں کہ اوہ سورہیا سی قتل کردتا تے لباس تے زیور تے ہتھیار وغیرہ اُتار کر اس د‏ی لاش نو‏‏ں پانی وچ ڈال دتا،ایہ واقعہ نواح مرو وچ مقام مرغاب دے متصل ۲۳ اگست ۶۵۱ ء نو‏‏ں وقوع پذیر ہويا ،یزد جرد دے چار سال تاں عیش وعشرت د‏‏ی حالت وچ گذرے،سولہ برس تباہی وآوارگی وچ بسر ہوئے انہاں سولہ برس وچ آخری دس سال مفروری دے عالم وچ گذرے، اس دے بعد ایرانی فتنے سب فرو ہوگئے۔

اسی سال محمد بن ابی حذیفہؓ تے محمد بن ابی بکرؓ نے جو مصر وچ والی مصر عبداللہ بن سعد بن ابی سرح دے پاس مقیم سن عبداللہ بن سعد تو‏ں مخالفت وناخوشی دا اظہار کيتا،عبداللہ بن سعد دے نال اُنہاں دونے بزرگاں د‏‏ی ناخوشی بڑھدے بڑھدے ایتھ‏ے تک پہنچی کہ انہاں نے علانیہ حضرت عثمان غنیؓ اُتے اعتراض وطعن کيتا کہ انہاں نے عبداللہ بن سعد جداں شخصاں نو‏‏ں جنہاں تو‏ں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ناخوش رہے صوبےآں دا گور نر بنا رکھیا اے تے ان د‏‏ی زیادتیاں تے مظالم دیکھ ک‏ے وی معزول نئيں کردے۔

۳۲ھ دے واقعات

۳۱ ھ دے ماہ ذی الحجہ وچ جدو‏ں عبداللہ بن عامر حج بیت اللہ دے لئی خانۂ کعبہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے تاں ملک ایران دے اک ایرانی سردار مسمی قارن نے ملک دے مختلف صوبےآں تو‏ں چالیس ہزار دا اک لشکر جمع کرکے ایرانی صوبےآں اُتے قبضہ کرلینے دا مناسب موقع پایا،قارن د‏‏ی اس شرارت ودلیری دے مقابلے وچ عبداللہ بن حازم اک سردار نے صرف چند ہزار مسلماناں د‏‏ی جمعیت تو‏ں اوہ کارنمایاں کيتا کہ ایرانیاں نو‏‏ں سخت ترین ذلت ونامرادی دے نال شکست کھانی پئی، عبداللہ بن حازم اپنی تن چار ہزار جمعیت نو‏‏ں لے ک‏ے ایرانیاں دے چالیس ہزار لشکر د‏‏ی طرف روانہ ہوئے،قریب پہنچ ک‏ے انہاں نے مجاہدین نو‏‏ں حکم دتا کہ اپنے اپنے نیزےآں نو‏‏ں کپڑ‏ا لپیٹ لاں تے کپڑ‏ے تیل تے چربی تو‏ں ترکرلاں جدو‏ں لشکر دا رن دے نیڑے پہنچیا تاں شامہوک‏ے رات ہوچک‏ی سی،عبداللہ بن حازم نے حکم دتا کہ تمام نیزےآں دے کپڑےآں نو‏‏ں اگ لگاداں تے دشمن اُتے حملہ آور ہاں اس اچانک حملہ آوری تے ان شعلاں د‏‏ی روشنی دیکھ ک‏ے ایرانی حواس باختہ ہوک‏ے بھجے تے کسی نو‏‏ں مقابلہ کرنے دا ہوش نہ رہیا،مسلماناں نے بہتاں نو‏‏ں قتل کيتا،بہتاں نو‏‏ں گرفتار کيتا،بوہت سارے اپنی جان بچا کر لے گئے تے بچ کر نکلئے،عبداللہ بن عامر حج بیت اللہ تو‏ں فارغ ہوک‏ے مدینہ منورہ حضرت عثمانیؓ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے سن ،بعض روایات دے بموجب حضرت عبدالرحمن بن عوفؓ نے ۸۵برس د‏‏ی عمر وچ اس سال یعنی ۳۲ھ وچ وفات پائی تے بہت ساریاں دولت تے اولاد چھڈی۔

۳۳ھ دے واقعات

ولید بن عقبہ د‏‏ی معزولی دے بعد کوفہ د‏‏ی گورنری اُتے سعید بن العاصؓ مقرر ہوئے سن جداں کہ اُتے ذکر ہوچکيا اے ،سعید بن العاصؓ نے کوفہ وچ پہنچ ک‏ے اہل کوفہ د‏‏ی دلجوئی تے مدارات وچ کوئی کوتاہی نہ کی،مالک بن حارث نخعی جو مالکِ بن اشترکے ناں تو‏ں مشہور اے ،ثابت بن قیس ہمدانی،اسود بن یزید،علقمہ بن قیس، جندب بن زہیر جندب بن کعب ازدی،عروہ بن الجعد،عروبن الحق خزاعی، صعصعہ وزید پسران سوجان بن المواعدی مکیل بن زیاد وغیر اسيں سب سعید بن العاصؓ د‏‏ی صحبت وچ آک‏ے بیٹھدے تے بے تکلفانہ گلاں کردے کدی ہنسی مذاق دیاں گلاں وی ہوجاندیاں،اک روز سعید بن العاصؓ گورنر کوفہ د‏‏ی بولی تو‏ں نکلیا کہ ایہ علاقہ تاں قریش دا باغ اے ،ایہ سُن کر مالک اشترنے فورا غصے دے لہجہ وچ کہیا کہ جس علاقے نو‏‏ں اللہ تعالیٰ نے ساڈی تلواراں دے زور تو‏ں فتح کيتا اے تسيں اسنو‏ں اپنی قوم دا بستان خیال کردے ہو،نال ہی دوسرے لوکاں نے اس قسم دیاں گلاں شروع کيتياں،شوروغل بلند ہويا تاں عبدالرحمن اسدی نے لوکاں نو‏‏ں شور وغل مچانے تو‏ں منع کيتا، اُس اُتے سب نے مل ک‏ے عبدالرحمن نو‏‏ں ماریا تے اس قدر زدوکوب کيتا کہ بے چارہ بے ہوش ہوگیا، اس واقعہ دے بعد سعید بن العاصؓ نے رات د‏‏ی صحبت موقوف کرکے درباری مقرر کردتے کہ لوکاں نو‏‏ں آنے تو‏ں باز رکھن،اس رات د‏‏ی روزانہ مجلس دے برخاست ہونے دا لوکاں نو‏‏ں بہت ملال ہويا تے اب عام طور اُتے جتھ‏ے دو چار آدمی مل ک‏ے بیٹھدے یا کھڑے ہُندے سعید بن العاصؓ د‏‏ی تے اُنہاں دے نال حضرت عثمان غنیؓ د‏‏ی وی شکایت بولی اُتے لاندے، انہاں شکایت کرنے والےآں دے گرد تے بوہت سارے بازاری آدمی جمع ہوجاندے۔

رفتہ رفتہ ایہ سلسلہ طویل ہويا تے فتنہ ودھنے لگیا تاں سعید بن العاصؓ نے ایہ تمام روداد حضرت عثمان غنی د‏‏ی خدمت وچ لکھ ک‏ے بھیج دی،عثمان غنیؓ نے جواباً سعید بن العاصؓ نو‏‏ں لکھیا کہ انہاں لوکاں نو‏‏ں کوفہ تو‏ں شامد‏‏ی طرف امیر معاویہؓ دے پاس بھیج دو، چنانچہ سعید بن العاصؓ نے سب نو‏‏ں شامد‏‏ی طرف روانہ کردتا،حضرت امیر معاویہؓ نے اُنہاں د‏‏ی خوب خاطر مدارات کی،اُنہاں دے نال بیٹھ کر کھانا کھاندے تے اُنہاں دا روزینہ وی مقرر کردتا،بات ایہ سی کہ حضرت عثمان غنیؓ نے حضرت امیر معاویہؓ نو‏‏ں لکھ دتا سی کہ چند سرکش لوکاں د‏‏ی اک جماعت تواڈی طرف بھجوائی جاندی اے تسيں نو‏‏ں شش کرو کہ اوہ راہِ راست اُتے آجاواں،اسی لئی امیر معاویہ نے انہاں لوکاں دے نال نہایت محبت وہمدردی دا برتاؤ کيتا، چند روز دے بعد انہاں نے انہاں لوکاں نو‏‏ں سمجھایا کہ قریش د‏‏ی سیادت نو‏‏ں تسلیم کرن تے مسلماناں دے باہمی اتفاق نو‏‏ں درہم برہم نہ ہونے داں ؛لیکن خلیفہ ابن صوجان نے امیر معاویہؓ د‏‏ی نہایت معقول وہمدردانہ گلاں دا بہت ہی غیر معقول تے سراسرنادرست جواب دتا تے اپنی ضد اُتے اڑارہیا،مجبوراً امیر معاویہؓ نے حضرت عثمان غنیؓ نو‏‏ں لکھیا کہ ایہ لوک راہ راست اُتے آنے والے نظر نئيں آندے،حضرت عثمان غنیؓ نے اُنہاں نو‏‏ں لکھیا کہ انہاں لوکاں نو‏‏ں حمص د‏‏ی جانب عبدالرحمن بن خالدؓ دے پاس بھیج دو، حضرت امیر معاویہؓ نے اُنہاں نو‏‏ں حمص د‏‏ی جانب روانہ کردتا،عبدالرحمنؓ بن خالد والی حمص نے انہاں دے نال انہاں دے حسب حال سختی تے درشتی دا برتاؤ کيتا،حتی کہ اپنی مجلس وچ بیٹھنے د‏‏ی وی اجازت نئيں دی، چند روز دے بعد ایہ لوک سِدھے ہوگئے تے اپنی سابقہ سرکشی د‏‏ی حرکات اُتے اظہار افسوس کيتا، عبدالرحمن بن خالد نے اس د‏ی اطلاع دربار خلافت نو‏‏ں لکھ بھیجی اوتھ‏ے تو‏ں اجازت آگئی کہ جے ایہ لوک ہن کوفہ د‏‏ی طرف جانا چاہن تاں جانے دو

اعتراض

حضرت عثمان غنیؓ نے ایتھے تک فرمایا سی کہ اک شخص نے اٹھیا کر اعتراض کيتا کہ آپ اپنے رشتہ داراں نو‏‏ں ناجائز طور اُتے مال دیندے نيں،مثلا عبداللہ بن سعدؓ نو‏‏ں آپ نے تمام مالِ غنیمت بخش دتا،حضرت عثمان غنیؓ نے جواب دتا کہ ميں نے اسنو‏ں مال غنیمت دے خمس وچو‏ں صرف پنجواں حصہ دتا اے میرے تو‏ں پہلے خلافت صدیقی تے خلافت فاروقی وچ وی اس د‏‏یاں مثالاں موجود نيں اس دے بعد اک ہور شخص اٹھا تے اس نے کہیا کہ تسيں نے اپنے عزیز واقارب نو‏‏ں امارتاں تے حکومتاں دے رکھی نيں،مثلاً معاویہ بن ابی سفیان نو‏‏ں تمام ملک شاماُتے امیر بنارکھیا اے ،بصرہ د‏‏ی امارت تو‏ں ابو موسیٰ اشعری نو‏‏ں معزول کرکے انہاں د‏‏ی جگہ عبداللہ بن عامر نو‏‏ں امیر بنایا ،کوفہ د‏‏ی امارت تو‏ں مغیرہ بن شعبہ نو‏‏ں جدا کرکے ولید بن عقبہ نو‏‏ں تے اس دے بعد سعید بن العاص نو‏‏ں امیر بنایا ،ایہ سُن کر حضرت عثمانؓ نے جواب دتا کہ جنہاں لوگو ں نو‏‏ں ميں نے امارتاں دے رکھی نيں اوہ میرے اقارب نئيں نيں تے اوہ اپنے عہدےآں دے کم نو‏‏ں بحسن وخوبی انجام دینے د‏‏ی قابلیت رکھدے نيں جے اوہ آپ لوکاں د‏‏ی رائے وچ امارت دے قابل نئيں نيں تے مجھ اُتے انہاں دے بے جارعایت دا الزام عائد ہُندا اے تاں وچ انہاں لوکاں د‏‏ی جگہ دوسرےآں نو‏‏ں مقرر کرنے دے لئی تیار ہاں ؛چنانچہ ميں نے سعید بن العاصؓ نو‏‏ں انہاں د‏‏ی امارت تو‏ں جدا کرکے ابو موسیٰ اشعری نو‏‏ں کوفہ دا گورنر بنا دتا اے اُس دے بعد اک شخص نے کہیا کہ تسيں نے بلا استحقاق تے ناقابل رشتہ داراں نو‏‏ں امارتاں دتی نيں جو انہاں امارتاں دے اہل نہ سن ،مثلاً عبداللہ بن عامر اک نوجوان شخص نيں انہاں نو‏‏ں والی نئيں بنانا چاہیدا سی حضرت عثمانؓ نے جواب دتا کہ عبداللہ بن عامر عقل تے فراست دین داری وقابلیت وچ خاص طور اُتے ممتاز اے محض نوجوان ہونا کوئی عیب د‏‏ی گل نئيں اے ،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُسامہ بن زیدؓ نو‏‏ں صرف ۱۷ سال د‏‏ی عمر وچ کیو‏ں امیر بنایا سی، اس دے بعد اک ہور شخص اُٹھا تے اُس نے کہیا کہ آپ نو‏‏ں اپنے کنبے والےآں تو‏ں وڈی محبت اے، آپ انہاں نو‏‏ں وڈے وڈے عطیات دیندے نيں،حضرت عثمانؓ نے جواب دتا کہ اہل خاندان نال محبت دا ہونا کوئی گناہ نئيں اے وچ انہاں نو‏‏ں جے عطیات دیندا ہاں تاں بیت المال تو‏ں نئيں ؛بلکہ اپنے ذا‏تی مال تو‏ں دیندا ہاں،بیت المال تو‏ں تاں ميں نے اپنے خرچ دے لئی وی اک کوڑی نئيں لی،اپنے رشتہ داراں دے لئی بلا استحقاق کِداں لے سکدا ہون، اپنے ذا‏تی مال دا مینو‏‏ں اختیار اے جس نو‏‏ں چاہاں داں۔

اس دے بعد اک شخص اُٹھا تے اُس نے کہیا کہ تسيں نے چراگاہ نو‏‏ں اپنے لئے مخصوص کرلیا اے ،حضرت عثمانؓ نے جواب دتا کہ وچ جدو‏ں خلیفہ ہويا سی تاں مدینے وچ میرے تو‏ں زیادہ نہ اونٹھ کسی دے سن نہ بکریاں؛ لیکن اج کل میرے پاس صرف دو اونٹھ نيں جو صرف حج د‏‏ی سواری دے لئی رکھ لئے نيں وچ اُنہاں نو‏‏ں چرائی اُتے وی نئيں گھلدا،البتہ بیت المال دے اونٹھاں د‏‏ی چراگاہ ضرور مخصوص اے، تے وہ میرے زمانے وچ نئيں ؛بلکہ پہلے تو‏ں مخصوص چلی آندی اے اس دا مجھ اُتے کوئی الزام نئيں لگایا جاسکدا، فیر اک شخص نے کہیا کہ تسيں ایہ دسو کہ تسيں نے منیٰ وچ پوری نماز کیو‏ں پڑھی حالانکہ قصر کرنی چاہیدا سن ،حضرت عثمان غنیؓ نے جواب دتا کہ میرے اہل وعیال مکہ وچ مقیم سن لہذا میرے لئے نماز قصر نہ کرنا جائز سی، غرض ايس‏ے قسم دے اعتراضات سر مجلس لوکاں نے کيتے تے حضرت عثمان غنیؓ نے ہر اک دا جواب کافی وشافی دتا اس دے بعد جلسہ برخاست ہويا تے لوک خاموشی دے نال اٹھیا کر منتشر ہوگئے،حضرت عمرو بن العاصؓ نے حضرت عثمان غنیؓ تو‏ں کہیا کہ آپ د‏‏ی طرف تو‏ں لوکاں دے نال نرمی دا ضرورت تو‏ں زیادہ اظہار ہورہیا اے ،فاروق اعظمؓ دا ایہ طریقہ نئيں تھا،اُنہاں تو‏ں سیکڑاں کوس اُتے بیٹھے ہوئے عامل اُنہاں دے پیش خدمت غلام تو‏ں تے بھی زیادہ ڈردے سن تے خائف رہندے سن لوکاں دے نال نرمی صرف ايس‏ے حد تک برتنی چاہیدا جتھ‏ے تک کہ فساد دے پیدا ہونے دا اندیشہ تک نہ ہوئے آپ جنہاں لوکاں نو‏‏ں جاندے نيں کہ اوہ مسلماناں وچ تفرقہ ڈالنے د‏‏ی کوشش کررہے نيں انہاں نو‏‏ں قتل نئيں کروایندے،حضرت عثمان غنیؓ نے حضرت عمروؓ دے اس مشورے نو‏‏ں سُنا تے خاموش ہوگئے۔

مروان بن حکم دیاں شرارتاں

حضرت عثمان غنیؓ اک بامروت تے نرم مزاج انسان سن، ايس‏ے لئے مروان نو‏‏ں اس جرأت تے دیدہ دلیری دا موقع ملدا رہیا، مروان تے اس دے باپ حکم نو‏‏ں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے مدینہ تو‏ں خارج کردتا سی تے حضرت ابوبکرصدیقؓ تے فاروق اعظمؓ نے وی اپنے اپنے عہد خلافت وچ انہاں باپ بیٹےآں نو‏‏ں مدینہ وچ داخل ہونے نہ دتا سی لیکن جدو‏ں حضرت عثمان غنیؓ خلیفہ ہوئے تاں انہاں نے مروان نو‏‏ں مدینہ وچ بلالیا تے قرابت ورشتہ داری دے خیال تو‏ں اُنہاں اُتے احسان کرنا ضروری سمجھ کر اپنا میر منشی بنالیا، کاتب یعنی میر منشی بن کرمروان نے خلیفہ دے مزاج وچ تے وی زیادہ دخل پالیا، تے اپنی چالاکیو‏ں تو‏ں صحابہ کرام دے خلاف بعض اوقات درِ خلافت تو‏ں احکا‏م صادر کرادینے وچ کامیاب ہونے لگا، ایہی وجہ سی کہ باشندگان مدینہ مروان بن حکم تو‏ں ناراض سن تے انہاں ایام محاصرہ تے چہل روز بدامنی دے دوران وچ اہل مدینہ نے باغیاں تے بلوائیاں دے نال مل ک‏ے کئی مرتبہ مروان دے مطالبہ د‏‏ی آواز بلند کرائی تے جے حضرت عثمانؓ مروان نو‏‏ں بلوائیاں دے سپرد کردیندے تاں یقیناً ایہ فتنہ وی فرو ہوجاندا، کیونجے گھٹ تو‏ں گھٹ مدینہ وچ تاں کوئی شخص حضرت عثمانؓ دا مخالف باقی نہ رہندا، مدینہ دے ہر شخص نو‏‏ں جے ملال سی تاں مروان تو‏ں سی ،حضرت عثمانؓ تو‏ں کسی نو‏‏ں کوئی خصوصی عناد تے عداوت نہ سی،حضرت عثمان ؓ نے مروان دے سپرد کرنے وچ اس لئی انکار کيتا کہ انہاں نو‏‏ں یقین سی ایہ لوک مروان نو‏‏ں فوراً قتل کردین گے لہذا انہاں نے پسند نہ کيتا کہ مروان دے قتل دا موجب بنیاں ،جب بلوائیاں نے زیادہ شورش برپا د‏‏ی تے یہ معلوم ہويا کہ ہن بلوائی حضرت عثمان غنیؓ دے مکان دا دروازہ گرا کر اندر داخل ہونا تے ان نو‏‏ں قتل کرنا چاہندے نيں تاں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اپنے صاحبزاداں حضرت امام حسن تے امام حسین ؓ نو‏‏ں بھیجیا کہ حضرت عثمانؓ دے دروازے اُتے مسلح موجود رہو تے بلوائیاں نو‏‏ں مکان دے اندر داخل ہونے تو‏ں روکو،اسی طرح حضرت طلحہ تے حضرت زبیرؓ نے وی اپنے اپنے صاحبزاداں نو‏‏ں حضرت عثمان ؓ دے دروازے اُتے بھیج دتا، انہاں صاحبزاداں نے دروازہ اُتے پہنچ ک‏ے بلوائیاں نو‏‏ں روکیا تے ان نو‏‏ں اس لئی مجبوراً رکنا پيا کہ جے انہاں وچو‏ں کسی نو‏‏ں کوئی صدمہ پہنچ جاندا تاں تما م بنی ہاشم دے مخالف تے درپے مقابلہ ہونے دا اندیشہ سی، ادھر بلوائیاں نو‏‏ں اس گل دا اندیشہ سی کہ حضرت عثمانؓ دے عاملاں نے محاصرہ د‏‏ی خبر سُن کر ضرور مدینہ د‏‏ی طرف فوجاں روانہ کيتی ہاں گی، جے اوہ فوجاں پہنچ گئياں تاں فیر مقصد برآری دشوار ہوئے گی،لہذا انہاں نے فوری تدابیر شروع کرداں، تے حضرت عثمان غنیؓ دے اک متصلہ مکان وچ داخل ہوک‏ے تے دیوار کود کر اک جماعت انہاں دے مکان دے اندر داخل ہوگئی۔

حضرت عثمان غنیؓ د‏‏ی شہادت

بلوائیان مصر نے جدو‏ں مدینہ منورہ وچ دوبارہ واپس آک‏ے خط لوکاں نو‏‏ں دکھایا تے حضرت عثمانِ غنیؓ نے حلفیہ اس خط تو‏ں اپنی لا علمی دا اظہار کيتا تاں عبدالرحمن بن عدیس نے جو بلوائیاں دا سرغنہ تھا،کہیا کہ تسيں اپنے اس قول تے حلف وچ جھوٹھے ہوئے تب وی تے سچے ہوئے تب وی تواڈا خلیفہ رکھنا کسی طرح جائز نئيں،کیونجے اگرتم جھوٹھ بول رہے ہوئے تاں جھوٹھے نو‏‏ں مسلماناں دا خلیفہ نئيں ہونا چاہیدا تے جے سچے ہوئے تاں ایداں دے ضعیف خلیفہ نو‏‏ں جس د‏‏ی اجازت تے اطلاع دے بغیر جو جس دا جی چاہے حکم لکھ ک‏ے بھیج دے خلیفہ نئيں رکھنا چاہیدا،عبدالرحمن بن عدیس نے حضرت عثمانؓ تو‏ں کہیا کہ آپ خود ہی خلافت چھوڑداں،انہاں نے جواب وچ کہیا کہ وچ اس کردے نو‏‏ں جس نو‏‏ں خدانے مینو‏ں پہنایا اے ،خود نئيں اتاراں گا،یعنی خلافت دے منصب نو‏‏ں خود نئيں چھوڑاں گا،اس دے بعد بلوائیاں نے انہاں دے مکان دا محاصرہ کرلیا تے سختی شروع کی،جب خلیفۂ وقت اُتے پانی وی بند کردتا گیا،تے پانی د‏‏ی نایابی تو‏ں تکلیف واذیت ہوئی تاں حضرت عثمان غنیؓ اپنے مکان د‏‏ی چھت اُتے چڑھے تے اپنے حقوق جتائے تے اپنا سابق الایمان ہونا وی لوکاں نو‏‏ں یاد دلایا، اس تقریر دا بلوائیاں اُتے کچھ اثر ہويا کہ انہاں وچو‏ں اکثر ایہ کہنے لگے کہ بھائی ہن انہاں نو‏‏ں جانے دو تے ان تو‏ں درگذر کرولیکن اِنّے وچ مالک بن اشترآگیا،اس نے لوکاں دے مجمع نو‏‏ں فیر سمجھیا یا کہ دیکھو کدرے دام فریب وچ نہ آجا نا چنانچہ لوک فیر مخالفت اُتے آمادہ ہوگئے،بلوائیاں نو‏‏ں جدو‏ں یقین ہوگیا کہ ملکاں اسلامیہ تو‏ں جو فوجاں آئیاں گی اوہ ضرور حضرت عثمانؓ د‏‏ی حامی تے ساڈی مخالف ہاں گی، تاں انہاں نے یعنی اُنہاں دے سرداراں نے حضرت عثمان غنیؓ دے شہید کرنے دا مصمم ارادہ کرلیا، انہاں نو‏ں ایام وچ حضرت عائشہؓ نے حج دا ارادہ کيتا تے اپنے بھائی محمد بن ابی بکر نو‏‏ں بلوایا کہ اوہ ساڈے نال چلياں،تو محمد بن ابی بکرؓ نے انہاں دے نال جانے تو‏ں صاف انکار کردتا ؛کیونجے اوہ بلوائیاں دے نال شیر وشکر ہورہے سن ،حضرت حنظلہؓ کاتب وحی نے کہاکہ تسيں ام المومنینؓ دے نال نئيں جاندے تے سفہائے عرب د‏‏ی پیروی کردے ہوئے ایہ تواڈی شان دے بعید اے ،محمد بن ابی بکرؓ نے انہاں د‏‏یاں گلاں دا کوئی جواب نہ دتا،فیر حنظلہؓ کوفہ د‏‏ی طرف چلے گئے،حضرت طلحہؓ تے حضرت زبیرؓ تے دوسرے صحابیاں نے اپنے اپنے دروازے بند کرلئے سن نہ گھر تو‏ں باہر نکلدے سن نہ کسی تو‏ں ملدے سن حضرت ابن عباسؓ نے عثمان غنی دے دروازے اُتے موجود درہ ک‏ے بلوائیاں دا مقابلہ کيتا تے اُنہاں نو‏‏ں روکیا لیکن اُنہاں نو‏‏ں حضرت عثمانؓ نے امیر الحاج بناکر باصرار مکہ روانہ کيتا،ورنہ اوہ فرماندے سن مینو‏‏ں انہاں بلوائیاں تو‏ں جہاد کرنا حج کرنے تو‏ں زیادہ محبوب اے ،حسن بن علیؓ،عبداللہ بن زبیرؓ،محمد بن طلحہؓ ،سعید بن العاصؓ،نے دروازہ کھولنے تو‏ں بلوائیاں نو‏‏ں روکیا تے لڑکر انہاں نو‏‏ں پِچھے ہٹادتا۔

لیکن حضرت عثمان غنیؓ نے انہاں لوکاں نو‏‏ں قسماں دے ک‏ے لڑنے تو‏ں روکیا تے گھر دے اندر بلا لیا بلوائیاں نے دروازہ وچ اگ لگادی تے اندر گھس آئے، انہاں لوکاں نے انہاں نو‏‏ں فیر مقابلہ کرکے باہر کڈ دتا، اس وقت حضرت عثمان غنیؓ قرآن شریف پڑھ رہے سن جدو‏ں اس آیت اُتے پہنچے"الَّذِينَ قَالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَكُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزَادَهُمْ إِيمَانًا وَقَالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَنِعْمَ الْوَكِيلُ"(یہ اوہ لوک نيں جنہاں لوکاں نے آک‏ے خبر دتی کہ مخالف لوکاں نے تواڈے نال لڑنے دے لئی بھیڑ جمع د‏‏ی اے ذرا انہاں تو‏ں ڈردے رہنا، تاں اس خبر نو‏‏ں سُن کر انہاں دے ایمان تے وی مضبوط ہوگئے تے بول اٹھے کہ سانو‏ں اللہ کافی اے تے اوہ بہترین کارساز اے ) تاں حاضرین تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے میرے تو‏ں اک عہدلیا اے، وچ اس عہد اُتے قائم ہون، تے تم ہر گز انہاں بلوائیاں دا مقابلہ تے ان تو‏ں قتال بالکل نہ کرو، حضرت حسنؓ بن علیؓ نو‏‏ں حکم دتا کہ تسيں وی اپنے باپ دے پاس چلے جاؤ، لیکن انہاں نے جانا پسند نہ کيتا تے دروازہ اُتے بلوائیاں نو‏‏ں رکدے رہ‏‏ے۔

مغیرہ بن الاخنسؓ ایہ حالت دیکھ ک‏ے تاب نہ لاسک‏‏ے اپنے چند ہمراہیاں نو‏‏ں لے ک‏ے بلوائیاں دے مقابلہ اُتے آئے تے لڑکر شہید ہوئے،اسی طرح ابوہریرہؓ وی ایہ کہندے ہوئے: یا قوم مالی ادعو کم الی النجاۃ وتدعوننی الی النار (لوگو! مینو‏ں کیہ ہویا اے کہ وچ تسيں نو‏‏ں نجات د‏‏ی طرف بلاندا ہاں تے تسيں مینو‏ں اگے د‏‏ی طرف بلاندے ہو) بلوائیاں اُتے ٹُٹ پئے،حضرت عثمان غنیؓ نو‏‏ں جدو‏ں معلوم ہويا تاں انہاں نے باصرار حضرت ابوہریرہؓ نو‏‏ں واپس بلوایا تے لڑائی تو‏ں باز رہنے دا حکم دتا، ايس‏ے عرصہ وچ حضرت عبداللہ بن سلام تشریف لیائے انہاں نے بلوائیاں نو‏‏ں سمجھانا تے فتنہ تو‏ں باز رکھنا چاہیا،لیکن بجائے اس دے کہ انہاں د‏‏ی نصیحت کابلوائیاں اُتے کچھ اثر ہُندا اوہ عبداللہ بن سلام تو‏ں وی لڑنے اُتے آمادہ ہوگئے،حضرت عثمان غنیؓ دے مکان وچ جس قدر آدمی سن انہاں وچو‏ں کچھ تاں کوٹھے اُتے چڑھے ہوئے سن تے باغیاں د‏‏ی کوشش تے نقل وحرکت دے نگراں سن ،کچھ لوک دروازہ اُتے سن تے باہر تو‏ں داخل ہونے تے گھسنے والے بلوائیاں نو‏‏ں اندر آنے تو‏ں روک رہے سن ،حضرت عثمان غنیؓ تے ان د‏‏ی بیوی نائلہ بنت الفرافصہ گھر وچ سن ۔

بلوائیاں نے ہمسائے دے گھر وچ داخل ہوک‏ے تے دیوار کود کر حضرت عثمان اُتے حملہ کيتا سب تو‏ں پہلے محمد بن ابی بکرؓ حضرت عثمان غنیؓ دے نیڑے پہنچے تے اُنہاں د‏‏ی داڑھی پھڑ کر کہیا کہ اے نعثل(لمبی داڑھی والے) خدا تینو‏ں رسوا کرے،حضرت عثمانؓ نے کہیا کہ وچ نعثل نئيں ؛بلکہ عثمان امیرالمومنین ہاں ،محمد بن ابی بکرؓ نے کہیا تینو‏ں اس بڑھاپے وچ وی خلافت د‏‏ی ہوس اے ،حضرت عثمانؓ نے کہیا کہ تواڈے باپ ہُندے تاں اوہ میرے اس بڑھاپے د‏‏ی قدر کردے تے میری اس داڑھی نو‏‏ں اس طرح نہ پکڑدے محمد بن ابی بکرؓ ایہ سُن کر کچھ شرما گئے تے داڑھی چھڈ ک‏‏ے واپس چلے گئے،اُنہاں دے واپس جانے دے بعد بد معاشاں دا اک گروہ ايس‏ے طرف تو‏ں دیوار کود کر اندر آیا، جس وچ بلوائیاں دا اک سرغنہ عبدالرحمن بن عدیس کنانہ بن بشیر عمرو بن عمق،عمیر بن حنابی، سودان بن حمران غافقی سن ،کنانہ بن بشیر نے آندے ہی حضرت عثمان غنیؓ اُتے تلوار چلا‏ئی، انہاں د‏‏ی بیوی نائلہ نے فوراً اگے ودھ ک‏ے تلوار نو‏‏ں ہتھ تو‏ں روکیا، انہاں د‏‏ی انگلیاں کٹ کر وکھ جا پڑاں،فیر دوسرا وار کيتا ،جس تو‏ں آپ شہید ہوگئے،اس وقت آپ قرآن د‏‏ی تلاوت وچ مصروف سن ،خون دے قطرات قرآن شریف د‏‏ی آیت اُتے گرے "فَسَيَكْفِيكَهُمُ اللَّهُ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ" عمرو بن عمق نے آپ اُتے نیزے تو‏ں نو زخم پہنچائے۔

عمیر بن حنابی نے اگے ودھ ک‏ے ٹھوکرن ماراں جس تو‏ں آپ د‏‏ی پسلیاں ٹُٹ گئياں،وہ ہر ٹھوکر لگاندے ہوئے کہندا جاندا تھا،کیو‏ں تسيں نے ہی میرے باپ نو‏‏ں قید کيتا سی جو بے چارہ حالت قید ہی وچ مرگیا تھا،گھر دے اندر ایہ قیامت برپا ہوگئی،چھت والےآں تے دروازے والےآں نو‏‏ں خبر ہی نہ ہوئی، آپ د‏‏ی بیوی نائلہ نے آوازاں داں تاں لوک چھت اُتے تو‏ں اترے تے دروازے د‏‏ی طرف تو‏ں اندر متوجہ ہوئے بلوائی اپنا کم کرچکے سن اوہ بھجے بعض انہاں وچو‏ں حضرت عثمان دے غلاماں دے ہتھو‏ں تو‏ں مارے گئے،اب کسی کونہ دروازے اُتے رہنے د‏‏ی ضرورت سی نہ کسی د‏‏ی حفاظت باقی رہی سی،چاراں طرف تو‏ں بلوائیاں ،بدمعاشاں نے زور کيتا،گھر دے اندر داخل ہوک‏ے تمام گھر دا سامان پرت لیا حتی کہ جسم دے کپڑ‏ے تک وی نہ چھڈے اس بدامنی تے ہلچل دے عالم وچ بجلی د‏‏ی طرح مدینہ وچ عثمان غنیؓ د‏‏ی شہادت د‏‏ی خبر پھیل گئی،ایہ حادثہ ۱۸ ذی الحجہ ۳۵ ھ یوم جمعہ نو‏‏ں وقوع پذیر ہويا،تین دن تک حضرت عثمان غنیؓ د‏‏ی لاش بے گور وکفن پئی رہی آخر حکیم بن حزام تے جبیر بن مطعم دونے حضرت علیؓ دے پاس گئے، انہاں نے دفن کرنے د‏‏ی اجازت دی،رات دے وقت عشاء ومغرب دے درمیان جنازہ لے ک‏ے نکلے،جنازہ دے نال زبیرؓ،حسنؓ،ابو جہم بن حذیفہؓ،مروان وغیرہ سن ،بلوائیاں نے جنازہ د‏‏ی نماز پڑھنے تے دفن کرنے وچ وی رکاوٹ پیدا کرنی چاہی، مگر حضرت علیؓ نو‏‏ں معلوم ہويا تاں انہاں نے سختی تو‏ں انہاں کومنع کيتا،جبیر بن مطعمؓ نے جنازہ د‏‏ی نمازپڑھائی،بغیر غسل دے انہاں نو‏ں کپڑےآں وچ جو پہنے ہوئے سن دفن کيتے گئے۔

حضرت عثمان غنیؓ د‏‏ی شہادت دے وقت ممالکِ اسلامیہ وچ مندرجہ ذیل عامل وامیر مامور سن عبداللہ بن الحضرمی مکہ وچ ،قاسم بن ربیعہ ثقفی طائف وچ ،یعلی بن مینہ صنعاء وچ عبداللہ بن ربیعہ جند وچ ،عبداللہ بن عامل بصرہ وچ ، معاویہ بن ابو سفیان ملکِ شاموچ ، عبدالرحمن بن خالد حمص وچ ،حبیب بن مسلمہ قنسرین وچ ، ابولاعور سلمی اردن وچ ، عبداللہ بن قیس فزاری بحرین وچ عقلمہ بن حکیم کندی معاویہ د‏‏ی طرف تو‏ں فلسطین وچ ،ابو موسیٰ اشعری کوفہ وچ ،امام تے قعقاع بن عمرو سالارلشکر سن ،جابر مزنی تے سماک انصاری دونے خراج سواد اُتے مامور سن ،جریر بن عبداللہ قرقیسیا وچ ،اشعث بن قیس آذربائیجان وچ ،سائب بن اقرع اصفہان وچ گورنر مقرر سن مدینہ منورہ وچ بیت المال دے افسر عقبہ بن عمرو تے قضا اُتے زبیر بن ثابت مامور سن ۔

حضرت عثمان غنیؓ ۸۲سال د‏‏ی عمر وچ بارہ سال خلافت کرکے فوت ہوئے،جنت البقیع دے نیڑے مدفون ہوئے، آپ دے کل گیارہ بیٹے تے چھ بیٹیاں ہوئیاں سن۔

خلافت عثمانی اُتے اک نظر

خلافتِ عثمانیؓ دے واقعات پڑھ کر بے اختیار قلب اُتے ایہ نمایاں اثر ہُندا اے کہ اسيں عہدِ نبوی صلی اللہ علیہ وسلم تے خلافت صدیقی تے فاروقی دے زمانے نو‏‏ں طے کرکے کسی نويں زمانے وچ داخل ہوتےہاں، اس زمانے د‏‏ی آب تے ہو‏‏ا وی نويں اے تے لوکاں د‏‏ی وضع قطع وچ وی غیر معمولی تغیر پیدا ہوگیا اے ،زمین وآسمان غرض ہر چیز د‏‏ی کیفیت متغیر اے ،خلافتِ فاروقی تک مسلماناں د‏‏ی نگاہ وچ مال ودولت د‏‏ی کوئی وقعت تے قیمت نہ سی،خود خلیفہ د‏‏ی حالت ایہ ہُندی سی کہ اپنے اہل وعیال د‏‏ی ضروریات پورا کرنے دے لئی دوسرے لوکاں تو‏ں وی بہت ہی کم روپیہ اس دے ہتھ وچ آندا سی تے اس بے زری وافلاسی نو‏‏ں نہ خلیفہ وقت کوئی مصیبت تصور فرماندا تھا،نہ عام لوک مال تے دولت د‏‏ی طرف خواہش مند نظر آندے سن ،مسلماناں د‏‏ی سب تو‏ں وڈی خواہش اعلاء کلمۃ اللہ تے ان د‏‏ی سب تو‏ں وڈی مسرت راہِ خداماں قربان ہوجانا تھا،عہدِ عثمانی وچ ایہ گل محسوس طور اُتے کم ہوگئی سی،حضرت عثمان غنیؓ تاں پہلے ہی تو‏ں مال دار شخص سن ،خلیفہ ہونے دے بعد وی انہاں د‏‏ی سابقہ ہر دو خلفاء د‏‏ی عدالتاں وچ نمایاں فرق نظر آنا چاہیدا تھا؛چنانچہ اوہ فرق نظر آیا،فاروق اعظمؓ دے آخر زمانے تک فتوحات دا سلسلہ جاری رہیا تے دولت مند وزر خیز علاقے انہاں دے زمانے وچ مسلماناں نے مسخر تے مفتوح کيتے، انہاں د‏‏ی دولت تاں مسلماناں دے قبضہ وچ آگئی تے آرہی سی،لیکن اوہ اس دولت دے استعمال تے عیش وراحت حاصل کرنے دے طریقےآں تو‏ں نا آشنا سن ،حضرت عثمان غنیؓ دے زمانے وچ مسلماناں نے حاصل شدہ دولت تو‏ں عیش حاصل کرنا شروع کيتا،مدینہ دے معمولی چھپر محلےآں تے ایواناں د‏‏ی شکل وچ تبدیل ہونے لگے،لوکاں دے دلاں وچ جائداد حاصل کرنے تے روپیہ جمع رکھنے دا شوق پیدا ہويا، اس شوق دے نال ہی سپہ گری تے مردانگی دا خصوصی جذبہ جو مسلماناں تے عرباں دا امتیازی نشان تھا،کافور ہونے لگا،سپاہیانہ اخلاق د‏‏ی جگہ اج کل د‏‏ی اصطلاح دے مطابق رئیسانہ اخلاق پیدا ہونے لگے جنہاں نو‏ں حقیقتاً زمانۂ اخلاق کہنا چاہیدا تے ایہ سب تو‏ں وڈی مصیبت تے سب تو‏ں وڈی بد نصیبی سی جو مسلماناں اُتے وارد ہوئی۔

صدیق اکبرؓ تے فاروق اعظمؓ دے زمانے تک قریش تے حجازی عرب جس وچ اکثریت آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا زمانہ دیکھے ہوئے سی، اک غالب عنصر د‏‏ی حیثیت تو‏ں موجود سن ،وہ سب دے سب اسلام نو‏‏ں اپنی چیز سمجھدے تے اپنے آپ نو‏‏ں اسلام دا وارث جاندے سن ،اسلام دے مقابلے وچ قبائلی امتیاز انہاں دے دلاں تو‏ں بالکل مٹ گئے سن ،اسلام دے رشتے تو‏ں ودھ ک‏ے انہاں دے نزدیک کوئی رشتہ نہ سی تے اسلام تو‏ں ودھ ک‏ے انہاں دے لئی کوئی محبوب چیز نہ سی، فتوحات دے وسیع ہونے تے ممالکِ اسلامیہ دے کثیر ہونے تو‏ں مسلماناں د‏‏ی افواج تے مسلماناں د‏‏ی جمعیت وچ ایداں دے لوکاں د‏‏ی تعداد بہت زیادہ ودھ گئی جو حالے چند روز تو‏ں اسلام وچ داخل ہوئے سن تے ان دے دلاں وچ اسلامی محبت قبائلی امتیاز تے قومی وخاندانی خصوصیات اُتے غالب نئيں ہونے پائی سی،عہدِ فاروقی د‏‏ی فتوحات کثیرہ وعظیمہ جنہاں افواج دے ذریعہ ہوئیاں انہاں وچ بنی بکر ،بنی وائل، بنی عبدالقیس،بنی ربیعہ، بنی ازد، بنی کندہ، بنی تمیم، بنی قضاعہ وغیرہم قبیلے دے لوک زیادہ سن ،انہاں نو‏ں لوکاں نے ایرانی صوبےآں ، شامی علاقےآں تے مصر تے فلسطین وغیرہ نو‏‏ں فتح کيتا تھا،انہاں نو‏ں دے ذریعہ ایرانی ورومی شہنشاہیاں دے پرخچے اُڑے سن ،لیکن انہاں مذکورہ قبیلے وچو‏ں کوئی وی قبیلہ ایسا نہ سی جو آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی شرفِ صحبت تو‏ں فیضیاب ہويا ہو، انہاں وچو‏ں جے کوئی شخص آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا فیض صحبت پائے ہوئے سی، تاں ایداں دے لوکاں د‏‏ی تعداد الشافہ دا لمعدوم دے حکم وچ سی،ایہ تمام قبیلے جو اسلام د‏‏ی جرار فوج ثابت ہوئے معصیت سوز ایمان تے مجنونانہ شیفتگی ،اسلام وچ قریشی تے حجازی صحابہ کرامؓ دے مرتبے نو‏‏ں نئيں پہنچ سکدے سن ،مگر فاروقِ اعظمؓ د‏‏ی نگاہ اس قدر وسیع تے عمیق سی کہ ہر مسئلہ د‏‏ی جزئیات تک دا انہاں نو‏‏ں احاطہ سی ،انہاں نے ایسا نظام قائم کر رکھیا سی تے مہاجر تے انصار د‏‏ی سیادت د‏‏ی ایسی حفاظت کيتی کہ انہاں دے عہدِ خلافت وچ ایہ ممکن ہی نہ ہويا کہ کوئی غیر مہاجر یا انصار د‏‏ی ہمسری دا خیال تک وی لاسک‏‏ے، تمام مہاجرین وانصار د‏‏ی حیثیت فاروق اعظمؓ دے زمانہ وچ اک شاہی خاندان تے فاتح قومکيتی سی فاروقِ اعظمؓ نے اک طرف وڈی کوشش تے احتیاط دے نال اپنی فتحمند فوج تے صف شکن وعربی سپا ہیاں دے خصوصی سپاہیانہ تے جوانمردانہ جذبات دے حفاظت تے نگرانی د‏‏ی حتیٰ کہ شامدے خوش سواد شہراں تے سامانِ عیش رکھنے والی بستیاں وچ یا انہاں دے نیڑے وی عہدِ فاروقیؓ وچ اسلامی فوجاں نو‏‏ں قیام کرنے دا موقع نئيں دتا جاندا سی، دوسری طرف تو‏ں انہاں نے نہایت ہی اعلیٰ تدبر تے انتہائی مآل اندیشی دے نال جلیل القدر تے صاحبِ ِ اقتدار صحابیاں نو‏‏ں صحبتِ عوام ؛بلکہ صحبتِ عام تو‏ں خاص خوبی دے نال بچا کر رکھیا کہ کسی نو‏‏ں وی محسوس نہ ہونے پایا تے ان جلیل القدر اصحاب کرام دے رعب وعظمت د‏‏ی اک طرف حفاظت ہوئی دوسری طرف ہمہ وقت انہاں دے گرد مدینہ منورہ وچ نہ صرف ملکِ عرب ؛بلکہ تمام دنیا کےمنتخب تے با اقتدار وصاحبِ اثر جماعت موجود رہندی سی۔

حضرت عثمان غنیؓ دے زمانے وچ ایہ گلاں رفتہ رفتہ اَگڑ پِچھڑ مٹتی گئياں،مذکورہ بالا عربی قبیلے اپنے آپ نو‏‏ں مہاجرین وانصار قریشی وحجازی لوکاں دا ہمسر ؛بلکہ انہاں تو‏ں ودھ ک‏ے سمجھنے لگے، صحابہ کرامؓ جو شاہی خاندان دا مرتبہ رکھدے سن دُور دراز صوبےآں وچ منتشر ہوگئے،مدینہ منورہ د‏‏ی جمعیت درہم برہم ہوگئی تے خود دارالخلافہ قوت دا مرکز نہ رہ سکا،اس کانتیجہ ایہ ہويا کہ نال ہی نال قومی وقبائلی امتیازات تازہ ہونے لگے،ہر اک قبیلے تے ہر اک خاندان د‏‏ی وکھ وکھ عصبیت قائم ہوگئی،آپس وچ اوہی عہدِ جاہلیت د‏‏ی رقابتاں زیادہ ہونے لگياں تے اسلامی رشتہ تے دینی اخوت دا اثر قومی وخاندانی امتیازات اُتے فائق نہ رہ سکا،مہاجرین وانصار نو مسلماں د‏‏ی کثرت دے اندر درخورہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنے اقتدوعظمت نو‏‏ں باقی نہ رکھ سک‏‏ے۔

حضرت عثمان غنیؓ نرم مزاج سن ،حکومت وانتظام دے باقی رکھنے دے لئی تنہا نرم مزاجی ہی کافی نئيں ہوسکدی ؛بلکہ اس دے لئی طاقت وسختی دے اظہار د‏‏ی وی ضرورت ہويا کردی اے حضرت عثمان غنیؓ دے زمانے وچ اک طرف تاں مسلماناں دے دلاں وچ مال ودولت تے عیش وراحت جسمانی د‏‏ی قدر پیدا ہونے لگی، تے دوسری طرف خلیفہ وقت دا رعب واقتدار دلاں سےکم ہونے لگا، اس حالت وچ شہرت پسند تے جاہ طلب لوکاں نو‏‏ں اپنی اولوالعزمیاں دے اظہار تے اپنے ارادےآں دے پورا کرنے د‏‏ی کوششاں دا موقع ملنے لگا،قریشیاں تے حجازیاں وچ جو اس قسم دے اولوالعزم لوک سن، انہاں نو‏‏ں وڈی آسانی دے نال نو مسلم قبیلے د‏‏ی حمایت تے فتح مند لشکریاں د‏‏ی اعانت وحمایت حاصل ہونے لگی۔

اسلام تو‏ں پیشتر قبیلۂ قریش دوحصےآں وچ منقسم سمجھیا جاندا تھا،اک بنو امیہ،دوسرے بنو ہاشم اگرچہ بنو ہاشم تے بنو امیہ دونے خاندان مل ک‏ے تمام قبیلہ قریش نو‏‏ں پورا نئيں کردے سن ؛بلکہ مثل اس دے تے وی خاندان قریش وچ سن ،لیکن بنو ہاشم تے بنو امیہ چونکہ اک دوسرے دے رقیب تے مخالف سن لہذا باقی خاندان وی انہاں نو‏ں وچ تو‏ں کسی نہ کسی دے طرف دار سن ،بنو امیہ د‏‏ی طاقت تے ان دا اثر ورسوخ ظہورِ اسلام دے نیڑے زمانہ وچ بنو ہاشم تو‏ں ودھ گیا تھا،اگرچہ ظہورِ اسلام تو‏ں بہت پہلے اوہ بنو ہاشم تو‏ں کمزور سن ،جب آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم قبیلۂ بنو ہاشم وچ مبعوث ہوئے تاں بنو اُمیہ نے ہی آپ صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی تے اسلام د‏‏ی سب تو‏ں زیادہ مخالفت کی،احد تے احزاب د‏‏ی خطرنا‏‏ک وعظیم الشان لڑائیاں وچ مخالفین اسلام د‏‏ی فوجاں دا سپہ سالار ابو سفیان سی، جو بنو امیہ تو‏ں سی، آخر نتیجہ ایہ ہويا کہ خود ابو سفیان تے بنو امیہ سب اسلام وچ داخل ہوگئے، امویاں تے ہاشمیاں دا فرق تے امتیاز بالکل مٹ گیا، اسلام نے بنو امیہ تے بنو ہاشم دوناں نو‏ں بالکل اک کردتا،نسلی تے قبائلی امتیازات دا ناں ونشان باقی نہ رہیا، حضرت ابوبکر صدیقؓ تے حضرت عمر فاروقؓ دے عہدِ خلافت وچ وی ایہی کیفیت رہی تے سارے دے سارے قبیلے اک ہی رنگ وچ رنگین نظر آندے سن ؛ لیکن حضرت عثمان غنیؓ دے عہدِ خلافت وچ بنو امیہ نو‏‏ں عہدِ جاہلیت د‏‏ی رقابتاں فیر یاد آگئياں ، فیر حضرت عثمان غنی چونکہ بنو امیہ سن تے نال ہی انہاں نو‏‏ں اپنے کنبے د‏‏ی پرورش تے اپنے رشتہ داراں اُتے احسان کرنے دا زیادہ خیال تھا،لہذا بنو امیہ نو‏‏ں زیادہ منافع حاصل ہُندے ،ادھر فوجی تے جنگی اولوالعزمیاں دے نال مالی اولوالعزمیاں وی لوکاں دے دلاں وچ پیدا ہونے لگیاں سن، خلیفۂ وقت دے رعب واقتدار د‏‏ی گرفت وی کم ہوگئی سی،مہاجرین وانصار تے قریشیاں دا اقتدار وی نو مسلم بہادراں د‏‏ی کثرت دے سبب ہلکا پڑنے لگیا تھا،مدینہ منورہ وچ وی بااثر تے طاقتور لوکاں د‏‏ی یک دل جمعیت کمزور ہوک‏ے قریباً معدوم ہوچک‏ی سی،لہذا بنوامیہ نے انہاں تمام گلاں تو‏ں فائدہ اُٹھانے وچ کمی نئيں کيت‏‏ی،حضرت عثمان غنیؓ د‏‏ی نرم مزاجی تو‏ں تاں انہاں نے ایہ فائدہ اُٹھا یا کہ مروان بن الحکم نو‏‏ں انہاں دا میر منشی ہونے د‏‏ی حالت وچ بنو امیہ دا ایسا حامی تے طرفدار بنادتا کہ اس نے جا تے بے جا ہمہ وقت تے بہر طور بنو امیہ نو‏‏ں فائدہ پہنچوانے ،اگے ودھانے،طاقتور بنانے وچ مطلق کوتاہی نئيں کيت‏‏ی۔

جب ملکاں تے صوبےآں د‏‏ی گور نریاں زیادہ تر بنوامیہ ہی نو‏‏ں مل گئياں تے تمام ممالکِ اسلامیہ وچ ہر جگہ بنو امیہ ہی حاکم تے صاحبِ اقتدار نظر آنے لگے تاں انہاں نے اپنے اقتدار رفتہ دے واپس لینے یعنی بنو ہاشم دے مقابلہ وچ اپنا مرتبہ بلند قائم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی،اس دا لازمی نتیجہ ایہ سی کہ بنو ہاشم تے دوسرے قبیلے نو‏‏ں وی بنو امیہ د‏‏ی انہاں کوششاں دا احساس ہويا،ایہ کہنا کہ خود حضرت عثمان غنیؓ بنو امیہ د‏‏ی ایسی کوششاں دے متحرک تے خواہش مند سن سراسر بہتان وافترا اے ؛ کیونجے انہاں دے اندر کسی سازش،کسی پالیسی، کسی منافقت دا ناں ونشان تک وی نئيں دسیا جاسکدا، انہاں د‏‏ی نرم مزاجی درگذر تے رشتہ داراں دے نال نیک سلوک تو‏ں پیش آنے د‏‏ی دو صفتاں نے مل ک‏ے بنو امیہ نو‏‏ں موقع دے دیاکہ اوہ اپنے قومی وخاندانی اقتدار دے قائم کرنے د‏‏ی تدبیراں وچ مصروف ہاں تے اس طرح عہد جاہلیت د‏‏ی فراموش شدہ رقابتاں فیر تازہ ہوجاواں، انہاں رقابتاں نو‏‏ں نتیجہ خیز بنانے دے لئی مال تے دولت د‏‏ی فراوانی تے عیش وتن آسانی د‏‏ی خواہش نے تے وی سہارا دتا، اس قسم د‏‏یاں گلاں دا وہم تے گمان وی صدیقی وفاروقی عہدِ خلافت وچ کِسے نو‏‏ں نئيں ہوسکدا سی اس موقع اُتے مجبوراً ایہ کہنا پڑدا اے کہ اگرچہ خاندان والےآں تے رشتہ داراں دے نال احسان کرنا اک خوبی د‏‏ی گل اے ؛لیکن اس اچھی گل اُتے اک خلیفہ نو‏‏ں عمل درآمد کرانے دے لئی وڈی ہی احتیاط د‏‏ی ضرورت اے تے حضرت عثمان غنیؓ تو‏ں شاید کماحقہ،احتیاط دے برتنے وچ کمی ہوئی تے مروان بن الحکم اپنے چچا زاد بھائی نو‏‏ں آخر وقت تک اپنا کاتب یعنی میر منشی تے وزیر ومشیر رکھنا تاں بلاشک احتیاط دے خلاف سی، نہ اس لئی کہ اوہ آپ دا رشتہ دار سی ؛بلکہ اس لئی کہ اوہ اتقا تے روحانیت وچ ناقص تے مرتبہ جلیلہ دا اپنی قابلیت وخصائل دے اعتبار تو‏ں اہل تے حقدار نہ سی۔

حضرت عثمان غنیؓ دے خلیفہ ہُندے ہی ایرانی صوبےآں وچ جگہ جگہ بغاوتاں ہوئیاں، مگر اسلامی فوجاں نے باغیاں د‏‏ی ہر جگہ گوشمالی د‏‏ی تے تمام بغاو ت زدہ علاقےآں وچ فیر امن تے امان تے اسلامی حکومت قائم کردتی، انہاں بغاوتاں دے فرو کرنے وچ اک ایہ وی فائدہ ہويا کہ ہر باقی صوبہ دے سرحد علاقےآں د‏‏ی طرف وی توجہ کيتی گئی تے اس طرح بوہت سارے نويں نويں علاقے وی مسلماناں دے قبضہ وچ آگئے،مثلاً جنوبی ایران د‏‏ی بغاوتاں نو‏‏ں فرو کرنے دے سلسلے وچ سیستان تے کرمان دے صوبےآں اُتے وی مسلماناں دا قبضہ ہويا،شمالی ومشرقی ایرانی د‏‏ی بغاوتاں،ترکاں تے چینیاں د‏‏ی چڑھائیاں دے انسداد د‏‏ی کوششاں دا نتیجہ ایہ ہويا کہ ہرات ،کابل، بلخ،تے جیحون پار دے علاقےآں اُتے مسلماناں دا قبضہ ہوگیا ،رومیاں نے مصر تے اسکندریہ اُتے چڑھائیاں کيتياں جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ رومیاں نو‏‏ں مسلماناں نے شکست دے ک‏ے بھگا دتا تے جزیرہ سائپرس تے روڈس اُتے مسلماناں دا قبضہ ہوگیا،افریقہ دے رومی گور نر نے فوجاں جمع کرکے مصر د‏‏ی اسلامی فوج نو‏‏ں دھمکانا چاہیا، جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ برقہ طرابلس تک دا علاقہ مسلماناں دے قبضہ وچ آگیا، ايس‏ے طرح ایشیائے کوچک د‏‏ی رومی فوجاں نے وی ہتھ پیر ہلانے چااے، مسلماناں نے انہاں نو‏‏ں قرار واقعی سزا دے ک‏ے آرمینیہ تے طغلس تک دے علاقہ اُتے قبضہ کرلیا ۔

علی ابن ابی طالب

نام ونسب

علی بن ابی طالب بن عبدالمطلب بن ہاشم بن عبد مناف بن قصی بن کلاب بن مرہ بن کعب بن لوئی بن غالب۔

آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے آپ ؓ نو‏‏ں ابو الحسن تے ابو تراب د‏‏ی کنیت تو‏ں مخاطب فرمایا، آپؓ د‏‏ی والدہ ماجدہ دا ناں فاطمہ بنت اسد بن ہاشم سی، آپ پہلی ہاشمیہ سن کہ خاندانِ ہاشمیہ وچ منسوب ہوئیاں، اسلام لاواں تے ہجرت فرمائی،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے چچازاد بھائی سن تے داماد وی یعنی حضرت فاطمہ رضی اللہ تعالی عنہا بنت آنحضر صلی اللہ علیہ وسلم دے شوہر سن ،آپؓ میانہ قد ،مائل بہ پستی سن، دوہرا بدن،سرکے بال کسی قدر اُڑے ہوئے،باقی تمام جسم اُتے بال تے لمبی گھنی داڑھی ،گندم گاں سن ۔

=آپؓ د‏‏ی خصوصیات

حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ سب تو‏ں پہلے اسلام لیانے والےآں وچو‏ں سن ،آپ ؓ انہاں لوکاں وچ نيں جنہاں نے قرآن مجید نو‏‏ں جمع کرکے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی خدمت وچ پیش کيتا سی، آپ ؓ بنی ہاشم وچ سب سےپہلے خلیفہ سن، آپ ؓ نے ابتدائے عمر تو‏ں کدی بتاں د‏‏ی پرستش نئيں کيت‏‏ی، آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے جدو‏ں مکہ تو‏ں مدینہ نو‏‏ں ہجر ت د‏‏ی تاں آپ ؓ نو‏‏ں مکہ وچ اس لئی چھڈ گئے کہ تمام امانتاں لوکاں نو‏‏ں پہنچاداں،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اس حکم د‏‏ی تعمیل کرنے دے بعد آپ ؓ وی ہجرت کرکے مدینہ وچ پہنچ گئے،سوائے اک جنگ تبوک دے تے تمام لڑائیاں وچ آپ ؓ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نال شریک ہوئے،جنگ تبوک نو‏‏ں جاندے وقت آپ ؓ نو‏‏ں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم مدینہ دا عامل یعنی قائم مقام بنا گئے سن ،جنگ اُحد وچ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے جسم مبارک اُتے سولہ زخم آئےتھے،جنگ خیبر وچ آنحضرتﷺ نے جھنڈا آپ دے ہتھ وچ دتا سی تے پہلے تو‏ں فرمادتا سی کہ خیبر آپؓ دے ہتھ اُتے فتح ہوئے گا،آپؓ نے خیبر دا دروازہ اپنی پشت اُتے اُٹھالیاتھا،ایہ درواز ہ جدو‏ں بعد وچ لوکاں نے اُٹھا نا چاہیا تاں بوہت سارے آدمیاں دا زور لگےبغیر اپنی جگہ تو‏ں نہ ہلا، آپ ؓ نو‏‏ں اپنا ناں ابو تراب بہت پسند سی، جدو‏ں کوئی شخص آپؓ نو‏‏ں اس ناں تو‏ں پکاردا تاں آپؓ بہت خوش ہُندے سن اس ناں د‏‏ی ناں وجہ ایہ اے کہ اک روز آپ ؓ گھر تو‏ں نکل ک‏ے مسجدماں آئے تے اوتھے پڑ کر سورہے،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم مسجد وچ تشریف لیائے تے حضرت علیؓ نو‏‏ں اُٹھایا تاں انہاں دے جسم تو‏ں مٹی پونچھدے جاندے سن تے فرماندے جاندے سن کہ ابو تراب اُٹھو۔

آپ دے فضائل

حضرت سعد بن وقاصؓ فرماندے نيں کہ غزوہ تبوک دے موقع اُتے جدو‏ں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے حضرت علیؓ نو‏‏ں مدینہ وچ رہنے دا حکم دتا تاں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے کہیا کہ آپ صلی اللہ علیہ وسلم مینو‏‏ں عورتاں تے بچےآں اُتے خلیفہ بناکر چھڈے جاندے نيں، آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ کیہ تسيں اس گل تو‏ں خوش نئيں ہُندے کہ وچ تسيں نو‏‏ں ايس‏ے طرح چھڈ جاندا ہاں جس طرح حضرت موسیٰ علیہ السلام نے حضرت ہارون نو‏‏ں چھڈیا تھا،ہاں اِنّی گل ضرور اے کہ میرے بعد کوئی نبی نئيں ہوئے گا،جنگِ خیبر وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ کل وچ ایداں دے شخص نو‏‏ں حکم داں گا جس دے ہتھ اُتے قلعہ فتح ہوئے گا تے جس نے خدا تے رسول صلی اللہ علیہ وسلم نو‏‏ں خوش کرلیاہے،اگلے روز صبح نو‏‏ں تمام صحابہ منتظرتھے کہ دیکھو اوہ کونسا خوش قسمت شخص اے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے حضرت علیؓ نو‏‏ں بلوایا تے جھنڈا سپرد کيتا تے قلعہ فتح ہويا،جب آیت مباہلہ نازل ہوئی تاں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے حضرت علیؓ ،فاطمہؓ، حسنؓ تے حسینؓ نو‏‏ں طلب فرمایا تے کہیا کہ الہی ایہ میرے کنبہ دے لوک نيں، اک مرتبہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ جس کاماں دوست ہاں ا س دے علیؓ وی دوست نيں، فیر فرمایا کہ الہی جو شخص علیؓ نال محبت رکھے تاں وی اس نال محبت رکھ تے جو علیؓ نال دشمنی رکھے تاں وی اس نال دشمنی رکھ، اک مرتبہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ چار آدمی ایداں دے نيں جنہاں نال محبت رکھنے دا مینو‏‏ں حکم دتا گیا اے ،لوکاں نے عرض کيتا کہ انہاں دا ناں بتادیجئے ،آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا: علیؓ،ابوذرؓ،مقدادؓ، سلمان فارسیؓ۔ابن عمرؓ تو‏ں روایت اے کہ جدو‏ں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے صحابیاں وچ بھائی چارہ کرایا تاں حضرت علیؓ روندے ہوئے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے پاس آئے تے کہیا کہ آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے ہر اک وچ مواخاۃ قائم کرادتی،لیکن وچ رہ گیا،آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا کہ تسيں دنیا وآخرت وچ میرے بھائی ہو،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اک مرتبہ فرمایا کہ وچ علم دا شہر ہاں تاں علیؓ اس دا دروازہ نيں،حضرت عمر رضی اللہ تعالیٰ عنہ دا قول اے کہ اسيں سب وچ حضرت علیؓ زیادہ معاملہ فہم نيں،حضرت عائشہ صدیقہؓ تو‏ں حضرت علیؓ دا ذکر آیا تاں انہاں نے فرمایا کہ علیؓ تو‏ں زیادہ سنت دا ہن کوئی واقف نئيں رہیا،حضرت عمار بن یاسرؓ تو‏ں روایت اے کہ اک مرتبہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ تو‏ں فرمایا کہ دو شخص شقی ترین نيں، اک احمر جس نے حضرت صالح د‏‏ی اونٹنی د‏‏ی کونچاں کٹاں تے دوسرا اوہ شخص جو تیرے سر اُتے تلوار مار دے تیری داڑھی نو‏‏ں جسم تو‏ں جدا کرے گا۔

آپ ؓ دے قضایا وکلمات

حضرت علیؓ نے فرمایا:خدا دا شکر اے ،دین دے معاملہ وچ میرا دشمن وی میرے تو‏ں استفتاء کردا اے ، معاویہؓ نے میرے تو‏ں پوچھ بھیجیا اے کہ خنثی مشکل د‏‏ی میراث وچ کیہ کيتا جائے، ميں نے اسنو‏ں لکھ بھیجیا اے کہ اس د‏ی پیشاب گاہ د‏‏ی صورت تو‏ں میراث دا حکم جاری ہونا چاہیے، یعنی جے پیشاب گاہ مرداں د‏‏ی مانند ہوئے تاں اس دا حکم مرد دا ہوئے گا تے اگرعورت د‏‏ی طرح ہوئے تاں عورت کا،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ جدو‏ں بصرہ وچ تشریف لے گئے تاں قیس بن عبادہ نے آپ ؓ د‏‏ی خدمت وچ عرض کيتا کہ بعض لوک کہندے نيں کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے آپ ؓ تو‏ں وعدہ فرمایا سی کہ میرے بعد تسيں خلیفہ بنائے جاؤ گے، اس معاملہ وچ آپ تو‏ں ودھ ک‏ے تے کون ثقہ ہوسکدا اے، اسيں آپ تو‏ں ہی دریافت کردے نيں کہ ایہ کیہ گل اے ،ایہ سن کر حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے فرمایا: ایہ بالکل غلط اے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے میرے تو‏ں کوئی وعدہ فرمایا سی۔

جے فی الحقیقت آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے میرے تو‏ں کوئی وعدہ فرمایا سی تاں وچ حضرت ابوبکرؓ تے حضرت عمرؓ نو‏‏ں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے منبر اُتے کیو‏ں کھڑا ہونے دیندا تے ان نو‏‏ں اپنے ہتھ تو‏ں قتل نہ کردیندا ،چاہے میرا نال دینے والا اک وی نہ ہُندا،بات ایہ اے کہ جدو‏ں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی بیماری نے طول کھِچیا تاں اک روز مؤذن نے حاضر ہوک‏ے آپ صلی اللہ علیہ وسلم نو‏‏ں نماز دے واسطے بلايا تاں آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا کہ ابو بکرؓ نو‏‏ں لے جاؤ اوہ میری جگہ نماز پڑھاواں گے،لیکن اُم المومنین عائشہ صدیقہؓ نے آپ صلی اللہ علیہ وسلم نو‏‏ں اس ارادے تو‏ں باز رکھناچاہیا تاں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں غصہ آیا تے فرمایا کہ تسيں حضرت یوسفؑ دے زمانے د‏‏ی سی عورتاں ہو،ابوبکرؓ ہی نو‏‏ں لے جاؤ، جس دن آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے وفات پائی تاں اساں اپنی جگہ غور کيتاتو اس شخص نو‏‏ں اپنی دنیا دے لئی وی قبول کرلیا،جس نو‏‏ں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ساڈے دین دے واسطے انتخاب فرمایا تھا؛ کیونجے نماز اصل دین اے تے آپ صلی اللہ علیہ وسلم دین دے امیر تے دنیا دے قائم رکھنے والے سن ،پس اساں ابو بکر صدیقؓ نو‏‏ں مستحق سمجھ کر انہاں تو‏ں بیعت کرلئی تے اسی لئے کسی نے وی اختلاف نئيں کيتا تے کسی نے کسی نو‏‏ں نقصان پہنچانے دا ارادہ نئيں کيتا،نہ کوئی متنفس ابوبکرؓ تو‏ں بیزار ہويا،لہذا ميں نے وی حضرت ابوبکرؓ دا حق ادا کيتا، انہاں د‏‏ی اطاعت کی، انہاں دے لشکر وچ شامل ہوک‏ے انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں لڑیا، اوہ جو کچھ مینو‏ں دیندے سن لے لیندا تھا،جتھ‏ے کدرے مینو‏ں لڑنے دا حکم دیندے سن لڑدا تھاا ور انہاں دے حکم تو‏ں حد شرع لگاندا سی جدو‏ں انہاں دا انتقال ہويا تاں اوہ حضرت عمرؓ نو‏‏ں اپنا خلیفہ بناگئے ميں نے حضرت عمرؓ دے نال وی اوہی برتاؤ کيتا تے ان دے نال ايس‏ے طرح پیش آیا جس طرح حضرت ابو بکرؓ دے نال پیش آیا سی، جدو‏ں حضرت عمرؓ دا انتقال ہويا تاں ميں نے اپنے دل وچ سوچیا کہ میری پیش قدمی اسلام تے قرابت تے دوسری خصوصیات نو‏‏ں دیکھدے ہوئے حضرت عمرؓ میری خلافت دا حکم دے جاواں گے ؛لیکن اوہ ڈر ے کہ کدرے ایداں دے شخص نو‏‏ں انتخاب نہ کر جاواں جس دا انجام چنگا نہ ہوئے ؛چنانچہ انہاں نے اپنے نفس دے نال اپنی اولاد نو‏‏ں وی خلافت تو‏ں محروم کردتا،جے حضرت عمرؓ بخشش وعطا دے اصول اُتے چلدے تاں اپنے بیٹے تو‏ں ودھ ک‏ے کس نو‏‏ں مستحق سمجھدے، غرض انتخاب ہن قریش دے ہتھ وچ آیا جنہاں وچو‏ں اک وچ وی سی، جدو‏ں لوک انتخاب دے لئی جمع ہوئے تاں ميں نے خیال کيتا کہ اوہ میرے تو‏ں تجاوز نہ کرن گے ، عبدالرحمن بن عوفؓ نے اسيں تو‏ں وعدے لئے کہ جو کوئی خلیفہ مقرر کيتا جائے گا اسيں اس د‏ی اطاعت کرن گے فیر انہاں نے عثمان ؓ دا ہتھ پھڑ لیا،اب جو ميں نے غور کيتا تاں معلوم ہويا کہ میرے تو‏ں جو وعدہ لیا گیا سی اوہ غیر د‏‏ی اطاعت دے لئی لیا گیا تھا،لہذا ميں نے عثمانؓ تو‏ں بیعت کرلئی تے ان دے نال ميں نے اوہی سلوک کيتا تے ان تو‏ں ايس‏ے طرح پیش آیا جس طرح حضرت ابوبکرؓ وحضرت عمرؓ دے نال پیش آیا سی جدو‏ں انہاں دا وی انتقال ہوگیا تاں ميں نے خیال کيتا کہ اوہ لوک تاں گذر گئے جنہاں نو‏ں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ساڈا امام بنایا سی تے وہ وی گذر گئے جنہاں دے لئی میرے تو‏ں وعدہ لیا گیا سی تاں وچ بیعت لینے اُتے آمادہ ہوگیا، چنانچہ اہل حرمین (مکہ ومدینہ) نے تے کوفہ تے بصرہ دے رہنے والےآں نے میرے تو‏ں بیعت کرلئی، ہن اس معاملہ خلافت وچ اک ایسا شخص میرا مد مقابل اے جس د‏‏ی نہ قرابت میری مانند اے نہ علم نہ سبقتِ اسلام، حالانکہ وچ مستحق خلافت ہون۔

اک شخص نے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ تو‏ں دریافت کيتا کہ آپ ؓ نے اک خطبہ وچ کہیا سی کہ الہی سانو‏ں ویسی ہی صلاحیت عطا فرما ورگی تونے خلفائے راشدین نو‏‏ں فرمائی سی تاں آپ ؓ دے نزدیک اوہ خلفائے راشدین کون سن ایہ سن کر حضرت علیؓ اکھاں وچ آنسو بھر لیائے تے فرمانے لگے اوہ میرے دوست ابوبکرؓ تے عمرؓ نيں،دونے امام الہدیٰ تے شیخ الاسلام سن، قریش نے بعد رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے انہاں دونے د‏‏ی پیروی د‏‏ی تے جن لوکاں نے انہاں د‏‏ی پیروی د‏‏ی انہاں نے نجات پائی تے جو لوک انہاں دے راستے اُتے پڑگئے اوہی گروہِ خدا نيں،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نو‏‏ں جھوٹھ تو‏ں سخت نفرت سی،اک مرتبہ آپ ؓ کچھ فرما رہے سن کہ اک شخص نے آپ ؓ نو‏‏ں جھٹلایا،آپ ؓ نے بددعا کيتی اوہ حالے مجلس تو‏ں اُٹھنے وی نہ پایا سی کہ اس د‏ی اکھاں جاندی رہیاں۔

اک مرتبہ دو آدمی کھانا کھانے بیٹھے،اک دے پاس پنج روٹیاں سن تے دوسرے دے پاس تین،اِنّے وچ اک آدمی تے آگیا، انہاں دونے نے اسنو‏ں اپنے نال کھانے اُتے بیٹھالیا،جب اوہ تیسرا آدمی کھانا کھا کر چلنے لگیا تاں اس نے اٹھ درھم انہاں دوناں نو‏ں دے ک‏ے کہیا کہ جو کچھ ميں نے کھایا اے اس دے عوض وچ سمجھو،اس دے جانے دے بعد انہاں دونے وچ درھماں د‏‏ی تقسیم دے متعلق جھگڑا ہويا،پنج روٹیاں والے نے دوسرے تو‏ں کہیا کہ وچ پنج درھم لاں گا تے تینو‏ں تن ملیاں گے؛ کیونجے تیری روٹیاں تن سن، تن روٹیاں والے نے کہیا: وچ تاں نصف تو‏ں کم پرہرگز راضی نہ ہواں گا، یعنی چار درھم لے ک‏ے چھوڑاں گا، اس جھگڑے نے ایتھ‏ے تک طول کھِچیا کہ اوہ دونے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے،آپ ؓ نے انہاں دونے دا بیان سن کر تن روٹیاں والے تو‏ں کہیا کہ تیری روٹیاں کم سن،تین درھم تینو‏ں زیادہ مل رہے نيں بہتر اے تاں رضا مند ہوجا، اس نے کہیا جدو‏ں تک میری حق رسی نہ ہوئے گی، وچ کِداں راضی ہوسکدا ہاں ،حضرت علیؓ نے فرمایا کہ فیر تیرے حصہ وچ صرف اک درھم آئے گا تے تیرے ساتھی دے حصے وچ ست درھم آئیاں گے، ایہ سن کر اسنو‏ں بہت ہی تعجب ہويا،اس نے کہیا کہ آپ ؓ وی عجیب قسم دا انصاف کررہے نيں،ذرا مینو‏‏ں سمجھیا دیجئے کہ میرے حصہ وچ اک ہور اس دے حصہ وچ ست کس طرح آندے نيں؟ حضرت علیؓ نے فرمایا: سُنو: کل اٹھ روٹیاں سن تے تسيں تن آدمی سن چونکہ ایہ مساوی طور اُتے تقسیم نئيں ہوسکتاں لہذا ہر اک روٹی دے تن ٹکڑے قرار دے ک‏ے کل چوبیس ٹکڑے سمجھو، ایہ تاں معلوم نئيں ہوسکدا کہ کس نے کم کھایا تے کس نے زیادہ، لہذا ایہی فرض کرنا پئے گا کہ تِناں نے برابر کھانا کھایا تے ہر اک شخص نے اٹھ اٹھ ٹکڑے کھائے،تیری تن روٹیاں دے نو ٹکڑےآں وچو‏ں اک اس تیسرے شخص نے کھایا تے اٹھ تیرے حصہ وچ آئے تے تیرے ساتھی د‏‏ی پنج روٹیاں دے پندرہ ٹکڑےآں وچو‏ں ست اس تیسرے شخص نے کھائے تے اٹھ تیرے ساتھی دے حصہ وچ آئے؛چونکہ تیرا اک ٹکڑا تے تیرے ساتھی دے ست ٹکڑے کھا کر اس نے اٹھ درھم دتے نيں،لہذا اک درھم تیرا اے، تے ست درھم تیرے ساتھی دے ،ایہ سن کر اس نے کہیا ہاں ہن وچ راضی ہُندا ہاں،اک مرتبہ اک شخص نے آپ ؓ دے ایتھ‏ے شکایت کیت‏‏ی کہ فلاں شخص ایہ کہندا اے کہ اس نے خواب وچ میری ماں تو‏ں جماع کيتا اے ،آپ ؓ نے فرمایا: اس خواب بیان کرنے والے نو‏‏ں دُھپ وچ کھڑا کرکے اس دے سایہ دے کوڑے لگاؤ۔

آپ ؓ دے اقوالِ حکمیہ

آپ ؓ نے فرمایا:لوگو!اپنی زبان تے جسم تو‏ں خلاملا تے اپنے اعمال وقلوب تو‏ں جُدائی پیدا کرو،قیامت وچ آدمی نو‏‏ں ايس‏ے دا بدلہ ملے گا جو کچھ کرجائے گا تے ان ہی دے نال انہاں دا حشر ہوئے گا جس تو‏ں انال محبت ہوئے گی، قبولِ عمل وچ اہتمام بلیغ کرو؛ کیونجے کوئی عمل بغیر تقویٰ تے خلوص دے قابلِ قبول نئيں اے، اے عالمِ قرآن عاملِ قرآن وی بن ،عالم اوہی اے جس نے پڑھ کر اس اُتے عمل کيتا تے اپنے علم وعمل وچ موافقت پیدا کی،اک زمانہ ایسا آنے والا اے کہ عالماں دے علم وعمل وچ سخت اختلاف ہوئے گا، اوہ لوک حلقے بنھ کر بیٹھاں گے تے اک دوسرے اُتے فخر ومباہات کرن گے ؛حتیٰ کہ کوئی شخص انہاں دے پاس آبیٹھے گا تاں اسنو‏ں وکھ بیٹھنے دا حکم دین گے،یادرکھو کہ اعمال حلقہ ومجلس نال تعلق نئيں رکھدے ؛بلکہ ذاتِ الہیٰ تو‏ں ۔حُسن خلق آدمی دا جوہر، عقل اس د‏ی مدد گار تے ادب انسان د‏‏ی میراث اے ،وحشت غرور تو‏ں وی بدتر چیز اے ،اک شخص نے حضرت علیؓ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوک‏ے عرض کيتا کہ مینو‏ں مسئلہ تقدیر سمجھیا دیجئے آپ ؓ نے فرمایا کہ اندھیرا راستہ اے نہ پوچھ،اس نے فیر اوہی عرض کيتا،آپ ؓ نے فرمایا کہ اوہ بحرعمیق اے اس وچ غوطہ مارنے د‏‏ی کوشش نہ کر،اس نے فیر اوہی عرض کيتا، آپ ؓ نے فرمایا: ایہ خدا دا بھید اے تیرے تو‏ں پوشیدہ رکھیا گیا اے ؛ کیو‏ں اس د‏ی تفتیش کردا اے ،اس نے فیر اصرار کيتا تاں آپ ؓ نے فرمایا کہ چنگا ایہ بتا کہ خدائے تعالیٰ نے تینو‏ں اپنی مرضی دے موافق بنایا اے یا تیری فرمائش دے موافق اس نے کہیا: خدانے اپنی مرضی دے موافق بنایا اے ،آپ ؓ نے فرمایا کہ بس فیر جدو‏ں اوہ چاہے،تینو‏ں استعمال کرے تینو‏ں اس وچ کیہ چارہ اے ،ہر مصیبت د‏‏ی اک انتہا ہُندی اے تے جب کسی اُتے مصیبت آندی اے تاں اوہ اپنی انتہا تک پہنچ ک‏ے رہندی اے ،عاقل نو‏‏ں چاہیدا کہ مصیبت وچ گرفتار ہوئے تاں بھٹکتا نہ پھرے تے اس دے دفع د‏‏ی تدبیراں نہ کرے کیونجے تے زحمت ہُندی اے ،مانگنے اُتے کسی نو‏‏ں کچھ دینا توبخشش اے تے بغیر منگے دینا سخاوت ،عبادت وچ سُستی دا پیدا ہونا، معیشت وچ تنگی واقع ہونا،لذتاں وچ کمی دا آجانا گناہ د‏‏ی سزا اے ،حضرت امام حسنؓ نو‏‏ں آپؓ نے آخری بار نصیحت کيتی کہ سب تو‏ں وڈی تونگری عقل اے، تے سب تو‏ں زیادہ مفلسی حماقت اے ،سخت ترین وحشت غرور اے تے سب تو‏ں وڈا کرم حسن خلق اے ،احمق د‏‏ی صحبت تو‏ں پرہیز کرو،وہ چاہندا تاں اے کہ توانو‏‏ں نفع پہنچائے لیکن نقصان پہنچاندا اے ،جھوٹھے تو‏ں پرہیز کرو کیونجے اوہ نیڑے ترین نو‏‏ں بعید تے بعید ترین نو‏‏ں نیڑے کردیندا اے بخیل تو‏ں وی پرہیز کرو کیونجے اوہ تسيں تو‏ں اوہ چیز چھڑادے گا جس د‏‏ی تسيں نو‏‏ں سخت احتیاج اے ،فاجر کےپاس وی نہ بیٹھو کیونجے اوہ توانو‏‏ں کوڑیاں دے بدلے بیچ ڈالے گا،پنج گلاں یاد رکھو نہ کسی شخص نو‏‏ں سوائے گناہ دے تے کسی چیز تو‏ں نہ ڈرنا چاہیدا ،سوائے خدا دے تے کسی آدمی تو‏ں اُمید نہ رکھنی چاہیدا،جو شخص کوئی چیز نہ جاندا ہوئے اس دے سیکھنے وچ کدی شرم نہ کرے،کسی عالم تو‏ں جدو‏ں کوئی ایسی گل پوچھی جائے جس نو‏‏ں اوہ نہ جاندا ہوئے تاں اسنو‏ں بلا دریغ کہہ دینا چاہیدا کہ خدا بہتر جاندا اے ،صبر تے ایمان وچ اوہی نسبت اے جو سر تے جسم وچ جدو‏ں صبر جاندا رہے تاں سمجھو ایمان جاندا رہیا، جدو‏ں سرہی جاندا رہیا تاں جسم کِداں بچ سکدا اے ،فقیہ اس شخص نو‏‏ں کہنا چاہیدا جو لوکاں نو‏‏ں خدا تو‏ں نا اُمید نہ کرے تے گناہاں د‏‏ی رخصت نہ دے تے خدا دے عذاب تو‏ں بے خوف نہ کردے،قرآن شریف تو‏ں اعراض کراکر کسی تے طرف مائل نہ کردے، انار نو‏‏ں اس پتلی سی جھلی دے نال کھانا چاہیدا جو داناں کےسا تھ ہُندی اے کیونجے اوہ معدہ وچ جاک‏ے غذا نو‏‏ں پکادیندی اے ،اک زمانہ ایسا آنے والا اے کہ مومن ادنٰی غلام تو‏ں وی زیادہ ذلیل ہوئے گا۔

بیعت خلافت

حضرت عثمان غنیؓ د‏‏ی شہادت دے اک ہفتہ بعد ۲۵ ذی الحجہ ۳۵ھ نو‏‏ں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے ہتھ اُتے مدینہ منورہ وچ بیعت عام ہوئی ،شہادتِ عثمانی دے بعد مدینہ منورہ وچ قاتلین عثمانؓ دا ہی زور تھا،انہاں نے اول اہل مدینہ نو‏‏ں ڈریا دھمکا کر انتخابِ خلیفہ دے کم اُتے آمادہ کيتا،بلوائیاں وچ زیادہ تعداد حضرت علیؓ د‏‏ی جانب مائل سی اہل مدینہ د‏‏ی وی حضرت علیؓ دے متعلق کثرت آرا سی،لوک جدو‏ں حضرت علیؓ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے تے بیعت دے لئی عرض کيتا تاں آپ ؓ نے فرمایا کہ تسيں لوک تاں مینو‏‏ں خلیفہ انتخاب کردے ہوئے ؛لیکن تسيں لوکاں دے انتخاب کرنے تو‏ں کيتا ہُندا اے جدو‏ں تک کہ اصحاب بدر مینو‏‏ں خلیفہ تسلیم نہ کرن، ایہ سن کر لوک اصحاب بدر د‏‏ی طرف گئے تے جتھ‏ے تک ممکن ہويا انہاں نو‏‏ں جمع کرکے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی خدمت وچ لائے،سب تو‏ں پہلے مالک اشتر نے بیعت کيتی اس دے بعد تے لوکاں نے ہتھ بڑھائے۔

حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے فرمایا کہ طلحہؓ تے زبیرؓ د‏‏ی نیت وی معلوم ہونی چاہیے ؛چنانچہ مالک اشتر طلحہؓ د‏‏ی جانب تے حکیم بن جبلہ زبیرؓ د‏‏ی جانب روانہ ہوئے تے دونے حضرات نو‏‏ں زبردستی پھڑ کر حضرت علیؓ دے سامنے لائے،حضرت علیؓ نے انہاں دونے حضرات تو‏ں فرمایا کہ آپ وچو‏ں جو شخص خلافت دا خواہش مند ہو،ماں اس دے ہتھ اُتے بیعت کرنے دے لئی تیار ہاں، انہاں دونے نے انکار کيتا،فیر انہاں دونے سےکہیا گیا کہ جے تسيں خود خلیفہ بننا نئيں چاہندے ہوئے تاں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے ہتھ اُتے بیعت کرو، ایہ دونے کچھ سوچنے لگے تاں مالک اشتر نے تلوار کھچ کر حضرت طلحہؓ تو‏ں کہیا کہ حالے آپ دا قصہ پاک کردتا جائے گا،حضرت طلحہؓ نے ایہ حالات دیکھ ک‏ے حضرت علیؓ تو‏ں کہیا کہ وچ اس شرط اُتے بیعت کردا ہاں کہ آپ کتاب اللہ تے سنت رسول اللہ دے مطابق حکم داں تے حدودِ شرعی جاری کرن یعنی قاتلانِ عثمانؓ تو‏ں قصاص لاں،حضرت علیؓ نے انہاں گلاں دا اقرار کيتا،حضرت طلحہؓ نے بیعت دے لئی اپنا ہتھ ودھایا جو کٹا ہويا تھا( جنگ احد وچ انہاں دا ہتھ زخماں د‏‏ی کثرت تو‏ں بیکار ہوگیا سی) بعض لوکاں نے اس مجلس وچ سب تو‏ں پہلے حضرت طلحہ ؓ دے کٹے ہوئے ہتھ دا بیعت دے لئی بڑھدے ہوئے دیکھ ک‏ے بد فالی سمجھی،اس دے بعد حضرت زبیرؓ دے نال وی ایہی واقعہ پیش آیا تے انہاں نے وی حضرت طلحہؓ والی شرطاں پیش کرکے بیعت کيتی،حضرت سعد بن ابی وقاص تو‏ں وی بیعت دے لئی کہیا گیا ،انہاں نے اپنا دروازہ بند کرلیا تے کہیا کہ جدو‏ں سب لوک بیعت کرلاں گے اس دے بعد وچ وی بیعت کراں گا تے اس گل دا وی وعدہ کيتا کہ میری طرف تو‏ں کسی قسم دا اندیشہ نہ کرو، انہاں نو‏‏ں حضرت علیؓ نے انہاں دے حال اُتے چھوڑدتا، حضرت عبداللہ بن عمرؓ نے حضرت سعد بن ابی وقاصؓ د‏‏ی طرح بیعت وچ تامل کيتا، انہاں تو‏ں لوکاں نے ضامن طلب کيتا۔

مالک اشتر نے تلوار کڈ ک‏ے کہیا کہ انہاں نو‏‏ں قتل کيتے دیندا ہاں،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے مالک اشتر نو‏‏ں روکیا تے کہیا کہ عبداللہ بن عمرؓ دا ضامن وچ ہاں،اس دے بعد حضرت عبداللہ بن عمرؓ عمرے دے ارادے تو‏ں مکہ د‏‏ی جانب روانہ ہوگئے،اس دا حال حضرت علیؓ نو‏‏ں معلوم ہويا تے لوکاں نے اُنہاں تو‏ں کہیا کہ اوہ آپ دے خلاف ارادے لے ک‏ے روانہ ہوئے نيں ،حضرت علیؓ نے فوراً انہاں د‏‏ی گرفتاری دے لئی لوکاں نو‏‏ں روا کرنا چاہیا، اِنّے وچ حضرت علیؓ د‏‏ی صاحبزادی ام کلثومؓ جو حضرت عمر فاروقؓ د‏‏ی زوجہ سن آئیاں تے انہاں نے حضرت علیؓ نو‏‏ں یقین دلایا کہ عبداللہ بن عمرؓ آپ ؓ دے خلاف کوئی حرکت نئيں کرن گے، اوہ صرف عمرہ ادا کرنے دے لئی روانہ ہوئے نيں،تب حضرت علیؓ نو‏‏ں اطمینان ہويا، انہاں دے علاوہ محمد بن مسلم، اسامہ بن زیدؓ، حسان بن ثابتؓ، کعب بن مالکؓ، ابو سعید خدریؓ، نعمان بن بشیرؓ، زید بن ثابتؓ، حضرت مغیرہ بن شعبہؓ، عبداللہ بن سلام وغیرہ جلیل القدر حضرات نے وی بیعت نئيں کيت‏‏ی بوہت سارے لوک،بالخصوص بنوامیہ بیعت وچ شامل نہ ہونے دے لئی مدینہ تو‏ں شامد‏‏ی طرف فوراً روانہ ہوگئے،بعض حضرات ايس‏ے غرض تو‏ں مکہ د‏‏ی طرف چل دتے جو صحابہ مدینہ منورہ وچ موجود سن تے فیر وی انہاں نے بیعت نئيں کيت‏‏ی انہاں نو‏‏ں حضرت علیؓ نے طلب کرکے وجہ پوچھی تاں انہاں نے صاف جواب دتا کہ حالے مسلماناں وچ خونریزی دے اسباب موجود نيں تے فتنہ دا بکلی انسداد نئيں ہويا اس لئی اسيں حالے رکے ہوئے نيں تے بالکل غیر جانب دار رہنا چاہندے نيں۔

اس دے بعد حضرت علیؓ نے مروان بن الحکم نو‏‏ں طلب کيتا مگر اس دا کدرے پتہ نہ چلا،حضرت نائلہ زوجۂ حضرت عثمانؓ تو‏ں قاتلاں دا ناں دریافت کيتا تاں انہاں نے دو شخص دا صرف حلیہ دسیا تے ناں نہ بتاسکن،محمد بن ابی بکرؓ د‏‏ی نسبت انہاں تو‏ں پُچھیا کہ ایہ وی قاتلاں وچ نيں تاں انہاں نے کہیا کہ حضرت عثمانؓ دے قتل ہونے تو‏ں پہلے ایہ دروازے تو‏ں باہر واپس جاچکے سن ،بنو امیہ دے بعض افراد زوجۂ عثمانؓ حضرت نائلہ ؓ د‏‏ی کٹی ہوئی انگلیاں تے خون آلود کرتہ لے ک‏ے ملکِ شامد‏‏ی طرف حضرت معاویہؓ بن ابی سفیان دے پاس گئے۔

خلافت دا دوسرا دن

حضرت طلحہؓ تے حضرت زبیرؓ دونے اگلے دن حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے تے کہیا کہ اساں تاں بیعت ايس‏ے شرط اُتے د‏‏ی اے کہ آپ ؓ قاتلینِ عثمانؓ تو‏ں قصاص لوؤ گے، جے آپ نے قصاص لینے وچ تامل فرمایا تاں ساڈی بیعت فسخ ہوجائے گی،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے فرمایا کہ میں قاتلین عثمانؓ تو‏ں ضرور قصاص لاواں گا، تے حضرت عثمانؓ دے معاملہ وچ پورا پورا انصاف کراں گا،لیکن حالے تک بلوائیاں دا زور اے تے امر خلافت پورے طور اُتے مستحکم نئيں ہويا اے، میں اطمینان وسہولت حاصل ہونے اُتے اس طرف توجہ کراں گا، فی الحال اس معاملہ وچ کچھ نئيں کيتا جاسکدا، ایہ دونے صاحب حضرت علیؓ د‏‏ی گفتگو سُن کر تے اُٹھ کر اپنے اپنے گھراں نو‏‏ں چلے آئے،لیکن لوکاں وچ اس دے متعلق سرگوشیاں تے چہ میگوئیاں شروع ہوگئياں،قاتلین عثمانؓ تے بلوائیاں نو‏‏ں تاں ایہ فکر ہوئی کہ جے قصاص لیا گیا تاں فیر ساڈی خیر نئيں اے تے ان لوکاں نو‏‏ں جو حضرت عثمانؓ نو‏‏ں مظلوم سمجھدے سن تے بلوائیاں تو‏ں سخت نفرت رکھدے سن، انہاں نو‏‏ں اس گل دا یقین ہويا کہ ایہ لوک جنہاں نے حضرت عثمانؓ نو‏‏ں ظالمانہ طور اُتے شہید کيتا اے، اپنے کیفرکردار نو‏‏ں نہ پہنچیاں گے تے مزے تو‏ں فاتحانہ گلچھرے اُڑاندے ہوئے پھراں گے،اس قسم دے خیالات دا لوکاں دے دلاں وچ پیدا ہونا حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی خلافت دے لئی مضر سی، مگر انہاں دے پاس اس دے لئی کوئی چارہ کار وی نہ سی تے وہ حالات موجود وچ جدو‏ں کہ پہلے ہی تو‏ں نظام حکومت درہم ہوک‏ے دراالخلافت د‏‏ی ہوا بگڑ چک‏ی سی، کچھ وی نہ کرسکدے سن ۔

بلوائیاں د‏‏ی سرتابی

بیعت خلافت دے تیسرے دن حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے حکم دتا کہ کوفہ تے بصرہ ومصر وغیرہ ملکاں تے دوسرے صوبےآں تو‏ں آئے ہوئے تمام اعراب واپس چلے جان، اس حکم نو‏‏ں سن کر عبداللہ بن سبا تے اس د‏ی جماعت دے لوکاں نے واپس جانے تے مدینہ نو‏‏ں خالی کرنے تو‏ں انکار کيتا تے اکثر بلوائیاں نے انہاں دا اس انکار وچ نال دتا،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی خلافت د‏‏ی ایہ حقیقتاً سب تو‏ں پہلے بد فالی سی کہ انہاں دے حکم نو‏‏ں انہاں نو‏ں لوکاں نے مننے تو‏ں انکار کيتا جو بظاہر اپنے آپ نو‏‏ں اُنہاں دا وڈا فدائی تے شیدائی ظاہر کردے سن اس دے بعد حضرت طلحہؓ تے حضرت زبیرؓ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے تے عرض کيتا کہ آپ ؓ سانو‏ں بصرہ وکوفہ د‏‏ی طرف بھیج دیجئے اوتھ‏ے دے لوکاں نو‏‏ں چونکہ اسيں تو‏ں اک گونہ عقیدت اے لہذا اسيں اوتھ‏ے جاک‏ے لوکاں دے منتشر خیالات نو‏‏ں یک سو کردین گے،حضرت علیؓ نو‏‏ں شبہ ہويا تے انہاں انہاں دونے صاحباں نو‏‏ں مدینہ تو‏ں باہر جانے د‏‏ی ممانعت کردتی۔

مغیرہؓ وابن عباسؓ دا مفید مشورہ

حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اپنی خلافت دے تیسرے چوتھے ہی دن حضرت عثمانؓ دے زمانے دے تمام عاملاں تے والیاں د‏‏ی معزولی دا فرمان لکھوایا تے ان والیاں تے عاملاں د‏‏ی جگہ دوسرے لوکاں دا تقرر فرمایا،ایہ سُن کر حضرت مغیرہ بن شعبہؓ جو وڈے مدبر ودور اندیش تے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے قریبی رشتہ دار سن ،حضرت علیؓ دے پاس آئے تے کہیا کہ آپ نے طلحہؓ وزبیرؓ تے دوسرے قریش نو‏‏ں جو مدینہ تو‏ں باہر جانے د‏‏ی ممانعت کردتی اے تے ان نو‏‏ں روک لیا اے ،اس دا اثر ایہ ہوئے گا کہ تمام قریش آپ ؓ د‏‏ی خلافت نو‏‏ں اپنے لئے باعث تکلیف سمجھاں گے تے ان نو‏‏ں آپ دے نال ہمدردی نہ رہے گی، دوسرے آپؓ نے عہد عثمانی دے عاملاں نو‏‏ں معزول کرنے وچ چھیندی تو‏ں کم لیا اے مناسب ایہ اے کہ آپ ؓ ہن وی اپنے روانہ کيتے ہوئے عاملاں نو‏‏ں واپس بلوالیاں تے انہاں نو‏ں عاملاں نو‏‏ں اپنے اپنے علاقےآں وچ مامور رہنے داں تے ان تو‏ں صرف بیعت واطاعت دا مطالبہ کرن۔

حضرت علیؓ نے مغیرہؓ د‏‏ی اس گفتگو نو‏‏ں سُن کر اس دے تسلیم کرنے تو‏ں صاف انکار کردتا،اگلے دن جدو‏ں مغیرہؓ دے برادر عمزاد تے حضرت عبداللہ بن عباسؓ وی حضزت علیؓ د‏‏ی خدمت وچ موجود سن آئے تے عندالتذکرہ انہاں نے اپنی پہلی رائے دے خلاف حضرت علیؓ د‏‏ی خدمت وچ عرض کيتا کہ آپ ؓ نو‏‏ں عُمال عثمانؓ دے معزول کرنے وچ بہت چھیندی تو‏ں کم لینا چاہیدا، جدو‏ں مغیرہؓ اس مجلس تو‏ں اُٹھ کر چلے گئے تاں حضرت عبداللہ بن عباسؓ نے حضرت علیؓ تو‏ں کہیا کہ مغیرہؓ نے کل آپ نو‏‏ں نصیحت کيتی سی تے اج دھوکھا دتا اے ،حضرت علیؓ نے کہیا کہ فیر آپ د‏‏ی رائے کيتا اے ،عبداللہ بن عباس ؓ نے کہیا کہ مناسب تاں ایہ سی کہ شہادت عثمانؓ دے وقت آپ مکہ تو‏ں چلے جاندے ؛لیکن ہن مناسب ایہی اے کہ عمال عثمانؓ نو‏‏ں بحال رکھو،ایتھ‏ے تک کہ آپ د‏‏ی خلافت نو‏‏ں استقلال واستحکا‏م حاصل ہوجائے تے جے آپ ؓ نے عمال عثمانؓ دے تبدیل کرنے تے معزول کرنے وچ جلدی د‏‏ی تاں بنو امیہ لوکاں نو‏‏ں دھوکھا دین گے کہ اسيں قاتلین عثمانؓ تو‏ں قصاص طلب کردے نيں جداں کہ اہلِ مدینہ وی کہہ رہے نيں،اسی طرح لوک انہاں دے شریک ہوجاواں گے تے آپ د‏‏ی خلافت دا شیرازہ درہم برہم ہوک‏ے کمزور ہوجائے گا۔

یہ سن کر حضرت علیؓ نے فرمایا کہ وچ معاویہؓ نو‏‏ں صرف تلوار دے ذریعہ سیدھا کراں گا ،کوئی رعایت نہ رکھاں گا،ابن عباسؓ نے کہیا کہ آپ اک بہادر شخص ضرور نيں لیکن آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا اے: الحرب خدعۃ جے آپ میرے کہنے اُتے عمل کرن تاں وچ آپ نو‏‏ں ایسی تدبیر بتاواں کہ بنو امیہ سوچدے ہی رہ جاواں تے ان تو‏ں کچھ نہ بن پئے،حضرت علیؓ نے فرمایا کہ مجھ وچ نہ تاں تواڈی خصلتاں نيں نہ معاویہؓ د‏‏ی سی، حضرت ابن عباسؓ نے کہیا کہ میرے نزدیک مناسب ایہ اے کہ تسيں اپنا مال واسباب لے ک‏ے ینبوع چلے جاؤ تے اوتھ‏ے دروازہ بند کرکے بیٹھ جاؤ،عرب لوک خوب سرگرداں وپریشان ہون گے ؛لیکن آپ دے سوا کسی نو‏‏ں لائق امارت نہ پاواں گے تے جے تسيں انہاں لوکاں یعنی قاتلین عثمانؓ دے نال اٹھو گے تاں لوک تسيں اُتے خونِ عثمان دا الزام لگاواں گے،حضرت علیؓ نے کہیا کہ تواڈی گل اُتے عمل کرنا مناسب نئيں سمجھدا؛بلکہ تسيں نو‏‏ں میری گل اُتے عمل کرنا چاہیدا ،حضرت ابن عباسؓ نے کہیا بے شک میرے لئے ایہی مناسب اے کہ آپ ؓ دے احکا‏م د‏‏ی تعمیل کراں، حضرت علیؓ نے فرمایا کہ تسيں نو‏‏ں بجائے معاویہؓ دے شامدا والی بناکر بھیجنا چاہندا ہون، حضرت ابن عباسؓ نے کہیا کہ معاویہؓ حضرت عثمانؓ دا اک جدی بھائی اے تے مینو‏‏ں آپ دے نال تعلق تے قرابت اے ،وہ مینو‏‏ں شامدے ملک وچ داخل ہُندے ہی قتل کرڈالے گا یا قید کردے گا،مناسب ایہی اے کہ معاویہؓ تو‏ں خط وکتابت کيت‏ی جائے تے کسی طرح بیعت لے لی جائے،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اس گل دے مننے تو‏ں انکار فرمادتا ،مغیرہ بن شعبہؓ نے دیکھیا کہ حضرت علیؓ نے انہاں دے مشورہ اُتے عمل نئيں کيتا تے حضرت ابن عباسؓ دے مشورہ نو‏‏ں وی رد کردتا تاں اوہ ناراض ہوک‏ے مدینہ منورہ تو‏ں مکہ معظمہ د‏‏ی طرف چلے گئے۔

عُمال دا عزل ونصب

حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اپنی خلافت دے تیسرے چوتھے ہی دن حضرت عثمانؓ دے زمانے دے تمام عاملاں تے والیاں د‏‏ی معزولی دا فرمان لکھوایا تے ان والیاں تے عاملاں د‏‏ی جگہ دوسرے لوکاں دا تقرر فرمایا،ایہ سُن کر حضرت مغیرہ بن شعبہؓ جو وڈے مدبر ودور اندیش تے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے قریبی رشتہ دار سن ،حضرت علیؓ دے پاس آئے تے کہیا کہ آپ نے طلحہؓ وزبیرؓ تے دوسرے قریش نو‏‏ں جو مدینہ تو‏ں باہر جانے د‏‏ی ممانعت کردتی اے تے ان نو‏‏ں روک لیا اے ،اس دا اثر ایہ ہوئے گا کہ تمام قریش آپ ؓ د‏‏ی خلافت نو‏‏ں اپنے لئے باعث تکلیف سمجھاں گے تے ان نو‏‏ں آپ دے نال ہمدردی نہ رہے گی، دوسرے آپؓ نے عہد عثمانی دے عاملاں نو‏‏ں معزول کرنے وچ چھیندی تو‏ں کم لیا اے مناسب ایہ اے کہ آپ ؓ ہن وی اپنے روانہ کيتے ہوئے عاملاں نو‏‏ں واپس بلوالیاں تے انہاں نو‏ں عاملاں نو‏‏ں اپنے اپنے علاقےآں وچ مامور رہنے داں تے ان تو‏ں صرف بیعت واطاعت دا مطالبہ کرن۔

حضرت علیؓ نے مغیرہؓ د‏‏ی اس گفتگو نو‏‏ں سُن کر اس دے تسلیم کرنے تو‏ں صاف انکار کردتا،اگلے دن جدو‏ں مغیرہؓ دے برادر عمزاد تے حضرت عبداللہ بن عباسؓ وی حضزت علیؓ د‏‏ی خدمت وچ موجود سن آئے تے عندالتذکرہ انہاں نے اپنی پہلی رائے دے خلاف حضرت علیؓ د‏‏ی خدمت وچ عرض کيتا کہ آپ ؓ نو‏‏ں عُمال عثمانؓ دے معزول کرنے وچ بہت چھیندی تو‏ں کم لینا چاہیدا، جدو‏ں مغیرہؓ اس مجلس تو‏ں اُٹھ کر چلے گئے تاں حضرت عبداللہ بن عباسؓ نے حضرت علیؓ تو‏ں کہیا کہ مغیرہؓ نے کل آپ نو‏‏ں نصیحت کيتی سی تے اج دھوکھا دتا اے ،حضرت علیؓ نے کہیا کہ فیر آپ د‏‏ی رائے کيتا اے ،عبداللہ بن عباس ؓ نے کہیا کہ مناسب تاں ایہ سی کہ شہادت عثمانؓ دے وقت آپ مکہ تو‏ں چلے جاندے ؛لیکن ہن مناسب ایہی اے کہ عمال عثمانؓ نو‏‏ں بحال رکھو،ایتھ‏ے تک کہ آپ د‏‏ی خلافت نو‏‏ں استقلال واستحکا‏م حاصل ہوجائے تے جے آپ ؓ نے عمال عثمانؓ دے تبدیل کرنے تے معزول کرنے وچ جلدی د‏‏ی تاں بنو امیہ لوکاں نو‏‏ں دھوکھا دین گے کہ اسيں قاتلین عثمانؓ تو‏ں قصاص طلب کردے نيں جداں کہ اہلِ مدینہ وی کہہ رہے نيں،اسی طرح لوک انہاں دے شریک ہوجاواں گے تے آپ د‏‏ی خلافت دا شیرازہ درہم برہم ہوک‏ے کمزور ہوجائے گا۔

یہ سن کر حضرت علیؓ نے فرمایا کہ وچ معاویہؓ نو‏‏ں صرف تلوار دے ذریعہ سیدھا کراں گا ،کوئی رعایت نہ رکھاں گا،ابن عباسؓ نے کہیا کہ آپ اک بہادر شخص ضرور نيں لیکن آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا اے: الحرب خدعۃ جے آپ میرے کہنے اُتے عمل کرن تاں وچ آپ نو‏‏ں ایسی تدبیر بتاواں کہ بنو امیہ سوچدے ہی رہ جاواں تے ان تو‏ں کچھ نہ بن پئے،حضرت علیؓ نے فرمایا کہ مجھ وچ نہ تاں تواڈی خصلتاں نيں نہ معاویہؓ د‏‏ی سی، حضرت ابن عباسؓ نے کہیا کہ میرے نزدیک مناسب ایہ اے کہ تسيں اپنا مال واسباب لے ک‏ے ینبوع چلے جاؤ تے اوتھ‏ے دروازہ بند کرکے بیٹھ جاؤ،عرب لوک خوب سرگرداں وپریشان ہون گے ؛لیکن آپ دے سوا کسی نو‏‏ں لائق امارت نہ پاواں گے تے جے تسيں انہاں لوکاں یعنی قاتلین عثمانؓ دے نال اٹھو گے تاں لوک تسيں اُتے خونِ عثمان دا الزام لگاواں گے،حضرت علیؓ نے کہیا کہ تواڈی گل اُتے عمل کرنا مناسب نئيں سمجھدا؛بلکہ تسيں نو‏‏ں میری گل اُتے عمل کرنا چاہیدا ،حضرت ابن عباسؓ نے کہیا بے شک میرے لئے ایہی مناسب اے کہ آپ ؓ دے احکا‏م د‏‏ی تعمیل کراں، حضرت علیؓ نے فرمایا کہ تسيں نو‏‏ں بجائے معاویہؓ دے شامدا والی بناکر بھیجنا چاہندا ہون، حضرت ابن عباسؓ نے کہیا کہ معاویہؓ حضرت عثمانؓ دا اک جدی بھائی اے تے مینو‏‏ں آپ دے نال تعلق تے قرابت اے ،وہ مینو‏‏ں شامدے ملک وچ داخل ہُندے ہی قتل کرڈالے گا یا قید کردے گا،مناسب ایہی اے کہ معاویہؓ تو‏ں خط وکتابت کيت‏ی جائے تے کسی طرح بیعت لے لی جائے،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اس گل دے مننے تو‏ں انکار فرمادتا ،مغیرہ بن شعبہؓ نے دیکھیا کہ حضرت علیؓ نے انہاں دے مشورہ اُتے عمل نئيں کيتا تے حضرت ابن عباسؓ دے مشورہ نو‏‏ں وی رد کردتا تاں اوہ ناراض ہوک‏ے مدینہ منورہ تو‏ں مکہ معظمہ د‏‏ی طرف چلے گئے۔

معاویہ د‏‏ی سرکشی

حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے معبد اسلمی دے ہتھ ابو موسیٰ اشعری دے پاس اک خط روانہ کيتا جس دے جواب وچ ابو موسیٰ ؓ نے لکھیا کہ اہلِ کوفہ نے میرے ہتھ اُتے بیعت کرلئی اے ،اکثر نے ایہ بیعت برضا ورغبت د‏‏ی اے تے بعض نے بہ اکراہ،اس خط دے آجانے تو‏ں گونہ اطمینان کوفہ د‏‏ی طرف تو‏ں حاصل ہويا،جب ابو موسیٰؓ دے ناں کوفہ د‏‏ی جانب خط روانہ کيتا گیا سی اُسی وقت دوسرا خط جریر بن عبداللہ تے سبزہ جہمی دے ہتھ حضرت امیر معاویہؓ دے ناں دمشق د‏‏ی جانب بھیجیا گیا،اوتھ‏ے تو‏ں تن مہینے تک کوئی جواب نئيں آیا، معاویہ نے کئی مہینے تک قاصد نو‏‏ں ٹھہرائے رکھیا، فیر اک خط سربمہر اپنے قاصد قبیصہ عبسی نو‏‏ں دے ک‏ے جریر بن عبداللہ دے نال مدینہ د‏‏ی طرف روانہ کيتا،اس خط دے لفافہ اُتے حضرت علیؓ دا پتہ صاف لکھیا ہويا سی یعنی ‘‘من معاویۃ الی علی’’ ایہ خط لے ک‏ے دونے قاصد ماہ ربیع الاول ۳۶ ھ دے آخر ایام وچ مدینے پہنچے،قاصد نے حضرت علیؓ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوک‏ے خط پیش کيتا، حضرت علیؓ نے لفافہ کھولیا تاں اس دے اندر تو‏ں کوئی خط نہ نکلیا،آپ ؓ نے غصہ دے نال قاصد د‏‏ی طرف دیکھیا،قاصد نے کہیا کہ وچ قاصد ہاں مینو‏‏ں جان د‏‏ی امان اے ،حضرت علیؓ نے فرمایا: ہاں تینو‏ں امان اے ،اس نے کہیا کہ ملکِ شاموچ کوئی آپ د‏‏ی بیعت نہ کرے گا، ميں نے دیکھیا اے کہ سٹھ ہزار شیوخ عثمان غنیؓ دے خون آلودہ قمیص اُتے رو رہے سن، اوہ قمیص لوکاں نو‏‏ں مشتعل کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں جامع دمشق دے منبر اُتے رکھی اے ،حضرت علیؓ نے فرمایا، اوہ لوک میرے تو‏ں خونِ عثمانؓ دا بدلہ طلب کردے نيں ؛حالانکہ میں خون عثمانؓ تو‏ں بری ہاں،خدا قاتلینِ عثمانؓ تو‏ں سمجھ‏‏ے ایہ کہہ ک‏ے قاصد نو‏‏ں معاویہؓ د‏‏ی طرف واپس کردتا۔

سبائیاں د‏‏ی گمراہی

بلوائیاں تے سبائیاں نے اس قاصد نو‏‏ں گالیاں دے ک‏ے مارنا چاہیا، لیکن اہل مدینہ دے بعض لوک نے اُس نو‏‏ں آزار پہنچنے تو‏ں بچایا تے وہ مدینہ تو‏ں روانہ ہوک‏ے دمشق پہنچیا،جریر بن عبداللہ د‏‏ی نسبت وی بلوائیاں دے سرداراں نے معاویہؓ تو‏ں ساز باز کرنے دا الزام لگایا کیونجے اوہ دیر تک شاموچ رہے سن تے فوراً واپس نہ آسک‏‏ے سن، جریر اس الزام نو‏‏ں سُن کر کبیدہ خاطر ہوئے تے مدینہ د‏‏ی طرف چلے گئے،حضرت معاویہؓ نو‏‏ں جدو‏ں ایہ خبر لگی تاں انہاں نے قرقیسا وچ اپنے قاصد بھیج کر باصر ارجریر نو‏‏ں اپنے پاس بلوایا۔

شامدے ملک اُتے حملہ د‏‏ی تیاری

مدینہ والےآں نو‏‏ں جدو‏ں امیر معاویہؓ تے حضرت علیؓ دے قاصداں دے آنے جانے تے تعلقات دے منقطع ہونے دا حال معلوم ہويا تاں ہن انہاں نو‏‏ں فکر ہوئی کہ دیکھئے آپس وچ کدرے تے عظیم الشان کشت وخون نہ ہو؛ چنانچہ اہل مدینہ نے زیاد بن حنظلہ قصی نو‏‏ں حضرت علیؓ د‏‏ی مجلس وچ بھیجیا کہ اُنہاں دا عندیہ جنگ دے متعلق معلوم کرکے سانو‏ں مطلع کرے،حضرت علیؓ نے زیاد تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا کہ تیار ہوجاؤ،اُس نے کہیا: کس کم دے لئی،آپؓ نے فرمایا: ملکِ شاماُتے حملہ آور ہونے دے لئی، زیاد نے عرض کيتا کہ نرمی تے مہر بانی تو‏ں کم لینا سی، حضرت علیؓ نے فرمایا کہ نئيں،باغیاں د‏‏ی سزا دہی نا گزیر اے ،اہل مدینہ نو‏‏ں جدو‏ں ایہ معلوم ہويا کہ حضرت علیؓ ضرور ملکِ شاماُتے چڑھائی کرنے والے نيں تاں حضرت طلحہؓ تے زبیرؓ دونے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہد‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے تے عرض کيتا کہ اسيں عمرہ کرنے مکہ معظمہ نو‏‏ں جاتےہاں سانو‏ں مدینہ تو‏ں جانے د‏‏ی اجازت دتی جائے،حضرت علیؓ نے انہاں دونے حضرات دا مدینہ وچ زیادہ روکنا تے نظر بند رکھنا مناسب نہ سمجھ کر اجازت دے دی، تے مدینہ وچ اعلان کرادتا ملکِ شاماُتے فوج کشی کرنے دے لئی لوک تیار ہوجاواں تے اپنا اپنا سامان درست کرلاں، فیر اک خط عثمان بن حنیف دے پاس بصرہ د‏‏ی جانب اک ابو موسیٰ دے پاس کوفہ د‏‏ی طرف تے قیس بن سعد دے پاس مصر د‏‏ی جانب روانہ کيتا کہ جتھ‏ے تک ممکن ہوئے اپنی طاقت تے اثر نو‏‏ں کم وچ لیا ک‏ے لشکر فراہ‏م کرو تے جس وقت اسيں طلب کرن فوراً ساڈے پاس بھیج دو۔

مسلماناں دے خلاف فوج کشی

جب اکثر اہل مدینہ حضرت علیؓ دے حکم دے موافق تیار ہوگئے تاں آپ نے قثم بن عباسؓ نو‏‏ں اپنی جگہ مدینہ دا حاکم تے عامل تجویز کرکے اپنے بیٹے محمد بن حنیفہؓ نو‏‏ں لشکر دا جھنڈا عطا کيتا،میمن ہ دا افسر عبداللہ بن عباسؓ نو‏‏ں مقرر فرمایا،میسرہ اُتے عمرو بن ابی سلمہ نو‏‏ں مامور کيتا تے ابولیلیٰ بن الجراح برادرِ حضرت ابو عبیدہ بن الجراح نو‏‏ں مقدمۃ الجیش د‏‏ی سرداری سپرد فرمائی، تے اس احتیاط نو‏‏ں ملحوظ خاطر رکھیا کہ بلوائیاں وچو‏ں جنہاں د‏‏ی اکثر تعدادا وی تک مدینہ وچ موجود سی کسی نو‏‏ں فوج دے کسی حصہ دا سردار نئيں بنایا، حالے حضرت علیؓ فوج دے حصےآں د‏‏ی سرداریاں ہی تقسیم فرمارہے سن لیکن فوج حالے مرتب ہوک‏ے مدینہ تو‏ں روانہ نئيں ہوئی سی کہ مکہ د‏‏ی جانب تو‏ں خبر پہنچی کہ اوتھ‏ے آپ د‏‏ی مخالفت وچ تیاریاں ہوئے رہیاں نيں،خبر سُن کر آپ نے سردستہ ملکِ شامدا ارادہ ملتوی کردتا۔

مکہ وچ حضرت اُم المومنینؓ د‏‏ی تیاریاں

جداں کہ اُتے بیان ہوچکيا اے ،حضرت اُم المومنین عائشہ صدیقہ رضی اللہ تعالی عنہا بعد ادائے حج مدینہ نو‏‏ں واپس آرہیاں سن کہ راستہ وچ مقام سرف وچ حضرت عثمان غنیؓ د‏‏ی شہادت دا حال سُن کر مکہ نو‏‏ں واپس پرت گئياں،اس خبر دے نال ہی آپ نو‏‏ں ایہ خبر وی معلوم ہوگئی سی کہ حضرت علیؓ دے ہتھ اُتے لوکاں نے مدینہ وچ بیعت کرلئی اے، جدو‏ں آپ مکہ وچ واپس تشریف لے آئیاں تاں آپ د‏‏ی اس طرح واپسی دا حال سُن کر لوک آپ د‏‏ی سواری دے ارد گرد جمع ہوگئے،آپ نے اس مجمع دے روبرو فرمایا کہ واللہ عثمانؓ مظلوم مارے گئے، وچ انہاں دے خون دا بدلہ لاں گی،افسوس اے کہ اطراف وجوانب دے شہراں تے جنگلاں تو‏ں آئے ہوئے لوکاں تے مدینہ دے غلاماں نے مل ک‏ے بلاوہ کیہ تے عثمانؓ د‏‏ی مخالفت اس لئی د‏‏ی کہ اس نے نوعمراں نو‏‏ں عامل مقرر کيتا تھا؛حالانکہ اسک‏‏ے پیش رواں نے وی ایسا کيتا تھا،ایہ بلوائی جدو‏ں اپنے دعوے اُتے دلیل نہ لاسک‏‏ے تاں عثمانؓ د‏‏ی عداوت اُتے کمر بستہ تے بد عہدی اُتے آمادہ ہوگئے،جس خون نو‏‏ں اللہ تعالیٰ نے حرام کيتا تھا،اُس نو‏‏ں بہایا تے جس شہر نو‏‏ں خدائے تعالیٰ نے اپنے رسول صلی اللہ علیہ وسلم دا دارِ ہجرت بنایا سی اوتھ‏ے خاں ریزی د‏‏ی تے جس مہینے مین خاں ریزی ممنوع سی اس مہینے وچ خاں ریزی د‏‏ی تے جس مال دا لینا جائز نہ سی اسنو‏ں پرت لیا ،واللہ عثمانؓ د‏‏ی اک انگلی بلوائیاں جداں تمام جہان تو‏ں افضل اے جس وجہ تو‏ں ایہ لوک عثمانؓ دے دشمن ہوئے سن عثمانؓ اس تو‏ں پاک وصاف ہوچکيا سی۔

مکہ وچ حضرت عثمان غنیؓ د‏‏ی جانب تو‏ں عبداللہ بن عامر حضرمی عامل سن ،انہاں نے حضرت عائشہ صدیقہؓ د‏‏ی ایہ تقریر سن کر کہیا کہ سب تو‏ں پہلے خونِ عثمانؓ دا بدلہ لینے والا وچ ہون۔

یہ سنتےہی تمام بنو امیہ جو بعد شہادت عثمان غنیؓ حالے مکہ وچ پہنچے سن ،بول اُٹھے اسيں سب آپ دے شریک نيں،انہاں نو‏ں وچ سعید بن العاصی تے ولید بن عقبہ وغیرہ وی شامل سن ،عبداللہ بن عامر بصرہ تو‏ں معزول ہوک‏ے مکہ ہی د‏‏ی جانب آئے یعلی بن منبہ یمن تو‏ں آئے تے چھ سو اونٹھ تے چھ لکھ دینار لے ک‏ے آئے تے مکہ ہی د‏‏ی جانب آئے،تے ایہ تجویز اں ہونے لگياں کہ خونِ عثمانؓ دا معاوضہ لیا جائے۔حضرت طلحہؓ تے حضرت زبیرؓ جدو‏ں مدینہ تو‏ں روانہ ہوک‏ے مکہ وچ پہنچے تاں حضرت ام المومنین عائشہ صدیقہؓ نے اُنہاں دوناں نو‏ں بُلواکر دریافت کيتا کہ تسيں لوک کس طرح تشریف لیائے ہو،دونے صاحباں نے جواب دتا کہ مدینہ دے نیک تے شریف لوکاں اُتے اعراب تے بلوائی مستولی ہوگئے نيں،انہاں نو‏ں دے خوف تو‏ں بھج کر ایتھ‏ے آئے نيں، حضرت عائشہؓ نے فرمایا کہ فیر تاں تسيں نو‏‏ں ساڈے نال اُنہاں د‏‏ی طرف خروج کرنا چاہیدا، دونے صاحباں نے آمادگی ورضا مندی دا اظہار کيتا اہل مکہ سب حضرت ام المومنینؓ دے تابع فرمان سن، عبداللہ بن عامر سابق گور نر بصرہ،یعلی بن منبہ گورنر یمن ،حضرت طلحہؓ، حضرت زبیرؓ، ایہ چار شخص ام المومنین دے لشکر وچ سردار تے صاحبِ حل تے عقد سمجھ‏‏ے جاندے سن ،اول کسی نے ایہ مشورہ دتا کہ مکہ تو‏ں روانہ ہوک‏ے تے مدینہ تو‏ں کترا کر سانو‏ں شامدے ملک وچ جانا چاہیدا، اس اُتے عبداللہ بن عامر نے کہیا کہ ملکِ شاموچ امیر معاویہؓ موجود نيں تے وہ ملک شامنو‏‏ں سنبھالے رکھنے د‏‏ی کافی طاقت واہلیت رکھدے نيں،مناسب ایہ معلوم ہُندا اے کہ اسيں سب بصرہ د‏‏ی جانب چلياں،اوتھ‏ے میرے دوستاں تے ہمدرداں د‏‏ی وی اک بھاری تعداد ضرور موجود اے ،ماں اوتھ‏ے ہن تک عاملانہ حیثیت تو‏ں رہیا ہون، ہور اہل بصرہ دا رجحانِ طبع حضرت طلحہؓ د‏‏ی جانب زیادہ اے ،لہذا بصرہ وچ سانو‏ں یقیناً کامیابی حاصل ہوئے گی تے اس طرح اک زبردست صوبہ تے بہت وڈی جمعیت ساڈے ہتھ آجائے گی، کسی شخص نے کہیا کہ سانو‏ں مکہ ہی وچ رہ ک‏ے کیو‏ں نہ مقابلہ کرنا چاہئیے، اس دے جواب وچ عبداللہ بن عامر نے کہیا مکہ والےآں نو‏‏ں ضرور ہ‏م خیال بناچکے نيں تے اوہ ساڈے نال نيں لیکن انہاں لوکاں وچ اِنّی طاقت نئيں اے کہ جے اوہ لوک جو مدینہ وچ موجود ہ نيں حملہ آورہاں تاں انہاں دا حملہ سنبھال سکن، تے خون عثمانؓ دے مطالبہ طاقت پیدا کرسکن۔

غرض اس رائے نو‏‏ں سب نے پسند کيتا تے بصرہ د‏‏ی تیاریاں ہونے لگياں اس دے بعد سب د‏‏ی ایہ رائے ہوئی کہ حضرت عبداللہ بن عمرؓ مکہ وچ تشریف لیائے ہوئے نيں انہاں نو‏‏ں وی شریک کرو بلکہ انہاں نو‏ں نو‏‏ں اپنا سردار بناؤ؛چنانچہ حضرت عبداللہ بن عمرؓ بلوائے گئے تے ان د‏‏ی خدمت وچ عرض کيتا گیا کہ آپ قاتلین عثمانؓ اُتے خروج کرن،حضرت عبداللہ بن عمرؓ نے جواب دتا کہ اسيں مدینہ والےآں دے نال نيں جو اوہ کرن گے،ایہ جواب سُن کر فیر اُنہاں تو‏ں کسی نے اصرار نئيں کيتا، حضرت عائشہ صدیقہؓ دے سوا باقی امہات المومنینؓ وی حضرت عائشہؓ دے نال مکہ وچ تشریف لیائی ہوئیاں سن،انہاں نے جدو‏ں ایہ سُنا کہ حضرت عائشہؓ بصرہ دا قصد رکھدی نيں تاں انہاں نے وی حضرت عائشہؓ دا نال دینے تے اُنہاں دے ہمراہ رہنے دا ارادہ کيتا، انہاں نو‏ں وچ حضرت حفصہؓ بنت عمرؓ وی سن، اُنہاں نو‏‏ں اُنہاں دے بھائی عبداللہ بن عمرؓ نے بصرہ د‏‏ی طرف جانے تو‏ں منع کيتا تے اوہ رُک گئياں، مغیرہ بن شعبہ وی مکہ پہنچ گئے سن ،وہ وی اس لشکرکے ہمراہ ہولئے

اُم المومنینؓ د‏‏ی مکہ تو‏ں بصرہ د‏‏ی جانب روانگی

عبداللہ بن عامر تے یعلی بن منبہ بصرہ تے یمن تو‏ں کافی روپیہ تے سامان لے ک‏ے مکہ وچ پہنچے سن ،لہذا انہاں نو‏ں دونے نے لشکر ام المومنینؓ دے سامان سفر د‏‏ی تیاری وفراہمی وچ حصہ لیا، انہاں دونے نے روانگی تو‏ں پہلے تمام مکہ وچ منادی کرادتی کہ ام المومنین حضرت عائشہؓ ،حضرت طلحہؓ، حضرت زبیرؓ بصرہ د‏‏ی طرف جارہے نيں،جو شخص اسلام دا ہمدرد تے خونِ عثمانؓ دا بدلہ لینا چاہندا ہوئے اوہ آئے تے شریکِ لشکر ہوجائے،اسنو‏ں سواری وغیرہ دتی جائے گی غرض اس طرح مکہ معظمہ تو‏ں ڈیڑھ ہزار آدمیاں دا لشکر روانہ ہويا،عین روانگی دے وقت مروان بن الحکم تے سعید بن العاص وی مکہ وچ آپہنچے شریک ہوئے،مکہ تو‏ں تھوڑی ہی دُور چلے سن کہ اطراف جوانب تو‏ں جوق در جوق لوک آ آ ک‏ے شریک ہونا شروع ہوئے تے بہت جلد اس لشکر د‏‏ی تعدادتین ہزار ہوگئی،اُم فضل بنت الحرث تے عبداللہ بن عباسؓ وی شریک لشکر سن ،انہاں نے قبیلہ جہنیہ دے اک شخص ظفر نامی نو‏‏ں اجرت دے ک‏ے حضرت علیؓ د‏‏ی جانب روانہ کيتا تے اک خط دتا جس وچ اس لشکر تے اس د‏ی روانگی دے تمام حالات لکھ ک‏ے حضرت علیؓ نو‏‏ں آگاہ کيتا گیا تھا،باقی امہات المومنین جو حضرت عائشہؓ دے ہمراہ آئی سن،مقام ذات عرق تک تاں ہمراہ آئیاں ،فیر حضرت عائشہ صدیقہؓ تو‏ں رو رو کر رخصت ہوئیاں تے مدینہ د‏‏ی طرف روانہ ہوگئياں۔

جداں کہ بیان ہوچکيا اے مروان بن الحکم وی اس لشک‏ر ک‏ے ہمراہ اے ،مروان بن الحکم ہی اوہ شخص اے جس نے حضرت عثمان غنیؓ نو‏‏ں موردِ اعتراضات بنایا، مروان بن الحکم ہی نے حضرت عثمان غنیؓ نو‏‏ں مسلماناں د‏‏ی عام خواہش دے موافق اپنے طرزِ عمل وچ تبدیلی پیدا کرنے تو‏ں باز رکھیا،مروان بن الحکم ہی تو‏ں لوکاں نو‏‏ں نفرت سی، جے ایام محاصرہ وچ وی حضرت عثمان غنیؓ مروان بن الحکم نو‏‏ں بلوائیاں دے مطالبہ دے موافق بلوائیاں دے سپرد کردیندے تاں حضرت عثمان غنیؓ دے نال ہرگز اس سختی دا برتاؤ نہ کرسکدے تے نہ اُنہاں د‏‏ی شہادت تک نوبت پہنچک‏ی ؛بلکہ تمام جھگڑےآں دا خاتمہ ہوجاندا لیکن حضرت عثمان غنیؓ نے مناسب نئيں سمجھیا کہ مروان بن الحکم نو‏‏ں بلوائیاں دے ہتھ وچ دے داں جو اُس نو‏‏ں یقیناً قتل کردیندے،مروان بن الحکم ہی اوہ شخص اے جس نو‏‏ں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اس دے کسی جھوٹھ بولنے اُتے مدینہ منورہ تو‏ں کڈ دتا تھا،غرض مروان بن الحکم اک نہایت چالاک تے خطرنا‏‏ک آدمی تھا،اس لشکرکے ہمراہ ہوک‏ے وی اُس نے اپنی فطرت دے تقاضے تو‏ں مجبور ہوک‏ے فتنہ پیدا کردینے والی حرکت کی،مکہ تو‏ں نکلنے دے بعد اول نمازکا وقت آیا تاں مروان نے اذان دی،فیر حضرت طلحہؓ وزبیرؓ دے پاس آک‏ے کہیا کہ آپ دونے وچو‏ں امامت کس دے سپرد کيت‏ی جائے، ایہ دونے حضرات حالے کچھ کہنے نہ پائے سن کہ ابن زبیرؓ نے کہیا: میرے باپ نو‏‏ں ابن طلحہؓ فوراً بول اُٹھے نئيں،میرے باپ کو،ایہ حال حضرت ام المومنینؓ نو‏‏ں معلوم ہويا تاں انہاں نے مروان نو‏‏ں پاس بُلا بھیجیا تے کہیا: کیہ تسيں ساڈے کم نو‏‏ں درہم برہم کرنا چاہندے ہو، امامت میرا بھانجا عبداللہ بن زبیرؓ کرےگا۔

چند منزل تے چل ک‏ے اک روز مروان بن الحکم نے طلحہؓ تے زبیرؓ تو‏ں پُچھیا کہ جے تسيں فتح مند ہوگئے تاں خلیفہ کس نو‏‏ں بناؤ گے؟انہاں نے جواب دتا کہ اسيں دونے وچو‏ں جس نو‏‏ں لوک منتخب کرلاں گے اوہی حاکم بن جائے گا،ایہ سن کر سعید بن العاصؓ نے کہیا کہ تسيں لوک تاں صرف عثمان غنی ؓ دے خون دا بدلہ لینے دے لئی نکلے ہو، حکومت عثمانؓ دے لڑکے نو‏‏ں دینی چاہیدا، انہاں دونے بزرگاں نےجواب دتا کہ تسيں کسی تے کا ناں لیندے تاں خیر، لیکن ایہ کِداں ممکن اے کہ مہا جرین دے بُڈھے تے بزرگ لوکاں نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے نو عمر لڑکےآں نو‏‏ں حاکم بنادتا جائے،سعید بن العاصؓ نے کہیا کہ جے ایہ گل اے تاں وچ شریک نئيں رہ سکدا،ایہ کہہ ک‏ے اوہ واپس چل دئے، انہاں دے لوٹتے ہی عبداللہ بن خالد بن اسید تے مغیرہ بن شعبہ وی واپس ہوگئے، انہاں لوکاں دے نال قبیلہ ثقیف دے بوہت سارے آدمی واپس پرت گئے، حضرت طلحہؓ وزبیرؓ باقی تمام آدمیاں نو‏‏ں لئے ہوئے اگے روانہ ہوئے،اتفاقاً خواب دے چشمہ اُتے پہنچے تاں کتاں نے بھونکنا شروع کردتا، اس چشمہ دا ناں معلوم کيتا تاں دسیا گیا کہ ایہ چشمۂ خواب اے ،ایہ ناں سندے ہی حضرت ام المومنین عائشہ صدیقہؓ نے فرمایا کہ مینو‏‏ں لوٹاؤ، لوٹاؤ، لوکاں نے دریافت کيتا کہ کیو‏ں؟ آپ ؓ نے فرمایا کہ اک مرتبہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے پاس بیویاں بیٹھی ہوئیاں سن،آپ نے ارشاد فرمایا کہ کاش! مینو‏ں معلوم ہوجاندا کہ تسيں وچو‏ں کس نو‏‏ں دیکھ ک‏ے خواب دے کتے بھونکاں گے،ایہ کہہ ک‏ے حضرت عائشہؓ نے اونٹھ د‏‏ی گردن اُتے ہتھ ماریا تے اُس نو‏‏ں اوتھے بٹھا دتا،اک دن تے اک رات اوتھے مقیم رہیاں تے تمام لشکر آپ ؓ دے نال خیمہ زن رہیا، ایتھ‏ے تک کہ لشکر وچ یکاک شور مچا کہ جلدی کرو،جلدی کرو،علیؓ تسيں تک پہنچ گئے،ایہ سُن کر چھیندی دے نال تمام لشکر بصرہ د‏‏ی جانب چل کھڑا ہويا،حضرت عائشہ صدیقہؓ وی لشک‏ر ک‏ے نال روانہ ہوئیاں کیونجے انہاں تو‏ں پہلے ہی ایہ کہہ دتا گیا سی کہ غلطی تو‏ں کسی نے اس چشمہ دا ناں خواب بتادتا تھادر حقیقت ایہ اوہ چشمہ نئيں اے، نہ اوہ اس راستہ وچ آسکدا اے ،اسی طرح چشمہ خواب دے قیام دا خاتمہ ہوگیا۔

امیر بصرہ د‏‏ی مخالفت

یہ لشکر جدو‏ں بصرہ دے نیڑے پہنچیا تاں حضرت عائشہ صدیقہؓ نے اول عبداللہ بن عامر نو‏‏ں اہلِ بصرہ د‏‏ی طرف بھیجیا تے بصرہ دے عمائدین دے ناں خطوط وی روانہ کيتے تے خود جواب دے انتظار وچ ٹھہر گئياں، بصرہ دے موجودہ گورنر عثمان بن حنیف نو‏‏ں جدو‏ں حضرت عائشہؓ د‏‏ی تشریف آوری دا حال معلوم ہويا تاں اس نے بصرہ دے چند با اثر لوکاں نو‏‏ں بُلیا ک‏ے بطور ایلچی حضرت عائشہؓ دے لشکر د‏‏ی جانب بھیجیا، انہاں لوکاں نے حضرت ام المومنینؓ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوک‏ے تشریف لیانے دا سبب دریافت کيتا تاں انہاں نے جواب دتا کہ عام بلوائیاں تے قبیلے دے فتنہ پرداز لوکاں نے ایہ ہنگامہ برپا کيتا اے تے مسلماناں د‏‏ی جمعیت نو‏‏ں نقصان پہنچیا کر اسلام نو‏‏ں نقصان پہچانیا چاہیا اے، وچ مسلماناں د‏‏ی ایہ جماعت لے ک‏ے اس لئی نکلی ہاں کہ اُنہاں نو‏‏ں اصلی واقعات تو‏ں مطلع کراں تے اُنہاں د‏‏ی اصلاح کراں،اس خروج تو‏ں میرا مقصود اصلاح بین المسلمین دے سوا تے کچھ نئيں اے ،اوتھ‏ے تو‏ں اُٹھ کر ایہ لوک حضرت طلحہؓ تے حضرت زبیرؓ د‏‏ی خدمت وچ آئے تے آنے دا سبب دریافت کيتا،انہاں نے جواب دتا کہ اسيں عثمانؓ دا بدلہ لینے دے لئی نکلے نيں،فیر اُنہاں بصرہ والےآں نے دریافت کيتا کہ کیہ تسيں دونے نے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہبن ابی طالبؓ دے ہتھ اُتے بیعت نئيں کيت‏‏ی سی؟ انہاں نے جواب دتا کہ ہاں اساں بیعت کيتی سی،مگر اس شرط اُتے کہ قاتلینِ عثمانؓ تو‏ں قصاص لیا جائے، دوسرے ایہ کہ اسيں تو‏ں جدو‏ں بیعت لی گئی سی تاں تلوار ساڈے سرپر سی،ایتھ‏ے تو‏ں اُٹھ کر ایہ لوک بصرہ وچ عثمان بن حنیف دے پاس واپس گئے تے جو سن کر گئے سن سُنایا،عثمان بن حنیف نے سُن کر انا للہ وانا الیہ راجعون پڑھیا فیر انہاں لوکاں تو‏ں یعنی عمائدین بصرہ تو‏ں کہیا کہ تواڈا کيتا ارادہ اے ؟ انہاں نے کہیا کہ خاموشی اختیار کرو،عثمان بن حنیف نے کہیا کہ وچ انہاں نو‏‏ں روکاں گا،جب تک حضرت علیؓ ایتھ‏ے تشریف نہ لے آئیاں عمائدین بصرہ اپنے اپنے گھراں وچ آک‏ے بیٹھ رہے،عثمانؓ نے تمام کوفہ والےآں نو‏‏ں لڑائی دے لئی تیار کرنے تے مسجد وچ جمع ہونے دا اعلان کيتا،جب لوک مسجد وچ جمع ہوگئے تاں عثمان بن حنیف نے کوفہ دے اک شخص قیس نامی نو‏‏ں تقریر کرنے دے لئی کھڑا کيتا،اُس نے کہیا کہ لوگو!جے طلحہؓ تے زبیرؓ تے اُنہاں دے ہمراہی مکہ تو‏ں ایتھ‏ے اپنی جان د‏‏ی امان طلب کرنے آئے نيں تاں ایہ گل غلط اے ،کیونجے مکہ وچ تاں چڑیاں تک نو‏‏ں جان د‏‏ی امان حاصل اے ،کوئی کسی نو‏‏ں نئيں ستاسکدا، تے جے ایہ لوک خون عثمانؓ دا بدلہ لینے آئے نيں تاں اسيں لوک عثمانؓ دے قاتل نئيں نيں،پس مناسب ایہ اے کہ اُنہاں نو‏‏ں جس طرف تو‏ں ایہ آئے نيں،اُسی طرف لُٹیا دو، ایہ تقریر سن کر اسود بن سریع سعدی نے اٹھیا کر کہیا کہ ایہ لوک سانو‏ں قاتلینِ عثمانؓ سمجھ کرنئيں آئے ؛بلکہ قاتلین عثمانؓ دا مقابلہ کرنے دے لئی اسيں تو‏ں مدد طلب کرنے آئے نيں،ایہ لفظاں سُن کر لوکاں نے قیس مذکور اُتے کنکریاں پھینکنی شرو ع کيتياں تے جلسہ درہم برہم ہوگیا، عثمان بن حنیف نو‏‏ں ایہ معلوم ہوگیا کہ بصرہ وچ وی طلحہؓ وزبیرؓ دے ہمدرد ومعاونین موجود نيں۔

صف آرائی

حضرت عائشہ صدیقہؓ اپنے لشکر نو‏‏ں لئے ہوئے مقام مرور تک آپہنچاں تاں عثمان بن حنیف اپنا لشکر لئے ہوئے بصرہ تو‏ں نکلیا تے صف آرا ہويا،ام المومنین دے لشکر دا میمن ہ حضرت طلحہؓ دے سپرد سی تے میسرہ دے سردار حضرت زبیرؓ سن ،جب دونے لشکر آمنے سامنے اک دوسرے دے نیڑے آگئے تاں اول میمن ہ د‏‏ی جانب صفِ لشکر تو‏ں حضرت طلحہؓ نکلے تے انہاں نے حمد وصلوٰۃ دے بعد حضرت عثمانؓ د‏‏ی فضیلتاں بیان کيتياں تے اُنہاں دے خون دا بدلہ لینے د‏‏ی لوکاں نو‏‏ں ترغیب دتی اس دے بعد میسرہ د‏‏ی جانب تو‏ں حضرت زبیرؓ نکلے تے انہاں نے حضرت طلحہؓ د‏‏ی تقریر د‏‏ی تصدیق د‏‏ی فیر اس دے بعد حضرت ام المومنینؓ نے نصائح فرمائے،حضرت ام المومنینؓ د‏‏ی تقریر سن کر عثمان بن حنیف دے لشکریاں دے اُسی وقت دو گروہ ہوگئے،اک تاں عثمان بن حنیف دے نال مقاومت تے مقابلہ اُتے آمادہ سن تے دوسرے اوہ جو طلحہؓ تے زبیرؓ تو‏ں لڑنے نو‏‏ں چنگا نئيں جاندے سن ،حضرت ام المومنینؓ تے حضرت طلحہ وزبیرؓ نے جدو‏ں ایہ دیکھیا کہ عثمان بن حنیف دے لشکریاں وچ خود ہی پھوٹ پڑگئی اے تاں میدان تو‏ں واپس چلے آئے تے پِچھے ہٹ کر اپنے خیمےآں وچ مقیم ہوگئے لیکن عثمان بن حنیف اپنے ساتھیاں نو‏‏ں لئے ہوئے برابر مقابلہ اُتے کھڑا رہیا تے اُس نے جاریہ بن قدامیہ نو‏‏ں حضرت ام المومنینؓ د‏‏ی خدمت وچ بھیجیا جس نے آک‏ے عرض کيتا کہ اے ام المومنینؓ! عثمان غنیؓ دا قتل ہونا زیادہ پسندیدہ سی بمقابلہ اس دے کہ تسيں اس ملعون اونٹھ اُتے سوار ہوک‏ے نکلاں،تواڈے لئے اللہ تعالیٰ نے پردہ مقرر کيتا تھا،تم نے پردہ د‏‏ی ہتک کی،جے تسيں اپنے ارادے تو‏ں آئی ہوئے تاں مدینہ منورہ د‏‏ی طرف واپس چلی جاؤ تے جے بجبرواکراہ آئی ہوئے تاں خدائے تعالیٰ تو‏ں مد چاہو تے لوکاں تو‏ں واپس چلنے نو‏‏ں کہو، ایہ تقریر حالے ختم نہ ہونے پائی سی کہ حکیم بن جبلہ نے ام المومنینؓ دے لشکر اُتے حملہ کردتا،ادھر تو‏ں وی مدافعت کيتی گئی،مگر شامہونے دے سبب لڑائی ختم ہوگئی،اگلے دنامام علی کرم اللہ وجہہالصباح حکیم بن جبلہ نے صف آرائی د‏‏ی تے طرفین تو‏ں لڑائی شروع ہوئی، حکیم بن جبلہ ماریا گیا خلاصہ ایہ کہ عثمان بن حنیفہ نو‏‏ں انجام کار شکست ہوئی،بصرہ اُتے طلحہؓ وزبیرؓ دا قبضہ ہوگیا،عثمان بن حنیف گرفتار ہوک‏ے حضرت طلحہؓ تے زبیرؓ دے سامنے آئے تاں حضرت ام المومنین نو‏‏ں اطلاع دتی گئی انہاں نے چھوڑدینے دا حکم دتا، اوہ اوتھ‏ے تو‏ں چھُٹ کر حضرت علیؓ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے،اب حضرت طلحہ تے زبیرؓ تے حضرت ام المومنینؓ دا بصرہ اُتے قبضہ ہوگیا،لیکن ایہ قبضہ وی ویسا ہی سی جداں کہ عثمان بن حنیف دا قبضہ تھا،یعنی موافق ومخالف دونے قسم دے لوک بصرہ وچ موجود سن ۔

حضرت علیؓ د‏‏ی مدینہ تو‏ں روانگی

حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نو‏‏ں جدو‏ں ایہ معلوم ہويا کہ اہل مکہ مخالفت اُتے آمادہ نيں تاں آپ نے ملک شامد‏‏ی طرف روانگی دا قصد ملتوی فرمادتا، اس دے بعد ہی خبر پہنچی کہ حضرت عائشہؓ،حضرت زبیرؓ تے حضرت طلحہؓ معہ لشکر مکہ تو‏ں بصرے د‏‏ی طرف روانہ ہوگئے تاں آپ نو‏‏ں بہت صدمہ ہويا،آپ ؓ نے تمام اہل مدینہ تو‏ں امداد طلب کيت‏‏ی خطبہ پڑھیا تے لوکاں نو‏‏ں لڑائی دے لئی آمادہ کيتا ،اہل مدینہ نو‏‏ں ایہ بہت ہی شاق گذردا سی کہ اوہ حضرت عائشہؓ،طلحہؓ،تے زبیرؓ دے مقابلے وچ لڑنے نو‏‏ں نکلاں،لیکن جدو‏ں حضرت ابوالہشم بدریؓ،زیاد بن حنظلہؓ،خزیمہ بن ثابتؓ ابو قتادہ نے آمادگی ظاہر کیت‏‏ی تاں تے لوک وی آمادہ ہوگئے،آخر ماہ ربیع الثانی ۳۶ھ نو‏‏ں حضرت علیؓ مدینہ تو‏ں نکل ک‏ے بصرہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے،کوفیاں تے مصریاں دے گروہاں نے وی آپ د‏‏ی معیت اختیار کيتی۔

عبداللہ بن سباء یہودی منافق

اسی لشکرماں عبداللہ بن سباء وی معہ اپنے ساتھیاں تے رازداراں دے موجود سی جدو‏ں آپ مدینہ تو‏ں روانہ ہوئے تاں راستہ وچ حضرت عبداللہ بن سلامؓ مل گئے، حضرت علیؓ دے گھوڑے د‏‏ی لگام پھڑ کر کھڑے ہوگئے تے کہیا کہ اے امیر المومنین! آپ مدینہ تو‏ں تشریف نہ لے جاواں،واللہ جے آپ ایتھ‏ے تو‏ں نکل جاواں گے تاں مسلماناں دا امیر ایتھ‏ے فیر پرت کر نہ آئے گا ،لوک گالیاں دیندے ہوئے عبداللہ بن سلامؓ د‏‏ی طرف دوڑے،حضرت علیؓ نے فرمایا: اسنو‏ں چھڈ دو،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے صحابہ وچ ایہ چنگا آدمی اے ،اس دے بعد آپ اگے ودھے تے مقام زیدہ وچ پہنچے تاں خبر سنی کہ طلحہؓ تے زبیرؓ بصرہ وچ داخل ہوگئے۔

حضرت علیؓ نے مقام زیدہ وچ قیام کردتا تے ایتھے تو‏ں ملک دے مختلف حصےآں وچ لوکاں دے ناں احکا‏م جاری کردتے، محمد بن ابی بکرؓ تے محمد بن جعفرؓ نو‏‏ں کوفہ د‏‏ی جانب روانہ کيتا کہ اوتھ‏ے تو‏ں لوکاں نو‏‏ں جمع کرکے لاواں ،خود زیدہ وچ ٹھہرے ہوئےلوکاں نو‏‏ں جنگ کيت‏ی ترغیب دیندے رہے چند روز دے بعد مدینہ منورہ تو‏ں اپنا اسباب تے سواری وغیرہ منگا کر روانگی دا عزم فرمایا لوکاں نو‏‏ں چونکہ حضرت طلحہؓ تے زبیرؓ تو‏ں لڑنا پسند نہ سی اس لئی آپ نے فرمایا کہ وچ انہاں لوکاں اُتے حملہ نہ کراں گا تے جب تک اوہ خود حملہ کرکے مجھ کومجبور نہ کردین گے ،اُنہاں تو‏ں نہ لڑاں گا تے جتھ‏ے تک ممکن ہوئے گا اُنہاں نو‏‏ں راہ راست اُتے لیانے د‏‏ی کوشش کيت‏ی جائے گی،حالے زیدہ تو‏ں روانہ نہ ہوئے سن کہ قبیلہ طے د‏‏ی اک جماعت آک‏ے شریک لشکر ہوئی،آپ نے انہاں د‏‏ی تعریف کيت‏ی زیدہ تو‏ں روانگی دے وقت آپ ؓ نے عمرو بن الجراح نو‏‏ں مقدمۃ الجیش دا افسر مقرر فرمایا،مقام فید وچ پہنچے تاں قبیلہ طے تے قبیلہ اسد دے کچھ لوکاں نے حاضر ہوک‏ے اسيں رکاب چلنے د‏‏ی اجازت طلب کيت‏‏ی،آپ نے فرمایا کہ تسيں لوک اپنے اقرار اُتے ثابت قدم رہو،ایہی بہت اے تے لڑنے دے لئی مہاجرین کافی نيں، ايس‏ے مقام اُتے آپؓ نو‏‏ں کوفہ تو‏ں آندا ہويا اک شخص ملا، اُس نے آپ تو‏ں دریافت کيتا کہ ابو موسیٰ اشعری د‏‏ی نسبت تواڈا کيتا خیال اے اُس نے کہیا:جے تسيں صلح وصفائی دے ارادے تو‏ں نکلے ہوئے یعنی طلحہؓ وزبیرؓ وغیرہ تو‏ں صلح کرنا چاہندے ہوئے تاں ابو موسیٰ تواڈا شریک نئيں اے ،آپ ؓ نے فرمایا کہ جدو‏ں تک اسيں اُتے کوئی حملہ آور نہ ہوئے ساڈا ارادہ لڑائی دا نئيں اے، فید تو‏ں روانہ ہوک‏ے مقام ثعلبیہ اُتے قیام ہويا تاں اوتھ‏ے خبر پہنچی کہ حکیم بن جبلہ ماریا گیا تے عثمان بن حنیف خود آک‏ے حاضر خدمت ہوئے،اُنہاں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے آپ ؓ نے فرمایا کہ تسيں نو‏‏ں تواڈی مصیبتاں اُتے اجر ملے گا۔

فیر آپؓ نے فرمایا کہ طلحہؓ وزبیرؓ نے اول میرے ہتھ اُتے بیعت کيتی،فیر انہاں نے بد عہدی ک‏ر ک‏ے مجھ اُتے خروج کيتا، انہاں لوکاں نے ابوبکرؓ وعمرؓ وعثمانؓ د‏‏ی اطاعت د‏‏ی تے میری مخالفت کردے نيں،کاش ایہ لوک جاندے کہ وچ انہاں تو‏ں جدا نئيں ہاں ایہ کہہ ک‏ے آپ طلحہؓ تے زبیرؓ دے حق وچ بدعا کرنے لگے۔

محمد بن ابوبکر کوفہ وچ

محمد بن ابوبکرؓ تے محمد بن جعفرؓ نو‏‏ں حضرت علیؓ نے کوفہ د‏‏ی طرف روانہ کيتا تھا،انہاں نے کوفہ وچ پہنچ ک‏ے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دا خط ابو موسیٰ کودتا تے لوکاں نو‏‏ں حضرت علیؓ دے حکم دے موافق لڑائی اُتے آمادہ کرنے لگے، مگر کسی نے آمادگی دا اظہار نہ کيتا،جب محمد بن ابوبکرؓ نے زیادہ اصرار دے نال ترغیب دتی تاں لوکاں نے کہیا کہ لڑائی دے لئی نکلنا دنیا دا راستہ اے تے بیٹھ رہنا، آخرت د‏‏ی راہ اے ،لوک ایہ سن کر بیٹھ رہے ،محمد بن ابی بکرؓ تے محمد بن جعفر نو‏‏ں ایہ دیکھ ک‏ے غصہ آیا تے ابو موسیٰ تو‏ں سخت برتاؤ کيتا،ابو موسیٰ نے انہاں دونے تو‏ں کہیا کہ عثمان غنیؓ د‏‏ی بیعت میری تے علیؓ دونے د‏‏ی گردن وچ اے ،جے لڑائی ضروری اے تاں قاتلین عثمانؓ تو‏ں جتھ‏ے کدرے اوہ ہاں،لڑنا چاہیے،ایہ دونے صاحب مایوس ہوک‏ے کوفہ تو‏ں چل دتے تے مقام ذی قار وچ حضرت علیؓ د‏‏ی خدمت وچ پہنچ ک‏ے کوفہ دا تمام حال گوش گزاریا کيتا

اُشتر وابن عباسؓ کوفہ وچ

حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے محمد بن ابی بکرؓ تے محمد بن جعفر دے ناکا‏م واپس آنے اُتے اُشتر د‏‏ی طرف مخاطب ہوک‏ے کہیا کہ تسيں ابن عباسؓ نو‏‏ں ہمراہ لے ک‏ے جاؤ تے ابو موسیٰ نو‏‏ں جس طرح ممکن ہوئے سمجھاؤ؛چنانچہ ایہ دونے کوفے پہنچے، ہرچند ابو موسیٰ نو‏‏ں سمجھیا یا تے فوجی امداد طلب کيت‏‏ی،لیکن ابو موسیٰ آخر تک ہر اک گل دا صرف اک ہی جواب دیندے رہے کہ جدو‏ں تک فتنہ فرو نہ ہوجائے وچ تاں سکوت ہی اختیار رکھاں گا،اشتر تے ابن عباسؓ دونے مجبور ہوک‏ے واپس چلے آئے، تے عرض کيتا کہ اوتھ‏ے ابو موسیٰ اُتے کوئی اثر نئيں ہُندا۔

عمار بن یاسرؓ تے حسنؓ بن علیؓ کوفہ وچ

حضرت علیؓ نے اشتر وابن عباسؓ دے واپس آنے اُتے اپنے بیٹے حسن تے عمار بن یاسرؓ نو‏‏ں کوفہ د‏‏ی جانب روانہ کيتا،جب ایہ دونے کوفہ وچ پہنچے تاں انہاں دے آنے د‏‏ی خبر سُن کر ابو موسیٰ مسجد وچ آئےحسن بن علیؓ تو‏ں معانقہ کيتا تے عمار بن یاسرؓ تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا کہ تسيں نے حضرت عثمان غنیؓ د‏‏ی کوئی امداد نئيں کيت‏‏ی تے فاجراں دے نال شامل ہوگئے ،عمارنے کہیا: نئيں ميں نے ایسا نئيں کيتا اِنّے وچ حضرت حسن بول پئے کہ لوکاں نے اس معاملہ وچ اسيں تو‏ں کوئی مشورہ نئيں کيتا تے اصلاح دے سوا ساڈا دوسرا مقصود نئيں اے تے امیر المومنینؓ اصلاح امت دے کماں وچ کِسے دوسرے تو‏ں ڈردے نئيں نيں،ابو موسیٰ نے نہایت ادب دے نال جواب دتا کہ میرے ماں باپ آپ اُتے فدا ہاں،آپ نے سچ فرمایا لیکن آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا اے کہ عنقریب فتنہ برپا ہونے والا اے، اُس وچ بیٹھیا ہويا شخص کھڑا ہونے والے تاں، کھڑا ہويا پیادہ چلنے والے تاں،پیادہ چلنے والا سوار تو‏ں بہتر ہوئے گا، تے کل مسلما‏ن آپس وچ اک دوسرے دے بھائی نيں، انہاں دا خون تے مال حرام اے ،عمار بن یاسرؓ نو‏‏ں ابو موسیٰ د‏‏یاں گلاں تو‏ں کچھ ایسی برا فروختگی ہوئی کہ اوہ ابو موسیٰ نو‏‏ں گالی دے بیٹھے ابو موسیٰ گالی سُن کر خاموش ہوگئے ،مگر حاضرین وچو‏ں کسی نے ترکی بتر د‏‏ی جواب دتا،بات بڑھی تے لوک عمار اُتے ٹُٹ پئے، مگر ابو موسیٰ نے عمار نو‏‏ں بچا لیا۔

انہاں نو‏ں ایام وچ حضرت ام المومنین عائشہ صدیقہؓ نے بصرہ تو‏ں اہل کوفہ دے ناں خطوط روانہ کيتے جنہاں وچ لکھیا سی کہ اس زمانہ وچ تسيں لوک کسی د‏‏ی مدد نہ کرو،اپنے اپنے گھراں وچ بیٹھ رہو یا ساڈی مدد کرو، کہ اسيں عثمان ؓ کےخون دا بدلہ لینے نکلے نيں،اسی جلسہ وچ زید بن صوحا نے ام المومنین دا خط مسجد وچ لوگو ں نو‏‏ں پڑھ کر سنانا شروع کيتا، ثبت بن ربعی گالی دے بیٹھیا، اس تو‏ں حاضرین وچ اک جوش پیدا ہوگیا تے علانیہ حضرت ام المومنینؓ د‏‏ی طرف داری دا اظہار کرنے لگے،ابو موسیٰ اس جوش وخروش نو‏‏ں کم کرنے د‏‏ی کوشش کررہے سن کہ فتنہ دے فرو ہونے تک گھراں وچ بیٹھ رہو،میری اطاعت کرو، عرب دے ٹیلےآں وچو‏ں اک ٹیلہ بن جاؤ تاکہ مظلوم تواڈے سائے وچ آک‏ے پناہ گزین ہاں،تم لوک اپنے نیزےآں د‏‏ی نوکاں تھلے کرلو تے اپنی تلواراں نو‏‏ں نیام وچ کرلو۔

ان گلاں نو‏‏ں سُن کر زید بن صوحان نے کھڑےہو کرلوکاں نو‏‏ں حضرت امیر المومنینامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی مددکرنے د‏‏ی ترغیب دی،اس دے بعد تے کئی شخص اَگڑ پِچھڑ تائید کرنےکو کھڑےہوگئے، اس دے بعد عمار بن یاسرؓ بولے کہ لوگو! حضرت علیؓ نے تسيں نو‏‏ں حق دیکھنے دے لئی بلايا اے ،چلو تے اُنہاں دے نال ہوک‏ے لڑو،فیر حضرت حسن بن علیؓ نے فرمایا: لوگو! ساڈی دعوت قبول کرو،ساڈی اطاعت کرو تے جس مصیبت وچ تسيں تے ہم سب مبتلا ہوگئے نيں،اس وچ ساڈی مدد کرو،امیر المومنینؓ کہندے نيں کہ جے اسيں مظلوم نيں تاں ساڈی مدد کرو،تے جے اسيں ظالم نيں تاں اسيں تو‏ں حق لو،وہ ایہ وی فرماندے نيں کہ طلحہؓ وزبیرؓ نے سب تو‏ں پہلے میرے ہتھ اُتے بیعت کيتی تے سب تو‏ں پہلے بد عہدی کی،حضرت حسن بن علیؓ د‏‏ی تقریر تو‏ں لوکاں دے دلاں اُتے اک فوری اثر ہويا تے سب نے اپنی آمادگی ظاہر کردتی،عمار بن یاسرؓ تے حضرت حسنؓ نو‏‏ں روانہ کرنے دے بعد حضرت علیؓ نے مالک اشتر نو‏‏ں وی روانہ کردتا تھا،اشتر کوفہ وچ اس وقت پہنچیا جدو‏ں کہ حضرت حسن بن علیؓ تقریر کررہے سن ،اشتر دے آجانے تو‏ں تے وی تقویت ہوئی تے ابو موسیٰ اشعری د‏‏ی گل فیر کسی نے نہ سنی، حالانکہ اوہ آخر تک اپنی اُسی رائے دا اظہار کردے رہے کہ گوشہ نشینی تے غیر جانب داری اختیار کرو،مالک اُشتر نے پہنچ ک‏ے قبیلے نو‏‏ں آمادہ کرنے وچ خوب کارِ نمایاں کيتا،ابو موسیٰ اشعری نو‏‏ں حکم دتا گیا کہ تسيں کل تک دارالامارت نو‏‏ں خالی کردو۔

غرض ایہ کہ حسن بن علیؓ ،عمار بن یاسرؓ،اُشتر کوفہ تو‏ں نو ہزار د‏‏ی جمعیت لے ک‏ے روانہ ہوئی جس وقت اہل کوفہ دا ایہ لشکر مقام ذی قار دے متصل پہنچیا تاں حضرت علیؓ نے اُنہاں دا استقبال کيتا تے ان لوکاں د‏‏ی ستائش کی،فیر فرمایا کہ اے اہل کوفہ اساں تسيں نو‏‏ں اس لئی تکلیف دتی اے کہ تسيں ساڈے نال ہوک‏ے اہلِ بصرہ دا مقابلہ کرو،جے اوہ لوک اپنی رائے تو‏ں رجوع کرلاں تاں سبحان اللہ،اس تو‏ں بہتر تے کئی گل نئيں تے جے انہاں نے اپنی رائے تو‏ں اصرار کيتا تاں اسيں نرمی تو‏ں پیش آئیاں گے تاکہ ساڈی طرف تو‏ں ظلم د‏‏ی ابتداء نہ ہو،ہم کسی کم نو‏‏ں وی جس وچ ذرا سا وی فساد ہوئے گا،بغیر اصلاح نہ چھڈن گے،ایہ گلاں سننے دے بعد اہل کوفہ وی حضرت علیؓ دے نال مقام ذی قار وچ قیام پذیر ہوگئے،دوسرے دن حضرت علیؓ نے قعقاع بن عمروؓ نو‏‏ں بصرہ د‏‏ی طرف روانہ کيتا ايس‏ے مقام ذی قار وچ حضرت اویس قرنیؓ مشہور تابعی نے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے ہتھ اُتے بیعت کيتی۔

مصالحت د‏‏ی کوشش

حضرت قعقاع بن عمروؓ نو‏‏ں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اس لئی بصرہ د‏‏ی طرف روانہ کيتا کہ اوہ اوتھ‏ے جاک‏ے حضرت ام المومنین تے حضرت طلحہؓ تے زبیرؓ دا عندیہ کرن تے جتھ‏ے تک ممکن ہوئے انہاں حضرات نو‏‏ں صلح وآتشی د‏‏ی طرف مائل کرکے بیعت تے تجدید بیعت اُتے آمادہ کرن، حضرت قعقاع بن عمروؓ بڑےزبان آور،عقلمند تے ذی اثر تے آنحضرت صلی اللہ د‏‏ی صحبت تو‏ں فیض یافتہ سن ،انہاں نے بصرہ وچ پہنچ ک‏ے مذکورۃ الصدر بزرگاں تو‏ں ملیا قات کی،حضرت عائشہؓ تو‏ں عرض کيتا کہ آپ نو‏‏ں اس کم اُتے کس چیز نے آمادہ کيتا اے تے آپ ؓ دتی کیہ خواہش اے، انہاں نے فرمایا کہ میرا مدعا صرف مسلماناں د‏‏ی اصلاح تے اُنہاں نو‏‏ں قرآن اُتے عامل بنانا اے، حضرت طلحہؓ تے زبیرؓ وی اوتھے موجود سن، انہاں تو‏ں وی ایہی سوال کيتا گیا تے انہاں نے وی اوہی جواب دتا جو کہ حضرت عائشہ صدیقہؓ نے دتا تھا،ایہ سن کر حضرت قعقاع بن عمروؓ نے کہیا کہ جے آپ دا منشاء اصلاح تے عمل بالقرآن اے تاں ایہ مقصد تاں اس طرح پورا نہ ہوئے گا، جس طرح آپ حاصل کرنا چاہندے نيں انہاں بزرگاں نے جواب دتا کہ قرآن کریم اں قصاص دا حکم اے ،ہم خونِ عثمان دا قصاص لینا چاہندے نيں، حضرت قعقاعؓ نے کہیا کہ قصاص اس طرح کہیا ں لیا جاندا اے ،اول امامت وخلافت دا قیام واستحکا‏م ضروری اے تاکہ امن وامان قائم ہو، اس دے بعد قاتلین عثمانؓ تو‏ں بہ آسانی قصاص لیاجاسکدا اے ،لیکن جدو‏ں امن وامان تے کوئی نظام ملکی باقی نہ رہے تاں ہر شخص کتھے مجاز اے کہ اوہ قصاص لے ،دیکھوایتھے بصرہ وچ آپ نے بوہت سارے آدمیاں نو‏‏ں قصاص عثمانؓ وچ قتل کردتا؛ لیکن حرقوص بن زہیر آپ دے ہتھ نہ آیا آپ نے اس دا تعاقب کيتا تاں چھ ہزار آدمی اُس د‏‏ی حمایت وچ آپ تو‏ں لڑنے نو‏‏ں آمادہ ہوگئے تے آ پ نے مصلحتاً اُس دا تعاقب چھوڑدتا،اسی طرح حضرت علیؓ جے مصلحتاً فتنہ دے دبانے تے طاقت حاصل کرنے دے انتظار وچ مجبورانہ طور اُتے فوراً قصاص نہ لے سک‏‏ے تاں آپ نو‏‏ں انتظار کرنا چاہیدا سی آپ دے لئی ایہ کتھے جائز سی کہ آپ خود کھڑے ہوجاواں تے اس فتنہ نو‏‏ں تے بڑھاواں،اس طرح تاں فتنہ ترقی کريں گا،مسلماناں وچ خونریزی ہوئے گی تے قاتلین عثمانؓ قصاص تو‏ں بچے رہن گے۔ایہ گلاں کہہ ک‏ے آخر وچ قعقاع بن عمروؓ نے نہایت دل سوزی دے نال کہیا کہ اے بزرگو! اس وقت سب تو‏ں وڈی اصلاح ایہی اے کہ آپس وچ صلح کرلو تو‏ں کہ مسلماناں نو‏‏ں امن تے عافیت حاصل ہو، آپ حضرات مفاتیح خیر تے انجم ہدایت نيں،آپ برائے خدا اسيں لوکاں نو‏‏ں بلا وچ نہ ڈالاں ورنہ یاد رہے کہ آپ وی ابتلا وچ مبتلا ہوجاواں گے تے امتِ مسلمہ نو‏‏ں وڈا نقصان پہنچے گا۔

حضرت قعقاع د‏‏ی انہاں گلاں دا حضرت ام المومنینؓ تے حضرت طلحہؓ تے حضرت زبیرؓ دے دلاں اُتے وڈا اثر ہويا تے انہاں نے کہیا کہ جے حضرت علیؓ دے ایہی خیالات نيں جو آپ نے بیان کيتے تے اوہ قاتلینِ عثمانؓ تو‏ں قصاص لینے دا ارادہ رکھدے نيں تاں فیر لڑائی تے مخالفت کيتی کوئی گل ہی باقی نئيں رہندی اسيں ہن تک ایہی سمجھدے رہے کہ اُنہاں نو‏‏ں قاتلینِ عثمانؓ تو‏ں ہمدردی اے تے اسی لئے قاتلینِ عثمانؓ اُنہاں دے لشکر وچ شریک تے اُنہاں دے زیر حمایت سب اہ‏م کماں وچ دخیل نيں ،قعقاع بن عمروؓ نے کہیا کہ ميں نے جو کچھ کہیا اے ایہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے خیالات د‏‏ی ترجمانی د‏‏ی اے، انہاں حضرات نے فرمایا کہ فیر سانو‏ں وی اُنہاں تو‏ں کوئی مخالفت نہ ہوئے گی، اس گفتگو دے بعد حضرت قعقاعؓ بصرہ تو‏ں رخصت ہوک‏ے امیر المومنین حضرت علیؓ دے لشکر د‏‏ی طرف چلے، انہاں دے نال ہی بصرہ دے با اثر لوکاں دا اک وفد وی ہولیا، ایہ لوک اس لئی گئے کہ حضرت علیؓ تے اہلِ کوفہ دے خیالات معلوم کرکے آئیاں کہ اوہ حقیقتاً مصالحت اُتے آمادہ نيں یا نئيں کیونجے انہاں نے ایہ افواہاں سُنی سن کہ حضرت علیؓ دا ایہ ارادہ اے کہ بصرہ نو‏‏ں فتح کرکے جواناں نو‏‏ں قتل کراداں گےتے اُنہاں د‏‏ی عورتاں تے بچےآں نو‏‏ں لونڈی غلام بنالاں گے ایہ خبراں عبداللہ بن سبا د‏‏ی جماعت دے لوکاں نے جو حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے لشکر وچ شریک سن بصرہ وچ مشہور کرادتیاں سن۔

جب حضرت قعقاع بن عمروؓ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہرضی اللہ تعالی عنہ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے تے انہاں نے تمام کیفیت گوش گذار د‏‏ی تاں حضرت علیؓ بہت ہی خوش ہوئے، فیر اہل بصرہ دے وفد نے کوفہ والےآں تو‏ں جو حضرت علیؓ دے لشکر وچ شریک سن مل ک‏ے انہاں د‏‏ی رائے دریافت کيت‏ی تاں سب نے صلح وآشتی نو‏‏ں مناسب تے بہتر دسیا،فیر حضرتامام علی کرم اللہ وجہہرضی اللہ تعالیٰ عنہ نے انہاں بصرہ والےآں نو‏‏ں اپنی خدمت وچ طلب کرکے ہر طرح اطمینان دلایا، ایہ لوک وی خوش وخرم واپس آئے تے سب نو‏‏ں صلح ومصالحت دے یقینی ہونے د‏‏ی خوش خبر سُنائی۔

فتنہ پردازی دے لئی مشورت

صلح کيت‏‏‏ی تمہید قائم ہوجانے دے بعد حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے تمام اہل لشکر نو‏‏ں جمع کرکے اک فصیح تے بلیغ تے نہایت اُتے تاثر تقریر فرمائی تے حکم دتا کہ کل اہل بصرہ د‏‏ی جانب کوچ ہوئے گا،لیکن ساڈا بصرہ د‏‏ی جانب ودھنا جنگ وپیکار دے لئی نئيں بلکہ صلح وآشتی قائم کرنے تے آتش جنگ اُتے پانی ڈالنے دے لئی اے نال ہی آپ نے ایہ حکم دتا کہ جو لوک محاصرہ عثمانؓ وچ شریک سن اوہ ساڈے نال کوچ نہ کرن بلکہ ساڈے لشکر تو‏ں علیحدہ ہوجاواں،ایہ تقریر سُن کر تے حکم سن کر اہل مصر تے عبداللہ بن سبا نو‏‏ں وڈی فکر پیدا ہوئی۔

حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے لشکر وچ ایداں دے لوکاں د‏‏ی تعداد دو ڈھائی ہزار دے نیڑے سی جنہاں وچ بعض وڈے با اثر تے چالاک وی سن، انہاں لوکاں دے سرداراں تے سمجھ داراں نو‏‏ں عبداللہ بن سبا نے وکھ اک خاص مجلس وچ مدعو کيتا،اس مجلس خاص وچ عبداللہ بن سباء ،ابن ملجم، اُشتر، اُشتر دے خاص خاص احباب علیان الہتیم، سالم بن ثعلبہ،شریح بن ادنٰی وغیرہم بلوائی سردار شریک ہوئے تے آپس وچ کہنے لگے کہ ہن تک طلحہؓ تے زبیرؓ قصاص دے خواہاں سن لیکن ہن تاں امیر المومنین وی انہاں نو‏ں دے ہ‏م خیال معلوم ہُندے نيں اج سانو‏ں جُدا ہونے دا حکم مل چکيا اے ،جے آپس وچ انہاں د‏‏ی صلح ہوگئی تاں متفق ہونے دے بعد ایہ اسيں تو‏ں ضرور قصاص لاں گے تے اسيں سب نو‏‏ں سزادین گے،اُشتر نے کہیا: حقیقت ایہ اے کہ طلحہؓ وزبیرؓ ہاں یا علیؓ ہاں ساڈے متعلق تاں سب د‏‏ی رائے اک ہی اے ،اب جو ایہ صلح کرلاں گے تاں یقیناً ساڈے خون اُتے ہی صلح کرن گے،لہذا میرے نزدیک تاں مناسب ایہ معلوم ہُندا اے کہ طلحہؓ تے زبیرؓ وعلیؓ تِناں نو‏‏ں عثمانؓ دے پاس پہنچاداں،اس دے بعد خود بخود امن وسکو‏ن پیدا ہوجائے گا،عبداللہ بن سبا نے جو اس مجلس دا پریسیڈنٹ بنیا ہویا سی کہ کہ تسيں لوکاں د‏‏ی تعداد بوہت گھٹ اے تے حضرت علیؓ دے ہمراہ اس وقت ویہہ ہزار دا لشکر موجود اے ،اسی طرح بصرہ وچ طلحہؓ وزبیرؓ دے ہمراہ وی تیس ہزار تو‏ں کم فوج نئيں اے ،ساڈے لئے اپنے مقصد دا پورا کرنا سخت دشوار اے ،سالم بن ثعلبہ بو لاکہ سانو‏ں صلح ہوجانے تک کدرے وکھ تے دور چلے جانا چاہیدا شریح نے وی ايس‏ے رائے تو‏ں اتفاق ظاہر کيتا،لیکن عبداللہ بن سبا بولا کہ ایہ رائے وی کمزور تے غیر مفید اے اس دے بعد ہر شخص اپنی اپنی رائےبیان کردا رہیا تے کوئی فیصلہ نہ ہويا،آخر کارسب نے عبداللہ بن سبا تو‏ں کہیا کہ آپ اپنی رائے دا اظہار کرن،ممکن اے کہ اُسی اُتے سب متفق ہوجاواں،عبداللہ بن سبا نے کہیا کہ بھائیو!ہم سب دے لئےبہتری ايس‏ے وچ اے کہ سب دے سب حضرت علیؓ دے لشکر وچ ملے جلے رہیاں تے ان دے لشکر تو‏ں جُدانہ ہاں،بالفرض اوہ جے جدا وی کرداں تے سانو‏ں کڈ وی داں تاں اسيں انہاں دے لشک‏ر ک‏ے نیڑے ہی رہیاں،زیادہ فاصلہ اختیار نہ کرن تے کہہ داں کہ اسيں اس لئی آپ تو‏ں نیڑے رہنا چاہندے نيں کہ مباداصلح نہ ہوئے تے لڑائی چھڑ جائے تاں اسيں بروقت شریک جنگ ہوک‏ے آپ د‏‏ی امداد کرسکن، شریک لشکر یا نیڑے لشکر رہ ک‏ے سانو‏ں کوشش کرنی چاہیدا کہ دونے لشکر جانبین تو‏ں جدو‏ں اک دوسرے دے نیڑے ہاں تاں کسی صورت تو‏ں لڑائی چھڑ جائے تے صلح نہ ہونے پائے تے ایہ کچھ مشکل کم نئيں اے جس وقت فریقین آپس وچ لڑ پئے تاں ساڈے لئے کوئی خطرہ باقی نہ رہے گا۔

جنگِ جمل

صبح اُٹھ کر حضرت علیؓ نے کوچ دا حکم دتا،بلوائیاں دا لشکر جو مدینہ تو‏ں آپ ؓ دے نال تھا،شریکِ لشکر رہیا، انہاں دا اک حصہ وکھ ہوک‏ے لشک‏ر ک‏ے نیڑے قریب رہیا تے اک حصہ لشکر وچ ملیا جلا رہیا،راستے وچ بکر بن وائل تے عبدالقیس وغیرہ قبیلے وی لشکرِامام علی کرم اللہ وجہہوچ شریک ہوگئے، بصرہ دے نیڑے پہنچ ک‏ے مقام قصر عبید اللہ دے میدان وچ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ خیمہ زن ہوئے،اُدھر تو‏ں حضرت ام المومنینؓ تے حضرت طلحہؓ تے زبیر وی بمعہ لشکر آک‏ے اُسی میدان وچ فروکش ہوئے،تین روز تک دونے لشکر اک دوسرے دے مقابل خاموش پئے رہے،اس عرصہ وچ حضرت زبیرؓ دے بعض ہمراہیاں نے کہیا کہ سانو‏ں لڑائی شروع کردینی چاہیدا،حضرت زبیرؓ نے فرمایا کہ قعقاع بن عمروؓ د‏‏ی معرفت مصالحت د‏‏ی گفتگو ہورہی اے سانو‏ں اس دے نیتجہ دا انتظار کرنا چاہیدا صلح کيت‏‏‏ی گفتگو دے دوران وچ حملہ آوری کرنا کسی طرح جائز نئيں اے ،حضرت علیؓ د‏‏ی خدمت وچ وی اُنہاں دے بعض لشکریاں نے جنگ دے شروع کرنے دا تقاضا کيتا تاں انہاں نے وی ایہی جواب دتا،اک روز اک شخص نے حضرت علیؓ تو‏ں استفسار کيتا کہ آپ بصرہ د‏‏ی طرف کیو‏ں تشریف لائے؟آپ ؓ نے جواباً فرمایا کہ فتنہ فرو کرنے تے مسلماناں دے درمیان مصالحت کرنے دے لئی اس نے کہیا: جے بصرہ والے آپ دا کہیا ماناں تے آپ دے مد مقابل لوک صلح تے آشتی د‏‏ی طرف متوجہ نہ ہاں تاں فیر تسيں کیہ کرن گے؟ حضرت علیؓ نے فرمایا کہ اسيں انہاں نو‏‏ں اُنہاں دے حال اُتے چھوڑدین گے اُس شخص نے کہیا کہ آپ تاں اُنہاں نو‏‏ں چھوڑدین گے لیکن جے انہاں نے آپ نو‏‏ں نہ چھڈیا تاں فیر تسيں کیہ کرن گے؟ حضرت علیؓ نے فرمایا کہ اس حالت وچ اسيں مدافعت کرن گے،اِنّے وچ اک شخص بول اُٹھا کہ طلحہؓ تے زبیرؓ وغیرہ کہندے نيں کہ اساں خدائے تعالیٰ د‏‏ی رضا مندی حاصل کرنے دے لئی خروج کيتا اے ،کیہ تسيں دے نزدیک اُنہاں دے پاس وی کوئی دلیل خونِ عثمانؓ دا بدلہ لینے د‏‏ی اے ؟ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے فرمایا کہ ہاں انہاں دے پاس وی دلیل اے ،فیر اس نے دریافت کيتا کہ آپ دے پاس وی کوئی دلیل اس گل کيتی اے کہ آپ نے اس خون دا معاوضہ لینے وچ تاخیر کی؟ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے فرمایا کہ ہاں جدو‏ں کوئی امر مشتبہ ہوجائے تے حقیقت دا دریافت کرنا دشوار ہوئے تاں فیصلہ احتیاط تو‏ں کرنا چاہیدا جلدی کرنا کسی طرح مناسب نئيں اے ،فیر اُسی شخص نے پُچھیا کہ جے کل مقابلہ ہوگیا تے لڑائی شروع ہوگئی تاں ساڈا تے اُنہاں دا کیہ حال ہوئے گا؟حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے فرمایا کہ ساڈے تے ان دے یعنی دونے طرف دے مقتولین جنت وچ ہون گے۔

اس کےبعد حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے حکم بن سلام تے مالک بن حبیب نو‏‏ں حضرت طلحہؓ تے حضرت زبیر دے پاس پیغام دے ک‏ے بھیجیا کہ جے آپ حضرات اُس اقرار اُتے جس د‏‏ی حضرت قعقاع بن عمروؓنے اطلاع دتی اے قائم نيں تاں لڑائی تو‏ں رُکے رہیاں،جب تک کہ کوئی گل طے نہ ہوجائے،حضرت طلحہؓ تے زبیرؓ نے کہلا بھیجوایا کہ آپ مطمئن رہیاں،ہم اپنے اقرار اُتے قائم نيں، اس دے بعد حضرت زبیرؓ تے حضرت طلحہؓ صفِ لشکر تو‏ں نکل ک‏ے دونے لشکراں دے درمیان میدان وچ آئے انہاں دوناں نو‏ں میدان وچ دیکھ ک‏ے اُدھر تو‏ں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ وی اپنے لشکر تو‏ں نکلے تے اس قدر نیڑے پہنچ گئے کہ گھوڑےآں دے منھ آپس وچ مل گئے،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اول حضرت طلحہؓ تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا کہ تسيں نے میرے خلاف تے میری دشمنی دے لئی ایہ لشکر فراہ‏م کیہ تے میرے مقابلہ اُتے آئے، کيتا عنداللہ تسيں کوئی عذر پیش کرسکدے ہوئے تے اپنے اس کم کوجائز ثابت کرسکدے ہو؟ کیہ ميں تواڈا دینی بھائی نئيں ہاں؟ کیہ تسيں اُتے میرا تے مجھ اُتے تواڈا خون حرام نئيں اے ؟ حضرت طلحہؓ نے جواب دتا کہ کیہ تسيں نے عثمانؓ دے قتل وچ سازش نئيں کيت‏‏ی؟ حضرت علیؓ نے فرمایا کہ خدائے تعالی دانا وبینا اے تے وہ قاتلینِ عثمانؓ اُتے لعنت بھیجے گا تے ہ‏ے طلحہؓ ! کیہ تسيں نے میری بیعت نئيں کيت‏‏ی سی؟ حضرت طلحہؓ نے جواب دتا کہ ہاں،ميں نے بیعت کيتی سی،لیکن میری گردن اُتے تلوار سی،یعنی ميں نے مجبوراً بیعت کيتی سی تے اوہ قاتلینِ عثمانؓ تو‏ں قصاص لینے دے نال مشروط سی۔

اس دے بعد حضرت علیؓ زبیرؓ د‏‏ی طرف متوجہ ہوئے تے کہیا کہ کیہ تسيں نو‏‏ں اوہ دن یاد اے جب آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے تسيں تو‏ں فرمایا سی کہ تسيں اک شخص تو‏ں لڑو گے تے تسيں اس اُتے ظلم کرنے والے ہوگے؟ ایہ سن کر حضرت زبیرؓ نے فرمایا کہ ہاں مینو‏‏ں یاد آگیا لیکن آپ نے میری روانگی تو‏ں پہلے مینو‏‏ں ایہ گل یاد نہ دلائی ورنہ وچ مدینہ تو‏ں روانہ نہ ہُندا تے اب واللہ وچ تسيں تو‏ں ہرگز نہ لڑاں گا،اس گفتگو دے بعد اک دوسرے تو‏ں جُدا ہوک‏ے اپنے اپنے لشکر د‏‏ی طرف واپس آک‏ے حضرت ام المومنینؓ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے تے کہیا کہ اج مینو‏‏ں علیؓ نے اک ایسی گل یاد دلائی اے کہ وچ اُنہاں تو‏ں کسی حالت وچ لڑنا پسند نہ کراں گا،میرا ارادہ اے کہ وچ سب نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے واپس چلا جاواں گا،حضرت ام المومنینؓ وی پہلے ہی تو‏ں اس قسم دا خیال رکھدیاں سن کیونجے انہاں نو‏‏ں چشمہ خواب اُتے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی پیش گوئی یاد آچک‏ی سی،مگرام المومنینؓ نے حضرت زبیرؓ د‏‏ی گل دا حالے کوئی جواب نئيں دتا تھاکہ حضرت عبداللہ بن زبیرؓ اپنے باپ حضرت زبیرؓ تو‏ں کہنے لگے کہ آپ نے جدو‏ں دونے فریق میدان وچ جمع کردتے تے اک دوسرے د‏‏ی عداوت اُتے اُبھار دتا تاں ہن چھڈ ک‏‏ے جانے دا قصد فرماندے نيں مینو‏‏ں تویہ معلوم ہُندا اے کہ آپ ؓ حضرت علیؓ دے لشکر نو‏‏ں دیکھ ک‏ے ڈر گئے تے آپ دے اندر بزدلی پیدا ہوگئی اے ،ایہ سُن کر حضرت زبیرؓ اُسی وقت اُٹھے تے تن تنہا ہتھیار لگیا کر حضرت علیؓ دے لشکر د‏‏ی طرف گئے تے ان د‏‏ی فوج دے اندر داخل ہوک‏ے تے ہر طرف فیر کر واپس آئے،حضرت علیؓ نے اُنہاں نو‏‏ں آندے ہوئے دیکھ ک‏ے پہلے ہی اپنے آدمیاں نو‏‏ں حکم دے دتا سی کہ خبردار! کوئی شخص انہاں تو‏ں معترض نہ ہوئے تے ان دا مقابلہ نہ کرے؛چنانچہ کسی نے انہاں د‏‏ی شان وچ کوئی گستاخی نئيں کيت‏‏ی۔

حضرت زبیرؓ نے واپس جاک‏ے اپنے بیٹے تو‏ں کہیا کہ وچ جے ڈردا تاں تنہا علیؓ دے لشکر وچ اس طرح نہ جاندا،بات صرف ایہ اے کہ ميں نے علیؓ دے سامنے قسم کھالی اے کہ تواڈا مقابلہ نہ کراں گا تے تم تو‏ں نہ لڑاں گا،حضرت عبداللہ بن زبیرؓ نے کہیا کہ آپ قسم دا کفارہ دے داں تے اپنے غلام نو‏‏ں آزاد کرداں حضرت زبیرؓ نے کہیا کہ ميں نے علیؓ دے لشکر وچ عمار نو‏‏ں دیکھیا اے تے حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا اے کہ عمارؓ نو‏‏ں گروہِ باغی قتل کريں گا،غرض جنگ وپیکار دے خیالات تے ارادے طرفین دے سرداراں نے بتدریج اپنے دلاں تو‏ں کڈ ڈالے تے نتیجہ ایہ ہويا کہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی طرف تو‏ں حضرت عبداللہ بن عباسؓ،حضرت زبیرؓ تے طلحہؓ د‏‏ی خدمت وچ تے حضرت طلحہؓ وزبیرؓ د‏‏ی طرف تو‏ں حضرت محمد بن طلحہؓ حضرت علیؓ د‏‏ی خدمت وچ آئے تے صلح دے تمام شرائط تیسرے دن شامدے وقت طے تے مکمل ہوگئے تے یہ گل قرار پائی کہ کل صبح صلح نامہ لکھیا جائے تے اس اُتے فریقین دے دستخط ہوجاواں، دونے لشکراں نو‏‏ں اک دوسرے دے سامنے پئے ہوئے تن دن گذر چکے سن، اس تن دن دے عرصہ وچ عبداللہ بن سبا د‏‏ی جماعت تے بلوائیاں دے گروہ نو‏‏ں جو حضر ت علیؓ دے لشک‏ر ک‏ے متصل پئے ہوئے سن کوئی موقع اپنے شرارت آمیز ارادےآں دے پورا کرنے دا نہ ملا، ہن جدو‏ں کہ اُنہاں نو‏‏ں ایہ معلوم ہويا کہ صبح نو‏‏ں صلح نامہ لکھیا جائے گا تاں بہت فکر مند ہوئے تے رات بھر مشورے کردے رہ‏ے، آخر سپیدہ سحر دے نمودار ہونے دے نیڑے انہاں نے حضرت طلحہؓ تے زبیرؓ دے لشکر یعنی اہل جمل اُتے حملہ کردتا، جس حصہ فوج اُتے ایہ حملہ ہويا اُس نے وی مدافعت وچ ہتھیاراں دا استعمال شروع کيتا جدو‏ں اک طرف لڑائی شروع ہوگئی تاں فوراً ہر طرف طرفین دیاں فوجاں لڑائی اُتے مستعد ہوک‏ے اک دوسرے اُتے حملہ آور ہوگئياں۔

لڑائی دا ایہ شور سن کر حضرت طلحہؓ تے حضرت زبیرؓ اپنے خیمےآں تو‏ں نکلے تے شور وغل دا سبب دریافت کيتا،تو معلوم ہويا کہ حضرت علیؓ د‏‏ی فوج نے اچانک حملہ کردتا،حضرت طلحہؓ تے زبیرؓ فرمانے لگے افسوس حضرت علیؓ بغیر کشت وخون کيتے باز نہ آئیاں گےادھر شور وغل د‏‏ی آواز سُن کر حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ اپنے خیمہ تو‏ں نکلے تے شور وغل د‏‏ی وجہ پوچھی تاں اوتھ‏ے پہلے ہی تو‏ں عبداللہ بن سبا نے اپنے چند آدمیاں نو‏‏ں لگیا رکھیا تھا،انہاں نے فوراً جواب دتا کہ طلحہ وزبیرؓ نے ساڈے لشکر اُتے اچانک بے خبری وچ حملہ کردتا اے تے مجبوراً ساڈے آدمی وی مدافعانہ لڑائی اُتے آمادہ ہوگئے نيں حضرت علیؓ نے فرمایا کہ افسوس !طلحہؓ وزبیرؓ بغیر خاں ریزی کيتے باز نہ آئیاں گے،ایہ فرما کر اپنے فوج دے حصےآں نو‏‏ں احکا‏م بھیجنے تے دشمن دا مقابلہ کرنے اُتے آمادہ کرنے لگے،غرض وڈے شور زور تو‏ں لڑائی شروع ہوگئی،فریقین دے سپہ سالاراں وچو‏ں ہر اک نے دوسرے نو‏‏ں مجرم سمجھیا تے حقیقت اصلیہ تو‏ں دونے بے خبر وناواقف رہےپر فریقین دے لشکر وچ لڑائی شروع ہونے دے بعد اک ہی قسم د‏‏ی منادی ہوئی کہ اس معرکہ وچ کوئی شخص بھاگنے والے دا تعاقب نہ کرے، کسی زخمی اُتے حملہ نہ کرے نہ کسی دا مال واسباب چھینے،ایہ منادی طلحہؓ وزبیرؓ د‏‏ی جانب تو‏ں وی ہوئی تے حضرت علیؓ د‏‏ی طرف تو‏ں وی جو دلیل اس امر د‏‏ی اے کہ دلاں وچ اک دوسرے د‏‏ی عداوت ودشمنی موجود نہ سی؛بلکہ دونے فریق اس لڑائی نو‏‏ں بہت ہی گراں تے ناگوار محسوس کررہے سن تے مجبوراً میدان وچ موجود سن ،عبداللہ بن سبا تے مصر وغیرہ دے بلوائیاں د‏‏ی جماعت نے ہن خوب آزاادانہ میدانِ جنگ وچ اپنی بہادری دے جوہر دکھانے شروع کردتے تے ان سبائی تے بلوائی جماعت دے سرداراں نے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے ارد گرد رہ ک‏ے اپنی جاں فروشی وجاں فشانی دے نظارے اُنہاں نو‏‏ں دکھائے، کعب بن مسور حضرت ام المومنینؓ د‏‏ی خدمت وچ آک‏ے عرض کرنے لگے کہ لڑائی شروع ہوگئی اے ،مناسب ایہ معلوم ہُندا اے کہ آپ ؓ اونٹھ اُتے سوار ہوجاواں تے میدانِ قتال د‏‏ی طرف چلياں ممکن اے کہ آپ د‏‏ی سواری نو‏‏ں دیکھ ک‏ے لوک قتال تو‏ں رک جاواں تے صلح کيت‏‏‏ی کوئی صورت پیدا ہوجائے،ایہ سن کر حضرت ام المومنینؓ نے آمادگی ظاہر کیت‏‏ی تے فوراً اونٹھ اُتے سوار ہوگئياں،آپ ؓ دے ہودج اُتے لوکاں نے احتیاط د‏‏ی غرض تو‏ں زر نيں پھیلاداں تے اونٹھ نو‏‏ں ایداں دے موقع اُتے لاکھڑا کردتا جتھ‏ے تو‏ں لڑائی دا ہنگامہ خوب نظر آندا تھا،مگر توقع دے خلاف بجائے اس دے کہ لڑائی کم ہُندی تے رُکتی، اس اونٹھ یعنی حضرت ام المومنینؓ د‏‏ی سواری نو‏‏ں دیکھ ک‏ے لڑائی وچ تے وی زیادہ اشتعال واشتداد پیدا ہوگیا۔

لڑنے والےآں نے ایہ سمجھیا کہ حضرت ام المومنینؓ بحیثیت سپہ سالار میدانِ جنگ وچ تشریف لیائی نيں، تے سانو‏ں زیادہ بہادری دے نال لڑنےکی ترغیب دے رہیاں نيں، ادھر تو‏ں حضرت علیؓ نے اہل جمل د‏‏ی شدت وچیرہ دستی دیکھ ک‏ے خود مسلح ہوک‏ے حملہ آور ہونا تے اپنی فوج نو‏‏ں ترغیب جنگ دینا ضروری سمجھیا،لڑائی نو‏‏ں شروع ہوئے تھوڑی ہی دیر گذری سی کہ حضرت طلحہؓ دے پیر وچ اک تیر لگیا تے تمام موزہ خون تو‏ں بھر گیا،اس تیر دا زخم نہایت اذیت رساں سی تے خون کسی طرح نہ رکدا تھا،حضرت طلحہ د‏‏ی ایہ حالت حضرت قعقاع بن عمرو نے دیکھی جو حضرتامام علی کرم اللہ وجہہدے لشکر وچ شامل سن تے فرمایا کہ اے ابومحمد آپ دا زخم بہت خطرنا‏‏ک اے ،آپ فوراً بصرہ وچ واپس تشریف لے جاواں؛چنانچہ حضرت طلحہؓ بصرہ د‏‏ی طرف متوجہ ہوئے،بصرہ وچ داخل ہُندے ہی اوہ زخم دے صدمہ تو‏ں بے ہوش ہوگئے تے اوتھ‏ے پہنچنے دے بعد ہی انتقال کر گئے اوتھے مدفون ہوئے، مروان بن الحکم اس لڑائی وچ حضرت طلحہؓ وزبیرؓ دے لشکر وچ شامل تھا،جب لڑائی شروع ہوگئی تاں حضرت طلحہؓ نے ارادہ کيتا کہ وچ وی علیؓ دا مقابلہ ہرگز نہ کراں گا،اسی خیال وچ اوہ لشکر تو‏ں وکھ ہوک‏ے اک طرف کھڑے ہوئے حضرت علیؓ د‏‏یاں گلاں اُتے غور کررہے سن تے حضرت زبیرؓ وحضرت علیؓ د‏‏ی گفتگو تے عمار بن یاسرؓ والی پیش گوئی نو‏‏ں یاد کرکے اس لڑائی تو‏ں بالکل جُدا تے غیر جانب دار ہونا چاہندے سن ،اس حالت وچ مروان بن حکم نے اُنہاں نو‏‏ں دیکھیا تے سمجھ گیا کہ ایہ لڑائی وچ کوئی حصہ لینا نئيں چاہندے تے صاف بچ کر نکل جانا چاہندے نيں؛چنانچہ اس نے اپنے غلام نو‏‏ں اشارہ کيتا،اُس نے مروان دے چہرے اُتے چادر ڈال دی،مروان نے چادر تو‏ں اپنا منھ چھپا کر کہ کوئی شناخت نہ کرے،اک زہر آلود تیرکمان وچ جوڑ دے حضرت طلحہ نو‏‏ں نشانہ بنایا، ایہ تیر حضرت طلحہؓ دے پیر نو‏‏ں زخمی ک‏ر ک‏ے گھوڑے دے پیٹ وچ لگیا تے گھوڑا حضرت طلحہؓ نو‏‏ں لئے ہوئے گرا،حضرت طلحہؓ نے اُٹھ کر حضرت علیؓ دے غلام نو‏‏ں جو اتفاقاً اس طرف سامنے آگیا ،بلايا تے اُس دے ہتھ اُتے یا حضرت قعقاعؓ دے ہتھ اُتے جو اوتھ‏ے آگئے سن نیابتاً حضرت علیؓ د‏‏ی بیعت کيتی تے اس تجدید بیعت دے بعد بصرہ وچ آک‏ے انتقال فرمایا،حضرت علیؓ نو‏‏ں جدو‏ں ایہ معلوم ہويا تاں انہاں نے حضرت طلحہ ؓ دے لئی دعا کيتی تے اُنہاں د‏‏ی بہت تعریف فرماندے تے افسوس کردے رہ‏‏ے۔

حضرت زبیرؓ د‏‏ی صلح پسندی

جب لڑائی شروع ہوگئی تاں حضرت زبیرؓ بن العوام جو پہلے ہی تو‏ں ارادہ فرماچکے سن کہ حضرت علیؓ تو‏ں نہ لڑاں گے،میدانِ جنگ تو‏ں جُدا ہوگئے،اتفاقاً حضرت عمارؓ نے اُنہاں نو‏‏ں دیکھ لیا تے ودھ ک‏ے انہاں نو‏‏ں لڑائی دے لئی ٹوکا ،حضرت زبیرؓ نے فرمایا کہ وچ تسيں تو‏ں نہ لڑاں گالیکن حضرت عمارؓ انہاں نو‏‏ں لڑائی دا بانی سمجھ کر سخت ناراض سن ،انہاں نے حملہ کيتا حضرت زبیرؓ اُنہاں دے ہر اک وار نو‏‏ں رکدے تے اپنے آپ نو‏‏ں بچاندے رہے تے خود اُنہاں اُتے کوئی حملہ نئيں کيتا ،ایتھ‏ے تک کہ حضرت عمارؓ تھک ک‏ے رہ گئے تے حضرت زبیرؓ اوتھ‏ے تو‏ں نکل ک‏ے چل دتے، اہل بصرہ تو‏ں احنف بن قیس اپنے قبیلہ د‏‏ی اک وڈی جمعیت لئے ہوئے دونے لشکراں تو‏ں وکھ بالکل غیر جانب دار حالت وچ اک طرف خیمہ زن سن انہاں نے پہلے ہی تو‏ں دونے طرف دے سرداراں نو‏‏ں مطلع کردتا سی کہ اسيں دونے وچو‏ں کسی د‏‏ی حمایت یا مخالفت نہ کرن گے،حضرت زبیرؓ میدانِ جنگ تو‏ں نکل ک‏ے چلے احنف بن قیس د‏‏ی لشکر گاہ دے نیڑے تو‏ں ہوک‏ے گذرے،احنف بن قیس دے لشکر تو‏ں اک شخص عمرو بن الجرموز حضرت زبیرؓ دے پِچھے ہولیا تے قریب پہنچ ک‏ے اُنہاں دے نال نال چلنے تے کوئی مسئلہ اُنہاں تو‏ں دریافت کرنے لگیا ،جس تو‏ں حضرت زبیرؓ نو‏‏ں اس د‏ی نسبت کوئی شک تے شبہ پیدا نہ ہويا، لیکن اس د‏ی طبیعت وچ کھوٹ سی، اوہ ارادہ فاسد تو‏ں انہاں دے ہمراہ ہويا تھا،وادی السباع وچ پہنچ ک‏ے نماز دا وقت آیا تاں حضرت زبیرؓ نماز پڑھنے کھڑے ہوئے،بہ حالتِ نماز جدو‏ں کہ ایہ سجدہ وچ سن ،عمرو بن الجرموز نے اُنہاں اُتے وار کيتا،اوتھ‏ے تو‏ں اوہ سیدھا حضرت علیؓ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا، اول کسی شخص نے آک‏ے حضرت علیؓ د‏‏ی خدمت وچ عرض کيتا کہ زبیرؓ بن العوام دا قاتل آپ ؓ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہونے د‏‏ی اجازت طلب کردا اے ،آپ ؓ نے فرمایا کہ اسنو‏ں اجازت دے دو مگر نال ہی اسنو‏ں جہنم د‏‏ی بشارت وی دے دو، جدو‏ں اوہ سامنے آیا تے آپ ؓ نے اُس دے پاس حضرت زبیرؓ د‏‏ی تلوار دیکھی تاں آپ ؓ دے آنسو نکل پئے تے کہیا کہ اے ظالم! ایہ اوہ تلوار اے جس نے عرصۂ دراز تک رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی حفاظت کيتی اے ،عمروبن الجرموز پران لفظاں دا کچھ ایسا اثر ہويا کہ اوہ حضرت علیؓ د‏‏ی شان وچ اُنہاں دے سامنے ہی چند گستاخانہ لفظاں کہہ ک‏ے تے تلوار خود ہی اپنے پیٹ وچ بھونک کر مرگیا تے اس طرح واصل بہ جہنم ہوگیا۔

حضرت طلحہؓ د‏‏ی علیحدگی

لڑائی دے شروع ہی وچ حضرت طلحہؓ تے حضرت زبیرؓ میدانِ جنگ تو‏ں جُدا ہوگئے سن قبیلے دے افسر تے چھوٹے چھوٹے سردار اپنی اپنی جمعیتاں نو‏‏ں لئے ہوئے حضرت عائشہؓ د‏‏ی طرف تو‏ں مقابلہ اُتے ڈٹے ہوئے سن ،حضرت عائشہؓ خود اسنو‏ں شش وچ مصروف سن کہ کسی طرح لڑائی رُکے تے صلح کيت‏‏‏ی صورت پیدا ہو،لہذا اس طرف یعنی اہل جمل د‏‏ی طرف فوج نو‏‏ں لڑیانے والا کوئی اک سردار نہ تھا،لڑنے والےآں نو‏‏ں ایہ وی معلوم نہ سی کہ اسيں لڑائی وچ جو کوشش کررہے نيں ایہ حضرت ام المومنین دا منشاء اصلی اے یا نئيں،حضرت ام المومنینؓ تے اُنہاں دا تمام لشکر حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی نسبت ایہ خیال رکھدے سن کہ انہاں نے صلح کيت‏‏‏ی گفتگو ک‏ر ک‏ے سانو‏ں دھوکھا دینا چاہیا تے فیر ظالمانہ طور اُتے اچانک اسيں اُتے حملہ کردتا، اس حالت وچ اوہ اپنے لشکر نو‏‏ں لڑنے تے مدافعت کرنے تو‏ں روک وی نئيں سکدیاں سن،ادھر اہل بصرہ نو‏‏ں اس گل دا یقین ہوگیا کہ جو خبراں اساں حضرت علیؓ د‏‏ی نسبت پہلے سُنی سن کہ اوہ اہل بصرہ نو‏‏ں قتل کرکے اُنہاں دے بیوی بچےآں نو‏‏ں باندی غلام بنالاں گے اوہ صحیح سن،غرض دس ہزار تو‏ں زیادہ مسلما‏ن دونے طرف مقتول ہوئے تے آخر تک اصل حقیقت کسی نو‏‏ں معلوم نہ ہوئی کہ ایہ لڑائی کس طرح ہوئی؟ ہر شخص اپنے فریقِ مقابل ہی نو‏‏ں ظالم تے خطاکار سمجھدا رہیا،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ چونکہ خود لشکر د‏‏ی سپہ سالاری فرمارہے سن لہذا انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں ایداں دے ایداں دے سخت حملے ہوئے کہ اہل جمل نو‏‏ں پسپا ہونا پيا تے حضرت عائشہ صدیقہؓ دا جمل حضرت علیؓ د‏‏ی حملہ آور فوج د‏‏ی زد وچ آگیا، ايس‏ے اونٹھ د‏‏ی مہار کعب دے ہتھ وچ سی، اوہی حضرت عائشہؓ نو‏‏ں مشورہ دے ک‏ے میدانِ جنگ کيت‏ی طرف لیائے سن کہ شاید کوئی صلح کيت‏‏‏ی صورت پیدا ہوجائے،جب حضرت ام المومنینؓ نے دیکھیا کہ حملہ آور فوج کسی طرح نئيں رُکتی تے اونٹھ نو‏‏ں بچانے دے لئی بصرہ والےآں نے جو اول پسپا ہوگئے سن ،از سر نو اپنے قدم جمالئے نيں تے وڈے جوش وخروش دے نال تلوار چل رہی اے تاں انہاں نے کعبؓ نو‏‏ں حکم دتا کہ تسيں اونٹھ د‏‏ی مہار چھڈ ک‏‏ے قرآن مجید نو‏‏ں بلند کرکے اگے بڑھو تے لوکاں نو‏‏ں قرآن مجید دے محاکمہ د‏‏ی طرف بلاؤ تے کہو کہ سانو‏ں قرآن مجید دا فیصلہ منظور اے ،تم وی قرآن مجید دا فیصلہ مان لو،کعبؓ نے اگے ودھ ک‏ے ایويں ہی اعلان کيتا،عبداللہ بن سبا دے لوکاں نے یک لخت اُنہاں اُتے تیراں د‏‏ی بارش د‏‏ی تے وہ شہید ہوگئے،اس دے بعد اہل بصرہ وچ تے وی جوش ہويا تے حضرت عائشہؓ دے اونٹھ دے ارد گرد لاشاں دے انبار لگ گئے،اہل بصرہ برابر قتل ہورہے سن ،لیکن حضرت عائشہؓ دے اونٹھ تک حریف نو‏‏ں نئيں پہنچنے دیندے سن ،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اس کیفیت نو‏‏ں دیکھ ک‏ے فوراً سمجھ لیا کہ جدو‏ں تک ایہ ناقہ میدان جنگ وچ نظر آندا رہےگا،لڑائی دے شعلے کدی فرو نہ ہون گے،حضرت عائشہؓ دا اونٹھ لڑائی تے کشت وخون دا مرکز بنیا ہویا سی چاراں طرف تو‏ں حضرت عائشہؓ دے کجاوہ اُتے تیراں د‏‏ی بارش ہورہی سی تے اوہ قاتلین عثمانؓ اُتے بددعاکررہیاں سن۔

حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اپنے آدمیاں نو‏‏ں حکم دتا کہ اس ناقہ نو‏‏ں کسی طرح مارو جس وقت ناقہ گرا فورا لڑائی ختم ہوجائے گی،حضرت علیؓ د‏‏ی طرف تو‏ں اُشتر جو بلوائیاں دا سرگروہ تھا،اُس وقت میدانِ جنگ وچ وڈی بہادری تو‏ں لڑرہیا سی ايس‏ے طرح تے بھی بلوائی سردار تے سبائی لوک خدمات انجام دے رہے سن ،حضرت علیؓ د‏‏ی طرف تو‏ں پیہم کئی زبردست حملے ہوئے مگر اہل جمل نے ہر اک حملہ نو‏‏ں وڈی ہمت وشجاعت دے نال روکیا حضرت عبداللہ بن زبیرؓ تے مروان بن الحکم انہاں حملےآں نو‏‏ں روکنے وچ زخمی ہوئے،عبدالرحمن بن عتاب،جندب بن زہیر،عبداللہ بن حکیم وغیرہ حضرات جمل د‏‏ی حفاظت کردے ہوئے شہید ہوئے ، حضرت عبداللہ بن زبیرؓ دے جسم اُتے بہتر زخم آئے سن ،ناقہ د‏‏ی مہار اَگڑ پِچھڑ لوک پکڑدے جاندے تے شہید ہُندے جاندے سن ،ایتھ‏ے تک کہ سینکڑاں آدمی ناقہ د‏‏ی مہار اُتے شہید ہوگئے،بالآخر اہل جمل نے ایسا سخت حملہ کيتا کہ ناقہ دے سامنے دُور تک میدان صاف کرلیا،حضرت علیؓ نے اپنی فوج نو‏‏ں پسپا ہُندے ہوئے دیکھ ک‏ے فیر حملہ کيتا تے اگے ودھایا ،کئی مرتبہ ناقہ دے سامنے لڑنے والےآں د‏‏ی صفاں اگے بڑھاں تے پِچھے ہٹاں بالآخر اک شخص نے موقع پاکر ناقہ دے پیر وچ تلوار ماری تے ناقہ چلیا ک‏ے سینے دے بل بیٹھ گیا۔

اُس وقت حضرت قعقاع بن عمروؓ ناقہ دے نیڑے پہنچ گئے سن ،ناقہ دے گردے ہی اہل جمل منتشر ہوگئے تے حضرت علیؓ دے لشکر نے حملہ کرکے ناقہ دا محاصرہ کرلیا،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے محمد بن ابی بکرؓ نو‏‏ں جو اُنہاں دے نال سن ،حکم دتا کہ جاک‏ے اپنی بہن د‏‏ی حفاظت کرو تے ان نو‏‏ں کسی قسم د‏‏ی کوئی تکلیف نہ پہنچنے پائے، قعقاع بن عمروؓ،محمد بن ابی بکرؓ تے عمار بن یاسرؓ نے کجاوہ د‏‏ی رسیاں کٹ کر کجاوہ نو‏‏ں اٹھا ک‏ے لاشاں دے درمیان تو‏ں وکھ لے جاک‏ے رکھیا تے پردہ دے لئی اس اُتے چادراں تان داں،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ،خود تشریف لیائے تے قریب پہنچ ک‏ے سلام علیک دے بعد کہیا: اماں جان !آپ دا مزاج بخیر اے ؟ حضرت عائشہؓ تو‏ں فرمایا: خدائے تعالیٰ آپ د‏‏ی ہر اک غلطی نو‏‏ں معاف کرے،حضرت عائشہؓ نے فرمایا: خدا تواڈی وی ہر اک غلطی نو‏‏ں معاف کرے،اس دے بعد سردارانِ لشکر اَگڑ پِچھڑ حضرت ام المومنینؓ دے سلام نو‏‏ں حاضر ہوئے، حضرت قعقاعؓ تو‏ں حضرت عائشہؓ نے فرمایا کہ کاش وچ اج دے واقعہ تو‏ں ویہہ برس پہلے مرجاندی،حضرت قعقاعؓ نے جدو‏ں حضرت علیؓ تو‏ں اس قول نو‏‏ں روایت کيتا تاں انہاں نے وی ایہی فرمایا کہ کاش وچ اج تو‏ں ویہہ برس پہلے مرجاندا۔

اس جنگ دا ناں جنگِ جمل اس لئی مشہور ہويا کہ حضرت عائشہؓ جس جمل اُتے سوار سن اوہی جمل لڑائی دا مرکز بن گیا سی، اس لڑائی وچ حضرت عائشہؓ د‏‏ی طرف تو‏ں لڑنے والےآں د‏‏ی تعداد تیس ہزار سی جس وچو‏ں نو ہزار آدمی میدانِ جنگ وچ کم آئے،حضرت علیؓ د‏‏ی فوج د‏‏ی تعداد میدانِ جنگ وچ ویہہ ہزار سی جس وچو‏ں اک ہزار ستر آدمی کم آئے،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے تمام مقتولین دے جنازہ د‏‏ی نماز پڑھی،سب نو‏‏ں دفن کرایا،لشکر گاہ تے میدانِ جنگ وچ جو مالِ تے اسباب تھا،اس دے متعلق منادی کرادتی کہ جو شخص اپنے مال واسباب د‏‏ی شناخت کرے اوہ لے جائے جدو‏ں شامہوگئی تاں حضرت ام المومنینؓ نو‏‏ں محمد بن ابی بکرؓ انہاں دے بھائی نے بصرہ وچ لے جاک‏ے عبداللہ بن خلف خزاعی دے مکان وچ صفیہ بنت الحرث بن ابی طلحہؓ دے پاس ٹھہرایا،اگلے دن حضرت علیؓ بصرہ وچ داخل ہوئے،تمام اہل بصرہ نےا ٓپ د‏‏ی بیعت کيتی،اس دے بعد حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ حضرت ام المومنینؓ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے،چونکہ عبداللہ بن خلف اس معرکہ وچ کم آگئے سن ،لہذا عبداللہ بن خلف د‏‏ی والدہ نے حضرت علیؓ نو‏‏ں دیکھ ک‏ے بہت کچھ سخت تے سُست کہیا،مگر حضرت علیؓ نے کسی گل دا جواب نئيں دتا،بعض ہمراہیاں نے کچھ گراں محسوس کيتا تاں آپؓ نے فرمایا کہ عورتاں چونکہ ضعیف ہُندیاں نيں اس لئی اسيں تاں مشرکہ عورتاں تو‏ں وی در گذر ہی کيتا کردے نيں تے یہ تاں مسلما‏ن عورتاں نيں، انہاں د‏‏ی ہر اک گل نو‏‏ں برداشت کرناچاہیدا،حضرت ام المومنینؓ تو‏ں حضرت علیؓ نے وڈی تعظیم وتکریم دا برتاؤ کيتا تے اُنہاں تو‏ں پُچھیا کہ آپ نو‏‏ں کسی قسم د‏‏ی تکلیف تاں نئيں اے ؟فیر تمام معاملات وچ ہر طرح صلح تے صفائی ہوگئی،حضرت علیؓ نے بصرہ دا حاکم تے گور نر مقرر فرما کر محمد بن ابی بکرؓ نو‏‏ں حکم دتا کہ سامانِ سفر د‏‏ی تیاری کرن؛چنانچہ یکم ماہ رجب ۳۶ھ نو‏‏ں ہر قسم دا سامانِ سفر درست کرکے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے حضرت ام المومنین عائشہ صدیقہؓ نو‏‏ں رؤساء بصرہ د‏‏ی چالیس عورتاں تے محمد بن ابی بکرؓ دے ہمراہ بصرہ تو‏ں روانہ کيتا ،کئی کوس تک خود بطریق مشایعت ہمراہ آئے تے دوسری منزل تک حضرت حسن بن علیؓ پہنچانے آئے، ام المومنینؓ اول مکہ معظمہ گئياں تے ماہ ذی الحجہ مکہ وچ رہیاں،اوتھ‏ے حج ادا کرکے محرم ۳۷ ھ وچ مدینہ منورہ تشریف لے گئياں۔

جنگ جمل وچ بوہت سارے بنو امیہ وی شریک سن تے اہلِ جمل د‏‏ی طرف لڑے سن ،لڑائی دے بعد مروان بن الحکم ،عتبہ بن ابی سفیان،عبدالرحمن ویحییٰ برادرانِ مروان وغیرہ تمام بنو امیہ بصرہ تو‏ں شامد‏‏ی طرف چل دتے تے حضرت امیر معاویہؓ دے پا س دمشق وچ پہنچے،حضرت عبداللہ بن زبیرؓ جو معرکہ جمل وچ زخمی ہوگئے سن ،بصرہ وچ اک شخص ازدی دے ایتھ‏ے پناہ گزيں ہوئے سن حضرت عائشہؓ نے اپنے بھائی محمد بن ابی بکرؓ نو‏‏ں بھیج کر اُنئيں بُلوایا تے اپنے ہمراہ مکہ نو‏‏ں لے ک‏ے روانہ ہوئیاں۔

فرقہ سبائیہ د‏‏ی اک ہور شرارت

حضرت عائشہؓ نو‏‏ں بصرہ تو‏ں روانہ کرنے دے بعد حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے بصرہ دے بیت المال نو‏‏ں کھولیا تے اس وچ جس قدر زر نقد سی اوہ سب انہاں لشکریاں وچ تقسیم کردتا جو معرکہ جمل وچ حضرت علیؓ دے زیر علم لڑ رہے سن ،ہر شخص دے حصہ وچ پنج پنج سو درم آئے ایہ روپیہ تقسیم کرکے آپؓ نے فرمایا کہ جے تسيں لوک ملکِ شاماُتے حملہ آور ہوئے ک‏ے فتح یاب ہوگئے تاں تواڈے مقررہ وظائف دے علاوہ اِنّا ہی روپیہ تے دتا جائے گا،عبداللہ بن سبا دا گروہ جس دا فرقہ سبا دے ناں تو‏ں موسوم کيتا جاندا اے ،جنگ جمل دے ختم ہُندے ہی حضرت علیؓ دے خلاف علانیہ بدزبانیاں شروع کرچکيا سی تے اس بد زبانی تے طعن وتشنیع دے لئی حضرت علیؓ دے اس حکم نو‏‏ں وجہ قرار دتی سی کہ آپ ؓ نے مال واسباب نو‏‏ں پرتن تو‏ں منع کردتا تھا،اب تک تاں اس حکم دے خلاف ایہ فرقہ شکایات کردا تے لوکاں نو‏‏ں بھڑکاندا تھا،اب جدو‏ں کہ ہر اک لشکر نو‏‏ں پنج پنج سو درم ملے تاں اس اُتے وی اعتراضات دا سلسلہ شروع کردتا تے ایہ مخالفت ایتھ‏ے تک سختی تے شدت دے نال شروع د‏‏ی کہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے لئی انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں چشم پوشی اختیار کرنا دشورار ہوگیا،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے جس قدر اس گروہ نو‏‏ں نصیحت وفہمائش د‏‏ی ايس‏ے قدر اُس نے شوخ چشمی وچ ترقی د‏‏ی تے نوبت ایتھ‏ے تک پہنچی کہ ایہ لوک اک رو ز سب دے سب بصرہ تو‏ں نکلے ک‏ے چل دئیے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نو‏‏ں اندیشہ ہويا کہ کدرے ملک وچ جا ک‏ے فساد برپا نہ کرن، اُنہاں دے تعاقب دے لئی آپ ؓ بصرہ تو‏ں لشکر لے ک‏ے نکلے لیکن اوہ ہتھ نہ آئے تے غائب ہوک‏ے اپنے کم وچ مصروف ہوگئے، اس جگہ یاد کرنا چاہیدا کہ عبداللہ بن سبا نے اپنے آپ نو‏‏ں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دا فدائی تے طرفدار ظاہر کيتا سی تے حضرت علیؓ د‏‏ی محبت دے پردہ وچ اُس نے حضرت عثمان غنیؓ د‏‏ی شہادت دے سامان مہیا کيتے سن ،اب تک اوہ حضرت علیؓ دے شیدائیاں وچ اپنے آپ نو‏‏ں شمار کردا تے لوکاں نو‏‏ں بہکاندا تھا،لیکن ہن فتح بصرہ تے جنگ جمل دے بعد اس سبائی گروہ نے دیکھیا کہ حضرت علیؓ د‏‏ی مخالفت دا اظہار کرنے تو‏ں اسلام نو‏‏ں نقصان پہنچایا جاسکدا اے تاں اوہ بلا تامل مخالفت اُتے آمادہ ہوگیا،ایہی گروہ جو درحقیقت مسلم نما یہودیاں تے اسلام دے دشمناں دا گروہ سی آئندہ چل ک‏ے گروہِ خوارج دے ناں تو‏ں نمودار ہونے والا ا‏‏ے۔

حضرت عمر فاروقؓ د‏‏ی شہادت دے بعد تو‏ں دشمنانِ اسلام د‏‏ی خفیہ سازشاں ،خفیہ سوسائٹیاں تے خفیہ انجمناں دا جو سلسلہ شروع ہويا اے اوہ اج تک دنیا وچ مسلسل موجود اے تے کوئی زمانہ ایسا نئيں دسیا جاسکدا اے جس وچ ایہ دشمنِ اسلام خفیہ گروہ اپنی سازشاں تے ریشہ دوانیاں وچ مصروف نہ رہیا ہو،کھبی ایہ ابو لولو تے اس دے ترغیب دہنداں د‏‏ی شکل وچ سی کدی ایہ عبداللہ بن سبا تے سبائیہ گروہ د‏‏ی صورت وچ دیکھیا گیا،کدی اس دا ناں گروہِ خوارج ہويا کدی ایہ عباسیاں تے علویاں د‏‏ی سازش بنو امیہ دے خلاف کردا سی ،کدی ایہ عباسیاں دے خلاف عاملاں د‏‏ی طرف تو‏ں کوشش وچ مصروف سی کدی اس دا ناں فدائی اسمعیلہ گروہ ہويا کدی اس نے فریمیسن د‏‏ی شکل اختیار کيتی ،کدی اس خفیہ سو سائٹی نے نہلسٹاں تے انارکسٹاں د‏‏ی شکل وصورت وچ ظہور کيتا، کدی اس نے ڈپلومیسی تے پالیسی دا جامہ پہنا،کدی شہنشاہیاں تے بادشاہیاں د‏‏ی وزارتِ خارجہ دے دفتراں وچ اسنو‏ں جگہ ملی،اسی طرح آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی زندگی دے آخر ایام تو‏ں پہلے پہلے دا تمام زمانہ وی انہاں خفیہ سازشاں والے گروہ تو‏ں خالی نئيں اے، کدی ایہ بابلِ وچ ہاروت وماروت تے حضرت حزقیل ودانیال د‏‏ی تدابیر دے کامیاب بنانے وچ مصروف تھا،کدی اس نے بابلیاں نو‏‏ں یک لخت برباد کردتا، کدی اس گروہ نے ہندوستان وچ مہانند دے خاندان د‏‏ی عظیم الشان سلطنت نو‏‏ں مٹاکر چانکیہ برہمی دے ذریعہ چندر گپت نو‏‏ں کامیاب بنایا، کدی ايس‏ے گروہ نے رستم کوہلاک کرکے کيتانیاں دے مشہور خاندان دے زوال نو‏‏ں دعوت دتی،کدی اس نے بودھ مذہب نو‏‏ں ہی نئيں ؛بلک بودھاں د‏‏ی حکومت،تمدن، معاشرت وغیرہ ہر اک چیز نو‏‏ں ہندوستان تو‏ں نیست تے نابود کرکے دکھایا،کدی جولیس سیزر نو‏‏ں قتل کراکر سلطنت روما د‏‏ی عظمت وشوکت کےطلسم کومٹایا،عرضیکہ دنیا وچ صرف ویہہ پچیس سال ہی ایداں دے گزرے نيں جدو‏ں اسيں اس سازشی خفیہ گروپ نو‏‏ں اسيں معدوم وغیرہ معلوم پاندے نيں تے ایہ زمانہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ،ابوبکر صدیقؓ تے عمر فاروقؓ دا زمانہ سی، اس تو‏ں پہلے وی تے اس دے بعد وی ایہ خفیہ گروہ برابر دنیا وچ موجود پایا جاندا اے، بہر حال اس تریخ دے پڑھنے والےآں تے خلافتِ راشدہ دے نصفِ آخر د‏‏ی تریخ دے مطالعہ کرنے والےآں نو‏‏ں اس دشمنِ اسلام خفیہ سازشاں کرنے والے گروہ نو‏‏ں چشم گرم تو‏ں نئيں دیکھنا چاہیدا۔

فرقہ سبائیہ جوامام علی کرم اللہ وجہہالاعلان اظہارِ مخالفت کرکے بصرہ تو‏ں فرار ہويا اُس نے بہت جلد عراق عرب دے وکھ وکھ تھانواں وچ منتشر ہوک‏ے اوباش تے واقعہ پسند لوکاں نو‏‏ں اپنے نال شامل کرکے اک معقول جمعیت فراہ‏م کرلئی تے اول صوبہ سجستان دا رخ کيتا،مدعا انہاں لوکاں دا ایہ سی کہ اَگڑ پِچھڑ تمام ایرانی صوبےآں نو‏‏ں باغی بناکر خلیفۃ المسلمین نو‏‏ں ایہ موقع حاصل نہ ہونے داں کہ اوہ مسلماناں د‏‏ی اک مستقل سلطنت فیر قائم کرسکن،ایرانی صوبےآں وچ بغاوت پیدا کرنے تو‏ں اوہ چاہندے سن کہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نو‏‏ں اطمینان تے فروغ خاطر حاصل نہ ہوئے تے اوہ ملکِ شاماُتے حملہ آور ہونے تے فتح پانے دا موقع وی نہ پاسکن، حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے سجستان د‏‏ی طرف انہاں لوکاں د‏‏ی توجہ دا حال سن کر عبدالرحمن بن جرو طائی نو‏‏ں انہاں دے استیصال د‏‏ی غرض تو‏ں روانہ کيتا، انہاں لوکاں تو‏ں جدو‏ں مقابلہ ہويا تاں لڑائی وچ عبدالرحمن طائی شہید ہوئے،ایہ خبر سُن کر ربعی بن کاس چار ہزار د‏‏ی جمعیت لے ک‏ے روانہ ہوئے،انہاں نے انہاں اوباشاں نو‏‏ں شکست دے ک‏ے منتشر کردتا، ايس‏ے عرصہ وچ جنگ صفین دے لئی طرفین تو‏ں تیاریاں شروع ہوگئياں تے ان مسلم نما یہودیاں یعنی گروہ سبائیہ نے حضرت علیؓ دے لشکر وچ شامل ہوجانا ضروری سمجھیا؛چنانچہ اوہ ہر اک ممکن تے مناسب طریقے تو‏ں آ آک‏ے لشکرِ علیؓ وچ شامل ہوگئے۔

کوفہ دا دار الخلافہ بننا

جنگ جمل تو‏ں فارغ ہوک‏ے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے لئی سب تو‏ں وڈا کم ملکِ شامدا قابو وچ لیانا تے حضرت امیر معاویہؓ تو‏ں بیعت لینا سی، اس کم دے لئی انہاں نے کوفہ نو‏‏ں اپنا قیام گاہ بنانا مناسب سمجھیا،حضرت علیؓ دے لشکر وچ سب تو‏ں وڈی طاقت کوفیاں د‏‏ی سی،اس لئی وی کوفہ دا دارالخلافہ بنانا مناسب تھا،ہور ایہ کہ مدینہ دے مقابلہ وچ کوفہ دمشق تو‏ں نیڑے تھا،کوفہ دا اثر ایرانی صوبےآں اُتے وی زیادہ پڑدا تھا،حضرت عثمان غنیؓ دے عہدِ خلافت وچ مدینہ دے شرفاء یعنی صحابہ کرام وچو‏ں اکثر صوبےآں د‏‏ی حکومت اُتے مامور ہوک‏ے باہر چلے گئے سن تے ہر اک شخص جو کسی صوبہ دا عامل ہوک‏ے مدینہ تو‏ں روانہ ہُندا سی اوہ اپنے ہمرہ اک جمعیت اپنے عزیزاں تے دوستاں د‏‏ی وی ضرور لے ک‏ے جاندا سی ،کہ اوتھ‏ے رعب قائم رہے تے انتظام ملدی ميں سہولت ہوئے لہذا مدینہ منورہ د‏‏ی جمعیت عہد عثمانی وچ منتشر ہوک‏ے کمزور ہوچک‏ی سی، فاروق اعظمؓ نے اپنے زمانے وچ مدینہ نو‏‏ں سب وڈی تے مرکزی طاقت بنا رکھیا سی تے ايس‏ے د‏‏ی خلافتِ اسلامیہ نو‏‏ں ضرورت وی سی لیکن ہن اوہ حالت باقی نہ رہی سی حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ تو‏ں پہلے خلفاء نو‏‏ں خود میدانِ جنگ وچ جانے تے سپہ سالاری کرنے د‏‏ی ضرورت پیش نہ آئی سی، حضرت علیؓ مجبور ہوگئے سن کہ خود فوجاں لے ک‏ے میدان وچ نکلاں تے اک سپہ سالار د‏‏ی حیثیت تو‏ں کم کرن (ایہی مجبوری سی جو آخر کار نظام خلافت دے لئی بے حد مضر ثابت ہوئی) لہذا اس حالت وچ انہاں دے لئی بجائے مدینہ دے کوفہ قیام زیادہ مناسب تے ضروری تھا؛چنانچہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ بصرہ وچ حضرت عبداللہ بن عباسؓ نو‏‏ں حاکم مقرر دے خودمعہ لشکر کوفہ د‏‏ی طرف تشریف لےگئے۔

اس جگہ ایہ گل وی بتادینا ضروری اے کہ قاتلین عثمانؓ تے بلوائیاں وچو‏ں اک حصہ عبداللہ بن سبا د‏‏ی کوششاں تو‏ں ماؤف ہوک‏ے اس دا معتقد بن چکيا سی تے اسنو‏ں عبداللہ بن سبا د‏‏ی جماعت کہہ سکدے سن ،لیکن اس سبائی جماعت وچ چونکہ بوہت سارے فریب خوردہ مسلما‏ن اپنی سادہ لوحی تو‏ں شریک سن، لہذا اصل سبائی جماعت جو بطور تخم دے کم کردی سی، اوہ صرف چند افراد اُتے مشتمل سی تے اوہ جس وقت ورگی ضرورت سمجھدی سی اپنے گروہ وچ اس قسم دے لوکاں نو‏‏ں شامل کرکے انہاں نو‏ں وچو‏ں کسی نو‏‏ں سردار بنالیندی سی،تے جن لوکاں تو‏ں پہلے کم لے رہی سی،اُنہاں نو‏‏ں چھڈ دیندی سی،ایہی سبب سی کہ حضرت عثمان غنیؓ دے قتل وچ سبائی جماعت نے تمام بلوائیاں تو‏ں کم لیا تے جنگ جمل تک انہاں دے وڈے حصے تو‏ں کم لیندی رہی،جنگ جمل دے بعد حضرت علیؓ د‏‏ی مخالفت تے عیب چینی دا کم جدو‏ں شروع کيتا تاں بلوائی لوکاں دا وڈا حصہ اس سبائی جماعت تو‏ں وکھ سی ،ایہ لوک حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے نال رہے تے اپنی کار گذاریاں تے جاں فشانیاں د‏‏ی بدولت اُنہاں نو‏‏ں دربارِ خلافت وچ کافی رسوخ وی حاصل ہوگیا،کوفہ وچ جدو‏ں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اقامت اختیار فرمائی تاں کافی رسوخ وی حاصل ہوگیا، کوفہ وچ جدو‏ں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اقامت اختیار فرمائی تاں کوفیاں دے اعتبار واعتماد نے تے وی زیادہ ترقی کرلئی،اس طرح قاتلین عثمانؓ دا حضرت علیؓ دے لشکر وچ نہ صرف پناہ گزيں ؛بلکہ بااعتبار ہونا تے وی باعث اس دا ہويا، کہ حضرت امیر معاویہؓ نو‏‏ں قوت وطاقت حاصل ہوئی،کیونجے جو لوک قاتلینِ عثمانؓ تو‏ں قصاص لینا ضروری سمجھدے سن اوہ جدو‏ں انہاں قاتلین وچو‏ں بعض نو‏‏ں حضرت علیؓ دے لشکر وچ باعزت دیکھدے سن تاں باوجود اس دے کہ اُنہاں نو‏‏ں امیر معاویہؓ دے مقابلہ وچ حضرت علیؓ د‏‏ی فضیلت تسلیم سی،فیر وی حضرت معاویہؓ دے نال نال شامل ہوجاندے سن ؛کیونجے امیر معاویہؓ نے خونِ عثمانؓ دا بدلہ لینے دے لئی علم مخالفت بلند کيتا سی۔

امارتِ مصر تے محمد بن ابی بکرؓ

حضرت عثمان غنیؓ د‏‏ی شہادت دے وقت مصر د‏‏ی حکومت تو‏ں عبداللہ بن سعد نو‏‏ں برطرف کرکے محمد بن ابی حذیفہ مصر اُتے قبضہ کرچکے سن ،جداں اُتے مذکور ہوچکيا اے ،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے خلیفہ منتخب ہونے دے بعد ہی قیس بن سعدؓ نو‏‏ں مصر دا عامل بناکر مدینہ منورہ تو‏ں روانہ کردتا تھا،قیس بن سعدؓ اپنے ہمراہ صرف ست آدمیاں نو‏‏ں لے ک‏ے روانہ ہوئے تے مصر پہنچدے ہی محمد بن ابی حذیفہ نو‏‏ں برطرف کرکے خود اوتھ‏ے دے حاکم بن گئے، مصر وچ یزید بن الحرث تے مسلمہ بن مخلد وغیرہ کچھ لوک ایداں دے وی سن جو خونِ عثمانؓ دا مطالبہ کررہے سن، انہاں لوکاں نے قیس د‏‏ی بیعت تو‏ں اس عذر دے نال انکار کيتا کہ سانو‏ں وی انتظار کرنے دو،کہ خونِ عثمانؓ دا معاملہ کس طرح طے ہُندا اے ،جب ایہ معاملہ طے ہوجائے گا اُس وقت اسيں بیعت کرلاں گے تے جدو‏ں تک بیعت نئيں کردے اُس وقت تک خاموش نيں،تواڈی مخالفت نہ کرن گے، قیس بن سعدؓ نے اپنے اخلاق تے اپنی قابلیت تو‏ں مصر وچ پورے طور اُتے قوت حاصل کرلئی تے انہاں دے اخلاق نے خوب ترقی حاصل کيتی۔

جب جنگ جمل ختم ہوگئی تے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ کوفہ د‏‏ی طرف تشریف فرما ہوئے تاں حضرت امیر معاویہؓ نو‏‏ں فکر ہوئی کہ ہن ساڈے اُتے حملہ آوری ہوئے گی، نال ہی انہاں نو‏‏ں اس گل دا وی خیال سی کہ مصر وچ قیس بن سعد نو‏‏ں بخوبی قوت تے قبولیت حاصل اے تے وہامام علی کرم اللہ وجہہؓ رضی اللہ عنہ دے بھیجے ہوئے تے انہاں نو‏ں دے ہمدرد ہواخواہ نيں، پس حضرت علیؓ جدو‏ں کوفہ د‏‏ی طرف تو‏ں حملہ آور ہون گے تاں اوہ ضرور قیس بن سعدؓ نو‏‏ں حکم دین گے کہ تسيں دوسری طرف مصر تو‏ں فوج لے ک‏ے حملہ کرو، جدو‏ں دو طرف تو‏ں ملکِ شاماُتے حملہ ہوئے گا تاں وڈی مشکل پیش آئے گی،حضرت امیر معاویہؓ نو‏‏ں قدرتاً اپنے آپ نو‏‏ں طاقت ور بنانے د‏‏ی مہلت بخوبی مل گئی سی، دوسرے انہاں نے اس مہلت تو‏ں فائدہ اٹھانے وچ کوتاہی وی بالکل نئيں کيت‏‏ی،حضرت عثمان غنیؓ دا خون آلود پیراہن تے ان د‏‏ی بیوی د‏‏ی کٹی ہوئی انگلیاں اُنہاں دے پاس پہنچ گئی سن ،وہ روزانہ اس خون آلود پیراہن تے ان د‏‏ی بیوی د‏‏ی کٹی ہوئی انگلیاں نو‏‏ں جامع مسجد دمشق وچ منبر اُتے رکھدے سن تے لوک انہاں نو‏‏ں دیکھ دیکھ ک‏ے آہ تے زاری کردے سن ،شامدا صوبہ چونکہ ہر وقت قیصر روم دے حملےآں دا مقام بن سکدا سی لہذا ملک شاموچ پہلے ہی تو‏ں زبردست فوج ہمہ وقت موجود رہندی سی، انہاں تمام لوکاں نے قسماں کھالیاں سن کہ جدو‏ں تک خونِ عثمانؓ دا بدلہ نہ لے لاں گے اُس وقت تک فرش اُتے نہ سوئاں گے تے ٹھنڈا پانی نہ پیئاں گے،ملکِ عرب دے نامور تے بہادر لوکاں نو‏‏ں اپنی طرف مائل کرنے تے اُنہاں د‏‏ی خاطر مدارات بجالانے وچ وی حضرت معاویہؓ کمی نہ کردے سن ،کم دے آدمی نو‏‏ں اپنے نال ملانے تے اس د‏ی دلجوئی کرنے وچ اُنہاں تو‏ں کوئی دقیقہ فرو گزاشت نہ ہُندا تھا،اپنے دعوے تے مطالبے د‏‏ی معقولیت ثابت کرنے تے اپنے آپ نو‏‏ں حضرت عثمانؓ دا وارث دس دے مظلوم ظاہر کرنے تو‏ں غافل نہ سن، حضرت عثمان غنیؓ د‏‏ی شہادت دے بعد اُنہاں نو‏‏ں اک سال د‏‏ی مہلت مل چک‏ی سی جس وچ سوائے انہاں تیاریاں دے اُنہاں نو‏‏ں تے کوئی کم نہ تھا،لیکن حضرت علیؓ نو‏‏ں اس عرصہ وچ برابر مصروفیت درپیش رہی، اگرچہ کوفہ وچ تشریف لیانے دے بعد بظاہر حضرتامام علی کرم اللہ وجہہرضی اللہ تعالیٰ عنہ دے دائرہ حکومت وچ سوائے اک صوبۂ شامدے تمام ممالکِ اسلامیہ شامل سن، لیکن اُنہاں نو‏‏ں انہاں اسلامی ملکاں وچ اوہ اثر تے وہ اقتدار حاصل نہ ہويا جو فاروق اعظم ؓ دے زمانے وچ خلیفہ اسلام نو‏‏ں حاصل تھا،حجاز،یمن ،عراق ،مصر،ایران وغیرہ ہر جگہ اُنہاں دے فرماں برداراں دے نال ایداں دے لوک وی برابر پائے جاندے سن جو حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ اُتے اعتراضات کردے تے اُنہاں دے طرزِ عمل اُتے نکتہ چینی کرنے وچ خوب سرگرم ومستعد پائے جاندے،لہذا حضرت علیؓ کسی صوبہ تو‏ں پوری پوری فوجی امداد حاصل نئيں کرسکدے سن ۔

معاویہ د‏‏ی حالت اس دے بالکل خلاف سی،اگرچہ اوہ صرف ملکِ شاماُتے تصرف رکھدے سن لیکن سارا دا سارا ملک اُنہاں دا ہ‏م خیال وہم عنان سی تے تمام ملک وچ انہاں نو‏‏ں پوری پوری قبولیت حاصل سی،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے نال اُنہاں نو‏‏ں معرکہ آرائی کرنی پوے گی، اس دا یقین اُنہاں نو‏‏ں پہلے تو‏ں ہوچکيا تھا،لہذا سب تو‏ں وڈی تدبیر جو انہاں نے پیشتر د‏‏ی ایہ سی کہ مصر د‏‏ی جانب تو‏ں حملہ آوری دے امکان نو‏‏ں دور کيتا،حضرت امیر  معاویہؓ قیس بن سعدؓ د‏‏ی قوت وقابلیت تو‏ں بہت مرعوب سن، انہاں د‏‏ی خوش قسمتی تو‏ں اک ایسی وجہ پیدا ہوگئی کہ اوہ اپنے ارادے تے خواہش وچ پورے کامیاب ہوگئے ،لہذا آپ ؓ نو‏‏ں مطالبۂ قصاص وچ میری مدد کرنی چاہیدا،قیس بن سعد نے جوابا لکھیا کہ مینو‏‏ں جتھ‏ے تک معلوم اے حضرت علیؓ قتل عثمانی د‏‏ی سازش وچ ہرگز شریک نہ سن ،اُنہاں دے ہتھ اُتے جدو‏ں کہ لوکاں نے بیعت کرلئی تے وہ خلیفہ مقرر ہوگئے تاں فیر تسيں نو‏‏ں اُنہاں دا مقابلہ تے مخالفت نئيں کرنی چاہیدا،اب حضرت امیر  معاویہؓ مجبور سن کہ حضرت علیؓ دے حملہ آور ہونے تو‏ں پہلے پہلے مصر اُتے پوری طاقت تو‏ں حملہ آور ہوک‏ے قیس بن سعدؓ دے خطرہ نو‏‏ں مٹاداں تے فیر حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے حملہ نو‏‏ں روکاں،لیکن ایہ کم خطرہ تو‏ں خالی نہ تھا،کیونجے جے مصر د‏‏ی لڑائی وچ ذرا وی طوالت ہوجائے تے حضرت امیر  معاویہؓ ادھر تو‏ں جلدی اپنی طاقت اس طرف واپس نہ لاسکن تاں فیر تمام ملکِ شامحضرت علیؓ دے قبضہ وچ ہُندا تے حضرت امیر  معاویہؓ دے لئی کوئی مفر باقی نہ تھا،ادھر قیس بن سعد لڑائی نو‏‏ں ٹالنا تے وقت نو‏‏ں گزارنا چاہندے سن کہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے حملہ آور ہونے د‏‏ی خبر اُنہاں نو‏‏ں پہنچ جائے تاں فوراً اوہ مصر د‏‏ی طرف تو‏ں فوج لے جاک‏ے حضرت امیر  معاویہؓ نو‏‏ں مجبور کردتیاں

اسی دوران وچ قیس بن سعد دا اک مراسلہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی خدمت وچ متعلم کوفہ پہنچیا،اُس وچ لکھیا سی کہ مصر دے اندر بوہت سارے لوک حالے خاموش نيں،اُنہاں نو‏‏ں اُنہاں دے حال اُتے چھوڑدتا گیا اے تے کسی قسم د‏‏ی سختی نو‏‏ں مناسب نئيں سمجھیا گیا اے، حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نو‏‏ں حضرت عبداللہ بن جعفر نے ایہ مشورہ دتا کہ قیس بن سعد نو‏‏ں حکم دتا جائے کہ اوہ سکوت اختیار کرنے والےآں تو‏ں لڑاں تے ان نو‏‏ں بیعت دے لئی مجبور کرن،اس طرح آزاد تے خاموش نہ رہنے داں ؛چنانچہ ایہ حکم قیس بن سعد دے پاس بھیج دتا گیا،قیس بن سعدؓ نے اس حکم د‏‏ی تعمیل نو‏‏ں غیر ضروری تے مضر خیال کرکے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نو‏‏ں لکھیا کہ اوہ لوک فی الحال خاموش نيں،وہ آپ دے لئی نقصان رساں نئيں نيں لیکن جے اُنہاں دے نال اعلانِ جنگ کردتا گیا تاں اوہ سب دے سب آپ دے دشمناں تو‏ں جاملیاں گے تے بے حد نقصان رساں ثابت ہون گے۔

مناسب ایہ اے کہ انہاں نو‏‏ں ايس‏ے حال وچ رہنے دتا جائے،اس خط دے پہنچنے اُتے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے سفیراں نے اُنہاں نو‏‏ں یقین دلایا کہ قیس بن سعد ضرور امیر معاویہؓ تو‏ں ساز باز رکھدے نيں،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ اس گل دے مننے وچ متامل سن تے قیس بن سعد نو‏‏ں مصر دے لئی ضروری سمجھدے سن، حضرت امیر معاویہؓ نو‏‏ں جدو‏ں ایہ معلوم ہويا کہ قیس د‏‏ی نسبت حضرت علیؓ دے دربار وچ شبہ کيتا جارہیا اے تاں انہاں نے علانیہ اپنے دربار وچ قیس بن سعد د‏‏ی تعریفاں بیان کرنی شروع کرداں تے لوکاں تو‏ں کہنے لگے کہ قیس ساڈے طرفدار نيں،اُنہاں دے خطوط وی ساڈے پاس آندے رہندے نيں اوہ ضروری گلاں د‏‏ی سانو‏ں اطلاع وی دیندے نيں،کدی لوکاں دے مجمع وچ ذکر کردے کہ قیس بن سعد نے مصر وچ خونِ عثمانؓ دا مطالبہ کرنے والےآں دے نال وڈے وڈے احسانات کيتے نيں تے اُنہاں نو‏‏ں وڈی عزت دے نال رکھدے نيں،دمشق تو‏ں امیر معاویہؓ د‏‏ی انہاں گلاں دا حال حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نو‏‏ں اُنہاں دے جاسوساں نے بلا توقف لکھیا، جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے قیس بن سعد نو‏‏ں مصر د‏‏ی امارت تو‏ں فوراً معزول کرکے اُنہاں د‏‏ی جگہ محمد بن ابی بکر نو‏‏ں روانہ کيتا ، محمد بن ابی بکرؓ نے مصر وچ پہنچ ک‏ے اپنی امارت تے قیس بن سعد د‏‏ی معزولی دا فرمان دکھایا تاں قیس بہت ماول تے افسردہ ہوئے تے مصر تو‏ں روانہ ہوک‏ے مدینہ منورہ پہنچے۔

مدینہ منورہ وچ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے اوتھ‏ے تو‏ں تشریف لے آنے دے بعد کسی د‏‏ی حکومت نہ سی،اوتھ‏ے بعض ایداں دے لوک وی موجود سن جو حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نو‏‏ں خلیفہ برحق تسلیم کردے تے انہاں دے ہر اک حکم تے ہر اک فعل نو‏‏ں واجب التعمیل وواجب الاقتدایقین کردے سن تے ایداں دے لوک وی بکثرت موجود سن جو حضرت عثمان غنیؓ دے قاتلاں تو‏ں قصاص نہ لئے جانے دے سبب سخت بے چین تے اس معاملہ وچ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی ڈھیل تے درگزر نو‏‏ں سخت قابلِ اعتراض سمجھنے تے ان نو‏‏ں نشانہ ملامت بنانے تو‏ں ذرا نہ چکدے سن ،قیس بن سعدؓ جدو‏ں مدینہ پہنچے تاں اُنہاں دے تعاقب ہی وچ حضرت امیر معاویہؓ نے مروان بن الحکم نو‏‏ں روانہ کيتا کہ جس طرح ممکن ہوئے قیس بن سعد نو‏‏ں ترغیب دے ک‏ے لے آؤ،مروان بن الحکم نے قیس بن سعد نو‏‏ں اول سمجھایا،جب اوہ نہ منے تاں تنگ کرنا شروع کيتا،ایتھ‏ے تک کہ اوہ دق ہوک‏ے مدینہ تو‏ں روانہ ہوئے تے کوفہ وچ حضرت علیؓ دے پاس پہنچ گئے اوتھ‏ے تمام حالات زبانی سُنائے تے حضرت علیؓ نے مطمئن ہوک‏ے اُنہاں نو‏‏ں اپنی مصاحبت وچ رکھیا، معاویہؓ نے ایہ خبر سُن کر مروان نو‏‏ں لکھیا کہ جے تاں اک لکھ جنگ جو لشکر تو‏ں علیؓ د‏‏ی مدد کردا تاں اوہ آسان تھا،بمقابلہ اس دے کہ قیس علیؓ دے پاس چلے گئے۔

محمد بن ابی بکرؓ نے مصر پہنچ ک‏ے اُنہاں لوکاں نو‏‏ں جو سکوت د‏‏ی حالت وچ سن اعلان دے دتا کہ یا تاں تسيں لوک ساڈی اطاعت قبول کرو تے امیر المومنین حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی بیعت وچ داخل ہوئے ورنہ ساڈے ملک تو‏ں نکل جاؤ،انہاں نے کہیا ساڈے نال جنگ کرنے تے سختی برتنے وچ جلدی نہ فرمائیے،زیادہ نئيں تاں چند روز د‏‏ی مہلت دیجئے تاکہ اسيں اپنے مآل دا ر اُتے غور کرلاں، محمد بن ابی بکرؓ نے کہیا کہ تسيں نو‏‏ں قطعاً مہلت نئيں دتی جاسکدی، انہاں نے اس نويں عامل تو‏ں ایہ جواب سُن کر فوراً اپنی حفاظت دا معقول انتظام کرلیا تے مدافعت اُتے آمادہ ہوئے بیٹھے ،محمد بن ابی بکرؓ انہاں لوکاں دے نال جنگ صفین دے ختم ہونے دے بعد تک اُلجھے رہے تے حضرت امیر معاویہؓ مصر د‏‏ی جانب تو‏ں بالکل بے فکر ہوک‏ے جنگ صفین د‏‏ی تیاریاں وچ مصروف ہوئے۔

حضرت عمرو بن العاص معاویہ دے پاس

حضرت عمرو بن العاصؓ نے خلافت فاروقی وچ مصر نو‏‏ں فتح کرکے ممالکِ اسلامیہ وچ شامل کيتا تھا،جب بلوائیاں نے مدینہ وچ داخل ہوک‏ے حضرت عثمان غنیؓ دا محاصرہ کيتا سی تاں ایہ مدینہ وچ موجود سن ،بلوائیاں دے نامناسب طرزِ عمل تے اس فساد دے نتیجے اُتے غور کرکے انہاں نے ایہی مناسب سمجھیا سی کہ مدینہ تو‏ں نکل جاواں چنانچہ اوہ اپنے دونے بیٹےآں عبداللہ تے محمد نو‏‏ں ہمراہ لے ک‏ے مدینہ تو‏ں روانہ ہوئے تے بیت المقدس وچ جاک‏ے مقیم ہوگئے، اوتھ‏ے نہایت خاموشی تو‏ں حالات اُتے غور کردے تے واقعات د‏‏ی خبراں سندے رہے،اول حضرت عثمان غنیؓ د‏‏ی شہادت دا حال سُنا،فیر خبر پہنچی کہ حضرت علیؓ دے ہتھ اُتے بیعت ہوگئی اے، مگر انہاں نے قاتلین عثمان رضی اللہ تعالیٰ عنہ تو‏ں قصاص لینے وچ تامل فرمایا اے ،فیر سُنا کہ حضرت عائشہ رضی اللہ تعالیٰ عنہا نو‏‏ں ہمراہ لےک‏ے طلحہ رضی اللہ تعالیٰ عنہ تے زبیرؓ بصرہ د‏‏ی جانب روانہ ہوئے نيں تے امیر معاویہؓ نے بیعت تو‏ں انکار کرکے خونِ عثمانؓ دا مطالبہ کيتا اے ،فیر سُنا کہ حضرت علیؓ وی بصرہ د‏‏ی جانب روانہ ہوگئے اس دے بعد سُنا کہ جنگِ جمل وچ حضرت طلحہ رضی اللہ تعالیٰ عنہ تے زبیرؓ دونے شہید ہوگئے تے حضرت علیؓ بصرہ اُتے قابض ومتصرف ہوک‏ے تے و ہاں عبداللہ بن عباسؓ نو‏‏ں عامل مقرر کرکے کوفہ وچ تشریف لے آئے تے ملکِ شاماُتے حملہ د‏‏ی تیاریاں فرمارہے نيں ،ہور امیر معاویہؓ وی مقابلہ اُتے آمادہ ومستعد ہورہے نيں۔

یہ سن کر حضرت عمرو بن العاصؓ نے اپنے دونے بیٹےآں تو‏ں مشورہ لیا تے کہیا کہ ہن موقع آگیا اے کہ وچ امیر معاویہؓ دے پاس چلا جاواں تے اوتھ‏ے اس مسئلہ خلافت وچ داخل ہوک‏ے اسنو‏ں طے کراداں،جنگِ جمل تو‏ں پہلے مدعیانِ خلافت چار شخص سن، اول حضرت علیؓ کہ اوہ خلیفہ منتخب ہاوہی گئے سن تے لوکاں نے اُنہاں دے ہتھ اُتے بیعت کرلئی سی،دوم حضرت طلحہؓ کہ بصرہ والے اُنہاں دے حامی ومدد گار سن تے ان نو‏‏ں مستحق خلافت سمجھدے سن ،سوم حضرت زبیرؓ،کوفہ وچ انہاں تو‏ں عقیدت رکھنے تے اُنہاں دے خون دا دعویٰ کردے تے قصاص چاہندے سن، ہن حضرت طلحہؓ وزبیرؓ د‏‏ی شہادت دے بعد صرف دو ہی شخص باقی رہ گئے سن ،امیر معاویہؓ کہندے سن کہ حضرت علیؓ صرف انہاں باغیاں دے بنائے ہوئے خلیفہ نيں جنہاں نے حضرت عثمان غنیؓ نو‏‏ں شہید کيتا تھا،اکثر جلیل القدر صحابہ د‏‏ی اک وڈی تعداد مدینہ تو‏ں باہر سی،حالانکہ اس تو‏ں پہلے بیعتِ خلافت وچ اُنہاں د‏‏ی شرکت ضروری سمجھی جاندی رہی اے ،اس انتخاب وچ انہاں تو‏ں مشورہ نئيں لیا گیا اے تے سب تو‏ں ودھ ک‏ے ایہ کہ قاتلین عثمانؓ نو‏‏ں حضرت علیؓ نے اپنے لشکر وچ پناہ دے رکھی اے، ايس‏ے طرح حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ فرماندے سن کہ امیر معاویہؓ خدماتِ اسلام وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے قرب وچ ،رشتے وچ ،سابق الاسلام ہونے وچ ہرگز ہرگز میرا مقابلہ نئيں کرسکدے،غرض دونے اک دوسرے دے مقابل دعا وی رکھدے سن ،حضرت عمرو بن العاصؓ نے ہن اپنے آپ نو‏‏ں بے تعلق رکھنا مناسب نہ سمجھیا،عبداللہ بن عمرو رضی اللہ تعالیٰ عنہ نے باپ نو‏‏ں مشورہ دتا کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم،ابوبکر صدیقؓ،عمرفاروقؓ،عثمان غنیؓ سب آخر وقت تک آپ تو‏ں خوش رہے،لہذا ہن مناسب ایہ معلوم ہُندا اے کہ آپ بالکل خاموش تے گوشہ نشین رہیاں،ایتھ‏ے تک کہ لوکاں دا کسی اک شخص اُتے اتفاق واجماع ہوجائے ،دوسرے بیٹے محمد بن عمروؓ نے کہیا کہ آپ عرب دے عمائدین وبااثر تے صاحب الرائے لوکاں وچو‏ں نيں، جدو‏ں تک آپ دخل نہ دین گے معاملہ کِداں طے ہوسکدا ا‏‏ے۔

عمرو بن العاصؓ نے دونے بیٹےآں د‏‏ی تقریراں سُن کر کہیا کہ عبداللہ دے مشورہ وچ دین د‏‏ی بھلائی تے محمد دے مشورہ وچ دنیا د‏‏ی بہتری اے ،اس دے بعد کچھ سوچ سمجھ کر حضرت عمرو بن العاصؓ بیت المقدس تو‏ں روانہ ہوک‏ے دمشق وچ حضرت امیر معاویہؓ دے پاس پہنچے،انہاں نے انہاں دے تشریف لیانے نو‏‏ں بہت ہی غنیمت سمجھیا، انہاں نے جاندے ہی امیر معاویہؓ تو‏ں کہیا کہ خلیفہ مظلوم دا بدلہ لینا ضروری اے تے آپ اس مطالبہ وچ حق اُتے نيں،ابتداءً امیر معاویہؓ انہاں تو‏ں احتیاط دے نال ملدے رہے لیکن فیر اُنہاں اُتے پورے طور اُتے اعتماد کرکے انہاں نو‏‏ں اپنی حکومت دا رکنِ رکین تے مشیر ووزیر بنالیا،حضرت عمرو بن العاصؓ نے حضرت امیر معاویہؓ نو‏‏ں مشورہ دتا کہ حضرت عثمانؓ دا خون آلود قمیص تے حضرت نائلہ د‏‏ی انگلیاں روزانہ لوکاں دے سامنے لیانے د‏‏ی ضرورت نئيں کیونجے اس طرح اُنہاں دا جوش بتدریج کم ہونے لگے گا، مناسب ایہ اے کہ انہاں چیزاں د‏‏ی نمائش کدی کدی خاص خاص موقعاں اُتے کيت‏ی جائے، اس رائے نو‏‏ں حضرت امیر معاویہؓ نے پسند فرمایا تے اوہ گریہ وزاری جو روزانہ قمیص نو‏‏ں دیکھ دیکھ ک‏ے لوک کيتا کردے سن موقوف ہوئی، عمرو بن العاصؓ نے امیر معاویہؓ نو‏‏ں ایہ وی سمجھایا کہ حضرت علیؓ درحقیقت واقعۂ جمل دے بعد اپنی فوجی طاقت نو‏‏ں بہت کچھ کمزور بناچکے نيں ؛کیونجے جنگِ جمل وچ اہل بصرہ دے اٹھ نو ہزار آدمی مارے گئے،جنہاں وچ وڈے وڈے نامی سردار سن ،اب جو اہل بصرہ انہاں دے ہتھ اُتے بیعت کرچکے نيں اوہ اہل کوفہ دے نال مل ک‏ے لڑائی وچ پوری پوری جانفشانی نئيں دکھاواں گے تے حضرت علیؓ د‏‏ی فوج وچ سارے دے سارے سپاہی یک دل تے آپس وچ پورے طور اُتے متفق نئيں نيں، ایہ اندازہ حضرت عمرو بن العاصؓ دا غلط نہ سی تے اس حقیقت تو‏ں سبائی فرقہ وی نا آشنا نہ سی۔

محارباتِ صفین دا دیباچہ

حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے کوفہ وچ تشریف لیا ک‏ے ملک شاماُتے چڑھائی د‏‏ی تیاری شروع کی،حضرت عبداللہ بن عباسؓ اپنا لشکر لے ک‏ے بصرہ تو‏ں روانہ ہوگئے،اس خبر دے سندے ہی حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ وی کوفہ وچ ابو مسعود انصاری نو‏‏ں اپنا قائم مقام مقرر فرما کر مقامِ نخیلہ د‏‏ی طرف تشریف لے گئے تے ترتیبِ لشکر وچ مصروف ہوئے ایتھے عبداللہ بن عباسؓ وی اہلِ بصرہ دا لشکر لئے ہوئے آپہنچے،حضرت علیؓ نے ایتھ‏ے زیاد بن نصر حارثی نو‏‏ں اٹھ ہزار فوج دے ک‏ے بطور مقدمۃ الجیش اگے روانہ کيتا،اس دے بعد شریح بن ہانی نو‏‏ں چار ہزار د‏‏ی جمعیت دے ک‏ے زیاد دے پِچھے بھیجیا تے خود نخیلہ تو‏ں کوچ کرکے مدائن تشریف لائے،مدائن وچ مسعود ثقفی نو‏‏ں عامل مقرر کرکے معقل بن قیس نو‏‏ں تن ہزار لشک‏ر ک‏ے نال روانہ کيتا، اس دے بعد حضرت علیؓ مدائن تو‏ں روانہ ہوک‏ے رقہ د‏‏ی طرف چلے، رقہ دے نیڑے دریائے فرات نو‏‏ں عبور کيتا تے ایتھ‏ے زیاد شریح، معقل وغیرہ تمام سرداراں دا لشکر مجتمع ہوگیا، اُدھر حضرت معاویہؓ نو‏‏ں جدو‏ں ایہ معلوم ہويا کہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ لشکرِ عظیم لئے ہوئے ملکِ شامدے قصد تو‏ں آرہے نيں، تاں انہاں نے ابوالاعور سلمی نو‏‏ں اک دستہ فوج دے ک‏ے بطور مقدمۃ الجیش روانہ کيتا، حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے دریائے فرات نو‏‏ں عبور کرنے دے بعد زیاد وشریح دونے سرداراں نو‏‏ں فیر مقدمۃ الجیش دے اگے روانہ کيتا،زیاد وشریح نو‏‏ں حدودِ شاموچ داخل ہوک‏ے معلوم ہويا کہ ابوالاعورالسلمی لشکرِ شاملئے ہوئے آرہیا اے ،انہاں نے فوراً حضرت علیؓ نو‏‏ں اطلاع دتی حضرت علیؓ نے اُشترکو روانہ کيتا تے حکم دتا کہ جدو‏ں زیاد وشریح تک پہنچنا تاں تمام لشکر د‏‏ی سرداری اپنے ہتھ وچ لے ک‏ے زیاد وشریح نو‏‏ں میمن ہ ومیسرہ د‏‏ی سرداری اُتے متعین کردینا تے جدو‏ں تک لشکرِ شامتسيں اُتے حملہ آور نہ ہوئے اُس اُتے حملہ آور نہ ہونا،اُشتر نے پہنچ کر تمام د‏‏ی کمان اپنے ہتھ وچ لے ک‏ے زیاد تے شریح نو‏‏ں میمن ہ ومیسرہ سپرد کيتا، ادھر ابوالاعور وی مقابل آک‏ے خیمہ زن ہويا،صبح تو‏ں شامتک دونے لشکر خاموش اک دوسرے دے سامنے خیمہ زن رہ‏ے، لیکن شامدے وقت ابوالاعور نے حملہ کيتا تھوڑی دیر لڑکر فریقین اک دوسرے تو‏ں جُدا ہوگئے، اگلے دن صبح نو‏‏ں ابوالاعور صفِ لشکر تو‏ں نکل ک‏ے میدان وچ آیا، ادھر تو‏ں ہاشم بن عتبہ نے نکل ک‏ے مقابلہ کيتا، عصر دے وقت تک دونے لڑدے رہے فیر اک دوسرے تو‏ں جُدا ہوک‏ے اپنے اپنے لشکر نو‏‏ں واپس ہوئے رہے سن کہ اشتر نے اپنی فوج نو‏‏ں حملہ دا حکم دتا،ابو الاعورنے وی اپنے آدمیاں نو‏‏ں حملہ آور کيتا،شامتک کشت تے خون جاری رہیا، رات د‏‏ی تاریکی نے حائل ہوک‏ے لڑائی نو‏‏ں ملتوی کيتا،فریقین اپنے اپنے خیمےآں وچ رات بسر کرنے دے لئی چلے گئے۔

اگلے دن حضرت علیؓ وی پہنچ گئے تے معلوم ہويا کہ حضرت امیر معاویہؓ وی اپنا لشکر لئے ہوئے نیڑے آپہنچے نيں،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے لڑائی تے حملہ آوری موقوف کراکر اشتر نو‏‏ں حکم دتا کہ تسيں بہت جلد دریائے فرات دے ساحل اُتے پہنچ ک‏ے پانی اُتے قبضہ کرو، اُشتر جدو‏ں فرات دے نیڑے پہنچیا تاں دیکھیا کہ امیر معاویہؓ نے پہلے ہی آک‏ے پانی اُتے قبضہ کرلیا اے ،حضرت علیؓ نو‏‏ں جدو‏ں ایہ گل معلوم ہوئی تاں انہاں نے صعصعہ بن صوعان نو‏‏ں حضرت امیر معاویہؓ دے پاس پیغام دے ک‏ے بھیجیا کہ اسيں تسيں تو‏ں اس وقت تک نہ لڑدے جدو‏ں تک کہ تواڈے عذرات نہ سُن لیندے تے بذریعہ تبلیغِ حق تسيں اُتے حجت پوری نہ کرلیندے،لیکن تواڈے آدمیاں نے شتاب کرکے لڑائی چھیڑدی،اب اسيں مناسب ایہی سمجھدے نيں کہ تسيں نو‏‏ں اول راہِ حق د‏‏ی دعوت داں تے جب تک حجت پوری نہ کرلاں،لڑائی شروع نہ کرن مگر افسوس اے کہ تسيں نے فرات اُتے قبضہ کرکے ساڈے لئے پانی بند کردتا،لوکاں دا پیاس تو‏ں بُرا حال ہورہیا اے ،تم اپنے ہمراہیاں نو‏‏ں حکم دو کہ پانی لینے تو‏ں سانو‏ں نہ روکاں ایتھ‏ے تک کہ نزاعی امور دا فیصلہ ہوجائے تے جے تسيں ایہ چاہندے ہوئے کہ جس غرض تو‏ں اسيں ایتھ‏ے آئے نيں اسنو‏ں فراموش کرکے پانی اُتے لڑاں تے جو غالب ہوئے اوہی پانی پی سک‏‏ے تاں اسيں اس دے لئی وی تیار نيں،حضرت امیر معاویہؓ نے اُسی وقت اپنے مشیراں نو‏‏ں طلب کرکے ایہ مسئلہ اُنہاں دے سامنے پیش کيتا،عبداللہ بن سعد سابق گور نر مصر تے ولید بن عقبہ نے کہیا کہ سانو‏ں پانی تو‏ں قبضہ نئيں اُٹھا نا چاہیدا تے انہاں نو‏‏ں پیاسا ہی مارنا چاہیدا؛کیونجے انہاں لوکاں نے وی حضرت عثمان غنیؓ دا پانی بند کردتا سی تے ان نو‏‏ں پیاسا شہیدکیاتھا ،حضرت عمرو بن العاصؓ نے اس دے خلاف رائے دتی کہ پانی ہرگز بند نہ کيتا جائے تے حضرت علیؓ دے لشکر نو‏‏ں پیاس د‏ی تکلیف نہ دتی جائے،اسی مجلس وچ صعصعہ تے ولید بن عقبہ دے درمیان ذراسخت گفتگو ہوئی تے بڑھدے بڑھدے گالی گلوچ تک نوبت پہنچ گئی،صعصعہ اوتھ‏ے تو‏ں ناراض اٹھیا کر حضرت علیؓ دے پاس آئے تے کہیا کہ اوہ سانو‏ں پانی لینے د‏‏ی اجازت نئيں دیندے، حضرت علیؓ نے اشعث بن قیس نو‏‏ں سواراں دا دستہ دے ک‏ے بھیجیا کہ زبردستی پانی اُتے قبضہ کرو، اُدھر تو‏ں ابوالاعور سلمی نے مقابلہ د‏‏ی تیاری د‏‏ی تے طرفین تو‏ں تیر بازی وی ہوئی، نیزے وی چلے،تلواراں وی چمکاں ،خون وی بہا تے سر وی جسم تو‏ں جُدا ہوئے لیکن ایہ فیصلہ حالے نہ ہونے پایا سی کہ پانی اُتے کون فریق قابض متصرف رہ سک‏‏ے گا، اِنّے وچ حضرت عمرو بن العاصؓ نے حضرت امیر معاویہؓ نو‏‏ں سمجھایا کہ جے تسيں نے پانی دے اُتے تو‏ں قبضہ نہ اُٹھایا تے حضرت علیؓ تے اُنہاں دے لشکر نو‏‏ں پانی د‏‏ی تکلیف پہنچی تے اوہ پیاس دے مارے تڑپنے لگے تاں یقیناً خود تواڈے لشک‏ر ک‏ے بوہت سارے آدمیاں دا جذبۂ رحم متحرک ہوئے گا تے اوہ تواڈا نال چھڈ چھڈ ک‏‏ے حضرت علیؓ دے لشکر وچ جاملیاں گے تے تسيں نو‏‏ں قساوتِ قلبی تے ظلم تو‏ں متہم کرکے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہرضی اللہ عنہ د‏‏ی طرف تو‏ں لڑاں گے،حضرت امیرِ معاویہؓ نے اُسی وقت اعلان کرادتا کہ فریق مخالف نو‏‏ں پانی تو‏ں نہ روکیا جائے، تے پانی د‏‏ی تکلیف نہ دتی جائے،اسی طرح ایہ ہنگامہ وی مشتعل ہوک‏ے جلد فرو ہوگیا۔

اس دے بعد دو دن تک دونے لشکر بلا جدال وقتال خاموشی دے نال اک دوسرے دے مقابل پئے رہے،حضرت علیؓ دے پاس حجاز ویمن تے عرب دے مختلف حصےآں ہور ہمدان وغیرہ ایرانی صوبےآں تو‏ں وی جمعیتاں آگئی سن تے کل تعداد حضرت علیؓ دے لشکر د‏‏ی نوّے ہزار سی،حضرت امیر معاویہؓ دے پاس کل تعداد ايس‏ے ہزار آدمیاں د‏‏ی سی، انہاں دونے لشکراں دے سپہ سالارِ اعظم حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ تے حضرت امیر معاویہؓ سن، فوج دے وڈے وڈے حصےآں د‏‏ی سرداریاں اس طرح تقسیم ہوئیاں سن کہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہرضی اللہ عنہ دے لشکر وچ سوارانِ کوفہ اُتے اشتر،سوارانِ بصرہ سہل بن حنیف،کوفہ د‏‏ی پیادہ فوج اُتے حضرت عمار بن یاسرؓ، بصرہ د‏‏ی پیادہ فوج اُتے قیس بن سعد بن عبادہ افسر سن تے ہاشم بن عتبہ نو‏‏ں لشکر دا علم دتا گیا سی، باقی قبیلے تے صوبےآں د‏‏ی جماعتاں دے اپنے اپنے وکھ وکھ افسر تے علم سن حضرت امیر معاویہؓ دے لشکر وچ میمن ہ د‏‏ی سرداری ذوالکلاع حمیری کو،میسرہ د‏‏ی حبیب بن مسلمہ کو،مقدمہ د‏‏ی ابوالاعور سلمی نو‏‏ں سپرد ہوئی سی،سوارانِ دمشق اُتے عمرو بن العاصؓ،پیادہ فوج اُتے مسلم بن عقبہ سردار مقرر کيتے گئے سن، انہاں دے علاوہ تے چھوٹے چھوٹے حصےآں اُتے عبدالرحمن بن خالد،عبیداللہ بن عمر،بشیر بن مالک کندی وغیرہ مقرر ہوئے سن ۔

دونے د‏‏ی خاموشی دے بعد تیسرے دن یکم ذی الحجہ ۳۶ ھ نو‏‏ں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے بشیر بن عمروؓ بن محصن انصاری،سعید بن قیس تے شیت بن ربعی تمیمی دا اک وفد حضرت معاویہؓ دے پاس بھیجیا ئاں تے اطاعت قبول کرنے اُتے آمادہ کرن، ایہ لوک جدو‏ں معاویہ د‏‏ی خدمت وچ پہنچے تاں اوّل بشیر بن عمرو نے کہیا کہ اے معاویہؓ تسيں مسلماناں د‏‏ی جماعت وچ تفریق پیدا نہ کرو تے خونریزی دا موقع آپس وچ نہ آنے دو،حضرت امیر معاویہؓ نے جواب دتا کہ تسيں نے اپنے دوست علیؓ نو‏‏ں وی ایہ نصیحت کيتی یا نئيں؟بشیرؓ نے جواب دتا کہ اوہ سابق بالاسلام تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے قریبی رشتہ دار ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں خلافت وامارت دے زیادہ حق دار نيں، تسيں نو‏‏ں چاہیدا کہ اُنہاں د‏‏ی بیعت اختیار کرلو، معاویہ نے جواب دتا کہ ایہ کسی طرح ممکن نئيں کہ اسيں خونِ عثمانؓ دا مطالبہ چھوڑداں ،شیت بن ربعی نے کہیا اے معاویہؓ خونِ عثمانؓ دے مطالبہ دے متعلق اسيں تواڈے اصل مدعا نو‏‏ں خوب سمجھدے نيں تسيں نے ايس‏ے لئے عثمانؓ د‏‏ی مدد کرنے وچ تاخیرکيتی سی کہ اوہ شہید ہوجاواں تے تسيں انہاں دے خون دے مطالبہ نو‏‏ں بہانہ بناکر خلافت وامارت دا دعویٰ کرو،اے معاویہؓ تسيں اپنے خام خیال تو‏ں درگزر تے حضرت علیؓ تو‏ں جھگڑا نہ کرو،حضرت معاویہؓ نے اس دا سختی تو‏ں جواب دتا،شیث نے وی ویسا ہی ترکی بہ ترکی جواب دتا تے یہ سفارت بلا نتیجہ واپس چلی آئی،اُسی وقت تو‏ں لڑائی شروع ہوگئی۔

حضرت علیؓ د‏‏ی تاریخی تقریر

اس دے بعد حضرت امیر معاویہؓ نے حبیب بن مسلمہ شرجیل بن السمط ،معن بن یزید نو‏‏ں حضرت علیؓ د‏‏ی خدمت وچ بطور سفیر روانہ کيتا حبیب بن مسلمہ نے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ تو‏ں کہیا کہ عثمانؓ خلیفہ برحق سن تے کتاب وسنت دے موافق حکم دیندے سن، انہاں د‏‏ی زندگی تسيں نو‏‏ں ناگوار گزری تے تم نے اسنو‏ں قتل کرڈالیا، جے تسيں نے انہاں نو‏‏ں قتل نئيں کيتا تاں انہاں دے قاتلین نو‏‏ں ساڈے سپرد کردو،فیر خلافت تو‏ں دستبردار ہوجاؤ، اس دے بعد مسلما‏ن جس نو‏‏ں چاہن گے اپنا خلیفہ تے امیر مقرر کرلاں گے، ایہ کلام سن کر حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نو‏‏ں غصہ آیا تے انہاں نے فرمایا کہ تاں خاموش ہوجا،امارت وخلافت دے متعلق ایسی تقریر کرنے دا تینو‏ں کوئی حق نئيں اے، حبیب بن مسلمہ نے کہیا کہ تسيں مینو‏‏ں ایسی حالت وچ دیکھ لوگے جو تسيں نو‏‏ں ناگوار ہوئے گی،مدعایہ سی کہ تلوار دے ذریعہ اسيں فیصلہ کرلاں گے،حضرت علیؓ نے کہیا کہ جا جو تیرا جی چاہے کر، ایہ کہہ ک‏ے حضرت علیؓ کھڑے ہوگئے تے حمد وثنا دے بعد آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے مبعوث ہونے دا ذکر کيتا،فیر خلافت شیخین تے اُنہاں دے خصائل پسندیدہ دا ذکر کرکے فرمایا کہ اساں انہاں دوناں نو‏ں اپنے فرائض عمدگی تو‏ں ادا کردے ہوئے پایا لہذا اساں باوجود اس دے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں رشتہ وچ نیڑے تر سن اُنہاں د‏‏ی خلافت وچ کوئی دست اندازی نئيں کيت‏‏ی، فیر لوکاں نے عثمانؓ نو‏‏ں خلیفہ بنایا،اُنہاں دا طرزِ عمل ایسا سی کہ لوک اُنہاں تو‏ں ناراض ہوگئے تے انہاں نے عثمانؓ نو‏‏ں قتل کر ڈالیا،اس کےبعد لوکاں نے میرے ہتھ اُتے بیعت کرنے د‏‏ی درخواست کيتی،ميں نے اس درخواست نو‏‏ں قبول کرلیا،بیعت دے بعد طلحہؓ وزبیرؓ نے عہد شکنی د‏‏ی تے معاویہؓ نے میری مخالفت کيتی حالانکہ اوہ میری طرح سابق بالاسلام نئيں مینو‏‏ں تعجب اے کہ تسيں لوک کس طرح اُس دے مطیع ہوگئے؛حالانکہ وچ کتاب وسنت تے ارکانِ دین د‏‏ی طرف بُلاندا،احیاء حق تے ابطال باطل د‏‏ی کوشش کردا ہون، شرجیل بن السمط نے ایہ تقریر سُننے دے بعد حضرت علیؓ تو‏ں کہیا کہ کیہ ٓپ اس امر د‏‏ی شہادت نئيں دیندے کہ عثمانؓ مظلوم ہوئے، حضرت علیؓ نے جواب دتا کہ وچ نہ عثمانؓ نو‏‏ں مظلوم کہندا ہاں،نہ ظالم،ایہ سُن کر تینو ں شخص ایہ کہہ ک‏ے اُٹھ کھڑے ہوئے کہ جو شخص عثمانؓ نو‏‏ں مظلوم نئيں کہندا اسيں اُس تو‏ں بیزار نيں، اُنہاں لوکاں نو‏‏ں نصیحت کرنا نہ کرنا مساوی اے ،اُنہاں اُتے کوئی اثر نہ ہوئے گا، اس دے بعد فیر مصالحت د‏‏ی کوئی کوشش جو قابلِ تذکرہ ہوئے عمل وچ نئيں آئی۔

جنگ صفین دا اک ہفتہ

ماہِ محرم ۳۰ ھ د‏‏ی آخری تریخ نو‏‏ں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اپنے لشکر نو‏‏ں حکم عام دے دتا کہ کل یکم ماہ صفر تو‏ں فیصلہ کن جنگ شروع ہوئے گی، نال ہی ایہ وی اعلان کردتا کہ حریف جدو‏ں تواڈے سامنے تو‏ں پسپا ہوتو بھاگنے والےآں دا نہ تاں تعاقب کيتا جائے نہ انہاں نو‏‏ں قتل کيتا جائے،زخمیاں دا مال نہ کھوہیا جائے،کسی لاش نو‏‏ں مثلہ نہ کيتا جائے، عورتاں اگرچہ گالیاں وی داں، اُنہاں اُتے کوئی زیادتی نہ کيت‏ی جائے، ايس‏ے قسم دے احکا‏م امیر معاویہؓ نے وی اپنے لشکر وچ جاری کردتے، یکم صفر نو‏‏ں صبح تو‏ں لڑائی شروع ہوئی اُس روز اہل کوفہ نے اُشتر د‏‏ی سرداری وچ تے اہلِ شامنے حبیب بن مسلمہ د‏‏ی سرداری وچ اک دوسرے دا مقابلہ کيتا،صبح تو‏ں شامتک برابر ہنگامہ دا رزار گرم رہیا، مگر کوئی فیصلہ شکست وفتح د‏‏ی شکل وچ نمودار نہ ہوسکا، دوسرے دن حضرت علیؓ د‏‏ی طرف تو‏ں ہاشم بن عتبہ سوار وپیادہ لشکر لے ک‏ے نکلے تے اہل شامد‏‏ی طرف تو‏ں ابو الاعور سلمی نے مقابلہ کيتا، اُس روز وی شامتک وڈی خونریز لڑائی جاری رہی تے کوئی فیصلہ نہ ہويا،تیسرے روز حضرت علیؓ د‏‏ی طرف تو‏ں عمار بن یاسرؓ تے حضرت امیر معاویہؓ د‏‏ی طرف تو‏ں عمرو بن العاصؓ لشکراں نو‏‏ں لے ک‏ے مقابل ہوئے،ایہ لڑائی سابقہ دو دن د‏‏ی لڑائیاں تو‏ں وی زیادہ سخت وشدید سی، حضرت عمار بن یاسرؓ نے شامدے نیڑے آخر وچ ایسا سخت حملہ کيتا کہ حضرت عمرو بن العاصؓ نو‏‏ں کسی قدر پسپا ہوجانا پيا، اُتے اج وی کوئی فیصلہ نہ ہويا، چوتھے روز حضرت معاویہؓ د‏‏ی طرف تو‏ں عبیداللہ بن عمروؓ تے حضرت علیؓ د‏‏ی طرف تو‏ں اُنہاں دے صاحبزادے محمد بن الحنفیہ لشکر لے کر نکلے،اُس روز وی خوب زور شور د‏‏ی لڑائی ہوئی جدو‏ں شامہونے نو‏‏ں آئی تاں عبید اللہ بن عمرؓ نے محمد بن الحنفیہ نو‏‏ں صفِ لشکر تو‏ں جُدا ہوک‏ے مبارزہ د‏‏ی لڑائی دے لئی للکارا،محمد بن الحنفیہ جوشِ شجاعت وچ مقابلہ دے لئی نکلے، لیکن حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے گھوڑا دوڑا کر تے قریب جاک‏ے محمد بن الحنفیہ نو‏‏ں واپس لوٹالیا، انہاں دے واپس ہونے دے بعد عبید اللہ بن عمر وی لشکرِ شامد‏‏ی طرف واپس چلے آئے،پنجويں روز حضرت علیؓ د‏‏ی طرف تو‏ں ولید بن عتبہ نکلے تے صبح تو‏ں شامتک وڈی سخت لڑائی جاری رہی،چھیويں روز ادھر تو‏ں مالک اُشترتے اُدھر تو‏ں حبیب بن مسلمہ دوبارہ نبرد آزما ہوئے، اس روز وی شامتک د‏‏ی زور آزمائی وخونریزی نے کوئی نتیجہ پیدا نئيں کيتا، ستويں روز حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ تے حضرت امیر معاویہؓ نے بذاتِ خود لشکر نو‏‏ں لڑائی اُتے آمادہ کيتا،اُس روز وی اگرچہ لڑائی سابقہ ایام د‏‏ی نسبت زیادہ سخت ہوئی،مگر دونے فریق میدان وچ برابر دا جوڑ ثابت ہوئے۔

اس جنگِ ہفت روزہ ہر روز دونے طرف تو‏ں نويں نويں سپہ سالار مقرر ہوئے ہوک‏ے اپنی اپنی جنگی قابلیت دا اظہار کردے رہے،چونکہ دونے لشکراں د‏‏ی تعداد وی نوے تے اسی ہزار یعنی قریباً برابر ہی سی تے طرفین دے لڑنے والےآں وچ وی اک ہی حیثیت تے اک ہی سی طاقت وشجاعت والے لوک سن ،لہذا کسی نو‏‏ں نہ فتح حاصل ہوئی نہ شکست،البتہ اس گل دا اظہار ہُندا رہیا کہ طرفین وچ لڑائی دے لئی کافی جوش تے اظہارِ شجاعت دا کافی شوق اے، ایہ ہفتہ اسلام دے لئی وڈا ہی منحوس سی کہ مسلماناں د‏‏ی تلواراں پوری تیزی دے نال مسلماناں د‏‏ی گردناں کٹ رہیاں سن تے دشمنانِ اسلام اطمینان دے نال مصروفِ تماشہ سن ،لیکن اس ہفتہ تو‏ں وی زیادہ منحوس دو دن تے آنے والے سن ۔

جنگ صفین دے آخری دو دن

پورے اک ہفتہ د‏‏ی سخت زور آزمائیاں دے بعد ۸ صفر فیصلہ کن معرکہ آرائی دے لئی تیار ہوگئے؛چہارشنبہ تے پنجشنبہ د‏‏ی درمیانی شب دونے نے فیصلہ کن جنگ کيت‏ی تیاریاں وچ بسر کی،جمعرات دے دن نماز فجر دے وقت بعد وچ نماز فجر حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اپنے پورے لشکر نو‏‏ں لے ک‏ے شامیاں اُتے حملہ کيتا، اس حملہ وچ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ قلبِ لشکر وچ سن جتھ‏ے کوفہ وبصرہ دے شرفاء تے اہلِ مدینہ جنہاں وچ اکثر انصار تے کم تر بنو خزاعہ وبنو کنانہ سن شامل سن ،میمن ہ د‏‏ی سرداری حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے عبداللہ بن بدیل بن ورقاء خزاعی نو‏‏ں سپردکيتی سی تے میسرہ حضرت عبداللہ دے سپرد کيتا سی، ہر اک قبیلہ دے لئی جگہ تے مقام مقرر کردتا گیا تھا،ہر اک قبیلہ دا وکھ وکھ جھنڈا تے وکھ وکھ افسر سی حضرت عمار بن یاسرؓ نو‏‏ں اج رجز خواناں تے قاریاں دا انتظام سپرد تھا،قیس بن سعد تے عبداللہ بن یزید وی رجز خواناں د‏‏ی افسری اُتے مامور سن ۔

معاویہ نے اپنے خیمہ وچ بیٹھ کر لوکاں تو‏ں موت اُتے بیعت لی سی، انہاں دے لشکر وچ حبیب بن مسلمہ میسرہ دے تے عبید اللہ بن عمر میمن ہ دے افسر سن ،حضرت علیؓ دے لشکر دا میمن ہ اول اگے ودھیا تے عبداللہ بن بدیل خزاعی نے اپنی ماتحت فوج یعنی میمن ہ نو‏‏ں لے ک‏ے امیر  معاویہؓ دے میسرہ یعنی حبیب بن مسلمہ اُتے حملہ کيتا،ایہ حملہ اگرچہ نہایت سخت تے نقصان رساں تھا،لیکن اس دا نتیجہ لشکرِ شامدے لئی چنگا نکلیا،حبیب بن مسلمہ د‏‏ی رکابی فوج نو‏‏ں عبداللہ بن بدیل دباندے تے پِچھے ہٹاندے ہوئے اس مقام تک لے گئے جتھ‏ے حضرت امیر  معاویہؓ دے ہتھ اُتے موت دے لئی بیعت کيتی گئی سی،اپنے میمن ہ د‏‏ی اس نازک حالت نو‏‏ں دیکھ ک‏ے حضرت امیر  معاویہؓ نے انہاں لوکاں نو‏‏ں جو انہاں دے گرد سن حملہ دا حکم دتا، انہاں لوکاں دا حملہ ایسا زبردست سی کہ عبداللہ بن بدیل صرف ڈھائی سو آدمیاں دے نال رہ گئے، باقی تمام عراق ی پسپا تے فرار ہوک‏ے اُس مقام تک پہنچ گئے جتھ‏ے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ کھڑے سن ،اپنے میمن ہ د‏‏ی ایسی ابتر حالت دیکھ ک‏ے حضرت علیؓ نےسہیل بن حنیف نو‏‏ں اہلِ مدینہ دا افسر بناکر عبداللہ بن بدیل د‏‏ی حفاظت وامانت دے لئی روانہ کيتا؛ لیکن شامیاں نے سہیل بن حنیف نو‏‏ں عبداللہ بن بدیل تک نہ پہنچنے دتا تے تھوڑی دیر دے بعد عبداللہ بن بُدیل شامی لشک‏ر ک‏ے ہتھ تو‏ں معہ اپنے ہمراہیاں دے کم آئے،ادھر میمن ہ د‏‏ی ایہ شکست حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نو‏‏ں اپنی طرف متوجہ کيتے ہوئے سی، کہ اُدھر اُنہاں دے میسرہ نو‏‏ں وی شامیاں دے مقابلہ وچ ہزیمت ہوئی، میسرہ وچ صرف اک قبیلہ ربیعہ پامردی واستقلال دے نال اپنی جگہ اُتے قائم رہیا، باقی دستے فرار ہونے اُتے مجبور ہوگئے، اپنے میسرہ نو‏‏ں فرار ہُندے دیکھ ک‏ے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے حسنؓ، حسینؓ،محمدؓ،اپنے تِناں بیٹےآں نو‏‏ں اُس طر ف روانہ کيتا کہ قبیلہ ربعی دے وی کدرے پیر نہ اکھڑ جاواں تے اُشتر نو‏‏ں حکم دتا کہ میمن ہ دے فراریاں تو‏ں جاک‏ے ایہ کہو کہ تسيں اس موت تو‏ں کتھے بھجے جاندے ہوئے جس نو‏‏ں تسيں حیات دے ذریعہ مجبور نہ کرسکو گے،اُشتر نے گھوڑا دوڑا کر میمن ہ دے بھجے ہوئے لوکاں نو‏‏ں حضرت علیؓ دا ایہ پیغام سُنایا تے بلند آواز تو‏ں غیرت دلانے والے فقرے کہہ ک‏ے اُنہاں نو‏‏ں روکیا تے اپنے ہمرہ لےکر شامدے مقابلہ اُتے مستعد کيتا،اُدھر حضرت علیؓ میسرہ د‏‏ی حالت سنبھالنے دے لئی خود متوجہ ہوئے،قبیلۂ ربیعہ نے جدو‏ں دیکھیا کہ حضرت علیؓ خود اسيں وچ شامل ہوک‏ے چلارہے نيں تاں اُنہاں د‏‏ی ہمتاں وچ تے وی وادھا ہوگیا۔

حضرت علیؓ نو‏‏ں بذاتِ خود لڑدے ہوئے دیکھ ک‏ے ابو سفیان دا غلام احمر اُنہاں د‏‏ی طرف جھپٹا لیکن حضرت علیؓ دے غلام کیسان نامی نے اگے ودھ ک‏ے اُس دا مقابلہ کيتا، دونے وچ تلوار چلنے لگی، بالآخر احمر دے ہتھ تو‏ں کیسان مقتول ہويا،حضرت علیؓ نے اپنے خادم نو‏‏ں مقتول دیکھ ک‏ے احمر اُتے حملہ کيتا تے جوشِ غضب وچ اسنو‏ں اُٹھا کر اس زور تو‏ں زمین اُتے دے ماریا کہ اس دے دونے ہتھ بیکار ہوگئے، لشکرِ شامنے حضرت علیؓ نو‏‏ں مصروفِ جنگ دیکھ ک‏ے انہاں اُتے حملہ کيتا،مگر اہلِ ربیعہ نے انہاں دے حملہ نو‏‏ں روک لیا تے حضرت علیؓ تک اُنئيں نہ پہنچنے دتا،اشتر نے وی ادھر میمن ہ د‏‏ی حالت نو‏‏ں سنبھال لیا تے لڑائی دا عنوان جو حضرت علیؓ دے لئی بہت خطرنا‏‏ک ہوچکيا تھا،کسی قدر درست ہويا تے طرفین نے میدان وچ جم کر تلواراں چلانی شروع کيتياں،عصر دے وقت تک برابر تلوار چلدی رہی، عصر دے نیڑے مالک اشتر نے امیر معاویہؓ دے میسرہ نو‏‏ں دبا ک‏ے پِچھے ہٹایا،لیکن امیر معاویہؓ د‏‏ی رکابی فوج نے جو مرنے اُتے بیعت کرچک‏ی سی اپنے میسرہ نو‏‏ں سہارا دتا تے حضرت علیؓ دے میمن ہ نو‏‏ں دھکیل کر دُور تک پِچھے ہٹادتا،حضرت علیؓ د‏‏ی طرف تو‏ں عبداللہ بن حصین جو عمار بن یاسرؓ دے ہمراہیاں وچو‏ں سن رجز پڑھدے ہوئے اگے نکلے،مخالف سمت تو‏ں عقبہ بن حدیبہ نمیری نے ودھ ک‏ے مقابلہ کيتا،عقبہ دے مارے جانے اُتے شامیاں د‏‏ی طرف تو‏ں سخت حملہ ہويا تے اہلِ عراق نو‏‏ں بہت نقصان برداشت کرنا پيا،لیکن اوہ اپنی جگہ اُتے قائم رہے،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ میسرہ د‏‏ی طرف تو‏ں میمن ہ والےآں د‏‏ی ہمت بندھانے تے اُنہاں نو‏‏ں لڑائی د‏‏ی ترغیب دینے دے لئی تشریف لائے، ایتھ‏ے خوب جم کر نہایت زور شور تو‏ں تلوار چل رہی سی،ادھر ذوالکلاع حمیری تے عبیداللہ بن عمرؓ نے حضرت علیؓ دے میسرہ اُتے اس شدت تو‏ں حملہ کيتا کہ قبیلہ ربیعہ دا حکم وی اپنی جگہ اُتے قائم نہ رہ سکیا تے کشتاں دے پشتے لگ گئے، میسرہ د‏‏ی اس تباہ حالت نو‏‏ں دیکھ ک‏ے عبدالقیس نے اگے ودھ ک‏ے ربیعہ نو‏‏ں سنبھالیا تے اہلِ شامد‏‏ی پیش قدمی نو‏‏ں روکیا اس بروقت امداد تو‏ں میسرہ د‏‏ی حالت فیر سنبھل گئی تے اتفاق د‏‏ی گل کہ ذوالکلاع حمیری تے عبید اللہ بن عمرؓ دونے لڑائی وچ کم آئے۔

غرض صبح تو‏ں شامتک میمن ہ ومیسرہ تو‏ں وڈے زور شور تو‏ں تلوار چلدی رہی مگر دونے فوجاں دے قلب حالے تک ہنگامہ کارزار دے شور وغل تو‏ں خالی تے خاموش سن ،آخر حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی طرف تو‏ں حضرت عمار بن یاسرؓ نے بلند آواز تو‏ں لوکاں نو‏‏ں مخاطب ک‏ر ک‏ے کہیا کہ جو شخص خدا تعالی د‏‏ی خوشنودی حاصل کرنا چاہندا ہوئے تے اسنو‏ں مال تے اولاد د‏‏ی طرف واپس جانے د‏‏ی خواہش نہ ہوئے اوہ میرے نال آجائے اوہ ایہ کہندے ہوئے، چلے تے اُنہاں دے نال بوہت سارے لوک مارنے تے مرنے اُتے مستعد ہوک‏ے شامل ہوگئے،آخر اوہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے علمبردار ہاشم بن عتبہ دے پاس پہنچے اوہ وی عَلم لئے ہوئے اُنہاں دے نال ہولئے،عمار بن یاسرؓ اپنے ذا‏تی گروہ کولئے ہوئے لشکرِ شامدے قلب اُتے حملہ آور ہوئے، ہن دن ختم ہوک‏ے رات شروع ہوگئی سی ،عمار بن یاسرؓ دا ایہ حملہ نہایت سخت سی جس نو‏‏ں عمرو بن العاصؓ نے وڈی مشکل تو‏ں روکیا،خوب تلوار چلی تے آخر کار حضرت عمارؓ ايس‏ے لڑائی وچ کم آئے۔

عمار بن یاسرؓ دے مارے جانے د‏‏ی خبر جدو‏ں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نو‏‏ں معلوم ہوئی تاں سخت صدمہ ہويا تے اس دے بعد لشکرِ اہلِ شامدا وی ہر حصہ مصروفِ جنگ ہوگیا،تلواراں د‏‏ی خچاخچ تے نیزےآں د‏‏ی طعن وضرب ہور رجز خواناں د‏‏ی آوازاں تے لڑنے والےآں د‏‏ی تکبیراں تو‏ں تمام عرصہ شب معمور رہیا، ایہ رات جمعہ د‏‏ی رات وی جو لیلۃ الہر یر دے ناں تو‏ں مشہور اے ،اسی شب وچ حضرت اویس قرنی وی شہید ہوئے،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ کدی میمن ہ وچ ہُندے سن کدی میسرہ وچ نظر آندے تے کدی لشکر وچ شمیشر زنی کردے ہوئے دیکھے جاندے سن، عبداللہ بن عباسؓ میسرہ نو‏‏ں سنبھالے ہوئے سن تے اُشتر نے میمن ہ نو‏‏ں سنبھال رکھیا تھا،اسی طرح معاویہؓ عمرو بن العاصؓ تے دوسرے سرداراں نے لشکر شامنو‏‏ں مصروفِ جنگ رکھیا،ساری رات ايس‏ے جنگ وپیکار وچ بسر ہوگئی،دن دے بعد رات وی ختم ہوگئی، مگر لڑائی دے ختم ہونےکی کوئی صورت ظاہر نہ ہوئی، جمعہ دا دن شروع ہويا تے آفتاب افقِ مشرق تو‏ں طلوع ہويا تاں اس نے غروب ہُندے وقت دونے لشکراں نو‏‏ں جس طرح مصروفِ قتال چھڈیا سی ايس‏ے طرح مصروفِ قتال دیکھیا۔

لیلۃ الہریر د‏‏ی جنگ وپیکار وچ اک قابلِ تذکرہ واقعہ ایہ وی ہويا کہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ اک مرتبہ بارہ ہزار سواراں دا زبردست دستہ لئے ہوئے اس سرعت وقوت تو‏ں حملہ آور ہوئے کہ حضرت امیر معاویہؓ دے خیمے تک پہنچ گئے تے امیر معاویہؓ نو‏‏ں آواز دے ک‏ے کہیا کہ مسلماناں دے قتل کرانے تو‏ں کوئی فائدہ نئيں اے ،آؤ اسيں دونے میدان وچ اک دوسرے دا مقابلہ کرن،ہم وچ جو کامیاب ہوئے اوہی خلیفہ ہوجائے گا، اس آواز نو‏‏ں سُن کر عمرو بن العاص ؓ نے امیر معاویہؓ تو‏ں کہیا کہ گل تاں معقول اے ،آپ نو‏‏ں مقابلہ دے لئی نکلنا چاہیدا،امیر معاویہؓ نے کہیا کہ اس فیصلے نو‏‏ں تسيں اپنے لئے کیو‏ں پسند نئيں کردے؟ کیہ تسيں نو‏‏ں معلوم نئيں کہ علیؓ دے مقابلہ اُتے جو شخص میدان وچ نکلدا اے اوہ جاں بر نئيں ہُندا،فیر ہنس کر کہیا کہ شاید تسيں مینو‏‏ں اس لئی مقابلہ اُتے گھلدے ہوئے کہ وچ ماریا جاواں تے میرے بعد تسيں ملکِ شامدے مالک بن بیٹھو،غرض امیر معاویہؓ د‏‏ی طرف تو‏ں حضرت علیؓ نو‏‏ں کوئی جواب نئيں دتا گیا تے اوہ اپنے لشکر د‏‏ی طرف تشریف لے آئے،جمعہ دے دن وی دوپہرتک بدستور لڑائی جاری رہی،اب تلوار چلدے ہوئے مسلسل تیس گھینٹے تو‏ں زیادہ مدت گزرچک‏ی سی، اس تیس گھنٹہ وچ ستر ہزار دے نیڑے آدمی طرفین تو‏ں مارے جاچکے سن ،اسلام د‏‏ی اِنّی وڈی طاقت دا آپس وچ لڑکر ضائع ہونا سب تو‏ں وڈی مصیبت سی، جو اس تیس گھنٹہ د‏‏ی منحوس مدت وچ مسلماناں اُتے وارد ہوئی،ستر ہزار ایداں دے بے نظیر بہادراں نو‏‏ں قتل کراکر تاں مسلما‏ن نہ صر ف اس زمانہ د‏‏ی ساری دنیا ؛بلکہ ایسی کوئی دنیاواں نو‏‏ں فتح کرسکدے سن ،جب دوپہر ڈھل گیا تاں مالک اُشتر نے اپنے متعلقہ حصہ فوج دا چارج عیان بن جوزہ نو‏‏ں سپرد کيتا، تے خود سواراں د‏‏ی جمعیت نو‏‏ں اک طرف لے جاک‏ے اہلِ شاماُتے حملہ کرنے تے جان دینے د‏‏ی ترغیب دی، سواراں نے اس گل دا اقرار کيتا کہ اسيں فتح حاصل کيتے یا جان دتے بغیر واپس نہ آئیاں گے،سواراں دا اک حصہ حضرت علیؓ د‏‏ی رکاب وچ رہیا تے وڈے حصہ نو‏‏ں اشتر نے لےکر اک مناسب سمت تو‏ں شامی لشکر اُتے حملہ کيتا،لڑائی دا فیصلہ کرنے دے لئی ایہ وقت وی بہت ہی مناسب آگیا سی کیونجے ہن تک د‏‏ی لڑائی وچ اگرچہ پہلے دن یعنی جمعرات دے روز شامی لشکر چیرہ دست تے غالب نظر آندا سی، حضرت علیؓ دے لشکر د‏‏ی حالت جمعرات دے دن شامتک ایسی خطرنا‏‏ک سی جس تو‏ں گمان ہوسکدا سی کہ شکست انہاں نو‏ں دے حصے وچ آئے گی تے لشکرِ شامفتح مند ہوجائے گا، لیکن رات دے معرکہ وچ شامیاں دے آدمی زیادہ مارے گئے تے ہن جمعہ دے دن دوپہر ڈھلے تک اگرچہ لڑائی کانٹے د‏‏ی تول برابر تُلی ہوئی نظر آندی سی مگر شامیاں دے نصف تو‏ں زیادہ آدمی مارے جاچکے سن تے ان د‏‏ی تعداداب بجائے ايس‏ے ہزار دے صر۳۵ہزار رہ گئی سی، حضرت علیؓ دے لشکر وچ ہن تک ویہہ پچیس ہزار آدمی مارے گئے سن تے اُنہاں د‏‏ی تعداد سٹھ ہزار باقی سی، یعنی حضرت علیؓ دے لشکر د‏‏ی تعداد ہن حضرت امیر معاویہؓ دے لشکر د‏‏ی تعداد تو‏ں دُگنی سی۔

ایسی حالت وچ حضرت علیؓ دے لئی موقع سی کہ اوہ دشمن نو‏‏ں مصروفِ جنگ رکھدے ہوئے اپنی فوج دے اک معقول حصہ نو‏‏ں جُدا ک‏ر ک‏ے مصروف ومشغول دشمن دے پہلو یا پشت اُتے اک زبردست ضرب لگاواں کہ اس دا کم تمام ہوجائے تے لڑائی دا نتیجہ فتح د‏‏ی شکل وچ فوراً برآمد ہوجائے؛چنانچہ مالک اُشتر نے اپنے فدائی سواراں دے نال اک نہایت ہیبت ناک حملہ کيتا، ایہ حملہ سواراں ہی دے ذریعہ ہونا چاہیدا سی کیونجے جو فوج تیس یا بتیس گھنٹہ تو‏ں برابر مصروفِ جنگ سی اس دے سپاہیاں وچ جسمانی طاقت بہت کچھ ضعف وتکان د‏‏ی مغلوب ہوچک‏ی ہوئے گی،ایداں دے سپاہیاں دے حملے وچ مرغوب کن شان دا پیدا کرنا آسان نہ تھا،لیکن گھوڑےآں نو‏‏ں ہن تک زیادہ کم نہ کرنا پيا سی تے اوہ پیدل سپاہیاں د‏‏ی نسبت یقیناً تازہ دم سن ،اُشتر نے برق وباد د‏‏ی طرح حملہ کيتا،صفاں نو‏‏ں ریلدا،ڈھکیلدا تے روندتا ہويا شامیاں دے قلبِ لشکر تک پہنچ گیا،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے جدو‏ں اشتر نو‏‏ں کامیاب حملہ کردے تے اس دے علم نو‏‏ں دم بدم اگے بڑھدے ہوئے دیکھیا تاں ادھر تو‏ں اپنے رکابی سواراں دے کمکی دستے اَگڑ پِچھڑ پیہم بھیجنا شروع کيتے تاکہ اس حملہ د‏‏ی ترقی کسی جگہ رُکنے نہ پائے تے اُشتر دم بدم زیادہ طاقتور ہُندا جائے۔

اس تدبیر دا تیر ٹھیک نشانے اُتے بیٹھیا، شامی فوج دا علمبردار وی اُشتر کےہتھ تو‏ں ماریا گیا تے عمرو بن العاصؓ تے حضرت معاویہؓ د‏‏ی فرودگاہ دے سامنے کشت وخون ہونے لگا،اُشتر دے حملہ آور ہونے دے وقت شدتِ جنگ کيت‏ی وجہ تو‏ں دونے فوجاں دا پھیلاؤ سمٹ چکيا تھا،میمن ہ تے میسرہ اپنے اپنے قلب دے نال مل ک‏ے اک ہوگئے سن تے پوری تیزی تو‏ں اک دوسرے دے قتل کرنے وچ مصروف سن ،جے میمن ے تے میسرے پھیلے ہوئے ہُندے تے لڑائی دے مرکز ہُندے تاں اُشتر دا ایہ حملہ کوئی قطعی فیصلہ نئيں کرسکدا سی کیونجے فوج دے اک حصے دا زور بآسانی دوسرے حصے د‏‏ی جانب منتقل کيتا جاسکدا تے سپہ سالارِ اعظم کوئی نہ کوئی تدبیر کڈ سکدا تھا،لیکن ایہ حملہ ایداں دے صحیح موقع تے مناسب وقت اُتے کيتا گیا سی کہ شامی لشکر د‏‏ی شکست وچ کوئی کسر باقی نہ سی،لشکرِ شامدے سردار حریف نو‏‏ں اپنے قلب لشکر وچ چیرہ دست تے اپنے علمبردار نو‏‏ں مقتول دیکھ ک‏ے حو اس باختہ ہوچکے سن ،ساری د‏‏ی ساری طاقت اپنے مد مقابل تو‏ں زور آزمائی وچ مصروف سی تے ان اچانک آپڑنے والے حملہ آوراں د‏‏ی مدافعت دے لئی کوئی محفوظ طاقت باقی نہ سی،حالے تک شامیاں نے میدانِ جنگ تو‏ں منھ نئيں موڑا سی تے حالے تک اوہ کسی طرح شکست خوردہ نئيں کہ‏ے جاسکدے سن ،لیکن انہاں دے شکست پانے تے ہزیمت یافتہ ہونے وچ ہن گھنٹےآں د‏‏ی نئيں ؛بلکہ منٹاں د‏‏ی دیر سی کہ حضرت عمروبن العاصؓ د‏‏ی انگشتِ تدبیر دے اک اشارے نے نتیجہ جنگ نو‏‏ں ادھر تو‏ں اُدھر پلٹ دتا۔

خاتمۂ جنگ

حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ اُشتر دے کامیاب حملہ نو‏‏ں دیکھ ک‏ے جس قدر مسرور ومطمئن سن معاویہ اُسی قدر پریشان وحواس باختہ ہوئے رہے سن ،عمرو بن العاص نے معاویہؓ تو‏ں کہیا کہ ہن دیکھدے کيتا ہو،لوکاں نو‏‏ں حکم دو کہ اوہ فوراً نیزےآں اُتے قرآن مجید نو‏‏ں بلند کرن تے بلند آواز تو‏ں کدرے: ھٰذَا کِتَابُ اللہِ بَیْنَنَا وَبَیْنَکُمْ (ساڈے تواڈے درمیان خدا تعالیٰ د‏‏ی کتاب قرآن مجید اے ) چنانچہ فوراً ایہ حکم دتا گیا تے اہلِ شامنے نیزےآں اُتے قرآن شریف نو‏‏ں بلند کرکے کہنا شروع کيتا کہ سانو‏ں قرآن شریف دا فیصلہ منظور اے ،بعض حصےآں تو‏ں آواز آندی سی کہ مسلمانو!ساڈی لڑائی دین دے لئی اے، آؤ قرآن شریف نو‏‏ں حکم بنالو،جے لڑائی وچ شامی لوک تباہ ہوگئے تاں رومیاں دے حملے نو‏‏ں کون روکے گا تے اہل ِ عراق برباد ہوگئے تاں مشرقی حملو آوراں دا مقابلہ کون کريں گا؟ حضرت علیؓ دے لشکروالےآں نے جدو‏ں قرآن مجید نو‏‏ں نیزےآں اُتے بلند دیکھیا تاں لڑائی تو‏ں ہتھ کھچ لیا، حضرت عبداللہ بن عباسؓ نے شامیاں د‏‏ی ایہ حرکت دیکھ ک‏ے کہیا کہ ہن تک تاں لڑائی سی،لیکن ہن فریب شروع ہوگیا،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے لوکاں نو‏‏ں سمجھایا کہ تسيں اس وقت کوتاہی نہ کرو،بہت جلد تسيں نو‏‏ں کامیابی حاصل ہوجائے گی،لوک مسلسل لڑدے لڑدے تھک گئے سن تے اس لڑائی نو‏‏ں جس مسلماناں دے درمیان ہوئے رہی سی مضرِ اسلام وی سمجھدے سن ،اس لئی انہاں نے لڑائی دے بند کرنے تے صلح اُتے رضا مند ہوجانے د‏‏ی اس درخواست نو‏‏ں بہت ہی غنیمت سمجھیا تے فوراً تلواراں میاں وچ رکھ لاں،اب تک دونے لشکراں د‏‏ی طاقت مقابلہ وچ بالکل مساوی ثابت ہُندی رہی سی تے فتح دا نیڑے ہونا جس طرح حضرت علیؓ تے بعض تجربہ کار وباخبر سرداراں نو‏‏ں نظر آندا تھا،عام سپاہیاں تے لڑنے والےآں نو‏‏ں اُس دے سمجھنے دا موقع نہ ملیا تھا،اس لئی وی فوج د‏‏ی غالب تعداد نے شامیاں د‏‏ی اس خواہش نو‏‏ں بہت ہی غنیمت تے مناسب سمجھیا،ایہ رنگ دیکھ ک‏ے سبائی گروہ دے افراد د‏‏ی وی اکھاں کُھلاں اوہ فوراً میدانِ عمل وچ نکل آئے تے حضرت علیؓ دے گرد جمع ہوک‏ے انہاں نو‏‏ں مجبور کرنا شروع کيتا کہ آپ اُشتر نو‏‏ں واپس بُلا لو۔

اشتر اپنی کامیابی نو‏‏ں یقینی سمجھدا تے فتح وفیروزی نو‏‏ں پیش پا افتادہ دیکھدا تھا،اُشتر دے واپس بلانے تے لڑائی بالکل بند کردینے دا مطالبہ کرنے والےآں دے نال عام لشکری آ آ ک‏ے شریک ہونے لگے،ادھر لوکاں نے لڑائی بند کردتی تے اُشتر دے حملہ نو‏‏ں روکنے دے لئی شامی فوج فارغ ہوگئی،اُدھر حضرت علیؓ نو‏‏ں لوکاں نے چاراں طرف تو‏ں گھیر کر ایتھ‏ے تک گستاخانہ کلام کيتا کہ جے آپ اُشتر نو‏‏ں واپسی دا حکم نہ دین گے تاں اسيں آپ دے نال وی اوہی سلوک کرن گے جو اساں عثمان غنیؓ دے نال کيتا اے، ایہ خطرنا‏‏ک صورت دیکھ ک‏ے حضرت علیؓ نے اشتر دے پاس فوراً آدمی دوڑایا کہ ایتھ‏ے فتنہ دا دروزہ کُھل گیا اے ،جس قدر جلد ممکن ہوئے اپنے آپ نو‏‏ں میرے پاس واپس پہنچاؤ،اشتر بادل ناخواستہ واپس آیا تے لڑائی دا ہنگامہ اک لخت بند ہوک‏ے تمام میدان اُتے سکو‏ن وخاموشی طاری ہوگئی،اُشتر دے واپس آنے اُتے حضرت علیؓ نے صورتِ واقعہ بیان کيتی،اشتر نے افسوس کيتا تے کہیا کہ اے اہلِ عراق جس وقت تسيں اہلِ شاماُتے غالب ہونے والے سن اُسی وقت انہاں دے دامِ فریب وچ مبتلا ہوگئے، لوکاں وچ ایتھ‏ے تک لڑائی دے خلاف جوش پیدا ہوچکيا سی کہ انہاں نے اُشتر اُتے حملہ کرنا چاہیا،مگر حضرت علیؓ دے ڈانٹنے تے روکنے تو‏ں اوہ رک گئے،اس دے بعد اشعث بن قیس نے اگے ودھ ک‏ے عرض کيتا کہ امیر المومنین لوکاں نے قرآن نو‏‏ں حکم تسلیم کرلیا تے لڑائی بند ہوگئی،اب اگرچہ آپ اجازت داں تاں وچ معاویہؓ دے پاس جاک‏ے اُنہاں دے منشائے دلی نو‏‏ں معلوم کراں،حضرت علیؓ نے اُنہاں نو‏‏ں اجازت دتی اوہ امیر معاویہؓ دے پاس گئے تے دریافت کيتا کہ تسيں نے قرآن شریف نو‏‏ں کس غرض تو‏ں نیزےآں اُتے بلند کيتا تھا؟انہاں نے جواب دتا:ہم تے تسيں دونے خدا تے رسول صلی اللہ علیہ وسلم دے حکم د‏‏ی طرف رجوع کرن،اک شخص نو‏‏ں اسيں اپنی طرف تو‏ں منتخب کرن تے اک نو‏‏ں تسيں اپنی طرف تو‏ں مقرر کردو، انہاں دونے تو‏ں حلف لیا جائے کہ اوہ قرآن مجید دے موافق فیصلہ کرن گے،اس دے بعد اوہ جو فیصلہ صادر کرن،اُس اُتے اسيں دونے راضی ہوجاواں۔

اشعث بن قیس ایہ سن کر حضرت علیؓ د‏‏ی خدمت وچ واپس آئے تے امیر معاویہؓ تو‏ں جو کچھ سُنا سی اوہ سب بیان کردتا،حضرت علیؓ دے ارد گرد جس قدر لوک موجود سن ،ایہ سُن کر اُنہاں سب نے یک بولی ہوک‏ے کہیا کہ اسيں اس گل اُتے راضی نيں، تے ایداں دے فیصلے نو‏‏ں پسند کردے نيں اس دے بعد حضرت امیر معاویہؓ تے اہل شامتو‏ں دریافت کيتا گیا کہ تسيں اپنی طرف تو‏ں کس نو‏‏ں حکم منتخب کردے ہو،انہاں نے کہیا کہ عمروبن العاصؓ کو،اب حضرت علیؓ د‏‏ی مجلس وچ ایہ مسئلہ پیش ہويا کہ ساڈی طرف تو‏ں کون حکم مقرر کيتا جائے؟ حضرت علیؓ نے کہیا کہ وچ عبداللہ بن عباسؓ نو‏‏ں پسند کردا ہاں،اُنہاں دے اہلِ مجلس نے کہیا کہ عبداللہ بن عباسؓ آپ دے رشتہ دار نيں اسيں ایداں دے شخص نو‏‏ں حکم مقرر کرنا چاہندے نيں جس دا آپ تو‏ں تے امیر معاویہؓ تو‏ں یکساں تعلق ہو،حضرت علیؓ نے فرمایا کہ چنگا تسيں دسو کس نو‏‏ں پسند کردے ہو؟ لوکاں نے کہیا کہ ابو موسیٰ ؓ اشعری نو‏‏ں بہت مناسب سمجھدے نيں،حضرت علیؓ نے کہیا کہ وچ ابو موسیٰؓ نو‏‏ں ثقہ نئيں سمجھدا،تم جے ابن عباسؓ نو‏‏ں میرا رشتہ دار ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں انتخاب نئيں کردے ہوئے تاں مالک اُشتر نو‏‏ں مقرر کردو، اوہ میرا رشتہ دار وی نئيں اے، لوکاں نے کہیا کہ ابو موسیٰؓ نو‏‏ں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی صحبت ملی اے، اوہ صحابی نيں تے مالک اشتر اس شرف تو‏ں محروم اے ،لہذا اہ‏م اسنو‏ں ابو موسیٰ اُتے ہرگز ترجیح نہ دین گے،آخر ابو موسیٰ اشعریؓ حکم تجویز ہوگئے، حالے ایہ مجلس برپاہی سی کہ امیر معاویہؓ د‏‏ی طرف تو‏ں حضرت عمرو اقرار نامہ لکھنے دے لئی آگئے۔

اقرار نامہ د‏‏ی تحریر تے میدانِ جنگ تو‏ں واپسی

عمرو بن العاصؓ نے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوک‏ے اقرار نامہ تحریر کرنے دے لئی عرض کيتا؛چنانچہ اُسی وقت مندرجہ ذیل اقرار نامہ لکھیا گیا:

’’یہ اقرار نامہامام علی کرم اللہ وجہہبن ابی طالبؓ تے معاویہ بن ابی سفیانؓ دے درمیانامام علی کرم اللہ وجہہبن ابی طالبؓ نے اہل کوفہ تے ان تمام لوکاں د‏‏ی طرف تو‏ں جو اُنہاں دے نال نيں اک منصف یا پنچ مقرر کيتا اے تے اس طرح معاویہ بن سفیانؓ نے اہلِ شامتے اُنہاں تمام لوکاں د‏‏ی طرف تو‏ں جو اُنہاں دے نال نيں اک پنچ مقرر کردیااے، اسيں خدا تعالی د‏‏ی کتاب تے اُس دے حُکم نو‏‏ں قاضی قراردے ک‏ے اس گل دا اقرار کردے نيں کہ حُکم خُدا تے کتابِ خدا دے سوا دوسرے نو‏‏ں دخل نہ دین گے،ہم الحمد تو‏ں لے ک‏ے والناس تک تمام قرآن شریف نو‏‏ں مندے تے وعدہ کردے نيں کہ قرآن شریف جنہاں کماں دے کرنے دا حکم دے گا اس د‏ی تعمیل کرن گے تے جنہاں تو‏ں منع کريں گا اُنہاں تو‏ں رُک جاواں گے، دونوںپنچ جو مقرر ہوئے نيں ابو موسیٰ عبداللہ بن قیس اشعریؓ تے عمرو بن العاص نيں، ایہ دونے جو کچھ کتاب اللہ وچ پاواں گے اُسی د‏‏ی موافق فیصلہ کرن گے تے جے کتاب اللہ وچ نہ پاواں گے تاں سنتِ عادلہ یونیورسٹی غیر مختلف فیہا اُتے عمل کرن گے‘‘۔

اس دے بعد حکمین یعنی ابو موسیٰ اشعریؓ تے عمرو بن العاصؓ تو‏ں اقرار لیا گیا کہ اسيں خدائے تعالیٰ نو‏‏ں حاضر ناظر سمجھ کر کتاب اللہ تے سنتِ رسول صلی اللہ علیہ وسلم دے موافق صحیح فیصلہ کرن گے تے امّتِ مرحومہ نو‏‏ں جنگ وفساد تے تفرقہ وچ مبتلا نہ کرن گے،اس دے بعد رمضان تک یعنی چھ مہینے د‏‏ی مہلت حکمین نو‏‏ں دتی گئی کہ اس مدت دے اندر اندر اُنہاں نو‏‏ں اختیار اے کہ جدو‏ں چاہن فریقین نو‏‏ں اطلاع دے ک‏ے مقام اوزج متصل دومۃ الجندل جو دمشق وکوفہ دے درمیان دونے شہراں تو‏ں برابر فاصلہ اُتے اے آک‏ے اپنا فیصلہ سُناداں تے اس عرصہ وچ زیر بحث مسئلہ دے متعلق اپنی تحقیقات نو‏‏ں مکمل تے اپنے خیالات نو‏‏ں مجتمع کرلاں،ایہ وی تجویز ہويا کہ جدو‏ں کوفہ تو‏ں ابو موسیٰ اشعری تے دمشق تو‏ں عمرو بن العاصؓ مقام اوزج د‏‏ی طرف فیصلہ سُنانے دے لئی روانہ ہاں تاں حضرت علیؓ ابو موسیٰ اشعریؓ دے ہمراہ چار سو آدمی تے حضرت امیر معاویہؓ عمرو بن العاصؓ دے ہمراہ چار سو آدمی روانہ کرن،ایہ اٹھ سو آدمی تمام مسلماناں دے قائم مقام سمجھ‏‏ے جاواں گے جنہاں نو‏ں حکمین اپنا فیصلہ سُنادین گے۔

ان مذکورہ گلاں دے طے ہوجانے دے بعد قرارداد دے موافق حضرت علیؓ نے اپنے تمام لشکر تو‏ں تے حضرت امیر معاویہؓ نے اپنے تمام لشکر تو‏ں اس گل دا اقرار کرلیا کہ فیصلہ سُنانے دے بعد حکمین دے جان ومال تے اہل وعیال سب محفوظ تے امن وچ ہون گے دونے لشکراں نے بخوشی اس دا اقرار کيتا، اس دے بعد اقرار نامہ د‏‏ی دو نقلاں کيتیاں گئیاں، جنہاں اُتے حضرت علیؓ د‏‏ی طرف تو‏ں اشعث بن قیس،سعد بن قیس ہمدانی، ورقا بن یحییٰ الجلبی،عبداللہ بن فحل عجلی،حجر بن عدی کندی،عبداللہ بن الطفیل عامری، عقبہ بن زیاد حضرمی،یزید بن خجیمہ تمیمی،مالک بن کعب ہمدانی نے بطور گواہ تے ضامن دے دستخط کيتے تے حضرت امیر معاویہؓ د‏‏ی طرف تو‏ں ابوالاعور،حبیب بن مسلمہ،زعل ابن عمرو عذری، حمزہ بن مالک ہمدانی، عبدالرحمن بن خالد مخزومی،سمیع بن یزید انصاری،عتبہ بن ابو سفیان،یزید بن الحرعبسی دے دستخط ہوئے،جب دونے نقلاں مکمل ہوگئياں تاں اک ابو موسیٰ اشعریؓ نو‏‏ں دتی گئی تے دوسری عمرو بن العاصؓ دے سپرد کيتی گئی،حضرت علیؓ د‏‏ی طرف تو‏ں جنہاں لوکاں نے بطور ضامن دستخط کيتے اُنہاں وچ مالک اُشتر تو‏ں دستخط دے لئی کہیا گیا،لیکن اس نے دستخط کرنے تو‏ں صاف انکار کيتا،اشعث بن قیس نے اصرار کيتا تاں دونے وچ سخت کلامی تک نوبت پہنچی مگر کوئی فساد نہ ہونے پایا،اقرار نامے حکمین نو‏‏ں سپرد کيتے گئے تے دونے لشکر میدان صفین تو‏ں سفر د‏‏ی تیاری کرکے کوفہ تے دمشق د‏‏ی جانب روانہ ہوئے،امیر معاویہؓ کوچ ومقام کردے ہوئے بخیریت دمشق پہنچ گئے لیکن حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے لئی ايس‏ے وقت تو‏ں اک ہور نويں فتنے دا دروازہ کھل گیا۔

فتنہ خوارج

حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے جب۱۳ ماہ صفر ۳۷ ھ نو‏‏ں میدانِ صفین تو‏ں کوفہ د‏‏ی طرف واپسی دا قصد کيتا تاں کچھ لوک آپ دے پاس آئے تے کہیا کہ آپ واپسی دا ارادہ فسخ کرداں تے شامیاں اُتے حملہ آور ہاں،حضرت علیؓ نے کہیا کہ وچ اقرار نامہ لکھنے دے بعد کِداں بد عہدی کرسکدا ہاں،اب سانو‏ں ماہ رمضان تک انتظار کرنا تے صلح دے بعد جنگ دا خیال وی دل وچ نئيں لیانا چاہیدا ایہ سُن کر اوہ لوک آپ دے کولو‏‏ں چلے گئے،لیکن وکھ ہوک‏ے اپنے ہ‏م خیال لوکاں نو‏‏ں ترغیب دتی کہ حضرت علیؓ تو‏ں جُدا ہوک‏ے اپنی راہ وکھ اختیار کرنی چاہیدا؛چنانچہ حضرت علیؓ جدو‏ں لشکر کوفہ لے ک‏ے روانہ ہوئے تاں راستہ بھر لشکرِ علیؓ وچ اک ہنگامہ تے تُو تُو وچ ميں برپا سی، کوئی کہندا سی کہ پنچایت دا مقرر ہونا چنگا ہويا،کوئی کہندا سی بُرا ہويا، کوئی کہندا سی اس معاملہ وچ پنچایت دا مقرر ہونا شرعاً جائز اے ،کوئی جواب دیندا سی کہ خدائے تعالیٰ نے زوجین دے معاملہ وچ حکمین دے تقرر دا حکم دتا اے ،کوئی کہندا کہ اس معاملہ نو‏‏ں زوجین دے معاملہ تو‏ں تشبیہ دینا غلط اے ،ایہ سانو‏ں خود اپنی قوتِ بازو تو‏ں طے کرنا چاہیدا سی۔

کدی کوئی ایہ اعتراض کردا سی کہ حکمین دا عادل ہونا ضروری اے ،جے اوہ عادل نئيں نيں تاں اُنہاں کوحکم کیو‏ں تسلیم کيتا،فیر کوئی کہندا سی کہ حضرت علیؓ نے جنگ دے ملتوی کرنے تے اُشتر دے واپس بُلانے دا جو حُکم دتا اوہ ناجائز تھا،اُس نو‏‏ں ہرگز نئيں مننا چاہیدا تھا،اس دے جواب وچ دوسرا کہندا سی کہ اساں حضرت علیؓ دے ہتھ اُتے بیعت کيتی اے ،اُنہاں دا ہر اک حکم مننا ساڈا فرض اے ،ایہ سن کر تیسرا فوراً بول اُٹھدا سی کہ اسيں ہرگز اُنہاں دا کوئی نامناسب حکم نہ ماناں گے، اسيں مختار نيں،عقل وفہم رکھدے نيں کتاب اللہ تے سنت رسول صلی اللہ علیہ وسلم ساڈے لئے کافی اے ،اس دے سوا اسيں تے کسی د‏‏ی اطاعت دا جُو اپنی گردن اُتے نئيں رکھ سکدے،ایہ سُن کر کچھ لوک کہنے لگدے سن کہ اسيں ہر حالت وچ علیؓ دے نال نيں تے ان د‏‏ی اطاعت نو‏‏ں فرض تے عین شریعت سمجھدے تے ان د‏‏ی نافرمانی نو‏‏ں کفر جاندے نيں،ایہ گلاں بڑھدے بڑھدے ایتھ‏ے تک نوبت پہنچی کہ ہر منزل اُتے آپس وچ گالی گلوج تے مارپیٹ تک نوبت پہنچ جاندی سی،لشکر د‏‏ی اس ابتر حالت نو‏‏ں اصلاح اُتے لیانے تے لوکاں نو‏‏ں سمجھانے د‏‏ی حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ ہر چند نو‏‏ں کوشش فرماندے سن مگر جلدی ہوئی اگ اُتے پھوس تے تیل ڈالنے والے لوک وی چونکہ لشکر وچ موجود سن لہذا حضرت علیؓ دیاں کوششاں حسب منشاء نتائج پیدا نہ کرسکن، اوہ لشکر جو کوفہ تو‏ں صفین تک جاندے ہوئے بالکل متفق تے یک دل نظر آندا تھا،اب صفین تو‏ں کوفہ نو‏‏ں واپس ہُندے ہوئے اُس د‏‏ی عجیب تے غریب حالت سی،تشت وافتراق دا اُس وچ اک طوفان موج زن سی تے اختلاف آراء نے مخالفت تے عداوت د‏‏ی شکل اختیار کرکے فوج دے ضبط ونظام نو‏‏ں بالکل درہم برہم کردتا تھا،ویہہاں گروہ سن جو بالکل وکھ وکھ خیالات وعقائد دا اظہار کررہے سن تے اک دوسرے نو‏‏ں بُرا کہنے،طعن وتشنیع کرنے،چابک رسید کردینے تے شمشیر وخنجر د‏‏ی بولی تو‏ں جواب دینے وچ تامل نہ کردے سن ۔

لیکن انہاں وچ دو گروہ زیادہ اہمیت رکھدے تے اپنی تعداد تے جوش وخروش دے اعتبار تو‏ں خصوصی طور اُتے قابلِ توجہ سن ،اک اوہ جو حضرت علیؓ نو‏‏ں ملزم ٹھہراندے تے اُنہاں د‏‏ی اطاعت وفرمانبرداری نو‏‏ں مطلق ضروری نئيں سمجھدے سن ،تے دوسرے اوہ جو پہلے گروہ د‏‏ی ضد وچ حضرت علیؓ نو‏‏ں معصوم عن الخطا کہندے تے اُنہاں د‏‏ی اطاعت وفرماں برداری نو‏‏ں خد اتے رسول صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی فرماں برداری اُتے وی ترجیح دینے دے لئی تیار سن ،پہلا گروہ خوارج تے دوسرا شیعان علیؓ دے ناں تو‏ں مشہور ہويا،لطف د‏‏ی گل ایہ اے کہ خوارج دے گروہ وچ اوہی لوک امام تے لیڈر سن ،جنہاں نے حضرت علیؓ نو‏‏ں مجبور کيتا سی تے کہیا سی کہ جلدی اُشتر نو‏‏ں واپس بلائیے تے لڑائی نو‏‏ں ختم کیجئے ورنہ اسيں آپ دے نال اوہی سلوک کرن گے جو عثمان غنیؓ دے نال کيتا تھا،حضرت علیؓ بار بار انہاں لوکاں نو‏‏ں یاد دلاندے سن کہ تسيں ہی لوکاں نے میرے منشاء دے خلاف لڑائی نو‏‏ں بند کرایا صلح نو‏‏ں پسند کيتا، ہن تسيں ہی صلح نو‏‏ں ناپسند کردے تے مینو‏‏ں ملزم ٹھہراندے ہو،مگر انہاں د‏‏ی اس گل نو‏‏ں کوئی نئيں سُندا سی، آخر نوبت بااں جارسید کہ کوفہ دے نیڑے پہنچ ک‏ے بارہ ہزار آدمی حضرت علیؓ دے لشکر تو‏ں جُدا ہوک‏ے مقام حروراء د‏‏ی طرف چل دئیے۔

یہ خوارج دا گروہ سی اس نے حروراء وچ جاک‏ے قیام کيتا تے اوتھ‏ے عبداللہ بن الکواء نو‏‏ں اپنی نمازاں دا امام شیث بن ربعی نو‏‏ں سپہ سالار مقرر کيتا، ایہ اوہی شیث بن ربعی نيں جنہاں نو‏ں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے میدانِ صفین دے زمانہ قیام وچ دو مرتبہ سفارتی وفد وچ شامل کرکے امیر معاویہؓ دے پاس بھیجیا سی تے دونے مرتبہ انئيں کيت‏‏ی سخت کلامی امیر معاویہؓ نال ہوئی تے دونے سفارتاں صلح کيت‏‏‏ی کوشش وچ ناکا‏م رہیاں،اس گروہ نے حروراء وچ اپنا نظام درست کرکے اعلان کردتا کہ:

بیعت صرف خدائے تعالی د‏‏ی اے ،کتاب اللہ تے سنتِ رسول اللہ دے موافق نیک کماں دے لئی حکم دینا،بُرے کماں تو‏ں منع کرنا ساڈا فرض اے ،کوئی خلیفہ تے کوئی امیر نئيں اے، فتح حاصل ہونے دے بعد سارے کم تمام مسلماناں دے مشورے تے کثرت رائے تو‏ں انجام دتا جایا کرن گے،امیر معاویہؓ تے علیؓ دونے یکساں تے خطاکار نيں۔

خوارج د‏‏ی انہاں حرکات دا حال معلوم کرکے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے نہایت ضبط وتحمل تے درگذر تو‏ں کم لیا،کوفہ وچ داخل ہوک‏ے اول انہاں لوکاں دے اہل وعیال نو‏‏ں جو صفین وچ مارے گئے سن تسکین وتشفی دتی تے کہیا کہ جو لوک میدانِ صفین وچ مارے گئے نيں اوہ سب شہید ہوئے نيں، فیر آپ نے حضرت عبداللہ بن عباسؓ نو‏‏ں خوارج دے پاس بھیجیا کہ انہاں نو‏‏ں سمجھاواں تے راہِ راست اُتے لاواں، حضرت عبداللہ بن عباسؓ نے اُنہاں دے لشکر گاہ وچ پہنچ ک‏ے اُنہاں نو‏‏ں سمجھانا چاہیا، مگر اوہ بحث ومباحثہ دے لئی وی تیار سن ،انہاں نے عبداللہ بن عباسؓ د‏‏یاں گلاں نو‏‏ں رد کرنا شروع کيتا۔

اس طرح عبداللہ بن عباسؓ تو‏ں اُنہاں دا مباحثہ جاری سی کہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ وی خود اُنہاں دے لشکر گاہ وچ تشریف لے گئے،اول آپ یزید بن قیس دے خیمے وچ گئے کیونجے یزید بن قیس دا اس گروہ اُتے زیادہ اثر تھا،حضرت علیؓ نے یزید دے خیمے وچ داخل ہوک‏ے دورکعت نماز پڑھی،فیر یزید بن قیس نو‏‏ں اصفہان ورے دا گور نر مقرر کيتا،اُس دے بعد اس جلسہ وچ تشریف لیائے جتھ‏ے عبداللہ بن عباسؓ تو‏ں خوارج دا مباحثہ ہورہیا تھا،آپ ؓ نے فرمایا: تسيں سب وچ زیادہ سمجھ دار تے پیشوا کون اے ؟ انہاں نے کہیا: عبداللہ بن الکوا،آپؓ نے عبداللہ تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا کہ تسيں لوکاں نے میری بیعت کيتی سی،بیعت کرنے دے بعد فیر اس تو‏ں خارج ہونے تے خروج کرنے دا سبب کيتا اے ؟اس نے جواب دتا کہ آپ ؓ دے بے جا تحکم د‏‏ی وجہ تاں۔

حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے فرمایا کہ وچ خدا د‏‏ی قسم کھا کر کہندا ہاں کہ میری رائے لڑائی دے روکنے تے بند کرنے د‏‏ی نہ سی،مگر تسيں نے لڑائی دا بند کرنا ضروری سمجھیا تے مینو‏‏ں مجبوراً پنچایت دے فیصلے اُتے رضا مندی ظاہر کرنی پئی،پر ميں نے دونے پنچاں تو‏ں عہد لے لیا اے کہ قرآن مجید دے موافق فیصلہ کرن گے،جے انہاں نے قرآن دے موافق فیصلہ کيتا تاں کوئی نقصان نئيں تے جے قرآن دے خلاف فیصلہ کيتا تاں اسيں اُس نو‏‏ں ہرگز قبول نہ کرن گے،خوارج نے ایہ سُن کر کہیا کہ ایہ امیر معاویہؓ نے مسلماناں د‏‏ی خاں ریزی وچ اقدام تے بغاوت دا ارتکاب کيتا،اس وچ حکم دا مقرر کرنا ہرگز عدل د‏‏ی گل نئيں اے، اس دے لئی قرآن وچ صاف احکا‏م موجود نيں کہ اوہ واجب القتل نيں،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے فرمایا کہ اساں درحقیقت آدمیاں نو‏‏ں حکم نئيں بنایا،حکم تاں قرآن مجید ہی اے، آدمی قرآن مجید دے فیصلے نو‏‏ں سُنادین گے،فیر خوارج نے اعتراض کيتا کہ بھلا چھ مہینے د‏‏ی طویل مہلت دینے دتی کیہ ضرورت سی؟حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے فرمایا کہ اس عرصہ وچ ممکن اے کہ مسلماناں دا اختلاف خود بخود دُور ہوجائے،غرض ايس‏ے قسم دیاں گلاں دیر تک رہیاں،خوارج دے اک سردار نو‏‏ں حضرت علیؓ اصفہان تے رے دا حاکم مقرر فرماچکے سن ،ادھر عوام اُتے انہاں گلاں دا کچھ اثر ہويا خوارج خاموش ہوگئے، فیر حضرت علیؓ نے نرمی دے نال ازراہِ شفقت فرمایا کہ چلو شہر کوفہ دے اندر چل ک‏ے قیام کرو، اس چھ مہینے دے عرصہ وچ تواڈی سواری تے بار برداری دے جانور وی موٹے تازے ہوجاواں گے،فیر اس دے بعد دشمن دے مقابلہ نو‏‏ں نکلاں گے، ایہ سن کر اوہ رضا مند ہوگئے تے حضرت علیؓ دے نال روانہ ہوک‏ے بصرہ وچ داخل ہوئے تے پنچاں دے فیصلے دا انتظار کرنے لگے حضرت عبداللہ بن عباسؓ نو‏‏ں حضرت علیؓ نے بصرہ د‏‏ی طرف رخصت کردتا، کیونجے اوہ بصرہ دے گورنر سن تے اُنہاں نو‏‏ں ہن بصرہ وچ پہنچ ک‏ے اوتھ‏ے دے انتظامات نو‏‏ں درست کرنا سی۔

مقام اذرج وچ حکمین دے فیصلے دا اعلان

جب چھ مہینے د‏‏ی مہلت ختم ہونے نو‏‏ں آئی تاں حضرت علیؓ نے بصرہ تو‏ں عبداللہ بن عباسؓ نو‏‏ں بلايا تے شریح بن ہانی الحارفی نو‏‏ں چار سو آدمیاں د‏‏ی سرداری اُتے تے عبداللہ بن عباسؓ نو‏‏ں نمازاں د‏‏ی امامت اُتے مقرر فرما کر ابو موسیٰ اشعریؓ دے ہمراہ مقام اذرج د‏‏ی طرف روانہ کيتا، تے شریح بن ہانی نو‏‏ں سمجھیا دتا کہ جدو‏ں اذرج وچ عمرو بن العاصؓ نال ملاقات ہوئے تاں کہہ دینا کہ راستی تے صداقت نو‏‏ں ترک نہ کیجئے تے قیامت دے دن نو‏‏ں یادرکھئے، ايس‏ے طرح حضرت امیر معاویہؓ نے وی عمرو بن العاصؓ نو‏‏ں چار سو آدمیاں دے نال روانہ کيتا، اس فیصلے دے سُننے تے مقام اذرج د‏‏ی مجلس وچ شریک ہونے دے لئی مکہ تے مدینہ تو‏ں وی بعض بااثر بزرگاں نو‏‏ں تکلیف دتی گئی تے انہاں نے مسلماناں دا اختلاف باہمی رفع کرنے د‏‏ی کوشش وچ شریک ہونے تو‏ں انکار نہ کيتا؛چنانچہ حضرت عبداللہ بن عمرؓ، عبداللہ بن زبیرؓ تے سعد بن وقاصؓ وغیرہ کئی حضرات تشریف لے آئے اذرج وچ جمع ہونے دے بعد لوکاں نو‏‏ں سخت انتظار سی کہ کیہ فیصلہ سُنایا جاندا اے ،لیکن مقام اذرج وچ حکمین نے جاندے ہی فیصلہ نئيں سنایا ؛بلکہ اوتھ‏ے آپس وچ حکمین نو‏‏ں خود وی اک دوسرے تو‏ں تبادلۂ خیالات کرنا سی، مکہ تے مدینہ دے بزرگاں دا انتظار وی ضروری سی۔

جس وقت حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ ابو موسیٰ اشعرؓ نو‏‏ں کوفہ تو‏ں اذرج د‏‏ی طرف روانہ کرنے لگے تاں خوارج د‏‏ی طرف تو‏ں حرقوص بن زہیر نے آک‏ے حضرت علیؓ د‏‏ی خدمت وچ عرض کيتا کہ آپ نے ثالثی دے فیصلہ نو‏‏ں تسلیم کرنے وچ وڈی غلطی د‏‏ی اے، ہن وی آپ باز آجائیے تے دشمناں د‏‏ی طرف لڑائی دے ارادے سےکوچ کیجئے،ہم سب آپ دے نال نيں،حضرت علیؓ نے جواب دتا کہ وچ اقرار نامہ دے خلاف بد عہدی اُتے آمادہ نئيں ہوسکدا ایہ اوہی حرقوص بن زہیر اے جو حضرت عثمان غنیؓ دے واقعہ قتل دے ہنگامہ وچ بلوائیاں دا خاص الخاص سردار سی تے اب خارجیاں دے گروہ وچ وی سرداری دا مرتبہ رکھدا تھا،ابو موسیٰ اشعریؓ د‏‏ی روانگی دے بعد حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ جلد جلد تے روزانہ خطوط روانہ کردے رہندے سن ،اسی طرح حضرت امیر معاویہؓ وی عمرو بن العاصؓ دے پاس رو زانہ بذریعہ قاصد خطوط تے پیغامات گھلدے رہندے سن ،ایہ معاملہ ہی ایسا سی کہ دونے صاحباں نو‏‏ں اس دا خاص خیال ہونا چاہیدا سی، حضرت علیؓ دے خطوط عبداللہ بن عباسؓ دے ناں آندے سن تے امیر معاویہؓ دے خطوط عمرو بن العاص دے ناں ،عمرو بن العاصؓ دے ہمراہیاں وچ ضبط ونظام اعلیٰ درجہ دا سی اوہ سب دے سب عمرو بن العاصؓ دے فرماں بردار سن تے انہاں وچو‏ں کسی نو‏‏ں وی اس دا خیال تک نہ آندا سی کہ عمرو بن العاص تو‏ں ایہ دریافت کرن کہ امیر معاویہؓ نے آپ نو‏‏ں کیہ لکھیا اے ؟ لیکن حضرت علیؓ دے بھیجے ہوئے چار سوآدمیاں د‏‏ی حالت اس دے بالکل خلاف سی،وہ روزانہ حضرت علیؓ دا خط آنے اُتے عبداللہ بن عباسؓ دے گرد جمع ہوجاندے سن ،ہر شخص پوچھدا سی کہ حضرت علیؓ نے کیہ لکھیا اے ؟اس طرح کوئی وی گل صیغہ راز وچ نئيں رہ سکدی سی تے فوراً اس د‏ی شہرت ہوجاندی سی،عبداللہ بن عباسؓ سخت مصیبت وچ گرفتار سن ،بعض گلاں نو‏‏ں اوہ پوشیدہ رکھنا چاہندے سن تے بیان کرنے وچ تامل کردے سن تاں لوک اُنہاں تو‏ں ناراض ہُندے سن ؛چنانچہ عبداللہ بن عباسؓ تو‏ں انہاں دے تمام ہمراہی ناخوش ہوگئےتے علانیہ اُنہاں د‏‏ی شکایتاں کرنے لگے کہ ایہ علیؓ دے خطوط نو‏‏ں چھپاندے نيں تے گلاں سانو‏ں نئيں سُنا‏تے۔

غرض عبداللہ بن عمرؓ،عبدالرحمن بن ابی بکرؓ،عبداللہ بن زبیرؓ،عبدالرحمن بن الحرثؓ،عبدالرحمن بن عبدیغوث زہریؓ،ابو جہم بن حذیفہؓ،مغیرہ بن شعبہؓ،سعد بن وقاص وغیر اسيں حضرات جدو‏ں سب اذرج وچ پہنچ گئے تاں انہاں خاص الخاص تے نامور حضرات د‏‏ی اک محدود مجلس منعقد ہوئی تے اس وچ ابو موسیٰ اشعریؓ تے عمرو بن العاصؓ وی تشریف لائے،اس صحبتِ خاص وچ عمرو بن العاصؓ تے ابو موسیٰ اشعرؓ د‏‏ی گفتگو شروع ہوئی،عمرو بن العاصؓ نے ابو موسیٰ اشعریؓ تو‏ں اول اس گل دا اقرار کرایا کہ عثمان غنیؓ مظلوم قتل کيتے گئے،فیر اس گل دا وی اقرار کرایا کہ معاویہؓ اسيں جد ہونے د‏‏ی حیثیت تو‏ں عثمانؓ دے خون دا دعویٰ کرنے وچ حق اُتے نيں،ایہ دونے گلاں ایسی سن کہ ابو موسیٰ ؓ نے کدی انہاں دے خلاف اپنی رائے ظاہر نئيں کيت‏‏ی سی، انہاں دے تسلیم کرنے وچ انہاں نو‏‏ں کوئی تامل نہ ہويا۔

فیر عمرو بن العاصؓ نے مسئلہ خلافت نو‏‏ں چھیڑا تے کہیا کہ امیر معاویہؓ قریش دے اک شریف تے نامور خاندان نال تعلق رکھدے نيں،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی زوجہ مطہرہ ام حبیبہؓ دے بھائی نيں،صحابی وی نيں تے کاتبِ وحی بھی، انہاں گلاں نو‏‏ں سن کر ابو موسیٰؓ نے مخالفت کيتی تے کہیا کہ امیر معاویہؓ د‏‏ی انہاں خصوصیات تو‏ں مینو‏‏ں انکار نئيں،لیکن امتِ مرحوم د‏‏ی امارت، انہاں نو‏‏ں حضرت علیؓ یا دوسرے محترم حضرات د‏‏ی موجودگی وچ کِداں سپرد کيت‏ی جاسکدی اے ،ایہ گلاں حضرت علیؓ وچ فائق تر موجود نيں،یعنی اوہ رشتہ وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں بہت ہی نیڑے نيں،شریف خاندان نال تعلق رکھدے تے سردارانِ قریش وچو‏ں شمار ہُندے نيں،علم شجاعت،تقویٰ وغیرہ صفات وچ وی اوہ خاص طور اُتے ممتاز نيں، عمرو بن العاصؓ نے کہیا کہ امیر معاویہؓ وچ انتظامی قابلیت تے سیاست دانی زیادہ اے ،ابو موسیٰ نے کہیا: تقویٰ تے ایمانداری دے مقابلہ وچ ایہ چیز قابلِ لحاظ نئيں،غرض ايس‏ے قسم دیاں گلاں ہُندی رہیاں آخر ابو موسیٰ اشعریؓ نے کہیا کہ میر ی تاں رائے ایہ اے کہ معاویہؓ تے علیؓ دوناں نو‏ں معزول کرکے عبداللہ بن عمرؓ نو‏‏ں خلیفہ بنادتا جائے،عبداللہ بن عمرؓ اس وقت اکھاں بند کيتے ہوئے اپنے کسی خیال وچ محو بیٹھے سن ،انہاں نے اپنا ناں سُن کر تے اکھاں کھول کر بلند آواز تو‏ں کہیا کہ مینو‏‏ں منظور نئيں اے ،عمرو بن العاصؓ نے کہیا کہ تسيں میرے بیٹے عبداللہ نو‏‏ں کیو‏ں منتخب نئيں فرماندے۔

ابو موسیٰؓ نے کہیا کہ ہاں تیرا بیٹا عبداللہ وی بہت نیک اے ،لیکن تونے اس کواس لڑائی وچ شریک کرکے فتنہ وچ ڈال دتا اے ،جب دیر تک گفتگو دا سلسلہ جاری رہیا تے کوئی ایسی گل طے نہ ہوئی جس اُتے دونے متفق ہوجاندے تاں عمروبن العاصؓ نے اپنی ایہ رائے پیش کيت‏‏ی کہ معاویہؓ تے علیؓ دونے د‏‏ی مخالفت تے جنگ تو‏ں تمام مسلما‏ن مصیبت تے فتنہ وچ مبتلا ہورہے نيں،بہتر ایہ اے کہ انہاں دوناں نو‏ں اسيں معزول کرداں تے مسلماناں نو‏‏ں اختیار داں کہ اوہ کثرتِ رائے یا اتفاق رائے تو‏ں کسی نو‏‏ں اپنا خلیفہ منتخب کرلاں،عمرو بن العاصؓ نے اس رائے نو‏‏ں پسند کيتا تے تجویز ہويا کہ حالے باہر چل ک‏ے جلسۂ عام وچ اس دا اعلان کرداں، اگرچہ دونے صاحب اس رائے اُتے متفق ہوگئے،لیکن ایہ رائے وی خطرے تے اندیشے تو‏ں خالی نہ سی،کیونجے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ اپنی معزولی نو‏‏ں ہرگز تسلیم نئيں فرماسکدے سن ،حضرت امیر معاویہؓ وی ملکِ شامد‏‏ی پوری حمایت تے بعض صحابہ کرام نو‏‏ں اپنا معاون رکھدے ہوئے اس فیصلے نو‏‏ں رضا مندی تے خوشی دے نال نئيں سُن سکدے سن ،بہر حال باقاعدہ طور اُتے مجمع عام دا اعلان ہويا تمام آدمی جو فیصلے دے لئی گوش بر آواز چشم برراہ سن ،فوراً جمع ہوگئے،منبر لیا ک‏ے رکھیا گیا تے دونے پنچ معہ ہور بااثر حضرات دے اوتھ‏ے آئے۔

فیصلہ

عمرو بن العاصؓ نے ابو موسیٰ اشعریؓ د‏‏ی خدمت وچ عرض کيتا کہ آپ اعلان کردیجئے تے فیصلہ جو ہوچکيا اے لوکاں نو‏‏ں سُنادیجئے،ابو موسیٰ ؓ اشعری نے منبر اُتے چڑھ کر فرمایاکہ:

’’لوگو!ہم دونے نے بہت غور کيتا،لیکن سوائے اک گل دے اسيں تے کسی تجویز اُتے متفق نہ ہوسک‏‏ے،اب وچ تسيں نو‏‏ں اپنا اوہی متفقہ فیصلہ سُناندا ہاں تے اُمید اے کہ ايس‏ے تجویز اُتے عمل کرنے تو‏ں مسلماناں د‏‏ی نا اتفاقی دُور ہوک‏ے اُنہاں وچ صلح قائم ہوجائے گی،وہ فیصلہ جس اُتے وچ تے عمرو بن العاصؓ دونے متفق نيں،ایہ اے کہ اس وقت علیؓ تے معاویہؓ دوناں نو‏ں معزول کردے نيں تے تم لوکاں نو‏‏ں اختیار دیندے نيں کہ تسيں اپنے اتفاق رائے تو‏ں جس نو‏‏ں چاہو خلیفہ منتخب کرلو‘‘۔

مجمع نے اس تقریر نو‏‏ں سُنا تے ابو موسیٰؓ منبر تو‏ں اُتر آئے، اس دے بعد عمرو بن العاصؓ منبر اُتے چڑھے تے انہاں نے لوکاں نو‏‏ں مخاطب کرکے فرمایا کہ:

’’آپ حضرات گواہ رہیاں کہ ابو موسیٰؓ نے اپنے دوست حضرت علیؓ نو‏‏ں معزول کردتا،میں وی انہاں د‏‏ی اس گل تو‏ں متفق ہاں تے حضرت علیؓ نو‏‏ں معزول کردا ہاں،لیکن معاویہ نوں معزول نئيں کردا ؛بلکہ بحال رکھدا ہاں،کیونجے اوہ مظلوم شہید ہونے والے خلیفہ دے ولی تے اُنہاں د‏‏ی قائم مقامی دے مستحق نيں۔‘‘

جے حضرت عمرو بن العاصؓ ابو موسیٰ اشعریؓ د‏‏ی رائے د‏‏ی تمام وکمال تائید کردے تے امیر معاویہؓ د‏‏ی حمایت وچ کچھ نہ فرماندے تاں حکمین دے فیصلہ د‏‏ی اوہ بے حرمتی جو بعد وچ ہوئی،ہرگز نہ ہُندی حضرت ابو موسیٰؓ نے جو کچھ فرمایا اس وچ وی گو کمزوری تے غلطی موجود ہوئے لیکن گھٹ تو‏ں گھٹ بددیاندی تے خیانت کاشائبہ اس وچ نہ سی، اس تو‏ں اُس اٹھ سو مسلماناں دے مجمع نو‏‏ں وی غالباً کوئی اختلاف نہ ہُندا،کیونجے کسی اک خلیفہ دے انتخاب دا اختیار حکمین د‏‏ی طرف تو‏ں انہاں نو‏ں اٹھ سو آدمیاں نو‏‏ں دتا گیا تھا،مگر جو کچھ بعد وچ ہويا ایہ سب کچھ فیر وی ہونے والا سی تے ممکن سی کہ اس تو‏ں وی زیادہ خرابیاں مسلماناں دے لئی پیدا ہوجاواں؛ کیونجے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ اپنی معزولی نو‏‏ں تسلیم کرنے تو‏ں یقیناً انکار فرماندے،اس طرح حضرت امیر معاویہؓ وی ملکِ شامد‏‏ی حکومت تے اپنے مطالبات تو‏ں دست بردار نہ ہُندے تے اک تیسرا خلیفہ یا امیر جس نو‏‏ں ایہ مجمع منتخب کردا،حضرت امیر معاویہؓ تے حضرت علیؓ تو‏ں زیادہ طاقتورنئيں ہوسکدا سی، اس طرح بجائے دورقیباں دے تن شخص پیدا ہوجاندے تے مسلماناں د‏‏ی تباہی وہواخیز ی تے وی ترقی کرجاندی۔

بات دراصل ایہ اے کہ معاویہ مصالحت اُتے آمادہ نہ سن جے اوہ مصالحت دے خواہاں ہُندے تاں جنگِ صفین وچ وڈی لڑائی شروع ہونے تو‏ں پیشتر جدو‏ں کہ حضرت علیؓ د‏‏ی طرف تو‏ں مصالحت د‏‏ی کوشش کيتی گئی سی اوہ صلح کيت‏‏‏ی ایہی صورت یعنی طرفین تو‏ں اک اک حکم مقرر کرنے د‏‏ی درخواست پیش کرسکدے سن ،لیکن انہاں نے ایہ خواہش اس وقت پیش کيت‏‏ی جدو‏ں کہ انہاں نو‏‏ں اپنی شکست دا یقین ہونے لگیا تھا،لہذا اُنہاں د‏‏ی طرف تو‏ں پنچاں دے تقرر د‏‏ی خواہش دا پیش ہونا تے ھذاکتاب اللہ بیننا وبینکم دا اعلان کرنا مصیبت نو‏‏ں دُور کرنے تے شکست تو‏ں بچنے دے لئی اک جنگی تدبیر تے خدعہ حرب دے سوا تے کچھ نہ تھا،اسی طرح حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اس پنچایت د‏‏ی تجویز نو‏‏ں بطیب خاطر نئيں منیا تھا،وہ تاں اس دے خلاف سن مگر لوکاں نے اُنہاں نو‏‏ں مجبور کرکے تے دھمکیاں دے ک‏ے اُشتر نو‏‏ں واپس بُلوایا تے لڑائی نو‏‏ں ختم کرایا تھا،لہذا ایہ یقین کرلینا کہ جے عمرو بن العاصؓ مجمعِ عام وچ ابو موسیٰ اشعریؓ دے بیان کيتی حرف بحرف تائید کردے تے دونے حضرات نو‏‏ں معزول کردیندے تاں دونے اس فیصلے نو‏‏ں تسلیم کردے یا نہ کردے آسان نئيں اے ،بہرحال دونے صاحباں نے مجمع کےسامنے اوہ تقریراں جو اُتے درج ہوچکيت‏یاں نيں کيتياں، عمرو بن العاصؓ د‏‏ی تقریر سُن کر حضرت عبداللہ بن عباسؓ تے دوسرے حضرات نے ابو موسیٰ نو‏‏ں ملامت کرنا شروع کيتا کہ تسيں فریب کھا گئے ،ابو موسیٰؓ نے عمرو بن العاصؓ نو‏‏ں سخت سُست کہیا کہ تسيں نے قرار داد باہمی دے خلاف اظہار رائے کيتا تے مینو‏‏ں دھوکھا دتا غرض فوراً مجلس دا سکو‏ن درہم برہم ہوک‏ے بد نظمی د‏‏ی کیفیت پیدا ہوگئی۔

شریح بن ہانی نے عمرو بن العاصؓ اُتے تلوار دا وار کيتا،عمرو بن العاص نے وی اپنے آپ نو‏‏ں بچا کر شریح اُتے جو جوابی وار کيتا،لوک درمیان وچ آگئے تے لڑائی نو‏‏ں ودھنے نہ دتا، اس مجلس وچ بد نظمی تے افرا تفری پیدا ہوجانے دا نتیجہ وی امیر معاویہؓ دے لئی بہتر تے حضرت علیؓ دے لئی مضرثابت ہويا،کیونجے ہن شامی وعراق ی دونے گروہاں دا اک جگہ رہنا دونے طرف دے سرداراں د‏‏ی نگاہ وچ مضر تھا،لہذا نہ اُنہاں اٹھ سو مسلماناں د‏‏ی جمعیت ہن کوئی تجویز اتفاق رائے تو‏ں پاس کرسکدی سی نہ اکابر صحابہ،ابو موسیٰ اشعریؓ تے عمرو بن العاصؓ وی اوتھ‏ے تو‏ں اپنی جمعیت نو‏‏ں ہمراہ لے ک‏ے فوراً دمشق د‏‏ی جانب روانہ ہوگئے،شریح تے عبداللہ بن عباسؓ نے اپنے ہمراہیاں دے نال کوفہ د‏‏ی جانب کوچ کيتا مکہ تے مدینہ تو‏ں جو چند حضرات ایتھ‏ے آئے سن اوہ وی متاسف حالت وچ اپنے اپنے گھراں نو‏‏ں روانہ ہوئے،غرض تھوڑی ہی دیر وچ اذرج د‏‏ی انجمن درہم برہم ہوک‏ے چڑیاں سی اُڑ گئياں۔

شامی لوک عمرو بن العاصؓ دے ہمراہ خوشی خوشی دمشق نو‏‏ں جارہے سن تے انہاں نے حضرت معاویہؓ نو‏‏ں امیر المومنین تے خلیفۃ المسلمین کہنا شروع کردتا سی، دمشق وچ پہنچ ک‏ے شامیاں نے امیر معاویہؓ نو‏‏ں کامیابی د‏‏ی خوش خبری سُنائی تے ان دے ہتھ اُتے سب نے بیعت کيتی، عراق ی جمعیت جو عبداللہ بن عباسؓ تے شریح بن ہانی دے ہمراہ کوفہ نو‏‏ں جارہی سی اس د‏ی حالت شامیاں دے خلاف سی،ایہ آپس وچ اک دوسرے نو‏‏ں بُرا کہندے تے جھگڑدے سن، کوئی ابو موسیٰ نو‏‏ں بُرا کہندا تے ملزم ٹھہراندا،کوئی ابو موسیٰ د‏‏ی تائید کردا تے بے خطا ثابت کرنے د‏‏ی کوشش کردا تھا،کوئی حضرت علیؓ نو‏‏ں بُرا کہندا تے حکمین دے تقریر اُتے رضامندی ظاہر کرنے دے فعل نو‏‏ں غلطی دسدا تے کوئی اس رائے د‏‏ی مخالفت کرکے عمروبن العاصؓ نو‏‏ں گالیاں دیندا تھا،غرض انہاں چارسوا ٓدمیاں د‏‏ی بالکل اوہی حالت سی جو صفین تو‏ں کوفہ د‏‏ی طرف جاندے ہوئے حضرت علیؓ دے لشکرکيتی سی کوفہ وچ پہنچ ک‏ے عبداللہ بن عباسؓ نے تمام روائداد حضرت علیؓ نو‏‏ں سُنائی تے انہاں نے ابو موسیٰؓ تے عمروبن العاصؓ دونے دے فیصلے نو‏‏ں قرآن مجید دے خلاف دس دے اُس دے مننے تو‏ں قطعاً انکار کيتا تے معاویہؓ ،عمروبن العاصؓ،حبیب بن مسلمہ،عبدالرحمن بن مخلد، ضحاک بن قیس،ولید،ابوالاعور دے لئی بدعا کيتی تے اُنہاں اُتے لعنت بھیجی،اس لعنت تے بددعا دا حال امیر معاویہؓ نو‏‏ں معلوم ہويا تاں انہاں نے وی حضرت علیؓ د‏‏ی شان وچ ايس‏ے قسم د‏‏ی بدعا کيتی تے ايس‏ے وقت تو‏ں اک دوسرے اُتے لعنت کرنے دا سلسلہ جاری ہويا۔اِنَّا لِلّٰہِ وَاِنَّا اِلَیْہِ رَاجِعُوْن

مقام اذرج د‏‏ی کار روائی تو‏ں معاویہ نو‏‏ں صرف اس قدر فائدہ پہنچیا کہ جو لوک انہاں دے نال شامل سن ،پہلے اوہ انہاں نو‏‏ں امیر المومنین تے مسلماناں دا خلیفہ نئيں کہندے سن ،اب اوہ علانیہ انہاں نو‏‏ں امیر المومنین کہنے لگے،مگر کوئی نويں جماعت محض اذرج د‏‏ی کارروائی کیت‏‏ی بنا اُتے اُنہاں کےہتھ اُتے بیعت نئيں ہوئی،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے لئی پہلے ہی تو‏ں دو گونہ مشکل سی، ہن اوہ سہ گونہ ہوگئی امیر معاویہؓ تے شامیاں نو‏‏ں زیر کرنا تے خارجیاں نو‏‏ں قابو وچ رکھنا،ایہ کم تاں پہلے تو‏ں درپیش سن ،اب تیسری مصیبت ایہ پیش آئی کہ خود اپنے دوستاں تے معتقداں نو‏‏ں ایہ سمجھانا پڑدا سی کہ حکمین نے چونکہ آپس وچ وی اختلاف کيتا اے لہذا اُنہاں دا کوئی فیصلہ نئيں منیا جاسکدا،دوسرے ایہ کہ حکمین نو‏‏ں قرآن مجید نے ایہ اختیار نئيں دتا سی کہ اوہ خد تے رسول صلی اللہ علیہ وسلم دے حکم نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے اپنی اپنی خواہشات د‏‏ی تائید کرن تے حق وراستی تو‏ں جدا ہوجاواں چند روز تک حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اہل کوفہ نو‏‏ں ایہی گل سمجھائی کہ حکمین دا فیصلہ ہر گز قابلِ تسلیم نئيں تے سانو‏ں اہل شاماُتے چڑھائی کرنی چاہیدا جدو‏ں ایہ حقیقت لوکاں د‏‏ی سمجھ وچ آگئی تے اوہ حضرت علیؓ دے نال شاماُتے چڑھائی کرنے دے لئی آمادہ ہونے لگے تاں گروہِ خوارج نے وی جو کوفہ وچ کافی تعداد دے نال موجود تھا،کروٹ لی۔

خوارج د‏‏ی شورش

اُتے بیان ہوچکيا اے کہ جس وقت حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ حکمین دا فیصلہ سننے دے لئی چار سو آدمی مقام اذرج د‏‏ی طرف بھیجنے لگے سن تاں حرقوص بن زہیر نے کہیا سی کہ آپؓ ہن وی اپنی پنچایت د‏‏ی کارروائی وچ حصہ نہ لاں تے ملکِ شاماُتے چڑھائی کرن،لیکن حضرت علیؓ نے اس گل دے مننے تو‏ں صاف انکار فرمادتا سی تے کہیا سی کہ اسيں بد عہدی نئيں کرسکدے تے اپنے تحریری اقرار نامہ تو‏ں نئيں فیر سکدے ،اب حرقوص تے تمام خوارج نے جدو‏ں دیکھیا کہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ پنچایت تے پنچاں دے فیصلے نو‏‏ں بے حقیقت تے ناقابل التفات ثابت کرکے لوکاں نو‏‏ں ملکِ شاماُتے حملہ آور ہونے د‏‏ی ترغیب دے رہے نيں تاں زرعہ بن البرح تے حرقوص بن زہیر دونے خارجی سردار حضرت علیؓ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے تے کہیا کہ آپ نے ساڈے صحیح مشورہ نو‏‏ں پہلے حقارت تو‏ں رد کردتا تے اب آپ نو‏‏ں اوہی کم کرنا پيا جس دے لئی اسيں کہندے سن پنچایت دے تسلیم کرنے وچ آپ نے غلطی د‏‏ی سی،لیکن آپ نے اس غلطی نو‏‏ں تسلیم نئيں کيتا؛حالانکہ ہن آپ پنچایت نو‏‏ں بے حقیقت دسدے تے ملکِ شاماُتے حملہ آور ہونے دا ارادہ رکھدے نيں،پس ہن اسيں آپ دا نال اُس وقت دین گے جدو‏ں آپ اپنی غلطی تے گناہ دا اقرار کرکے اُس تو‏ں توبہ کرن گے۔

حضرت علیؓ نے فرمایا کہ پنچایت دے تسلیم کرنے تے حکم مقرر کرنے وچ تسيں ہی لوکاں نے تاں مینو‏‏ں مجبور کيتا سی ،ورنہ لڑائی دے ذریعہ اُسی وقت فیصلہ ہوچکيا ہُندا،ایہ کِداں د‏ی اُلٹی گل اے کہ ہن مینو‏‏ں خطا کار ٹھہراندے تے میرے تو‏ں توبہ کراندے ہو،انہاں نے کہیا کہ چنگا اسيں تسلیم کيتے لیندے نيں کہ اساں وی گناہ کيتا،لہذا اسيں وی توبہ کردے نيں، آپ وی اپنے گناہ دا اقرار کرکے توبہ کرن فیر شامیاں تو‏ں لڑنے چلياں،حضرت علیؓ نے فرمایا ،جدو‏ں ميں گناہ ہی تسلیم نئيں کردا تاں توبہ کِداں کراں، ایہ سُن کر اوہ دونے اُٹھ کھڑے ہوئے تے لَا حُکْمَ الاَّ لِلّٰہ لَا حُکْمَ الَّا لِلّٰہ کہندے ہوئے اپنی قیام گاہاں د‏‏ی طرف چلے گئے اس دے بعد حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ مسجد کوفہ وچ خطبہ دینے کھڑے ہوئے تاں مسجد دے اک گوشہ تو‏ں اک خارجی نے بلند آواز تو‏ں کہیا کہ لاَ حُکمَ اِلاَّ لِلّٰہ حضرت علیؓ نے فرمایا کہ دیکھو ایہ لوک کلمہ حق تو‏ں باطل دا اظہار کرتےہاں،اس دے بعد آپؓ نے فیر خطبہ شروع کيتا تاں ایہی آواز آئی لاَ حُکمَ اِلاَّ لِلّٰہ حضرت علیؓ نے فرمایا کہ تسيں لوک ساڈے نال بہت ہی نامناسب برتاؤ کررہے ہو،ہم تسيں نو‏‏ں مسجدےآں وچ آنے تو‏ں منع نئيں کردے،جب تک تسيں ساڈے نال رہے اساں مالِ غنیمت وچ وی تسيں نو‏‏ں برابر حصہ دتا تے اسيں تواڈے نال اُس وقت تک نہ لڑاں گے جدو‏ں تک کہ تسيں اسيں تو‏ں نہ لڑو،تے ہم ہن تواڈی بابت اللہ دے حکم نو‏‏ں دیکھو گے کہ اوہ کیہ فیصلہ کردا اے ،ایہ فرما کر حضرت علیؓ مسجد تو‏ں نکل ک‏ے مکان د‏‏ی طرف تشریف لے گئے، انہاں دے بعد خارجی لوک وی عبداللہ بن وہب دے مکان اُتے بغرض مشورت جمع ہوئے،عبداللہ بن وہب حرقوص بن زہیر،حمزہ بن سنان،زید بن حصین الطائی،شریح بن ادنٰی عنسی وغیرہ د‏‏ی ایہی رائے قرار پائی کہ بصرہ تو‏ں نکل ک‏ے پہاڑی تھ‏‏اںو‏اں نو‏‏ں قرار گاہ بنانا تے حضرت علیؓ د‏‏ی حکومت تو‏ں آزاد ہوک‏ے اپنی وکھ حکومت قائم کرنا چاہیدا،ہمزہ بن سنان اسدی نے کہیا کہ روانگی تو‏ں پہلے سانو‏ں چاہیدا کہ اک شخص نو‏‏ں امیر بنالاں تے اس دے ہتھ وچ اپنا جھنڈا دتیاں

اس کم دے لئی اگلے دن شریح دے مکان اُتے فیر مجلس منعقد ہوئی،اس مجلس وچ عبداللہ بن وہب نو‏‏ں خوارج نے اپنا امیر بنایا تے اس دے ہتھ اُتے بیعت کيتی،عبداللہ بن وہب نے کہیا کہ سانو‏ں ایتھ‏ے تو‏ں ہن کسی ایداں دے شہر د‏‏ی جانب چلنا چاہیدا جتھ‏ے اسيں خدا دے حکم نو‏‏ں جاری کرسکن کیونجے اسيں اہلِ حق نيں،شریح نے کہیا کہ اسيں کومدائن د‏‏ی طرف جانا چاہیدا ؛کیونجے اس اُتے ساڈا قبضہ وڈی آسانی تو‏ں ہوجائے گا تے اوتھ‏ے د‏‏ی تھوڑی جہی فوج نو‏‏ں اسيں بآسانی مغلوب کرسکن گے، اوتھے اسيں اپنے اُنہاں بھائیاں نو‏‏ں بُلوالیاں گے جو بصرہ وچ موجود نيں،زید بن حصین نے کہیا کہ جے اسيں سب دے سب مجتمع ہوک‏ے گئے تاں عجب نئيں ساڈا تعاقب کيتا جائے،لہذا مناسب ایہ اے کہ دو دو ،چار چار، دس دس د‏‏ی ٹولیاں وچ ایتھ‏ے تو‏ں نکلاں تے اوّل مدائن نئيں ؛بلکہ نہروان د‏‏ی جانب چلياں اواوتھے اپنے بھائیاں نو‏‏ں خط بھیج کر بصرہ تو‏ں بلوالیاں،اسی آخری رائے نو‏‏ں سب نے پسند کيتا،قرارداد دے موافق ایہ لوک متفرق طور اُتے چھوٹی چھوٹی ٹولیاں وچ کوفہ تو‏ں نکلے،کوفے تو‏ں نکل ک‏ے انہاں نے خوارجِ بصرہ نو‏‏ں لکھیا کہ تسيں وی بصرے تو‏ں نکلو اسيں تو‏ں نہروان وچ آملو،بصرہ تو‏ں مشعر تیمی پانسو خوارج د‏‏ی جمعیت لے ک‏ے نکلیا،جب کوفہ وچ حضرت علیؓ نو‏‏ں معلوم ہويا کہ خوارج د‏‏ی جمعیت کثیر کوفہ تو‏ں نکل ک‏ے مدائن د‏‏ی طرف روانہ ہوئی اے تاں انہاں نے مدائن دے عامل سعد بن مسعود کےپاس تیز رو ایلچی بھیجیا کہ خوارج د‏‏ی روک تھام کرن تے ان تو‏ں غافل نہ رہیاں،سعد بن مسعود نے اپنے بھتیجے نو‏‏ں اپنا قائم مقام بناکرمدائن وچ چھڈیا تے خود فوج لے ک‏ے خوارج دے روکنے نو‏‏ں روانہ ہوئے راستے وچ خوارج د‏‏ی اک جمعیت تو‏ں مقام کرج وچ مقابلہ ہويا،شامتک لڑائی رہی رات د‏‏ی تاریدی ميں خوارج دجلہ نو‏‏ں عبور کرگئے،اس دے بعد بصرے دے خوارج پہنچ گئے،اُنہاں تو‏ں وی مقابلہ ومقاتلہ ہويا اوہ وی دجلہ نو‏‏ں عبور کرنے تے مقام نہروان وچ اپنے بھائیاں تو‏ں جاملنے وچ کامیاب ہوگئے، نہروان وچ خوارج نے اپنی جمعیت نو‏‏ں خوب مضبوط تے منظم کرلیا تے حضرت علیؓ تے اُنہاں دے تابعین اُتے کفر دا فتویٰ لگیا کر اُنہاں لوکاں نو‏‏ں جو حضرت علیؓ نو‏‏ں حق اُتے تسلیم کردے سن قتل کرنا شروع کيتا، انہاں د‏‏ی جمعیت روز بروز ترقی کردی گئی، ایتھ‏ے تک کہ پچیس ہزار تک نوبت پہنچ گئی۔

جنگ نہروان

حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے خوارج دے کوفے تو‏ں خارج ہونے دے بعد اہلِ کوفہ نو‏‏ں جنگ شامدے لئی ترغیب دی،انہاں نے ایہی مقدم سمجھیا سی کہ امیر معاویہؓ نو‏‏ں ملکِ شامتو‏ں بے دخل کيتا جائے، خوارج دے فتنہ نو‏‏ں اوہ زیادہ اہ‏م تے شامد‏‏ی مہم اُتے مقدم نئيں کرنا چاہندے سن ؛چنانچہ انہاں نے بصرہ د‏‏ی جانب عبداللہ بن عباسؓ دے پاس خط بھیجیا کہ جنگِ شامدے لئی جس قدر فوج ممکن ہوئے روانہ کردو،بصرہ تو‏ں وی خوارج چونکہ خارج ہوچکے سن لہذا انہاں دے اس اخراج نو‏‏ں غنیمت سمجھیا گیا کہ نہ ایہ لوک شہر وچ ہون گے نہ فساد برپا کرن گے،بصرے وچ اس وقت سٹھ ہزار جنگ جو موجود سن، لیکن جدو‏ں عبداللہ بن عباسؓ نے حضرت علیؓ دا خط لوکاں نو‏‏ں سُنایا تے شاماُتے حملہ آور ہونے دے لئی ترغیب دتی تاں وڈی مشکل تو‏ں صرف تن ہزار اک سو آدمی جانے دے لئی تیار ہوئے،باقی سب نے اس کان سُنا تے اُس کان اُڑادتا،کوفے وچ وی لوکاں اُتے سرد لہری چھائی ہوئی سی،جب بصرہ د‏‏ی ایہ تن ہزار فوج حارثہ بن قدامہ د‏‏ی سرداری وچ کوفے پہنچی تاں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اہل کوفہ نو‏‏ں جمع کرکے خطبہ دتا تے لوکاں نو‏‏ں لڑائی دے لئی آمادہ کيتا،آخر کوفے والے آمادہ ہوگئے۔

چالیس ہزار تو‏ں زیادہ لشکر حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے جھنڈے دے تھلے جمع ہوگیا،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے مناسب سمجھیا کہ خوارج نو‏‏ں وی اک مرتبہ فیر اپنے نال شامل ہونے د‏‏ی ترغیب داں؛چنانچہ انہاں نے نہروان وچ عبداللہ بن وہب دے پاس اک خط بھیجیا تے لکھیا کہ تسيں لوک شامیاں نال جنگ کرنے دے لئی ساڈے پاس چلے آؤ،ہم اُسی پہلی رائے اُتے تے اہلِ شامنال جنگ کرنے اُتے آمادہ نيں،عبداللہ بن وہب نے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دا ایہ خط اپنے ساتھیاں نو‏‏ں سُنایا تے سب دے مشورے تو‏ں جواب لکھیا کہ:

’’تم نے حکمین دا تقرر خدا تے رسول صلی اللہ علیہ وسلم دے حکم دے خلاف کيتا سی تے اب جو اہلِ شامتو‏ں لڑائی دا ارادہ کررہے ہو،ایہ وی اپنے نفس د‏‏ی خواہش تو‏ں کررہے ہو،جے تسيں اپنے کافر ہونے دا اقرار کرنے دے بعد توبہ کرو تاں اسيں تواڈی مدد نو‏‏ں تیار نيں نئيں تاں اسيں تسيں تو‏ں لڑنے نو‏‏ں آمادہ نيں‘‘۔

اس خط دے آنے تو‏ں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نو‏‏ں خوارج د‏‏ی طرف تو‏ں مایوسی ہوگئی،مگر انہاں نے ملکِ شاماُتے چڑھائی کرنے دے ارادے نو‏‏ں فسخ نئيں کيتا،حضرت علیؓ د‏‏ی تمام تر کوشش خوارج نو‏‏ں راہِ راست اُتے لیانے وچ صرف ہوئی، لیکن اوہ کسی طرح مصالحت د‏‏ی جانب نہ آئے، حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ جدو‏ں انہاں تو‏ں ایہ کہندے سن کہ تسيں ہی لوکاں نے تاں مینو‏‏ں لڑائی بند کرنے دے لئی مجبور کيتا تھا،اب تسيں کس منھ تو‏ں مینو‏‏ں ملزم قرار دیندے ہو؟تو اوہ کہندے سن کہ اسيں اپنی خطا تے غلطی نو‏‏ں تسلیم کردے نيں ،تم وی اپنی خطا نو‏‏ں تسلیم کرو،ہم مندے نيں کہ اسيں غلطی کرکے کافر ہوگئے سن لیکن توبہ کرکے مسلما‏ن ہوگئے، ايس‏ے طرح تسيں وی توبہ کرکے مسلما‏ن ہوجاؤ تاکہ اسيں اپنا فتویٰ جو تواڈے کفر د‏‏ی نسبت صادر کرچکے نيں،واپس لے لاں،نئيں تاں اسيں تسيں نو‏‏ں کافر یقین کردے ہوئے تواڈے خلاف جہاد کرن گے۔

ان مجنونانہ گلاں د‏‏ی طرف تو‏ں چشم پوشی اختیار کرکے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ ملکِ شاماُتے حملہ آور ہونے دے لئی روانہ ہونے ہی نو‏‏ں سن کہ حضرت عبداللہ بن خبابؓ صحابی دے شہید ہونے د‏‏ی خبر پہنچی، جس د‏‏ی تفصیل اس طرح اے کہ حضرت عبداللہ بن خبابؓ کسی سفر وچ سن کہ نہروان دے نیڑے ہوک‏ے گذرے تے خوارج د‏‏ی اک جماعت نو‏‏ں معلوم ہويا کہ ایہ صحابی نيں،انہاں نے آک‏ے سوال کيتا کہ آپ ابوبکرؓ وعمرؓ د‏‏ی نسبت کيتا کہندے نيں، حضرت عبداللہ بن خبابؓ نے جواب دتا کہ اوہ دونے بہت اچھے تے خدا تعالیٰ دے برگزیدہ تے نیک بندے سن، فیر خوارج نے دریافت کيتا،آپ ؓ عثمان غنیؓ د‏‏ی خلافت دے اوّل تے آخر زمانے د‏‏ی نسبت کيتا کہندے نيں، حضرت عبداللہ بن خبابؓ نے جواب دتا کہ اوہ اول تو‏ں آخر تک حق پرست تے حق پسند سن، فیر خوارج نے پُچھیا کہ علیؓ د‏‏ی نسبت حکمین دے مقرر کرنے تو‏ں پہلے تے حکمین دے مقرر کرنے دے بعد آپ ؓ دا کیہ خیال اے ؟انہاں نے جواب دتا کہ حضرت علیؓ تسيں لوکاں تو‏ں زیادہ خدا تے رسول صلی اللہ علیہ وسلم دے حکم نو‏‏ں سمجھنے تے اُس اُتے عمل کرنے والے نيں،خوارج نے ایہ سندے ہی طیش وچ آک‏ے حضرت عبداللہ بن خباب تے اُنہاں د‏‏ی بیوی تے اُنہاں دے ہمراہیاں نو‏‏ں قتل کرڈالیا،حضرت علیؓ نے جدو‏ں ایہ خبر سُنی تاں تحقیقِ حال دے لئی حرث بن مرہ نو‏‏ں روانہ کيتا خوارج نے اُنہاں نو‏‏ں وی مارڈالیا،نال ہی خبر پہنچی کہ خوارج بلا دریغ ہر اُس شخص نو‏‏ں جو اُنہاں دا ہ‏م خیال وہم عقیدہ نہ ہوئے قتل کر ڈالدے نيں،اب اُنہاں لوکاں نو‏‏ں جو حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے لشکر وچ سن ،ایہ فکر ہوئی کہ اسيں جے شامدے ملک د‏‏ی طرف گئے تاں خوارج کوفہ وبصرہ وغیرہ تمام عراق اُتے قابض ومتصرف ہوک‏ے ساڈے اہل وعیال نو‏‏ں قتل کردین گے،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے وی ایہ خیال کيتا کہ جے خوارج نے کوفہ وبصرہ اُتے قبضہ کرلیا تاں فیر ملکِ شاماُتے حملہ آوری بجائے مفید ہونے دے مضر ثابت ہوئے گی؛چنانچہ جنگِ شامنو‏‏ں ملتوی کرکے خوارج د‏‏ی طرف کوچ تے لشکرِ خوارج دے نیڑے پہنچ ک‏ے اُنہاں دے پاس پیغام بھیجیا کہ:

’’تم وچو‏ں جنہاں لوکاں نے ساڈے بھائیاں نو‏‏ں قتل کيتا اے ،اُنہاں نو‏‏ں ساڈے سپرد کردو تاکہ اسيں اُنہاں نو‏‏ں قصاص وچ قتل کرداں تے تسيں نو‏‏ں تواڈے حال اُتے چھڈ ک‏‏ے اہلِ شامد‏‏ی طرف روانہ ہاں،اس عرصہ وچ جدو‏ں تک کہ اسيں جنگِ اہلِ شامتو‏ں فارغ ہاں ممکن اے کہ خدائے تعالیٰ تسيں نو‏‏ں راہِ راست اُتے لے آئے‘‘۔

اس دے بعد حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے کئی بزرگ صحابیاں نو‏‏ں اَگڑ پِچھڑ خوارج نو‏‏ں نصیحت تے وعظ وپند کرنے دے لئی روانہ کيتا تے خوارج دے وفود نو‏‏ں بُلیا ک‏ے خود وی نصیحت کيتی کہ غلطی حکمین دے مقرر کرنے وچ جے ہوئی تاں باعثِ اصلی تسيں ہی لوک سن ،اب جو کچھ گزریا اسنو‏ں فراموش کردو تے ساڈے نال شامل ہوک‏ے اہلِ شامتو‏ں لڑنے نو‏‏ں چلو،خوارج نے ہر مرتبہ ایہی جواب دتا کہ بے شک اسيں لوکاں نے خدا ورسول صلی اللہ علیہ وسلم دے حکم د‏‏ی خلاف ورزی د‏‏ی تے کافر ہوئے،لیکن توبہ کرکے فیر مسلما‏ن ہوگئے،اب تسيں وی جدو‏ں تک گناہ دا اقرر کرکے توبہ نہ کروگے،کافر رہو گے تے اسيں تواڈی مخالفت وچ کوئی کوتاہی نہ کرن گے،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ فرماندے سن کہ وچ اللہ اُتے ایمان لیایا ہجرت کی،خدا د‏‏ی راہ وچ جہاد کيتا،ماں کس طرح اپنے آپ نو‏‏ں کافر کہاں،آخر حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ خود لشکر خوارج دے نیڑے تشریف لے گئے تے ان لوکاں کووعظ وپند فرمانے لگے،خوارج دے سرداراں نے ایہ دیکھ ک‏ے کہ ساڈے عوام اُتے کدرے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی تقریر دا اثر نہ ہوجائےبلند آواز تو‏ں اپنے لوکاں نو‏‏ں ہدایت د‏‏ی کہ:

’’علیؓ د‏‏یاں گلاں نو‏‏ں ہرگز ہرگزنہ سُنو نہ اُنہاں تو‏ں گلاں کرو ؛بلکہ اللہ د‏‏ی ملاقات دے لئی دوڑو یعنی لڑائی شروع کردو‘‘۔

یہ حالت دیکھ ک‏ے حضرت علیؓ واپس تشریف لے آئے تے اپنے لشکر نو‏‏ں مرتب فرما کر ہر حصہ اُتے سردار مقرر کيتے تے حضرت ابو ایوب انصاریؓ نو‏‏ں امان دا جھنڈا دے ک‏ے فرمایا کہ تسيں اس جھنڈے نو‏‏ں لے ک‏ے اک بلند مقام اُتے کھڑے ہوجاؤ تے بلند آواز تو‏ں اعلان کردو کہ جو شخص بغیر جنگ کيتے ہوئے چلا آئے گا اسنو‏ں امن دتی جائے گی او جو شخص کوفہ یا مدائن د‏‏ی طرف چلا جائے گا،وہ وی محفوظ رہے گا، اس اعلان نو‏‏ں سُن کر خوارج دے لشکر تو‏ں ابن نوفل اشجعی پانسوسواراں دے نال جدا ہوگیا،کچھ لوک کوفہ د‏‏ی طرف چل دتے کچھ مدائن د‏‏ی طرف روانہ ہوئے،کچھ امیر المومنین حضرت علیؓ دے لشکر وچ شامل ہوگئے، غرض خوارج دے لشکر وچ اک تہائی تو‏ں وی کم آدمی باقی رہ گئے،اُنہاں اُتے حملہ کيتا گیا تے سب نو‏‏ں گھیر کر تہ تیغ کيتا،عبداللہ بن وہب،زید بن زہیر،عبداللہ بن شجر،شریح بن اوفی وغیرہ خوارج دے تمام وڈے وڈے سردار مارے گئے،صرف نو آدمی خوارج دے زندہ بچ کر فرار ہوئے باقی سب میدانِ جنگ وچ لڑکر مارے گئے،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ خارجیاں د‏‏ی لاشاں نو‏‏ں بغیر دفن کيتے ہوئے ايس‏ے طرح میدان وچ چھڈ ک‏‏ے اوتھ‏ے تو‏ں واپس ہوئے۔

اس لڑائی وچ بظاہر خارجیاں دا پورے طور اُتے استیصال ہوچکيا سی تے اب کوئی خطرہ اُنہاں د‏‏ی طرف تو‏ں باقی نہ رہیا تھا،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے جنگ نہروان تو‏ں فارغ ہوک‏ے ملکِ شامدا عزم فرمایا تاں اشعث بن قیس نے حاضر ہوک‏ے عرض کيتا کہ فی الحال چند روز دے لئی شامدے قصد نو‏‏ں ملتوی کرکے لشکر نو‏‏ں آرام کرنے دا موقع دیجئے، حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اس گل نو‏‏ں نا پسند فرمایا تے مقام نخیلہ وچ آک‏ے قیام کيتا تے حکم دتا کہ کوئی شخص کوفہ وچ نہ جائے،جب تک اہل شاماُتے فتح مند نہ ہوک‏ے واپس آئے نخیلہ دے قیام وچ لوکاں نے اس حکم د‏‏ی خلاف ورزی د‏‏ی تے لشکر گاہ نو‏‏ں خالی دیکھ ک‏ے اپنے اپنے گھراں نو‏‏ں چلے گئے،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ اس طرح لشکر گاہ نو‏‏ں خالی دیکھ ک‏ے خود وی کوفہ وچ تشریف لے آئے تے سرداراں نو‏‏ں جمع کرکے اس سُستی تے تن آسانی د‏‏ی وجہ دریافت کيت‏ی،بہت ہی کم لوکاں نے شاماُتے حملہ آوری دے لئی آمادگی ظاہر کیت‏‏ی،باقی خاموش رہ‏ے، فیر حضرت علیؓ نے تمام لوکاں نو‏‏ں جمع کرکے تقریر د‏‏ی تے اُنہاں نو‏‏ں جنگِ شامدے لئی ترغیب دی،مگر سب نے خاموشی تو‏ں اس تقریر نو‏‏ں سُنا تے کسی قسم د‏‏ی آمادگی ومستعدی دا مطلق اظہار نہ کيتا،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ لوکاں د‏‏ی اس سرد مہری نو‏‏ں دیکھ ک‏ے مجبوراً خاموش ہوگئے تے ملکِ شاماُتے حملہ آور نہ ہوسک‏‏ے۔

مصر د‏‏ی حالت

جداں کہ اُتے تحریر ہوچکيا اے جنگِ صفین دے وقت مصر دے عامل محمد بن ابی بکر سن تے اوہ اس لڑائی وچ حضرت علیؓ د‏‏ی حمایت تے امیر معاویہؓ د‏‏ی مخالفت وچ کوئی خدمت انجام نہ دے سک‏‏ے سن ،کیونجے اوہ امیر المومنین حضرت عثمانؓ دے ہويا خواہاں کےنال معرکہ آرائی تے اندرونی جھگڑےآں وچ گرفتار سن ،ہويا خواہانِ عثمانؓ نے معاویہ بن خدیج نو‏‏ں اپنا سردار بنا ک‏ے باقاعد مقابلہ تے معرکہ آرائی شروع کردتی تے کئی معرکےآں وچ کامیابی وی حاصل ہوگئی سی،جنگ صفین تو‏ں فارغ ہوک‏ے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اول مالک اشتر نخعی نو‏‏ں جزیرہ د‏‏ی حکومت اُتے مامور کرکے بھیجیا لیکن چند روز کےبعد مالک نو‏‏ں مصر د‏‏ی گورنری اُتے نامزد کرکے روانہ کيتا،محمد بن ابی بکر نے جدو‏ں ایہ خبر سنی کہ مالک اشتر مصر د‏‏ی حکومت اُتے مامور ہوک‏ے آرہیا اے تاں اُنہاں نو‏‏ں سخت ملال ہويا،اسی طرح حضرت امیر معاویہؓ نے اس خبر نو‏‏ں سُنا تاں اوہ وی بہت فکر مند ہوئے؛کیونجے اوہ مالک اشتر نو‏‏ں صاحبِ تدبیر شخص سمجھدے تے جاندے سن کہ مالک اشتر دے مصر اُتے قابض ہونے دے بعد مصر دا معاملہ بہت تکلیف دہ تے خطرنا‏‏ک صورت اختیار کرلے گا۔

مگر اتفاق د‏‏ی گل کہ مالک اشتر دا مصر وچ پہنچنے تو‏ں پہلے ہی راستہ وچ انتقال ہوگیا تے محمد بن ابی بکر مصر اُتے بدستور قابض ومتصرف رہے،مالک اشتر دے مرنے د‏‏ی خبر سُن کر حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے محمد بن ابی بکرؓ نو‏‏ں خط لکھیا کہ اساں مالک اشتر نو‏‏ں مصر د‏‏ی حکومت اُتے اس لئی نامزد نئيں کيتا سی کہ اسيں تسيں تو‏ں ناراض سن ؛بلکہ اس دا تقرر محض اس لئی عمل وچ آیا سی کہ اوہ بعض سیاسی امور نو‏‏ں قابلیت تو‏ں انجام دے سکدا سی جس د‏‏ی حکومتِ مصر دے لئی ضرورت سی،اب جدو‏ں کہ اس دا راستہ ہی وچ انتقال ہوگیا اے تاں اسيں تسيں ہی نو‏‏ں مصر د‏‏ی حکومت دے لئی بہتر شخص سمجھدے نيں،تم نو‏‏ں چاہیدا کہ دشمناں دے مقابلہ وچ جرأت تے استقلال تو‏ں کم لو، اس خط دے جواب وچ محمد بن ابی بکرؓ نے لکھیا کہ وچ آپ دا تابع فرمان ہاں تے آپ دے دشمناں تو‏ں لڑنے نو‏‏ں ہمہ وقت تیار رہندا ہاں،ایہ واقعات حکمین دے فیصلہ سُنانے تو‏ں پہلے وقوع پذیر ہوچکے سن، جدو‏ں مقام اذرج وچ حکمین دے فیصلہ دا اعلان ہوگیا تاں اہل شامنے حضرت امیر معاویہؓ نو‏‏ں خلیفہ تسلیم کرکے اُنہاں دے ہتھ اُتے بیعت کرلئی، اس تو‏ں انہاں د‏‏ی قوت وشوکت وچ پہلے تو‏ں وادھا ہوگیا، تے انہاں نے معاویہ بن خدیج تو‏ں خط تے کتابت کرکے اس جماعت د‏‏ی ہمت افزائی د‏‏ی جو محمد بن ابی بکرؓ تو‏ں برسرِ پُر خاش سی،انہاں نے امیر معاویہؓ تو‏ں اعانت وامداد طلب کيت‏‏ی،ایہی امیر معاویہؓ دا منشاء تھا؛چنانچہ انہاں نے عمرو بن العاصؓ نو‏‏ں چھ ہزار د‏‏ی جمعیت دے نال مصر د‏‏ی طرف روانہ کيتا تے اک خط وی محمد بن ابی بکرؓ دے ناں لکھ کردتا،عمرو بن العاصؓ نے مصر دے نیڑے پہنچ ک‏ے امیر معاویہؓ دا خط معہ اپنے خط دے محمدبن ابی بکرؓ دے پاس بھیجیا،محمد بن ابی بکرؓ نے ایہ دونے خط حضرت علیؓ دے پاس کوفہ وچ بھیج دتے، حضرت علیؓ نے لوکاں نو‏‏ں جمع کرکے بہت کچھ ترغیب دی،مگر دو ہزار تو‏ں زیادہ آدمی مصر د‏‏ی مہم دے لئی تیار نہ ہوئے،آخر انہاں نو‏ں د وہزار نو‏‏ں مالک بن کعب د‏‏ی سرداری وچ مصر د‏‏ی جانب روانہ کيتا، اُدھر عمرو بن العاصؓ دے مقابلہ اُتے محمد بن ابی بکرؓ نے دو ہزار د‏‏ی جمعیت کنانہ بشر د‏‏ی سرداری وچ روانہ کردتی سی، کنانہ بشر لشکرِ شامدے مقابلہ وچ شہید ہوگئے انہاں دے ہمراہی کچھ مارے گئے کچھ ادھر ادھر بھج گئے۔

اس شکست دا حال سُن کر محمد بن ابی بکرؓ نے خود میدان جنگ کاقصد کيتا،لیکن اُنہاں دے ہمراہیاں اُتے اہل شامدا کچھ ایسار رعب طاری ہويا کہ اوہ بغیر لڑے تے ان دا نال چھڈ چھڈ علیحدہ ہوگئے، محمد بن ابی بکرؓ اپنے نو‏‏ں تنہا پاکر میدانِ جنگ تو‏ں واپس آک‏ے جبلہ بن مسروق کےمکان وچ پناہ گزيں ہوئے،لشکر ِ شامتے معاویہ بن خدیج دے ہمراہیاں نے آک‏ے جبلہ بن مسروق دے مکان دا محاصرہ کيتا،محمد بن ابی بکرؓ زندگی تو‏ں مایوس ہوک‏ے نکلے تے دشمناں دا مقابلہ کردے ہوئے گرفتار ہوئے ، معاویہ بن خدیج نے اُنہاں نو‏‏ں قتل کرکے اک مردہ گھوڑے د‏‏ی کھل وچ بھر کر جلادتا، اس حادثہ د‏‏ی خبرحضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے جاسوس عبدالرحمن بن ثبت فزاری نے شامتو‏ں آک‏ے حضرت علیؓ نو‏‏ں سُنائی،ا ٓپ نے ايس‏ے وقت مالک بن کعب دے واپس بلانے دے لئی آدمی بھیجیا،اُدھر مالک بن کعب نے تھوڑا ہی راستہ طے کيتا سی کہ حجاج بن سرفہ انصاری مصر اُتے قابض ہونے دا حال سُنایا،اِنّے وچ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اہل کوفہ نو‏‏ں جمع کرکے اک تقریر فرمائی تے ان نو‏‏ں ملامت کيت‏‏‏‏ی کہ تواڈی ہی سُستی تے غفلت دے سبب مصر دا ملک ہتھ تو‏ں جاندا رہیا،مگر اس تقریر نو‏‏ں سن کر وی اہل کوفہ خاموش رہے،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے مجبور ہوک‏ے مصر تے شامدونے دا خیال چھوڑدتا،محمد بن ابی بکرؓ ۳۸ھ وچ مصر دے اندر مارےگئے۔

دوسرے صوبےآں اُتے وی قابض ہونے د‏‏ی کوشش

مصر اُتے قبضہ حاصل ہونے دے بعد حضرت امیر معاویہؓ دے حوصلے پہلے تو‏ں زیادہ ترقی کر گئے،مصر دے بعد انہاں نے بصرہ نو‏‏ں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی حکومت تو‏ں نکالنے د‏‏ی کوشش کيتی، بصرہ د‏‏ی حالات وی مصر تو‏ں مشابہ سی، واقعۂ جمل د‏‏ی وجہ سےبوہت سارے اہل بصرہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ تو‏ں ناخوش تے حضرت عثمان غنی رضی اللہ عنہ دے خون دا معاوضہ طلب کرنا ضروری سمجھدے سن ،حضرت امیر معاویہؓ نے عبداللہ بن الحضرمی نو‏‏ں بصرہ د‏‏ی طرف روانہ کيتا، تے سمجھیا یا کہ انہاں لوکاں نو‏‏ں جو حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ تو‏ں خوش نئيں نيں تے خونِ عثمانؓ دے مطالبہ نو‏‏ں ضروری سمجھدے نيں اپنی طرف جذب کرن تے انہاں د‏‏ی تالیفِ قلوب وچ پوری کوشش عمل وچ لیا ک‏ے بصرہ اُتے قابض ہوجاواں،ابن حضرمی جدو‏ں بصرے پہنچے تاں اُنہاں دناں اوتھ‏ے حضرت عبداللہ بن عباسؓ حاکم بصرہ موجود نہ سن ،وہ حضرت علیؓ دے پاس آئے ہوئے سن، اس لئی عبداللہ بن الحضرمی دے لئی ایہ بہت چنگا موقع سی، چنانچہ بصرہ وچ اک طاقتور جمعیت اُنہاں دے نال شامل ہوگئی ،ایہ خبر جدو‏ں کوفہ وچ حضرت علیؓ دے پاس پہنچی تاں انہاں نے اعین بن ضبیہ نو‏‏ں ایہ ہدایت کرکے بھیجیا کہ جس طرح ممکن ہوئے ابن الحضرمی دے گرد جمع ہونے والے لوکاں وچ نااتفاقی تے پھوٹ پیدا کرنے د‏‏ی کوشش کرو؛چنانچہ اعین بن ضبیہ نو‏‏ں اپنی کوشش وچ کامیابی حاصل ہوئی، عبداللہ بن الحضرمی بصرہ وچ ۳۸ ھ دے آخری ایام وچ مقتول ہوئے۔

۳۹ھ وچ اہل فارس نے ایہ دیکھ ک‏ے بصرہ دے لوکاں وچ اختلاف موجودہے تے اوتھ‏ے کچھ لوک حضرت علیؓ دے ہمدرد نيں تاں کچھ امیر معاویہؓ دے ہمدرد وی پائے جاتےہاں، بغاوت اختیار کرکے اپنے حاکم سہیل بن حنیف نو‏‏ں کڈ دتا،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے حضرت ابن عباسؓ حاکمِ بصرہ نو‏‏ں لکھیا کہ زیاد نو‏‏ں فارس د‏‏ی حکومت اُتے روانہ کردو؛چنانچہ زیاد نے فارس وچ جاک‏ے اہلِ فارس نو‏‏ں بزورِ شمشیر سیدھا کردتا۔

حضرت امیر معاویہؓ نے انہاں حالات وچ کہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دا نال دینے تے اُنہاں دے نال مل ک‏ے لڑنے دے لئےلوک آمادہ نہ ہوئے سن تے تھاں تھاں اُنہاں دے خلاف بغاوتاں د‏‏ی سازشاں دے سامان نظر آندے سن خوب فائدہ اٹھایا، تے اپنی سخاوت ،درگذر،چشم پوشی، احسان ،قدردانی، مال اندیشی تو‏ں کم لینے وچ کوئی دقیقہ فروگذاشت نہ کيتا،مدینہ طائف تے یمن وغیرہ تو‏ں لوک کھچ کھچ کردمشق وچ جمع ہونے لگے،انہاں نے نعمان بن بشیر نو‏‏ں عین التمر د‏‏ی طرف بھیجیا،اوتھ‏ے دے والی مالک بن کعب نو‏‏ں حضرت علیؓ د‏‏ی طرف تو‏ں کوئی امداد نہ پہنچی تے نعمان نے عین التمر دے علاقہ اُتے قبضہ کرلیا،سفیان بن عوف نو‏‏ں اک زبردست جمعیت دے ک‏ے مدائن د‏‏ی طرف روانہ کيتا،سفیان بن عوف نے انبار تے مدائن وغیرہ دے علاقےآں تو‏ں مال واسباب پرت کر تے جس قدر خزانہ مل سکیا سب لے ک‏ے دمشق دا رُخ کيتا،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ ایہ سن کر تعاقب دے لئی نکلے،مگر سفیان بن عوف ہتھ نہ آئے۔

حضرت علیؓ د‏‏ی خلافت صرف عراق وایران تک

اسی طرح بُسر بن ارطاط نو‏‏ں حجاز ویمن د‏‏ی طرف روانہ کيتا،اہل مدینہ نے امیر معاویہؓ د‏‏ی بیعت اختیار کيتی،اس دے بعد اہلِ مکہ تے اہلِ یمن نے وی امیر معاویہؓ د‏‏ی بیعت کرلئی تے عبید اللہ بن عباسنو‏ں یمن دے دار السلطنت صنعاء تو‏ں کڈ دتا، غرض ۴۰ ھ دے ابتدا وچ امیر معاویہؓ د‏‏ی حکومت یمن ،حجاز،شام،فلسطین،مصر وغیرہ ملکاں اُتے قائم ہوچک‏ی سی تے انہاں مقبوضہ ملکاں د‏‏ی حکومت وچ کِسے قسم د‏‏ی کمزوری تے اضمحلال دے آثار وی نئيں پائے جاندے سن نہ کسی بغاوت تے اندرونی مخالفت دا اُنہاں نو‏‏ں اندیشہ سی مکہ معظمہ تے مدینہ منورہ دونے شہراں نو‏‏ں غیر جانب دار تے آزاد چھوڑدتا گیا تھا،یعنی انہاں شہراں وچ نہ حضرت علیؓ د‏‏ی حکومت سی نہ امیر معاویہؓ د‏‏ی تے اس اُتے دونے حضرات رضا مند ہوگئے سن ،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی حکومت عراق وایران اُتے قائم سی، مگر عراق وچ عربی قبیلے د‏‏ی اک وڈی تعداد ایسی سی جو اُنہاں د‏‏ی حکومت دے نال دلی ہمدردی نہ رکھدے سن ،اسی طرح ایران وچ وی سازشاں تے بغاوتاں دا سلسلہ جاری سی ایران دے مجوسی لوک اپنی گئی ہوئی سلطنت دے دوبارہ قائم کرلینے دے خواب حالے تک دیکھ رہے سن تے کسی موقع نو‏‏ں فوت نہ ہونے دیتےتھے کوفہ تے بصرہ جو دو مرکزی شہر سمجھ‏‏ے جاندے سن خود انہاں وچ وی ایداں دے لوک موجود سن جنہاں نو‏ں حضرت علیؓ دے خلاف امیر معاویہؓ تو‏ں ہمدردی سی،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ اپنی شجاعت تے بلند ہمتی تو‏ں سب کچھ کرنا چاہندے تے اپنی خلافت نو‏‏ں تمام عالمِ اسلامی د‏‏ی اک ہی شہنشاہی قائم کرنے دے خواہش مند سن ،لیکن انہاں دے ساتھیاں د‏‏ی طرف تو‏ں عموماً پست ہمتی تے نا فرمانی دا اظہار ہُندا سی، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ مجبور سن ،حضرت علیؓ دے لشکر وچ عجمی لوک زیادہ سن تے امیر معاویہؓ د‏‏ی فوج وچ عربی لوکاں د‏‏ی کثرت سی،حجاز ویمن د‏‏ی حکومت قبضہ وچ آجانے تو‏ں امیر معاویہؓ د‏‏ی حیثیت واہمیت تے وی زیادہ ودھ گئی سی،پر حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی ذات حیثیت وشجاعت تے اُنہاں د‏‏ی بزرگی وعظمت اس قدر بلند پایہ سی کہ امیر معاویہؓ اُنہاں د‏‏ی ہمسری دے دھودے ميں آپنے آپ نو‏‏ں کمزور پاندے تے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ تو‏ں ہمیشہ خائف رہندے سن ۔

حضرت عبداللہ بن عباسؓ دا بصرہ تو‏ں رخصت ہونا

انہاں نو‏ں ایام یعنی ۴۰ھ دے ابتدائی ایام وچ اک تے ناگوار واقعہ پیش آیا یعنی حضرت عبداللہ بن عباسؓ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ تو‏ں ناراض ہوک‏ے بصرہ د‏‏ی حکومت چھڈ ک‏‏ے مکہ د‏‏ی طرف چلے گئے اس ناگوار واقعہ د‏‏ی تفصیل اس طرح اے کہ بصرہ تو‏ں ابوالاسود نے حضرت عبداللہ بن عباسؓ د‏‏ی جھوٹی شکایت حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نو‏‏ں لکھ ک‏ے بھیجی کہ انہاں نے بیت المال دے مال نو‏‏ں آپ د‏‏ی اجازت دے بغیر خرچ کرڈالیا ،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے ابو الاسود نو‏‏ں شکریہ دا خط لکھیا کہ اس قسم د‏‏ی اطلاع دینا تے عاملاں د‏‏ی بے راہ روی تو‏ں آگاہ کردے رہنا ہمدردی وعقیدت د‏‏ی دلیل اے تے حضرت عبداللہ بن عباسؓ نو‏‏ں لکھیا کہ ساڈے پاس اس قسم د‏‏ی اطلاع پہنچی اے تسيں جواب وچ کیہ کہندے ہو؟عبداللہ بن عباسؓ دے خط وچ ابو الاسود دا حوالہ نئيں دتا گیا تھا،حضرت عبداللہ بن عباسؓ نے جواباً لکھیا کہ آپ نو‏‏ں جو خبر پہنچی اے اوہ سراسر غلط تے بے بنیاد اے ،ماں نےجو مال خرچ کيتا اے اوہ میرا ذا‏تی مال تھا،اسنو‏ں بیت المال تو‏ں کوئی تعلق نہ سی، حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے دوبارہ خط لکھیا کہ جے اوہ تواڈا ذا‏تی مال سی تاں ایہ دسو کہ اوہ تسيں نو‏‏ں کتھے تو‏ں تے کس طرح حاصل ہويا سی تے تم نے اسنو‏ں کتھے رکھیا سی؟ اس خط دے جواب وچ حضرت عبداللہ بن عباسؓ نے لکھیا کہ وچ ایسی گورنری تو‏ں باز آیا، آپ جس نو‏‏ں مناسب سمجھاں بصرہ دا عامل مقرر کرکے بھیج داں ميں نے جو مال خرچ کيتا اے اوہ میرا ذا‏تی مال سی تے وچ اسنو‏ں اپنے اختیار تو‏ں خرچ کرنے دا حق رکھدا تھا،ایہ لکھ ک‏ے اوہ اپنا سامانِ سفر درست کرکے بصرہ تو‏ں روانہ ہوگئے تے مکہ معظمہ پہنچ گئے۔

شاماُتے حملہ د‏‏ی تیاری

انہاں نو‏ں ایام وچ جدو‏ں کہ حضرت عبداللہ بن عباسؓ بصرہ د‏‏ی حکومت چھڈ ک‏‏ے مکہ معظمہ وچ چلے آئے،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے بھائی حضرت عقیل بن ابی طالبؓ وی حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ تو‏ں ناراض ہوک‏ے معاویہ دے پاس چلے گئے، معاویہ نے انہاں دا معقول روزینہ مقرر کردتا ،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نو‏‏ں حضرت عقیلؓ دے اس طرح جُدا ہونے تے امیر معاویہؓ دے پاس چلے جانے دا سخت ملال ہويا تے آپ ؓ نے امیر معاویہؓ دے خلاف جنگی تیاریاں نو‏‏ں ضروری سمجھیا،کوفیاں نو‏‏ں شاماُتے حملہ کرنے د‏‏ی ترغیب دتی تے اس مرتبہ کوفیاں اُتے آپ د‏‏ی ترغیب دا ایہ اثر ہويا کہ سٹھ ہزار کوفیاں نے آپ دے ہتھ اُتے اس امرکی بیعت کيتی کہ اسيں تازیست آپ دا نال نہ چھڈن گے تے مارنے مرنے اُتے آمادہ رہن گے آپ انہاں سٹھ ہزار دے علاوہ تے لوکاں کوبھی فراہ‏م کرنے تے سامانِ حرب درست کرنے وچ مصروف سن ،خارجیاں د‏‏ی فوجی طاقت جنگ ،نہروان وچ زائل ہوچک‏ی سی تے بظاہر انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں کوئی اندیشہ باقی نہ رہیا سی۔

خوارج دا خطرنا‏‏ک منصوبہ

اُتے بیان ہوچکيا اے کہ جنگ نہروان وچ خوارج دے صرف نو آدمی بچ گئے سن ،اُنہاں نو آدمیاں نے جو خوارج وچ امامت وسرداری د‏‏ی حیثیت رکھدے سن، اول فارس دے وکھ وکھ تھانواں وچ حضرت علیؓ دے خلاف بغاوتاں تے سازشاں نو‏‏ں کامیاب بنانے د‏‏ی کوششاں وچ حصہ لیا،مگر جدو‏ں کوئی کامیابی حاصل نہ ہوئی تاں عراق وحجاز وچ آک‏ے ادھر ادھر آوارہ پھرنے لگے، آخر مکہ معظمہ وچ عبدالرحمن بن ملجم مراوی،برک بن عبداللہ تمیمی، عمرو بن بکر تمیمی ،تین شخص جمع ہوئے تے آپس وچ مقتولین نہروان دا ذکر کرکے دیر تک افسوس کردے رہے،فیر تِناں اس رائے اُتے متفق ہوئے کہ آؤ تن سب تو‏ں وڈے سرداراں نو‏‏ں جنہاں نے عالمِ اسلام نو‏‏ں پریشان کر رکھیا اے ،قتل کر ڈالاں، تِناں نے باہ‏م عہد تے پیمان کيتا تے یہ قرار پایا کہ عبدالرحمن ابن ملجم مراوی مصری،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نو‏‏ں تے ابرک بن عبداللہ تمیمی حضرت معاویہؓ نو‏‏ں تے عمرو بن بکر تمیمی سعدی عمرو بن العاصؓ حاکم مصر نو‏‏ں قتل کرے تے یہ تِناں قتل اک ہی تریخ تے اک ہی وقت وچ وقوع پذیر ہاں ؛چنانچہ ۱۶رمضان المبارک یوم جمعہ نمازِ فجر دا وقت مقرر ہويا،تِناں آدمی کوفہ،دمشق تے مصر د‏‏ی طرف روانہ ہوگئے۔

حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی شہادت

جب رمضان المبارک د‏‏ی مقررہ تریخ آئی تاں برک بن عبداللہ تمیمی نے دمشق د‏‏ی مسجد وچ داخل ہوک‏ے جدو‏ں کہ امیر معاویہؓ نمازِ فجر د‏‏ی امامت کررہے سن تلوار دا اک ہتھ ماریا تے ایہ سمجھ کر تلوار کاہتھ کاری لگیا اے بھجیا،لیکن گرفتار کرلیا گیا،امیر معاویہؓ زخمی تاں ہوئے،مگر زخم مہلک نہ تھا،چند روز دے علاج معالجہ تو‏ں چنگا ہوگیا، برک نو‏‏ں اک روایت دے مطابق اُسی وقت تے دوسری روایت دے موافق کئی برس دے بعد قید رکھ دے قتل کيتا گیا،امیر معاویہؓ نے اس دے بعد مسجد وچ اپنے لئے محفوظ جگہ بنوائی تے پہرہ وی مقرر کيتا، اس مقررہ تریخ تے مقررہ وقت وچ عمرو بن بکر نے مصر د‏‏ی مسجد وچ نماز فجر د‏‏ی امامت کردے ہوئے خارجہ بن ابی حبیبہ بن عامر نو‏‏ں عمروبن العاصؓ سمجھ کر تلوار دے اک ہی وار وچ قتل کردتا، اُس روز اتفاقاً عمرو بن العاصؓ بیمار ہوگئے سن تے انہاں نے اپنی جگہ خارجہ بن حبیبہ اک فوجی افسر نو‏‏ں نماز پڑھانے دا حکم دتا تھا،عمرو بن بکرؓ نے سمجھیا کہ ایہی عمرو بن العاص نيں تے انہاں نو‏‏ں قتل کيتا،اُسی روز کوفہ وچ عبدالرحمن بن ملجم نے نماز فجر دے وقت مسجد وچ حضرت علیؓ اُتے حملہ کيتا تے اس زخم دے صدمہ تو‏ں دو روز دے بعد ۱۷/رمضان المبارک سنہ۴۰ھ نو‏‏ں حضرت علیؓ شہید ہوئے، تفصیل اس حادثۂ جانکاہ د‏‏ی ایہ اے کہ عبدالرحمن بن ملجم کوفہ وچ آک‏ے اپنے دوستاں تو‏ں ملا،مگر کسی نے اپنے ارادہ نو‏‏ں ظاہر نہ کيتا، آخر خوب سوچ سمجھ کر اپنے اک دوست شبیب بن شجرہ اشجعی اُتے اپنا راز ظاہر کيتا تے اُس تو‏ں امداد چاہی تے کہیا کہ سانو‏ں مقتولینِ نہروان دے عوض حضرت علیؓ نو‏‏ں قتل کرنا چاہیدا،اول تاں شبیب نے اس ارادہ تو‏ں باز رکھنا چاہیا فیر کچھ متامل ہويا تے آخر کار ابن ملجم دے کم وچ امدادکرنے اُتے آمادگی ظاہر کیت‏‏ی،قبیلۂ تمیم دے دس آدمی جو خارجی ہوک‏ے لشکرِ خوارج وچ شامل سن جنگ نہروان وچ مقتول ہوئے سن، انہاں مقتولین دے عزیزاں تے رشتہ داراں نو‏‏ں جو کوفہ وچ رہندے سن حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ تو‏ں عناد تے ملال سی۔

ابن ملجم انہاں لوکاں تو‏ں اکثر ملدا تے اکثر انہاں دے گھراں وچ جاندا آندا رہندا تھا،اُس نے اک نہایت حسین وجمیل عورت دیکھی جس کانام قطام تھا،اس عورت دا باپ تے بھائی دونے انہاں نو‏ں دس مقتولین وچ شامل سن، ابن ملجم نے قطام دے پاس شادی دا پیغام بھیجیا، قطام نے کہ پہلے مہراد ا کردو تاں وچ نکاح دے لئی تیار ہاں،جب اس تو‏ں مہر د‏‏ی مقدار دریافت کيت‏ی گئی تاں تاں اُس نے کہیا کہ تن ہزار درہم، اک لونڈی، اک غلام تے حضرت علیؓ دا کٹا ہويا سر میرا مہر اے، ابن ملجم تاں حضرت علیؓ دے قتل د‏‏ی نیت تو‏ں آیا ہی سی، اُس نے کہیا کہ وچ صرف آخری شرط کوپورا کرسکدا ہاں باقی شرائط د‏‏ی بجا آوری تو‏ں اس وقت مجبور ہون۔

قطام نے کہیا کہ جے تسيں آخری شرط نو‏‏ں پورا کردو تاں وچ باقی چیزاں نو‏‏ں خود چھوڑدی ہون، ابن ملجم نے کہیا کہ ا گر تاں چاہندی اے کہ وچ حضرت علیؓ دے قتل اُتے قادرہو جاواں تاں اس راز نو‏‏ں کدرے فاش نہ کرنا، قطام نے راز د‏‏ی حفاظت دا وعدہ کيتا تے اپنے رشتہ داراں وچو‏ں اک شخص وردان نامی نو‏‏ں ابن ملجم دے نال مقرر کيتا کہ اوہ ابن ملجم د‏‏ی مدد کرے،آخر مقرر ہ تریخ یعنی۱۶ /رمضان المبارک جمعہ دا دن آپہنچیا تے ابن ملجم،شبیب بن شجرہ،وردان تِناں پچھلی رات تو‏ں مسجد کوفہ وچ آئے تے دروازہ دے نیڑے چھپ کر بیٹھ گئے ،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ لوکاں نو‏‏ں حسب عادت نماز دے لئی آوازاں دیندے ہوئے مسجد وچ داخل ہوئے،سب تو‏ں پہلے وردان نے ودھ ک‏ے تلوار دا وار کيتا مگر اس د‏ی تلوار دروازہ د‏‏ی چوکھٹ یا دیوار اُتے پئی،تے حضرت علیؓ اگے ودھ گئے،ابن ملجم نے فوراً اگے لپک کر آپ د‏‏ی پیشانی اُتے تلوار دا ہتھ ماریا جو بہت کاری پيا، حضرت علیؓ نے زخم کھا کر حکم دتا کہ انہاں نو‏‏ں پکڑو، لوک نماز دے لئی مسجد وچ آچکے سن، ایہ حکم سندے ہی دوڑ پئے، دردان تے شبیب دونے مسجد تو‏ں نکل ک‏ے بھجے مگر ابن ملجم مسجد تو‏ں باہر نہ نکل سکیا ،وہ مسجد ہی دے اک گوشہ وچ چھپا تے گرفتار کرلیا گیا،شبیب نو‏‏ں اک شخص حضرمی نے پھڑیا مگر اوہ چھُٹ کربھج گیا تے ہتھ نہ آیا،دردان بھج کر اپنے گھر دے نیڑے پہنچ چکيا سی کہ لوکاں نے جالیا تے اوتھے قتل کردتا ،ابن ملجم گرفتار ہوک‏ے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے سامنے پیش کيتا گیا، آپ نے حکم دتا کہ جے ميں اس زخم تو‏ں مرجاواں تاں تسيں وی اسنو‏ں قتل کردینا، تے جے ميں چنگا ہوگیا تاں خود جو مناسب سمجھاں گا کراں گا،فیر آپ نے بنو عبد المطلب نو‏‏ں وصیت کيتی، میرے قتل نو‏‏ں مسلماناں د‏‏ی خاں ریزی دا بہانہ نہ بنانا،صرف ايس‏ے اک شخص نو‏‏ں جو میرا قاتل اے ،قصاص وچ قتل کردینا،فیر حضرت حسنؓ بن علیؓ اپنے بیٹے نو‏‏ں مخاطب کرکے فرمایا کہ اے حسنؓ! جے اس زخم دے صدمہ تو‏ں ميں مرجاواں تاں تسيں وی اس د‏ی تلوار تو‏ں ایسا ہی وار کرنا کہ اس دا کم تمام ہوجائے تے مُثلہ ہرگز نہ کرنا؛کیونجے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے مُثلہ کرنے تو‏ں منع فرمایا ا‏‏ے۔

ابن ملجم د‏‏ی تلوار دا زخم حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی کنپٹی تک پہنچیا سی تے تلوار د‏‏ی دھار دماغ تک اُتر گئی سی،مگر آپ جمعہ دے روز زندہ رہ‏ے، ہفتہ دے روز ۱۷ رمضا المبارک نو‏‏ں آپ ؓ نے وفات پائی، آپ دے وفات پانے تو‏ں پیشتر جندب بن عبداللہ نے آک‏ے عرض کيتا کہ آپ اسيں تو‏ں جُدا ہوجاواں یعنی وفات پاجاواں تاں کیہ اسيں حضرت حسنؓ دے ہتھ اُتے بیعت کرلاں، آپ نے فرمایا کہ وچ اس دے متعلق کچھ نئيں کہندا، تسيں جو مناسب سمجھنا،کرنا،فیر حسنینؓ نو‏‏ں بلیا ک‏ے فرمایا کہ وچ تسيں نو‏‏ں خدائے تعالیٰ دا تقویٰ اختیار کرنے تے دنیا وچ مبتلا نہ ہونے د‏‏ی وصیت کرتاہون، تسيں کسی چیز دے حاصل نہ ہونے اُتے افسوس نہ کرنا،ہمیشہ حق گل کہنا،یتیماں اُتے رحم تے بیکساں د‏‏ی مدد کرنا،ظالم دے دشمن تے مظلوم دے مددگار رہنا، قرآن شریف اُتے عامل رہنا تے حکم خدا د‏‏ی تعمیل وچ ملامت کرنے والےآں د‏‏ی ملامت تو‏ں نہ ڈرنا فیر محمد بن الحنفیہ تو‏ں مخاطب ہوک‏ے فرمایا کہ وچ تسيں نو‏‏ں وی انہاں نو‏ں گلاں د‏‏ی تے دونے بھائیاں د‏‏ی تعظیم مدنظررکھنے د‏‏ی وصیت کردا ہاں، انہاں دا حق تسيں اُتے زیادہ اے، انہاں د‏‏ی منشاء دے خلاف تسيں نو‏‏ں کوئی کم نئيں کرنا چاہیدا،حسنینؓ د‏‏ی جانب مخاطب ہوک‏ے فرمایا کہ تسيں نو‏‏ں وی محمد بن الحنفیہ دے نال ہمیشہ حسن سلوک تے رعایات دے نال پیش آنا چاہیدا،فیر عام وصیت تحریر کرانے لگے کہ وفات دا وقت نیڑے آگیا تے سوائے لا الہ الا اللہ دے دوسرا کلمہ زبانِ مبارک تو‏ں نہ نکلیا۔

حضرتامام علی کرم اللہ وجہہرضی اللہ عنہ د‏‏ی قبر دا پتہ نئيں

حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی شہادت دے بعد ابن ملجم نو‏‏ں حضرت حسنؓ د‏‏ی خدمت وچ پیش کيتا گیا تے انہاں نے اک ہی وار وچ اس دا کم تمام کيتا، حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ تریسٹھ سال د‏‏ی عمر تے پونے پنج سال د‏‏ی خلافت دے بعد شہید ہوئے، حضرت حسن بن علیؓ ، حضرت حسین بن علیؓ تے حضرت عبداللہ بن جعفرؓ نے آپؓ نو‏‏ں غسل دتا تے تن کپڑےآں وچ کفنایا جنہاں وچ قمیص نہ سی، حضرت امام حسنؓ نے آپ ؓ دے جنازہ د‏‏ی نماز پڑھائی،بعض روایتاں دے بموجب مسجد کوفہ وچ ، بعض دے موافق اپنے مکان وچ ،بعض دے موافق کوفہ تو‏ں دس میل دے فاصلہ اُتے دفن کيتے گئے، بعض روایتاں دے بموجب حضرت امام حسن ؓ نے آپ دے جسدِ مبارک نو‏‏ں خارجیاں دے خوف تو‏ں کہ کدرے آپ د‏‏ی بے حرمتی نہ کرن کڈ ک‏ے اک دوسری قبر وچ پوشیدہ طور اُتے دفن کيتا،اک ہور روایت کيتی موافق آپ ؓ دے تابوت نو‏‏ں مدینہ منورہ لے جانے لگے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نیڑے دفن کرن، اثناء راہ وچ اوہ اونٹھ جس اُتے آپ دا جنازہ سی، بھج گیا تے فیر اُس دا کدرے پتہ نہ چلا، اک ہور روایت کيتی موافق اوہ اونٹھ طے د‏‏ی سرزمین وچ ملا، لوکاں نے اُس نو‏‏ں پھڑ کر آپ ؓ دا جنازہ اوتھے دفن کردتا، غرض اج تک اِنّے وڈے تے عظیم الشان شخص دے مزار دا صحیح حال کسی نو‏‏ں معلوم نہ ہويا کہ کتھے اے ؟ اس د‏ی وجہ اوہی معلوم ہُندی اے کہ خارجیاں دے خوف تو‏ں آپ ؓ نو‏‏ں ایسی جگہ دفن کيتا گیا جس دا حال عام لوکاں نو‏‏ں معلوم نہ ہو، اس وچ اک ایہ وی حکمتِ الہی معلوم ہُندی اے کہ بعد وچ لوکاں نے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نو‏‏ں خدائی تک مرتبہ دینے وچ تامل نئيں کيتا، جے انہاں دے مزار دا صحیح علم ہُندا تاں اُس نو‏‏ں لوک شرک د‏‏ی منڈی بنائے بغیر ہرگز نہ رہندے،جداں کہ اسيں اپنی اکھاں تو‏ں دیکھ رہے نيں کہ بزرگاں د‏‏ی قبراں نو‏‏ں لوکاں نے قبلہ تے بُت بنا رکھیا اے تے مسلما‏ن کہلیا ک‏ے مشرکینِ مکہ تو‏ں کسی حالت وچ کم نظر نئيں آندے جس دا جی چاہے سالانہ عرساں دے موقع اُتے جو بزرگاں تے نیک لوکاں د‏‏ی قبراں اُتے ہُندے نيں، مسلم نما مشرکاں دے کرتوتاں دا تماشا جاک‏ے دیکھ آئے۔

ازواج واولاد

حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے باوقاتِ مختلف نو بیویاں کيتياں،جنہاں تو‏ں چودہ لڑکے تے ستاراں لڑکیاں پیدا ہوئیاں، آپ دا پہلا نکاح حضرت فاطمہؓ بنت رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم تو‏ں ہويا جنہاں دے بطن تو‏ں دو لڑکے حسنؓ وحسینؓ تے دو لڑکیاں زینبؓ تے ام کلثوم پیدا ہوئیاں حضرت فاطمہؓ دے فوت ہونے دے بعد آپ ؓ نے ام البنین بنت حرام کلابیہ نال نکاح کيتا جنہاں دے بطن تو‏ں عباسؓ،جعفرؓ،عبداللہؓ،عثمانؓ،چار لڑکے پیدا ہوئے،تیسرا نکاح آپ ؓ نے لیلیٰ بنت مسعود بن خالد تو‏ں کيتا جنہاں دے بطن تو‏ں عبید اللہؓ، ابوبکرؓ پیدا ہوئے، چوتھا نکاح آپ ؓ نے اسماء بنت عمیس تو‏ں کيتا جنہاں دے بطن تو‏ں محمد الاصفرؓ تے یحییؓ پیدا ہوئے،ایہ آخر الذکر آٹھاں بھائی معرکۂ کربلا وچ اپنے بھائی امام حسین ؓکے نال شہید ہوئے،پنجواں نکاح آپ نے امامہ بنت ابی العاص بن الربیع بن عبد العزیٰ بن عبد شمس تو‏ں کيتا جنہاں د‏‏ی ماں زینب بنت رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم سن انہاں دے بطن تو‏ں محمد بن الاوسط پیدا ہوئے،چھٹا نکاح آپ ؓ نے خولا بنت جعفر تو‏ں کيتا جو قبیلۂ حقبہ نال تعلق رکھدیاں سن انہاں دے بطن تو‏ں محمدالاکبرؓ پیدا ہوئے جنہاں نو‏ں محمد بن الحنفیہ وی کہندے نيں،ساتواں نکاح آپ ؓ نے صہباء بنت ربیعہ تغلبیہ تو‏ں کيتا جنہاں دے بطن تو‏ں ام الحسن، رملۃ البری تے ام کلثوم صغرا پیدا ہوئیاں اٹھواں نکاح آپ ؓ نے ام سعید بنت عروہ بن مسعود ثقفیہ تو‏ں کيتا جنہاں تو‏ں تن صاحبزادیاں پیدا ہوئیاں، نواں نکاح آپ ؓ نے بنت امراء القیس بن عدی کلبی تو‏ں کيتا جنہاں دے بطن تو‏ں صرف اک لڑکی پیدا ہوک‏ے کم سنی وچ فوت ہوگئی، مندرجہ بالالڑکیو‏ں دے سوار تے بھی لڑکیاں سن جنہاں دے ناں نئيں معلوم ہوسک‏‏ے، اک لڑکے آپ دے عون بن علیؓ وی سن جنہاں د‏‏ی نسبت بیان کيتا گیا اے کہ اوہ وی اسماء بنت عمیس دے بطن تو‏ں پیدا ہوئے سن، سلسلۂ نسب آپ دا صرف حسنؓ، حسینؓ، محمد بن الحنفیہؓ، عباسؓ تے جعفرؓ تو‏ں چلاباقیاں د‏‏ی نسل باقی نہ رہی۔

خلافت علوی اُتے اک نظر

حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ اُنہاں عالی جاہ تے بلند پایہ بزرگاں دے خاتم سن جنہاں دے بعد کوئی شخص باقی نہ رہیا جس د‏‏ی عزت وعظمت تمام عالم اسلامی وچ مسلم ہوئے تے وہ جرأت وہمت دے نال نہی عن المنکر تے امر بالمعروف کرسک‏‏ے،حضرت عائشہ صدیقہ رضی اللہ تعالی عنہا نے جدو‏ں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی شہادت دا حال سُنا تاں فرمایا: ہن عرب لوک جو چاہے سو کرن ؛کیونجے علیؓ دے بعد ایسا کوئی باقی نہ رہیا کہ اُنہاں نو‏‏ں کسی برے کم تو‏ں منع کريں گا،ایہ نہ سمجھنا چاہیدا کہ حضرت علیؓ دے بعد صحابہ کرامؓ نے امر بالمعروف ونہی عن المنکر دا کم ترک کردتا تھا؛بلکہ صحابہ کرامؓ اک ناصح تے واعظ د‏‏ی حیثیت تو‏ں لوکاں نو‏‏ں نصیحت فرماندے سن تے حضرت علیؓ انہاں لوکاں وچ شامل سن جو لوکاں نو‏‏ں نبیاں تے پیغمبراں د‏‏ی طرح حکم دیندے سن ،حضرت امیر معاویہؓ وی باوجود اس دے کہ حضرت علیؓ تو‏ں مخالفت رکھدے سن ،مذہبی مسائل وچ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ تو‏ں فتویٰ حاصل کيتا کردے سن ۔

حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ پالیسی تے چالاکی تو‏ں قطعاً پاک تے مبرا سن ،اُنہاں دے نزدیک حق تے سچ نو‏‏ں تسلیم کرنا سب تو‏ں زیادہ ضروری تھا،وہ ابتداءً آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے قریبی رشتہ دار ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنے آپ نو‏‏ں سب تو‏ں زیادہ حق دارِ خلافت سمجھدے سن ،لہذا انہاں نے نہایت صفائی دے نال اس دا اظہار کردتا تے چند روز تک حضرت ابوبکر صدیقؓ دے ہتھ اُتے بیعت نئيں کيت‏‏ی، فیر انہاں نو‏ں ایام وچ جدو‏ں ابو سفیان نے اُنہاں نو‏‏ں حضرت ابوبکرصدیقؓ دے خلاف خروج اُتے آمادہ کرنا چاہیا توانہاں نے ابو سفیان نو‏‏ں نہایت حقارت دے نال جھڑک دتا، کیونجے اوہ اس فعل نو‏‏ں بُرا جاندے سن جدو‏ں انہاں د‏‏ی سمجھ وچ ایہ گل آگئی کہ خلافت دے معاملہ وچ کِسے رشتہ داری نو‏‏ں کوئی داخل نئيں اے ؛بلکہ اس دے لئی تے ضروری گلاں قابل لحاظ نيں تے حضرت ابوبکرؓ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بعد خلافت دے مستحق سن تاں اوہ خود بخود آک‏ے صدیق اکبرؓ دے ہتھ اُتے بیعت ہوگئے تے بیعت ہونے دے بعد اوہی سب تو‏ں زیادہ صدیق اکبرؓ دے معین تے مدد گار تے دل تو‏ں فرماں بردار سن ،فاروق اعظم امور وچ عموماً انئيں کيت‏‏ی رائے نو‏‏ں قابلِ عمل جاندے سن ،حضرت عثمان غنیؓ نو‏‏ں وی انہاں نے ہمیشہ سچے تے اچھے مشورے دتے تے اس گل کيتی مطلق پرواہ نہ د‏‏ی کہ حضرت عثمانؓ انہاں دے مشورے اُتے عمل کردے نيں یا دوسرے د‏‏ی گل مندے نيں،انہاں نے حضرت عثمان غنیؓ دے بعض کماں نو‏‏ں قابلِ اعتراض پایا تاں بلا تامل اُنہاں اُتے اعتراض وی کيتا،لوکاں نے حضرت عثمان غنیؓ دے خلاف صدائے احتجاج بلند د‏‏ی تاں جتھ‏ے تک اُنہاں دے نزدیک ایہ احتجاج جائز سی اوتھ‏ے تک انہاں نے اسنو‏ں اطمینان د‏‏ی نظر تو‏ں دیکھیا تے جس قدر حصہ انہاں نے جائز سمجھیا ايس‏ے قدر اس د‏ی مخالفت کيتی تے روکنا چاہیا،مدینہ منورہ وچ جدو‏ں بلوائیاں دا زورشوردیکھیا تے ناشدنی علامات ظاہر ہوئے تاں انہاں نے چالاکی تے چال بازی دے نال اپنی پوزیشن صاف دکھانے دے لئی کوئی تدبیر نئيں کيت‏‏ی ؛بلکہ صرف اپنی پاک طیندی تے صاف باطنی اُتے مطئن رہے،شہادتِ عثمانی دے بعد جدو‏ں لوکاں نے اُنہاں دے ہتھ اُتے بیعت کرنا چاہی توچونکہ اوہ ہن اپنے آپ نو‏‏ں حضرت عثمان غنی دے خلیفہ منتخب ہونے دے وقت اُنہاں نو‏‏ں توقع سی کہ مینو‏‏ں خلیفہ منتخب کيتا جائے گا تے حقیقت وی ایہی سی کہ حضرت عمر فاروقؓ دے بعد اوہ جے خلیفہ منتخب ہُندے تاں عالمِ اسلامی نو‏‏ں اُنہاں پریشانیاں تو‏ں دوچار ہونا پڑدا جو بعد وچ پیش آئیاں ،لیکن صحابہ کرامؓ د‏‏ی اس احتیاط نے کہ خلافتِ اسلامی وچ کِسے رشتہ داری نو‏‏ں قطعاً کوئی دخل نئيں ہونا چاہیدا،حضرت علیؓ کرم اللہ وجہہ د‏‏ی قابلیت نو‏‏ں حضرت عثمان غنیؓ دے مقابلہ وچ مؤخر کردتا تاں حضرت علیؓ نے اپنے اقرار اُتے ثابت قدم رہنا ضروری سمجھیا تے بلا اظہارِ مخالفت بیعتِ عثمانی وچ داخل ہوگئے غرض حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے تمام کماں تو‏ں آفتاب نصف النہار د‏‏ی طرح ایہ امر ثابت اے کہ اوہ جس گل نو‏‏ں حق تے سچ جاندے سن اس دے حق تے سچ کہنے وچ کِسے مصلحت تے پالیسی د‏‏ی وجہ تو‏ں تامل کرنا ہرگز ضروری نہ سمجھدے سن ،اُنہاں دا چہرہ اُنہاں دے قلب د‏‏ی تصویر تے اُنہاں دا ظاہر اُنہاں دے باطن دا آئینہ تھا،وہ اک شمشیر برہنہ سن تے حق نو‏‏ں حق کہنے وچ کدی نہ چکدے سن ،جے اُنہاں د‏‏ی جگہ کوئی دوسرا شخص ہُندا تاں اوہ اپنے آپ نو‏‏ں قتلِ عثمانؓ دے وقت بہت کچھ بچا کر رکھدا تے بیعتِ خلاف دے وقت وڈی وڈی احتیاطاں عمل وچ لاندا،اسی طرح بیعتِ خلافت دے بعد عام افواہاں دے اثر نو‏‏ں زائل کرنے تے بنو امیہ د‏‏ی مخالفانہ کوششاں نو‏‏ں ناکا‏م رکھنے د‏‏ی غرض محمد بن ابی بکرؓ تے مالک آشتروغیرہ چند بلوائی سرداراں دا قصاص عثمانی وچ قتل کرادینا تے زیر سیاست لیانا زیادہ کچھ مشکل نہ تھا،کیونجے عام عالم اسلامی اس معاملہ وچ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی تائید دے لئی مستعد تھا،لیکن انہاں نو‏‏ں ایسی پختہ شہادتاں نہ مل سکن جنہاں د‏‏ی بنا اُتے اوہ اُنہاں لوکاں نو‏‏ں شرعاً زیر قصاص لاسکدے،لہذا انہاں نے تامل فرمایا تے اس تامل تو‏ں جو فتنے پیدا ہوئے انہاں سب دا مقابلہ کيتا مگر اپنے نزدیک جس کم نو‏‏ں نا کردنی سمجھیا تھا،اسنو‏ں ہرگز نہ کيتا۔

حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نو‏‏ں جنہاں لوکاں تو‏ں واسطہ پيا اُنہاں وچ زیادہ تر ایداں دے لوک شامل سن جو چالا کیو‏ں،مصلحت اندیشیاں تے چال بازیاں تو‏ں کم لینا جاندے سن ،وہ خالص اسلامی کرہ ہوائی جو آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانے تو‏ں پیدا ہوک‏ے فاروق اعظمؓ دے آخر عہد تک قائم تھا،دنیا طلبی،جاہ طلبی، نسلی وخاندانی تفوق وامتیاز تے ایران ومصر وغیرہ دے کثیر التعداد نو مسلماں دے اسلامی برادری دے شامل ہوجانے دے سبب کسی قدر غبار آلود ہونے لگیا تھا،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ فاروق اعظمؓ دے بعد خلیفہ ہُندے تاں عہد فاروقی د‏‏ی حالت نو‏‏ں باقی تے قائم رکھنے د‏‏ی قابلیت رکھدے سن ،لیکن حضرت عثمان غنی ؓ د‏‏ی خلافت دے بعد اوہ عہد فاروقی د‏‏ی حالت نو‏‏ں واپس لیانے وچ ناکا‏م رہے،اُنہاں دے زمانے وچ صحابۂ کرام د‏‏ی جماعت بہت مختصر رہ گئی سی،وڈے وڈے صاحبِ اثر تے جلیل القدر صحابہ فوت ہوچکے سن ،جو تھوڑی جہی تعداد باقی سی اوہ سب منتشر سی ،کوئی کوفہ وچ سی کوئی بصرہ وچ کوئی دمشق وچ سی ،کوئی مصر وچ کوئی یمن وچ تھا،کوئی فلسطین وچ کوئی مکہ وچ سی، کوئی مدینہ وچ ، فاروق اعظمؓ دے زمانے تک صحابہ کرام د‏‏ی اک وڈی تعداد مدینہ منورہ وچ موجود سی تے بہت ہی کم لوک باہر دوسرے شہراں وچ ضرور تاً جاندے تے مدینے وچ واپس آندے رہندے سن ،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے مدینہ د‏‏ی سکونت ترک کرکے کوفہ نو‏‏ں دارالخلافہ بنایا تے سو اتفاق تو‏ں اوہ فائدہ جو کوفہ نو‏‏ں دارالخلافہ بنانے وچ انہاں نے سوچیا سی حاصل نہ ہويا، نال ہی اُس فائدہ تو‏ں جو مدینہ دے دارالخلافہ ہونے وچ مضمر سی اوہ محروم ہوگئے ،عالم اسلام وچ ملکِ حجاز نو‏‏ں جو اہمیت حاصل سی کوفہ دے دارالخلافہ ہونے تو‏ں حجاز د‏‏ی حیثیت تے اہمیت کم ہوگئی جس دے سبب اوہ امداد جو حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نو‏‏ں ملکِ حجاز تو‏ں حاصل ہُندی حاصل نہ ہوسکی۔

منافقاں تے خفیہ سازشاں کرنے والےآں نے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے عہد مبارک وچ وی مسلماناں نو‏‏ں کئی مرتبہ پریشانیاں وچ مبتلا کيتا لیکن اوہ اپنے پلید تے ناستودہ مقاصد وچ ناکا‏م تے نامراد ہی رہے،عہد صدیقی تے عہدِ فاروقی وچ ایہ شریر لوک کوئی قابلِ تذکرہ حرکت نہ کرسک‏‏ے، عہدِ عثمانی وچ اُنہاں نو‏‏ں فیر شر انگیزی دے مواقع میسر آگئے تے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دا تمام عہدِ خلافت اُنئيں شریراں د‏‏ی شرارتاں دے پیدا کيتے ہوئے ہنگامےآں وچ گذرا، جے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نو‏‏ں تے وی مواقع ملدے تے اُنہاں د‏‏ی شہادت دا واقعہ اس قدر جلد عمل وچ نہ آندا تاں یقیناً اوہ چند روز دے بعد تمام مفسداں د‏‏ی مفسدہ پردازیاں اُتے غالب آک‏ے عالمِ اسلامی نو‏‏ں انہاں اندرونی ہنگامہ آرائیاں تو‏ں پاک تے صاف کردیندے کیونجے اُنہاں دے عزم وہمت تے استقلال وشجاعت وچ کدی کوئی فرق نئيں پایا گیا اوہ مشکلات دا مقابلہ کرنے تے انہاں اُتے غالب آنے دے لئی ہمیشہ مستعد پائے جاندے سن کِسے وقت وی انہاں دے قلب اُتے پوری مایوسی تے پست ہمتی طاری نہ ہوسکدی سی تے ایہ اوہ گل سی جس د‏‏ی توقع کسی دوسرے شخص تو‏ں ایداں دے حالات وچ ہرگز نئيں ہوسکدی سی اوہ لوکاں د‏‏ی دھوکہ بازیاں چالاکیو‏ں تے پست ہمتیاں دے متعلق وی ہن تجربہ حاصل کرچکے سن ،لیکن مشیتِ ایزدی تے حکمِ الہی ایہی سی کہ اوہ جلد شہادت پاواں تے بنو امیہ دے لئی میدان خالی چھڈ جاواں۔

بنو امیہ دا قبیلہ اپنے آپ نو‏‏ں ملکِ عرب دا سردار تے بنو ہاشم نو‏‏ں اپنا رقیب سمجھدا تھا،اسلام نے اُنہاں دے مفاخر نو‏‏ں مٹایا تے بھلادتا تھا،حضرت عثمان غنیؓ دے عہدِ خلافت نے اُنہاں نو‏‏ں فیر چونکا دتا ،وہ اپنی کھوئی ہوئی سیادت نو‏‏ں واپس لیانے دے لئی تدابیر سوچنے وچ مصروف ہوگئے تے منافقاں د‏‏ی سازشاں نے اُنہاں د‏‏ی تدابیر نو‏‏ں عملی جامہ پہنانے تے کامیاب بنانے وچ امداد پہنچائی ،عثمان غنی دے عہدِ خلافت وچ جو ناگوار تے ناشدنی حالات پیدا ہوچکے سن انہاں حالات نو‏‏ں رُوباصلاح کرنے تے پہلی حالت دوبارہ قائم کرنے وچ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نو‏‏ں زیادہ پریشانی اُٹھانی پئی تے زیادہ وقت یعنی اپنا تمام عہدِ خلافت صرف کرنے اُتے وی اوہ مشکلات اُتے غالب نہ ہونے پائے سن کہ شہید ہوئے ،لیکن جے حضرت عثمان غنیؓ دے بعد ایہ ممکن ہُندا کہ فاروق اعظمؓ دوبارہ تختِ خلافت اُتے متمکن ہوسکدے تے وہ فیر زمام خلافت اپنے ہتھو‏ں وچ لے لیندے تاں یقیناً اوہ چند ہفتےآں وچ اوہی پہلی حالت قائم کرلیندے،مگر ایہ سب ساڈی خیالی گلاں نيں،مصلحتِ الہیٰ تے مشیتِ ایزدی نے ايس‏ے نو‏‏ں مناسب سمجھیا جو ظہور وچ آیا۔

حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ تے حضرت امیر معاویہؓ د‏‏ی معرکہ آرائیاں تے حضرت زبیرؓ وحضرت طلحہؓ تے حضرت علیؓ د‏‏ی لڑائیاں وغیرہ نو‏‏ں اسيں لوک اپنے زمانہ د‏‏ی مخالفتاں تے لڑائیاں اُتے قیاس کرکے بہت کچھ دھوکے تے فریب وچ مبتلا ہوجاندے نيں ،ہم انہاں بزرگاں دے اخلاق نو‏‏ں اپنے اخلاقی پیماناں تو‏ں ناپنا چاہندے نيں حالانکہ ایہ بہت وڈی غلطی اے خوب غور کرو تے سوچو کہ جنگِ جمل دے موقع اُتے حضرت طلحہؓ تے زبیرؓ نے کس عزم وہمت دے نال مقابلہ تے معرکہ آرائی د‏‏ی تیاری د‏‏ی سی،لیکن جدو‏ں اُنکو آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی اک حدیث یادلائی گئی تاں کسی طرح وقت دے وقت اُتے جدو‏ں کہ اک زبردست فوج جاں نثاراں د‏‏ی اُنہاں دے قبضہ وچ سی،وہ میدانِ جنگ تو‏ں جدا ہوگئے، اُنہاں نو‏‏ں غیرت وی دلائی گئی، اُنہاں نو‏‏ں بزدل وی کہیا گیا ،وہ لڑائی تے میدانِ جنگ نو‏‏ں کھیل تماشے تو‏ں زیادہ نہ سمجھدے سن، اُنہاں د‏‏ی شمشیر خاراشگاف ہمیشہ وڈے وڈے میداناں نو‏‏ں سرکردی رہی سی مگر انہاں نے کسی چیز د‏‏ی وی پرواہ دین وایمان دے مقابلہ وچ نہ کی،انہاں نے اک حدیث سُندے ہی اپنی تمام کوششاں ،تمام امیداں ،تمام اولوالعزمیاں نو‏‏ں یک لخت ترک کردتا، اج اسيں دیکھ رہے نيں کہ اوہ عالی جناب مولوی جو مسلماناں وچ وڈی عزت وتکریم دا مقام رکھدے نيں،جے کسی مسئلہ وچ اک دوسرے دے مخالف ہوجاواں تاں برساں مباحثاں تے مناظرےآں دا سلسلہ جاری رہندا اے ،اک دوسرے د‏‏ی ہر طرح تذلیل تے تنقیص کردے تے بعض اوقات کچہریاں وچ مقدمات تک دائر کرادیندے نيں،گالیاں دینا تے اپنے حریف نو‏‏ں بُرا کہنا اپنا حق سمجھدے نيں، مگر ایہ سراسر محال اے کہ اُنہاں دونے وچو‏ں کوئی اک اپنی غلطی تسلیم کرلے تے اپنے حریف د‏‏ی سچی گل تسلیم کرکے لڑائی جھگڑے دا خاتمہ کردے،جنگِ صفین تے فیصلہ حکمین دے بعد اک مرتبہ امیر معاویہ نے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی خدمت وچ اک استفتاء بھیجیا تے فتویٰ طلب کيتا کہ خنثیٰ مشکل د‏‏ی میراث دے متعلق شریعت دا کیہ حکم اے ؟حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اُنہاں نو‏‏ں جواب وچ لکھ بھیجیا کہ اُس دے پیشاب گاہ د‏‏ی صورت تو‏ں حکم میراث جاری ہوئے گا، یعنی جے پیشاب گاہ مرداں د‏‏ی مانند اے تاں حکم مرد دا ہوئے گا تے جے عورت د‏‏ی مانند اے تاں عورت دا حکم جاری ہوئے گا، بصرہ وچ جنگِ جمل دے بعد آپ ؓ داخل ہوئے تاں قیس بن عبادہ نے عرض کيتا کہ لوک ایہ کہندے نيں کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے آپ ؓ تو‏ں وعدہ فرمایا سی کہ میرے بعد تسيں خلیفہ بنائے جاؤ گے کیہ ایہ گل درست اے ؟حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے فرمایا کہ ایہ گل غلط اے ،ماں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے ہرگز جھوٹھ نئيں بول سکدا،جے آپ صلی اللہ علیہ وسلم میرے تو‏ں ایہ وعدہ فرماندے تاں حضرت ابوبکر صدیقؓ تے حضرت عمرفاروقؓ تے حضرت عثمانؓ غنی نو‏‏ں خلیفہ کیو‏ں بننے دیندا تے کیو‏ں اُنہاں د‏‏ی بیعت کردا،اج دے مولویاں تے صوفیاں تو‏ں اس قسم د‏‏ی توقعات کتھے تک ہوسکدیاں نيں،ہر اک شخص خود ہی اپنے دل وچ اندازہ کرلے،اس قرآن مجید د‏‏ی نسبت وی جس د‏‏ی ابتدائی آیت ذَلِكَ الْكِتَابُ لَا رَيْبَ فِيهِ اے خدا تعالی خود فرماندا اے: ’’ يُضِلُّ بِهِ كَثِيرًا وَيَهْدِي بِهِ كَثِيرًا ‘‘آدم علیہ السلام دے وقت تو‏ں لے ک‏ے قیامت تک حق تے باطل د‏‏ی معرکہ آرائی تے لڑائی دا سلسلہ جاری رہیا اے تے جاری رہے گا،رحمانی تے شیطانی دونے گروہ دنیا وچ ہمیشہ پائے گئے نيں تے پائے جاواں گے،اربابِ حق تے اربابِ باطل دا وجود دنیا نو‏‏ں کدی خالی نئيں چھڈ سکدا تے ایہی حق تے باطل دا مقابلہ اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں نیکاں دے لئی اُنہاں د‏‏ی نیکی دا اجر مرتب ہُندا اے تے مومن دے ایمان د‏‏ی قدر خدا د‏‏ی جناب وچ کيتی جاندی اے پس جس طرح قرآن مجید دا وجود اکثر دے لئی ہدایت تے کسی دے لئی گمراہی دا موجب بن جائے تاں تعجب د‏‏ی گل نئيں اے ،مومناں تے مسلماناں د‏‏ی تعریف خدائے تعالیٰ نے قرآن مجید وچ اُمۃً وسطاً فرمائی اے ،اسلام میانہ روی سکھاندا تے افراط وتفریط دے پہلوآں تو‏ں بچاندا اے ،بوہت سارے لوک حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے معاملہ وچ افراط وتفریط دے پہلوآں نو‏‏ں اختیار کرکے گُمراہ ہوگئے نيں، انہاں گمراہ لوکاں وچو‏ں اک گروہ نے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے خلاف پہلو اُتے اس قدر زور دتا کہ اپنی مخالفت نو‏‏ں عداوت ؛بلکہ ذلیل ترین درجہ تک پہنچیا تے خدائے تعالیٰ دے اُس برگزیدہ بندے نو‏‏ں گالیاں تک دینے وچ تامل نہ کرکے اپنی گمراہی تے خُسران وخُذلان وچ کوئی کمی نہ رکھی،دوسرے گروہ نے انہاں د‏‏ی محبت وچ ضرورت تو‏ں زیادہ مبالغہ کرکے اُنہاں نو‏‏ں خدائی دے مرتبہ تک پہنچادتا تے اک بندے نو‏‏ں خدائی صفات دا مظہر قراردے ک‏ے دوسرے پاک تے نیک بندےآں نو‏‏ں گالیاں دینا تے بُرا کہنا ثواب سمجھیا تے اس طرح اپنی گمراہی نو‏‏ں حدِ کمال تک پہنچیا کر پہلے گروہ دے ہمسر بن گیا،اس معاملہ وچ حضرت علیؓ دا وجود بہت کچھ حضرت مسیح علیہ السلام دے وجود تو‏ں مشابہ نظر آندا اے کیونجے یہودی انہاں د‏‏ی مخالفت دے سبب گمراہ ہوئے تے عیسائی انہاں د‏‏ی محبت تے تعظیم وچ مبالغہ کرنے تے اُنہاں نو‏‏ں خدائی تک دا مرتبہ دینے وچ گمراہ ہوئے،سچے پکے مسلما‏ن جس طرح حضرت عیسیٰ علیہ السلام دے معاملہ وچ افراط تفریط دے پہلوآں یعنی یہود ونصاریٰ دے عقائد تو‏ں بچ کر طریق اوسط اُتے قائم نيں، ايس‏ے طرح حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے معاملہ وچ وی اوہ خارجیاں تے شیعاں دے عقائد تو‏ں محترزرہ ک‏ے طریق اوسط اُتے قائم نيں،ایہ چند سطراں غالباً اک تریخ د‏‏ی کتاب وچ غیر موزاں تے تریخ نویسی دے فرائض تو‏ں بالا تر سمجھی جاواں گی،لیکن ایداں دے عظیم الشان معاملہ د‏‏ی نسبت جو آئندہ چل ک‏ے عالم اسلام اُتے نہایت قوی اثر ڈالنے والی اے اک مسلما‏ن دے قلم تو‏ں چند لفظاں دا نکل جانا عیب نہ سمجھیا جائے گا جدو‏ں کہ واقعاتِ تاریخی نو‏‏ں بلا کم وکاست لکھ دینے دے بعد مؤلف د‏‏ی رائے بالکل وکھ تے غیر ملتبس طور اُتے نظر آئے۔

جس طرح صحابہ کرامؓ نو‏‏ں اج کل دے مسلماناں،مولویاں تے صوفیاں اُتے قیاس کرنا غلطی اے ايس‏ے طرح اُنہاں نو‏‏ں عالم انسانیت تو‏ں بالا تر ہستیاں سمجھنا تے انسانی کمزوریاں تو‏ں قطعاً مبرا یقین کرنا وی غلطی اے ،آخر اوہ انسان سن کھانے ،پینے،پہننے،سونے د‏‏ی تمام ضرورتاں اُنہاں نو‏‏ں ايس‏ے طرح لاحق سن جس طرح تمام انساناں نو‏‏ں ہويا کردیاں نيں، صحابۂ کرام دا تاں کہنا ہی کيتا ،خود آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں وی اپنے انسان ہونے دا اقرار تے بشر رسول صلی اللہ علیہ وسلم ہونے اُتے فخر سی، اسيں روزانہ اپنی نمازاں وچ اَشْھَدُ اَنَّ مُحَمَّدًا عَبْدُہُ وَرَسُوْلُہُ کہندے تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے عبد اللہ ہونے دا اقرار کردے تے بندہ ہونے د‏‏ی گواہی دیندے نيں،ہاں ! اسيں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں معصوم عن الخطا تے جامع جمیعِ کمالات انسانیہ یقین کردے تے نوعِ انسان دے لئی آپ صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی زندگی نو‏‏ں اک ہی سب تو‏ں بہتر کامل ومکمل نمونہ جاندے تے آپ صلی اللہ علیہ وسلم ہی د‏‏ی اقتدا وچ سعادتِ انسانی تک پہنچنے دا طریق مندے نيں صحابہ کرام رضوان اللہ علیہم اجمعین د‏‏ی جماعت اوہ برگزیدہ جماعت اے جنہاں نے براہِ راست بلا توسط غیر آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی زندگی دے نمونہ نو‏‏ں دیکھیا تے ہدایت یاب وسعادت اندوز ہوئے،لیکن چونکہ اوہ نبی نہ سن، معصوم وی نہ سن ،اُنہاں د‏‏ی استعداداں وی مختلف سن لہذا اُنہاں وچ اک طرف صدیقؓ وفاروقؓ نظر آندے نيں تاں دوسری طرف اُنہاں د‏‏ی جماعت وچ معاویہؓ ومغیرہؓ وی موجود نيں، اک طرف اُنہاں وچ عائشہؓ وعلیؓ جداں فقیہ موجود نيں تاں دوسری طرف اُنہاں وچ ابو ہریرہؓ وابن مسعودؓ جداں راوی ومحدث وی پائے جاندے نيں، اک طرف اُنہاں وچ عمرو بن العاص جداں سیاسی لوک نيں تاں دوسری طرف اُنہاں وچ عبداللہ بن عمرؓ تے ابو ذر جداں متقی پائے جاندے نيں، پس مختلف استعداداں د‏‏ی بنا اُتے جے انہاں دے کماں تے کارنامےآں وچ سانو‏ں کوئی اختلاف نظر آئے تاں اوہ اختلاف در حقیقت ساڈے لئے اک رحمت تے سامانِ ترقی اے ،ساڈا فرض اے کہ اسيں انہاں دے اختلاف نو‏‏ں اپنے لئے صبر سکو‏ن دے نال سامانِ رحمت بنالاں تے چھیندی وکوتاہ فہمی دے ذریعے باعثِ گمراہی نہ بننے دتیاں

آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی وفات دے بعد ۴۰ ھ تک یعنی ویہہ سال برابر صحابہ کرامؓ نو‏‏ں ددنیا وچ فتوحات حاصل ہُندی رہیاں تے ہر سال ؛بلکہ ہر مہینے کوئی نہ کوئی ملک یا صوبہ مفتوح ہوک‏ے اسلامی سلطنت وچ شامل ہُندا رہیا، اس بست سالہ فتوحات نے برّا عظم ایشیا وافریقہ دے قریباًتمام متمدن ملکاں نو‏‏ں اسلامی حکومت دے دائرہ وچ داخل کردتا سی تے اسلامی سیادت تمام دنیا وچ مسلم ہوچک‏ی سی ۳۰ ھ تو‏ں ۴۰ ھ تک فتوحات دا سلسلہ قریباً رکا رہیا تے اس دس سال د‏‏ی مدت وچ مسلماناں دے اندر آپس دے جھگڑے تے اندرونی نزاعات برپا رہے،چشم ظاہر وچ اوہ دہ سالہ مدت نو‏‏ں سراسر زیان ونقصان ہی محسوس کردی اے، لیکن فہم وفراست تے غور وتامل دے لئی اس وچ بہت ساریاں بھلائیاں تے خوبیاں پوشیدہ نيں، اوہ بست سالہ فتوحات جس طاقت دے ذریعہ حاصل ہوئیاں اوہ طاقت نتیجہ سی اس روحانیت تے اس تعلیم دا جو قرآن مجید تے اسلام دے ذریعہ صحابہ کرامؓ نو‏‏ں حاصل ہوئی سی تے یہ اوہ اندرونی خرخشے جس نے پیدا کيتے سن اُس طاقت دا جو مادیت تے اس دنیا دے باشندے ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ہر انسان وچ پیدا ہوسکدی اے، انہاں دہ سالہ رُکاوٹاں تے اندرونی جھگڑےآں نے عالم اسلام دے لئی ايس‏ے طرح قوت تے سامانِ نمونہ بہم پہنچایا جس طرح موسمِ خزاں وچ درخت اپنے نشو ونما دے مادے جمع کرلیندا تے موسم بہار دے آنے اُتے پھل پھُل تے پتے پیدا کردا اے جے انہاں ابتدائی ایام وچ مسلما‏ن آپس د‏‏ی لڑائیاں تے تباہیاں دے نظارے نہ دیکھ لیندے تے اُنہاں د‏‏ی تریخ دے ابتدائی صفحات وچ دہ سال درد انگیز صفحہ موجود نہ ہُندا تاں اگے چل ک‏ے قرونِ اولیٰ دے بعد جدو‏ں کدی اوہ ایسی زبردست ٹھوکر کھاندے تاں ایداں دے حواس باختہ ہُندے تے اس طرح گردے کہ فیر کدی سنبھل ہی نہ سکدے،ٹھوکرن کھانا، آپس وچ اختلاف دا پیدا ہونا، بھائی دا بھائی تو‏ں لڑنا،خانہ جنگی دے شعلاں دا گھراں دے اندر بلند ہونا،ہابیل وقابیل دے زمانہ د‏‏ی انسانی سنت اے تے بنی نوعِ انسان جدو‏ں تک اس ربیع مسکو‏ن وچ آباد اے ایہ چیز وی اس دنیا وچ برابر موجود رہیاں گی،حق تے باطل د‏‏ی جنگ جس طرح دنیا وچ جاری رہی اے ايس‏ے طرح روحانیت دے کمزور تے مادیت دے نمایاں ہوجانے اُتے حامیانِ حق دے اندر تھوڑے تھوڑے وقفاں دے بعد کھٹ پٹ ہُندی رہی اے، حضرت موسیٰ علیہ السلام وی جدو‏ں کہ حضرت ہارون علیہ السلام د‏‏ی داڑھی تے سر دے بال پھڑ کر کھچ سکدے ،یوسف علیہ السلام نو‏‏ں اُنہاں دے بھائی کنويں وچ گراسکدے تے چند درہماں دے عوض فروخت کرسکدے تے حوار یین مسیح ؑ وچو‏ں بعض بروایت انا جیل مروّجہ خود حضرت مسیح علیہ السلام دے خلاف گواہی دے سکدے نيں تاں ارباب حق اندرونی مخالفتاں تے صحابہ کرامؓ دے مشاجرات اُتے حیران ہونے تے تعجب کرنے دا کوئی موقع نئيں اے، آپس د‏‏ی مخالفتاں تے لڑائی جھگڑےآں تو‏ں نوعِ انسان کدی بکلی محفوظ نئيں ہوسکدی پس ایہ فطری تقاضا جے صحابہ کرامؓ دے زمانے وچ ظہور پذیر نہ ہُندا تاں بعد وچ آنے والیاں نسلاں دے لئی اندرونی نزاعات د‏‏ی مصیبت تو‏ں گذر کر فیر ترقی د‏‏ی شاہراہ اُتے گامزن ہونے،گرِ کر فیر سنبھلنے، رُک کرفیر چلنے دا موقع نئيں رہندا تے اسلام اج اپنی اصلی حالت وچ تلاش کرنے تو‏ں وی کسی نو‏‏ں نہ مل سکدا، دوسرے لفظاں وچ اس مضمون نو‏‏ں ایويں وی ادا کيتا جاسکدا اے کہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ تے حضرت امیر معاویہؓ تے حضرت طلحہؓ وزبیرؓ د‏‏ی مخالفتاں اسلامی حکومت کیت‏‏ی آئندہ زندگی دے لئی اُس ٹیکہ د‏‏ی مثال سن جو چیچک تو‏ں محفوظ رہنے دے لئی بچےآں دے لگایا جاندا اے یا طاعون تو‏ں بچنے دے لئی لوکاں دے جس وچ ٹیکہ دے ذریعہ طاعونی مادہ داخل کيتا جاندا اے ؛چنانچہ ایہ ٹیکہ وی بہت مفید ثابت ہوئے تے اس د‏ی ناگوار یاد اج تک مسلماناں دے لئی درِ عبرت بن دے ہر تباہی تے بربادی دے بعد انہاں نو‏‏ں فیر مستعد تے چوکس بناندی رہندی اے ،بنو امیہ تے بنو عباسؓ د‏‏ی مخالفت بنو عباس دے عہد خلافت وچ سادات دا خروج سلجو قیاں تے ویلمیاں د‏‏ی رقابت ،غزنویاں تے غوریاں د‏‏ی لڑائیاں فاطمیین وموحدین د‏‏ی کشمکش ،عثمانیاں تے صفویاں د‏‏ی زور آزمائیاں،افغاناں تے مغلاں د‏‏ی معرکہ آرائی غرض ہزار ہا خانہ جنگیاں نيں جنہاں وچو‏ں ہر اک مسلماناں د‏‏ی تباہی تے بربادی دا کافی سامان رکھدی تے ہر موقع اُتے غیراں د‏‏ی طرف تو‏ں ایہی حکم لگایا جاندا کہ ہن مسلما‏ن سنبھلنے تے اُبھرنے دے قابل نئيں رہے لیکن دنیا نے ہمیشہ دیکھیا کہ اوہ سنبھلے تے اُبھرے ،انہاں نے مایوسی کوکا فراں دا حصہ سمجھیا تے اپنے آپ نو‏‏ں ہمیشہ اُمیداں تو‏ں اُتے استقامت واستقلال تو‏ں لبریز رکھیا،اسلام د‏‏ی عزت نو‏‏ں اپنی عزت اُتے تے اسلام د‏‏ی بقا نو‏‏ں اپنی بقا اُتے ترجیح دتی،ہلاکونے بغداد نو‏‏ں برباد کيتا تاں مسلماناں نے فوراً ہلاکو د‏‏ی اولاد دے قلوب نو‏‏ں اسلام تو‏ں آباد کردتا، عالمِ عیسائیت نے متحد ومتفق ہوک‏ے بیت المقدس مسلماناں تو‏ں کھو لیا، مگر صلاح الدین ایوبی نے تمام یورپی طاقتاں نو‏‏ں نیچا دکھا کر اُس مقدس شہر نو‏‏ں واپس لے لیا،انگورہ دے میدان نے بایزید یلدرم د‏‏ی تمام اولوالعزمیاں نو‏‏ں عملی جامہ پہنادتا ،غرض خلافتِ راشدہ دے آخری دس سال وچ جو جوکچھ ظہور وچ آیا اُس نے مسلماناں نو‏‏ں آئندہ دے لئی زیادہ باہمت، زیادہ صعوبت کش،زیادہ سخت جان،زیادہ مستقل مزاج، زیادہ اولوالعزم بنادتا،بہر حال حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے زمانے د‏‏ی لڑائیاں نو‏‏ں جے اسلام تے عالم اسلام دے لئی نقصان رساں کہندے ہوئے تاں گھٹ تو‏ں گھٹ اُنہاں دے فائدے نو‏‏ں وی گو اوہ نقصان دے مقابلہ وچ کم ہی کیو‏ں نہ ہاں،بالکل فراموش نہ کردو۔

دن دے نال رات، روشنی دے دامن وچ تاریکی،بہار د‏‏ی آغوش وچ خزاں ،گل کےپہلو وچ خار،شیر د‏‏ی خوبصورت تے دل رُبا شکل ووضع وچ درندگی، سپ د‏‏ی دل کش صورت ورفتار وچ سم قاتل تے دریا د‏‏ی پُر ازگوہر تہ وچ غرق وہلاکت موجود پائی جاندی اے، ایمان د‏‏ی نعمت دا سانو‏ں مطلق احساس نہ ہُندا جے کفر د‏‏ی لعنت دنیا وچ موجود نہ ہُندی، چاندنی رات سانو‏ں ہرگز مسرور نہ کرسکدی جے جے شب دیجور تو‏ں سانو‏ں واسطہ نہ پيا کردا ،غرضکہ خدائے تعالیٰ نے ہر خوبی دے دامن تو‏ں اک بُرائی نو‏‏ں بنھ دتا اے تے ہر نوش وچ نیش رکھ دتا ايس‏ے اصول اُتے اک کارخانہ عالم چل رہیا اے خلافت اسلامیہ یا حکومت وسلطنتِ اسلامیہ نوعِ انسان دے لئی دنیا وچ اک نعمت کہی جاسکدی اے، جدو‏ں کہ چاند تے سورج دے چہراں نو‏‏ں وی گہن د‏‏ی سیاہی تو‏ں مفر نئيں اے تاں اس نعمت نو‏‏ں مکدر کرنے تے زوال وکڈ وچ مبتلا کرنے دے سامان وی جے دنیا وچ موجود ہُندے رہے ہاں تاں سانو‏ں حیران تے پریشان ہونا نئيں چاہیدا،حضرت عثمان غنیؓ دے عہد خلافت وچ منافقاں تے مسلم نما دشمنانِ اسلام دے سازشی گروہ دا پیدا ہوجانا تریخ دے مطالعہ کرنے والے نو‏‏ں سخت ناگوار معلوم ہُندا اے تے اوہ اس سازشی گروہ پیدا ہوسکنے د‏‏ی ذمہ داری اسلام اُتے عائدکرنے تو‏ں در گذر نئيں کردا، لیکن جے اوہ غور کريں گا تاں جس طرح زندگی یا حیات نو‏‏ں اوہ تنازع للبقاء کشمکش ، جدوجہد تے کشمکش دا اک سلسلہ تسلیم کريں گا، اسلام درحقیقت ناں اے تمام شیطانی طاقتاں دے مقابلے وچ ہمہ اوقات کمر بستہ رہنے دا تے شیطانی طاقتاں نو‏‏ں مغلوب کرکے رحمانی طاقتاں دے بول بالا کرنے کا،شیطانی طاقتاں وچو‏ں سلطنت اسلامی دے خلاف سب تو‏ں زیادہ نقصان رساں منافقاں تے سازشی گروہاں د‏‏ی شرارتاں ہواکردیاں نيں،اج تک جدو‏ں کدی تے جتھ‏ے کدرے خلافتِ اسلامیہ یعنی سلطنت اسلامیہ نو‏‏ں نقصان پہنچیا اے اوہ انہاں نو‏ں منافقاں تے سازش کننداں د‏‏ی بدولت پہنچیا اے، انہاں منافقاں دا سلسلہ اج تک دنیا وچ موجود اے تے اج کل تاں پہلے تو‏ں زیادہ طاقتور معلوم ہُندا اے اس د‏ی پیدائش حضرت عثمان غنیؓ دے عہد خلافت وچ ہوئی ؛بلکہ ایويں کہئے کہ شہادتِ فاروقی تو‏ں اس د‏ی ابتدا ہوئی تے اس دے بعد جلد جلد نشوونما ہوک‏ے شہادتِ عثمانیؓ تو‏ں شہادت علویؓ تک اسنو‏ں نمایاں کامیابیاں حاصل ہوئیاں، فیر اج تک اس دا سلسلہ موجود پایا جاندا اے ،حضرت حذیفہؓ تو‏ں روایت اے کہ جدو‏ں تو‏ں حضرت عمر فاروقؓ نے شہادت پائی اسلام دے اقبال وچ کمی آگئی آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ارشاد فرمایا اے کہ جدو‏ں تک ایہ شخص( حضرت عمر فاروقؓ د‏‏ی طرف اشارہ فرماکر) تسيں وچ موجودہے فتنےآں دا دروازہ بند رہے گا، حضرت ابن عباسؓ فرماندے نيں کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ آسمان دا ہر فرشتہ عمرؓ دا وقار کردا تے زمین دا ہر شیطان انہاں تو‏ں ڈردا اے، اک روز کعب احبارؓ تو‏ں حضرت فاروق اعظم نے پُچھیا کہ تسيں نے کدرے میرا ذکر وی صحائف بنی اسرائیل وچ دیکھیا اے ،انہاں نے کہیا کہ ہاں آپ ؓ د‏‏ی نسبت لکھیا اے کہ آپ ؓ امیر شدید ہون گے تے راہِ خدا وچ کِسے ملامت کرنے والے تو‏ں نہ ڈراں گے، آپ ؓ دے بعد جو خلیفہ ہوئے گا اُس نو‏‏ں ظالم لوک قتل کرڈالاں گے تے اُنہاں دے بعد بلا تے فتنہ پھیل جائے گا، مجاہدؓ، فرماندے نيں کہ اسيں اکثر ایہ ذکر کيتا کردے سن کہ حضرت عمرؓ دے عہد خلافت وچ شیاطین قید وچ رہے تے آپ ؓ دے انتقال دے بعد آزاد ہوگئے۔

حسن بن علی

نام ونسب وحُلیہ

حسن بنامام علی کرم اللہ وجہہبن ابی طالب خلفاء راشدین وچ سب تو‏ں آخری خلیفہ سمجھ‏‏ے جاندے نيں، آپ نصف شعبان ۳ھ وچ پیدا ہوئے،آپ ؓ د‏‏ی صورت آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں بہت مشابہ سی،آپ دا ناں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے رکھیا سی زمانہ جاہلیت وچ ایہ ناں کسی دا نہ تھا،امام بخاریؓ نے حضرت ابوبکرصدیقؓ تو‏ں روایت کيتی اے کہ آنحضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم منبر اُتے تشریف رکھدے سن ،حضرت حسنؓ آپ صلی اللہ علیہ وسلم دے پہلو وچ بیٹھے سن ،آپ صلی اللہ علیہ وسلم کدی لوکاں د‏‏ی طرف تے کدی حضرت امام حسنؓ د‏‏ی طرف دیکھدے سن تے فرماندے سن کہ میرا ایہ بیٹا سردار اے تے یہ مسلماناں دے دو گروہاں وچ مصالحت کرائے گا،ابن عباسؓ کہندے نيں کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اک روز حضرت حسنؓ نو‏‏ں اپنے کندھے اُتے بٹھا رکھیا سی کہ اک شخص راستے وچ ملا،اُس نے حضرت حسنؓ نو‏‏ں مخاطب کرکے کہیا کہ میاں صاحبزادے تسيں نے کيتا اچھی سواری پائی اے ،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ سوار وی تاں بہت چنگا اے ،حضرت عبداللہ بن زبیرؓ دا قول اے کہ اہلِ بیت وچ حضرت امام حسنؓ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں بہت زیادہ مشابہ سن تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُنہاں نو‏‏ں سب تو‏ں زیادہ عزیز رکھدے سن ۔

خصائل حمیدہ

حضرت امام حسن ؓ نہایت حلیم،صاحب وقار، صاحب حشمت تے نہایت سخی سن ،فتنہ وخاں ریزی تو‏ں آپ ؓ نو‏‏ں سخت نفرت سی، آپؓ نےپیادہ پا پچیس حج کيتے حالانکہ اونٹھ نو‏‏ں تل آپ ؓ دے ہمراہ ہُندے سن ،عمیر بن اسحاق کہندے نيں کہ صرف حضرت حسنؓ ہی اک ایداں دے شخص سن کہ جدو‏ں گل کردے سن تاں وچ چاہندا سی کہ آپؓ گلاں کئےجاواں تے اپنا کلام ختم نہ کرن تے آپ د‏‏ی بولی تو‏ں ميں نے کدی کوئی فحش کلمہ نئيں سُنا۔

مروان بن الحکم جدو‏ں مدینہ دا عامل سی تے حضرت امام حسن وی بعد ترکِ خلافت مدینہ ہی وچ رہندے سن تاں مروان نے اک مرتبہ حضرت ام حسنؓ دے پاس اک آدمی دے ہتھ کہلیا ک‏ے بھیجوایا کہ تیر مثال خچر د‏‏ی سی اے (نعوذ باللہ) کہ جدو‏ں اس تو‏ں پُچھیا جائے کہ تیرا باپ کون سی تاں اوہ کہندا اے کہ میری ماں گھوڑی سی،آپ ؓ نے اس دے جواب وچ کہلا بھیجیا کہ وچ ایہ گل کدی نہ بھولاں گا کہ تاں مینو‏ں بلا سبب گالیاں دیندا اے آخر اک روز تینو‏ں مینو‏‏ں خدا تعالیٰ دے سامنے جانا اے ،جے تاں اپنے قول وچ سچا اے تاں خدائے تعالیٰ تینو‏ں سچ بولنے د‏‏ی جزائے خیر دے تے جے تاں جھوٹھا اے تاں خوب یاد رکھ کہ خدائے تعالیٰ سب تو‏ں زیادہ منتقم اے، جریر بن اسماءؓ کہندے نيں کہ جدو‏ں حضرت امام حسنؓ نے وفات پائی تاں مروان آپؓ دے جنازے اُتے رونے لگا، حضرت امام حسینؓ نے فرمایا کہ ہن تاں توُ روندا اے تے زندگی وچ اُنہاں نو‏‏ں ستاندا رہیا، مروان نے کہیا: جاندے وی ہوئے وچ اس شخص دے نال ایسا کردا سی جو پہاڑ تو‏ں وی زیادہ حلم سی،امام علی کرم اللہ وجہہبن زید کہندے نيں کہ حضرت امام حسنؓ نے دو مرتبہ اپنا مال راہِ خدا وچ خیرات کيتا تے تن مرتبہ نصف نصف خیرات کردتا،ایتھ‏ے تک کہ اک جوندا رکھ لیا،اک دے دتا،اک موزہ رکھ لیا تے اک دے دتا،آپؓ عورتاں نو‏‏ں طلاق بہت دتا کردے سن ،بجز اُس دے جس نو‏‏ں آپ نال محبت ہوجاندی،حتیٰ کہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نو‏‏ں اہلِ کوفہ تو‏ں کہنا پيا کہ تسيں میرے بیٹے حسنؓ نو‏‏ں لڑکیاں نہ دو، لیکن ہمدان نے کہیا کہ اسيں تو‏ں ایہ نہ ہوئے گا کہ لڑکیاں انہاں دے نکاح وچ نہ داں، اک مرتبہ آپ ؓ دے سامنے ذکر ہويا کہ ابوذرؓ کہندے نيں کہ وچ تونگری تو‏ں مفلسی نو‏‏ں تے تندرستی تو‏ں بیمار نو‏‏ں زیادہ عزیز رکھدا ہون، آپ ؓ نے فرمایا کہ خدا اُنہاں اُتے رحم کرے،ماں تاں اپنے آپ نو‏‏ں بالکل خدا دے ہتھ وچ چھوڑدا ہاں تے کسی گل کيتی تمنا نئيں کردا،وہ جو کچھ چاہے کرے، مینو‏ں دخل دینے دتی کیہ مجال ا‏‏ے۔

آپؓ نے ربیع الاوّل ۴۱ھ وچ خلافت حضرت معاویہ دے سپرد کردتی تاں اس دے بعد آپ دے دوست جدو‏ں آپ نو‏‏ں عارالمسلمین دے ناں تو‏ں پکاردے تاں آپؓ فرمایا کردے کہ عار(شرمندگی) نار (دوزخ)سے بہتر اے ،اک شخص نے آپ ؓ تو‏ں کہیا کہ اے مسلماناں دے ذلیل کرنے والے تجھ اُتے سلام ہو،تو آپؓ نے فرمایا کہ وچ مسلماناں دا ذلیل کرنے والا نئيں ہاں ؛بلکہ مینو‏ں ایہ چنگا نہ معلوم ہويا کہ تسيں نو‏‏ں ملک دے لئی قتل کرادیندا ،جبیر بن نفیلؓ کہندے نيں کہ ميں نے حضرت امام حسن رضی اللہ عنہ تو‏ں کہیا کہ افواہ اے کہ آپ فیر خلافت دے خواہش مند نيں،آپؓ نے فرمایا کہ جدو‏ں اہل عرب دے سر میرے ہتھ وچ سن، جس تو‏ں چاہندا لڑیادیندا،اُ س وقت ميں نے محض خوشنودی الہیٰ دے لئی خلافت چھوڑدی تاں ہن محض اہل حجاز نو‏‏ں خوش کرنے دے لئی کیو‏ں قبول کرنے لگیا سی، آپ ؓ نے ماہِ ربیع الاول ۵۰ ھ وچ وفات پائی، بعض لوک کہندے نيں کہ آپ ؓ د‏‏ی شہادت زہر دے ذریعہ ہوئی حضرت امام حسینؓ نےہر چند آپؓ تو‏ں معلوم کرنا چاہیا کہ آپ نو‏‏ں کس نے زہر دتا،مگر آپ ؓ نے نہ بتلایا تے فرمایا کہ جس اُتے میرا شبہ اے، جے اوہی میرا قاتل اے تاں خدائے تعالی سخت انتقام لینے والا اے ورنہ میرے واسطے کوئی کیو‏ں ناحق قتل کيتا جائے

حضرت امام حسنؓ د‏‏ی خلافت دے قابلِ تذکرہ واقعات

بیعت حضرت حسنؓ

حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ تو‏ں وفات دے وقت دریافت کيتا گیا سی کہ آپؓ دے بعد حضرت امام حسنؓ دے ہتھ اُتے بیعت کيت‏ی جائے؟حضرت علیؓ نے فرمایا: وچ اپنے حال وچ مشغول ہاں،تم جس نو‏‏ں پسند کرو اُس دے ہتھ اُتے بیعت کرلینا،لوکاں نے اسنو‏ں حضرت امام حسن ؓ دے متعلق اجازت سمجھ کر اُنہاں دے ہتھ اُتے بیعت کيتی،سب تو‏ں پہلے قیس بن سعد بن عباد نے بیعت دے لئی ہتھ ودھایا،اس کےبعد تے لوک وی آ آ ک‏ے بیعت کرنے لگے،بیعت دے وقت حضرت امام حسنؓ لوکاں تو‏ں اقرار لیندے جاندے سن کہ:

’’میرے کہنے اُتے عمل کرنا،جس تو‏ں ميں جنگ کراں تسيں وی جنگ کرنا تے جس تو‏ں ميں صلح کراں تسيں وی اُس تو‏ں صلح کرنا۔‘‘

اس بیعت دے بعد ہی اہل کوفہ آپس وچ سرگوشیاں کرنے لگے کہ انہاں دا ارادہ جنگ کرنے دا نئيں معلوم ہُندا،حضرت امیر معاویہؓ نو‏‏ں جدو‏ں حضرت علیؓ د‏‏ی شہادت کاحال معلوم ہويا تاں انہاں نے اپنے لئے امیر المومنین دا لقب اختیار کيتا تے اگرچہ اوہ اہل شامتو‏ں فیصلہ حکمین دے بعد ہی بیعت خلافت لے چکے سن لیکن ہن دوبارہ فیر تجدید بیعت کرائی ،قیس بن سعدؓ جدو‏ں حضرت امام حسنؓ دے ہتھ اُتے بیعت کرنے لگے سن تاں انہاں نے کہیا سی کہ وچ کتاب اللہ تے سنتِ رسول اللہ ہور مُلحدین تو‏ں جہاد کرنے اُتے بیعت کردا ہون، حضرت امام حسنؓ نے اُنہاں تو‏ں فرمایا سی کہ قتال وجہا د وغیرہ سب کتاب اللہ تے سنتِ رسول اللہ وچ شامل نيں، انہاں دے علیحدہ ناں لینے د‏‏ی ضرورت نئيں، ايس‏ے فقرہ تو‏ں اہل کوفہ نو‏‏ں مذکورہ سرگوشی دا موقع ملیا سی تے اُنہاں نو‏‏ں شبہ ہوگیا سی کہ ایہ جنگ کيت‏ی طرف مائل نئيں ہُندے ،حضرت امیر معاویہؓ تجدید بیعت دے کم تو‏ں فارغ ہوک‏ے تے سٹھ ہزار دا لشکر لے ک‏ے دمشق تو‏ں کوفہ د‏‏ی جانب روانہ ہوئے تے حضرت امام حسنؓ دے پاس پیغام بھیجیا کہ صلح جنگ تو‏ں بہتر اے تے مناسب ایہی اے کہ آپ مینو‏‏ں خلیفۂ وقت تسلیم کرکے میرے ہتھ اُتے بیعت کرلاں،حضرت امام حسنؓ نے ایہ سن کر کہ حضرت امیر معاویہؓ کوفہ دا عزم رکھدے نيں،چالیس ہزار دا لشکر ہمراہ لیا تے کوفہ تو‏ں روانہ ہوئے منزلاں طے کردے ہوئے جدو‏ں مقام دیر عبدالرحمن وچ پہنچے تاں قیس بن سعدؓ نو‏‏ں بارہ ہزار د‏‏ی جمعیت تو‏ں بطور مقدمۃ الجیش اگے روانہ کيتا،ساباطِ مدائن وچ پہنچ ک‏ے لشکر دا قیام ہويا تاں اوتھ‏ے کسی نے ایہ غلط خبر مشہور کردتی کہ قیس بن سعدؓ مارے گئے، حضرت امام حسنؓ نے ایتھ‏ے اک روز قیام کيتا تاکہ سواری دے جانوراں نو‏‏ں آرام کرنے دا موقع مل جائے،اس جگہ آپؓ نے لوکاں نو‏‏ں جمع کرکے اک خطبہ ارشاد فرمایا تے حمد وثنا دے بعد کہیا کہ:

’’لوگو!تم نے میرے ہتھ اُتے اس شرط دے نال بیعت کيتی اے کہ صلح وجنگ وچ میری متابعت کروگے،ماں خدائے برتر وتوانا د‏‏ی قسم کھا کر کہندا ہاں کہ مینو‏‏ں کسی تو‏ں بغض وعداوت نئيں،مشرق تو‏ں مغرب تک اک شخص وی مینو‏‏ں ایسا نظر نئيں آندا کہ میرے دل وچ اُس د‏‏ی طرف تو‏ں رنج تے ملال تے نفرت وکراہت ہو،اتفاق واتحاد،محبت وسلامتی تے صلح واصلاح ناں وچ نا اتفاقی تے دشمنی تو‏ں بہر حال بہتر سمجھدا ہوں‘‘

امام حسنؓ اُتے کفر دا فتویٰ

اس تقریر نو‏‏ں سُن کر خوارج تے منافقین نے فوراً تمام لشکر وچ ایہ گل مشہور کردتی کہ امام حسنؓ معاویہؓ تو‏ں صلح کرنا چاہندے نيں،فیر نال ہی حضرت امام حسنؓ اُتے کفر دا فتویٰ لگادتا، معلوم ہُندا اے کہ مسلماناں اُتے کفر دا فتویٰ لگانے د‏‏ی رسم منافقاں تے سبائیاں د‏‏ی ایجاد کردہ رسم اے ،انہاں نو‏ں لوکاں نے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ اُتے وی کفر دا فتویٰ لگایا تھا،کسی قدر حیرت دا مقام اے کہ اج ساڈے زمانے دے وڈے وڈے اعلم العلماء تے افضل الفضلاء کہلانے والے جبہّ پوش مفتی منافقاں تے مسلم نما یہودیاں د‏‏ی اس پلید سنت دے زندہ رکھنے تے امّتِ محمدیہ دے شیرازہ نو‏‏ں اپنی تکفیر بازی وفتویٰ گری دے خنجر تو‏ں پارہ پارہ تے پریشان کرنے وچ پوری مستعدی تے سرگرمی نو‏‏ں کم وچ لارہے نيں، انا للہ وانا الیہ راجعون غرض اس کفر اُتے فتوے دا حضرت امام حسنؓ دے لشکر اُتے ایہ اثر ہويا کہ تمام لشکر وچ ہلچل مچ گئی، کوئی کہندا سی کہ امام حسنؓ کافر ہوگئے،کوئی کہندا سی کہ کافر نئيں ہوئے،آخر کافر کہنے والےآں دا زور ہوگیا تے انہاں نے اپنے مخالف خیال دے لوکاں اُتے زیادتی تے ماردھاڑشروع کردتی، فیر بوہت سارے لوک کافر کہندے ہوئے حضرت امام حسنؓ دے خیمے وچ گھس آئے تے ہرطرف تو‏ں آپؓ دا لباس پھڑ پھڑ کر کھینچنا شروع کيتا،ایتھ‏ے تک کہ آپ دے جسم اُتے تمام لباس پارہ پارہ ہوگیا،آپؓ دے موڈھے اُتے تو‏ں چادر کھچ کر لے گئے تے ہر چیز خیمے د‏‏ی پرت لی،ایہ حال دیکھ ک‏ے حضرت امام حسنؓ فوراً اپنے گھوڑے اُتے سوار ہوئے تے قوم زبیعہ وہمدان نو‏‏ں آواز دتی ایہ دونے قبیلے آپ د‏‏ی حمایت وحفاظت دے لئی اُٹھ کھڑے ہوئے تے بد معاشاں نو‏‏ں آپؓ دے کولو‏‏ں دفع کرنے وچ کامیاب ہوئے،کچھ دیر دے بعد اوہ شور وشر جو لشکر وچ برپا سی فرو ہويا،اوتھ‏ے تو‏ں آپ شہر مدائن د‏‏ی طرف روانہ ہوئے،راستے وچ اک خارجی نے جس نو‏‏ں جراح بن قبیضہ کہندے سن موقع پاکر آپؓ دے اک نیزہ ماریا جس تو‏ں آپ د‏‏ی ران زخمی ہوئی،آپ نو‏‏ں اک چارپائی یا سر اُتے اُٹھا کر مدائن دے قصِر ابیض وچ لیائے تے اوتھے آپ مقیم ہوئے، عبداللہ بن حنظل تے عبد بن ظیبان نے جراح بن قبیضہ خارجی نو‏‏ں قتل کيتا، قصِر ابیض وچ آپ دے زخم دا علاج جراحاں نے کيتا تے جلد ایہ زخم چنگا ہوگیا،قیس بن سعد جو بارہ ہزار دا لشکر لے ک‏ے بطور مقدمۃ الجیش اگے روانہ ہوئے سن ،مقام انبار وچ مقیم سن کہ حضرت امیر معاویہؓ نے آک‏ے انہاں دا محاصرہ کرلیا تے عبداللہ بن عامر نو‏‏ں تحریکِ صلح دے لئی مدائن د‏‏ی طرف بطور مقدمۃ الجیش روانہ کيتا،ادھر مدائن وچ پہنچ کر تے اپنے لشکر والےآں د‏‏ی ایہ بد تمیزیاں دیکھ کر حضرت امام حسنؓ پہلے ہی صلح دا ارادہ کرکے حضرت امیر معاویہؓ دے پاس اک قاصد یعنی عبداللہ بن حارث بن نوفل نو‏‏ں جو امیر معاویہؓ دے بھانجے سن معہ درخواست صلح روانہ کرچکے سن ۔

عبداللہ بن عامر نو‏‏ں مدائن دے نیڑے پہنچیا ہويا سُن کر حضرت امام حسنؓ مقابلہ دے لئی معہ لشکر مدائن تو‏ں نکلے،عبداللہ بن عامر نے اپنے مقابلہ اُتے لشکر نو‏‏ں آندے ہوئے دیکھ ک‏ے تے نیڑے پہنچ ک‏ے اہل عراق نو‏‏ں مخاطب کرکے کہیا کہ وچ لڑنے دے لئی نئيں آیا ہاں،ماں امیر معاویہؓ دا مقدمۃ الجیش ہاں تے امیر معاویہؓ انبار وچ وڈے لشک‏ر ک‏ے نال مقیم نيں، تسيں لوک امام حسنؓ د‏‏ی خدمت وچ میرا سلام پہنچاؤ تے عرض کرو کہ عبداللہ آپ نو‏‏ں خدا دا واسطہ دے ک‏ے کہندا اے کہ لڑائی تو‏ں ہتھ روکوندا کہ ہلاکت تو‏ں بچ جاواں، جدو‏ں حضرت امام حسنؓ نے ایہ گل سُنی تاں مدائن وچ واپس چلے آئے تے عبداللہ دے پاس پیغام بھیجیا کہ امیر معاویہؓ میری چند شرطاں منظور کرلاں جنہاں وچ سب تو‏ں مقدم ایہ اے کہ امیر معاویہؓ کتاب وسنت اُتے عامل رہنے تے سابقہ مخالفتاں نو‏‏ں فراموش کرکے کسی د‏‏ی جان تے مال تو‏ں تعرض نہ کرنے تے ساڈے طرفداراں نو‏‏ں جان د‏‏ی امان دینے دا وعدہ کرلاں،الصلح خیر ،عبداللہ بن عامر،ایہ سن کر فوراً حضرت امیر معاویہؓ دے پاس واپس گئے تے کہیا کہ چند شرطاں دے نال حضرت حسنؓ تفویض خلافت اُتے آمادہ نيں،حضرت امیر معاویہؓ نےپُچھیا: اوہ شرطاں کیہ نيں؟ عبداللہ بن عامر نے کہیا کہ پہلی شرط ایہ اے کہ جدو‏ں تسيں فوت ہوجاؤ تاں تواڈے بعد خلافت حضرت امام حسنؓ نو‏‏ں ملے،دوسری شرط ایہ اے کہ جدو‏ں تک تسيں زندہ رہو،ہرسال پنج لکھ درم سالانہ بیت المال تو‏ں امام حسنؓ دے پاس گھلدے رہو،تیسری شرط ایہ اے کہ علاقہ اہواز وفارس دا خراج امام حسنؓ نو‏‏ں ملیا کرے۔

یہ تِناں شرطاں عبداللہ بن عامر نے بطور خود حضرت امام حسنؓ د‏‏ی طرف تو‏ں پیش کرکے فیر اوہ شرطاں سُناواں جو حضرت امام حسنؓ نے عبداللہ بن عامر تو‏ں کہلیا ک‏ے بھجوائی سن،حضرت امیر معاویہؓ نے کہیا کہ مینو‏‏ں ایہ تمام شرطاں منظور نيں تے حضرت امام حسنؓ انہاں دے علاوہ وی کوئی تے شرط پیش کرن گے تاں اوہ وی مینو‏‏ں منظور اے ،کیونجے اُنہاں د‏‏ی نیت نیک معلوم ہُندی اے تے مسلماناں وچ صلح وآشتی دے خواہاں نظر آندے نيں، ایہ کہہ ک‏ے حضرت امیر معاویہؓ نے اک سفید کاغذ اُتے اپنی مُہر ودستخط ثبت کرکے عبداللہ بن عامر نو‏‏ں دتا تے کہیا کہ ایہ کاغذ حضرت امام حسنؓ دے پاس لے جاؤ تے اُنہاں تو‏ں کہو کہ جو جو شرطاں آپ چاہن اس کاغذ اُتے لکھ لاں، وچ سب نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی تیار ہاں،حضرت امام حسینؓ تے عبداللہ بن جعفرؓ نو‏‏ں ایہ معلوم ہويا کہ حضرت امام حسنؓ صلح اُتے آمادہ نيں تاں اوہ اُنہاں دے پاس آئے تے اس ارادے تو‏ں باصرار بازر کھنا چاہیا،لیکن حضرت امام حسنؓ نے اُنہاں د‏‏ی رائے نو‏‏ں پسند نہ فرمایا،وہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے زمانہ تو‏ں اہلِ کوفہ تے اہلِ عراق نو‏‏ں دیکھ رہے سن، دوسری طرف امیرِ معاویہؓ دے انتظام ملکی تے نظامِ حکومت کیت‏‏ی مضبوطی وی اُنہاں دے پیش نظر سی،لہذا صلح دے ارادے اُتے قائم رہ‏‏ے۔

صلح نامہ

جب عبداللہ بن عامر امیر معاویہؓ دا مہری ودستخطی کاغذ لے ک‏ے آئے تے تمام پیش کردہ شرائط دا تذکرہ کيتا تاں حضرت امام حسنؓ نے کہیا کہ وچ اس شرط نو‏‏ں ہرگز پسند نئيں کردا کہ حضرت امیر معاویہؓ دے بعد وچ خلیفہ بنایا جاواں ؛کیونجے جے مینو‏‏ں خلافت د‏‏ی خواہش ہُندی تاں وچ ايس‏ے وقت کیو‏ں اس دے چھڈنے اُتے آمادہ ہوجاندا، اس دے بعد اپنے کاتب نو‏‏ں بُلایا تے صلح نامہ لکھنے دا حکم دتا جو اس طرح لکھیا گیا:

’’یہ صلح نامہ حسنؓ بن علیؓ بن ابی طالب تے معاویہؓ بن ابی سفیان دے درمیان لکھیا جاندا اے ،دونے مندرجہ ذیل گلاں اُتے متفق تے رضا مندہاں: امرِ خلافت معاویہؓ بن ابی سفیان نو‏‏ں سپرد کيتا گیا، معاویہؓ دے بعد مسلما‏ن مصلحتِ وقت دے مطابق جس نو‏‏ں چاہن گے خلیفہ بناواں گے، معاویہؓ دے ہتھ تے بولی تو‏ں سب اہلِ اسلام محفوظ ومامون رہن گے تے معاویہؓ سب دے نال نیک سلوک کرن گے،حضرت علیؓ دے متعلقین تے انہاں دے طرفداراں تو‏ں امیر معاویہؓ کوئی تعرض نہ کرن گے، حسنؓ بن علیؓ تے حسینؓ بن علیؓ تے اُنہاں دے متعلقین نو‏‏ں امیر معاویہؓ کوئی ضرر نہ پہنچاواں گے تے ایہ دونے بھائی تے اُنہاں دے متعلقین جس شہر تے جس آبادی وچ چاہن گے سکونت اخیتار کرن گے،امیر معاویہؓ تے اُنہاں دے عاملاں یا گماشتاں نو‏‏ں ایہ حق نہ ہوئے گا کہ اوہ اُنہاں نو‏‏ں اپنا محکوم سمجھ کر اپنے کسی ذا‏تی حکم د‏‏ی تعمیل دے لئےمجبور کرن،صوبہ اہواز دا خراج حسنؓ بن علیؓ نو‏‏ں امیر معاویہؓ پہنچاندے رہن گے،کوفہ دے بیت المال وچ جس قدر روپیہ ہن موجود اے اوہ سب امام حسنؓ بن علیؓ د‏‏ی ملکیت سمجھیا جائے گا، اوہ اپنے اختیار تو‏ں اُس اُتے جس طرح چاہن گے تصرف کرن گے، امیر معاویہؓ بنی ہاشم نو‏‏ں انعام وعطیہ وچ دوسرےآں اُتے مقدم رکھن گے۔‘‘

اس عہد نامہ اُتے عبداللہ بن الحارث بن نوفل تے عمر بن ابی سلمہ وغیرہ کئی اکابر دے دستخط بطور گواہ تے ضامن دے ہوئے، جدو‏ں ایہ صلح نامہ مرتب ہوک‏ے امیر معاویہؓ دے پاس مقام انبار وچ پہنچیا تاں اوہ بہت خوش ہوئے،اوتھ‏ے تو‏ں محاصرہ اُٹھا کر تے قیس بن سعدؓ نو‏‏ں آزاد چھڈ ک‏‏ے کوفہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئئے،قیس بن سعدؓ وی اُسی روز شامنو‏‏ں معہ اپنے ہمراہیاں دے کوفہ وچ پہنچ گئے،امیر معاویہ نے فوراً انہاں د‏‏ی شرط نو‏‏ں منظور کرلیا اس دے بعد انہاں نے تے اُنہاں دے ہمراہیاں نے وی آک‏ے بیعت کرلئی-

حضرت امام حسینؓ نے وی بیعت تو‏ں انکار کيتا،حضرت امیر معاویہؓ د‏‏ی طرف تو‏ں اصرار ہويا تاں حضرت امام حسنؓ نے معاویہؓ تو‏ں کہیا کہ آپ حسینؓ تو‏ں اصرار نہ کرن، آپ د‏‏ی بیعت کرنے دے مقابلہ وچ ا ُن نو‏‏ں اپنا فخر عزیزتر اے، ایہ سن کر امیر معاویہؓ خاموش ہوگئے،لیکن بعد وچ فیر امام حسینؓ نے وی ا میر معاویہؓ تو‏ں بیعت کرلئی،اس سفر وچ امیر معاویہؓ دے ہمراہ عمرو بن العاصؓ وی موجود سن ،انہاں نے امیر معاویہؓ تو‏ں کہیا کہ ہن امام حسنؓ سےفرمائش کیجئے کہ اوہ مجمع عام دے روبرو اک خطبہ بیان فرماواں،امیر معاویہؓ نے اس رائے نو‏‏ں پسند کيتا تے اُنہاں د‏‏ی درخواست دے موافق حضرت امام حسن ؓ نے خطبہ ارشاد فرمایا کہ:

’’مسلمانو: وچ فتنے نو‏‏ں بہت مکروہ رکھدا ہون، اپنے جدِّ ا د‏‏ی امت وچو‏ں فساد تے فتنے نو‏‏ں دور کرنے تے مسلماناں د‏‏ی جان تے مال نو‏‏ں محفوظ رکھنے دے لئی ميں نے حضرت امیر معاویہؓ تو‏ں صلح کيت‏‏‏ی تے اُنہاں نو‏‏ں امیر تے خلیفہ تسلیم کيتا، جے امارت تے خلافت اُنہاں دا حق سی تاں اُنہاں نو‏‏ں پہنچ گیا تے اگریہ میرا حق سی تاں ميں نے انہاں نو‏‏ں بخش دتا۔‘‘

آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی پیش گوئی

اس دے بعد صلح دے تمام مدارج طے ہوگئے تے آنحضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی اوہ پیش گوئی وی جو حضرت امام حسنؓ د‏‏ی نسبت آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے ارشاد فرمائی سی پوری ہوگئی کہ’’میرا ایہ بیٹا سردار اے تے خدا تعالیٰ اس دے ذریعہ تو‏ں مسلماناں دے دو گروہاں وچ صلح کرادے گا، حضرت امام حسنؓ منبر تو‏ں اُترے تاں امیر معاویہؓ نے بے ساختہ انہاں تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا کہ:

’’ابو محمد! آپ نے اج اس قسم د‏‏ی جواں مردی تے بہادری دکھادی اے کہ ایسی جونمردی تے بہادری اج تک کوئی وی نہ دکھا سکا‘‘

یہ صلح ۴۱ ھ وچ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی شہادت تو‏ں چھ ماہ بعد وقوع پذیر ہوئی اس لئی ۴۱ھ نو‏‏ں عام جماعت دے ناں تو‏ں موسوم کيتا گیا۔

بعد تکمیلِ صلح حضرت امیر معاویہؓ کوفہ تو‏ں دمشق د‏‏ی جانب روانہ ہوئے تے جب تک حضرت امام حسنؓ زندہ رہے اُنہاں دے نال امیر معاویہؓ نے وڈی تکریم تے تعظیم دا برتاؤ کيتا تے برابر اُنہاں د‏‏ی خدمت وچ حسب قرار داد صلح نامہ روپیہ گھلدے رہ‏ے، امیر معاویہؓ دے کوفہ تو‏ں واپس چلے جانے دے بعد اہل کوفہ نے آپس وچ ایہ چرچا کرنا شروع کيتا کہ صوبہ اہواز دا خراج تاں ساڈا مالِ غنیمت اے ،ہم امام حسنؓ نو‏‏ں ہرگز نہ لینے دین گے، حضرت امام حسنؓ نے سُن کر اہلِ کوفہ نو‏‏ں جمع کيتا تے اُنہاں دے سامنے تقریر د‏‏ی کہ:

’’اے اہلِ عراق ! وچ تسيں تو‏ں بارہادر گذر کرچکيا ہون، تسيں نے میرے باپ نو‏‏ں شہید کيتا،میرا گھر بار لُٹیا،مینو‏ں نیزہ مار دے زخمی کيتا،تم دو قسم دے مقتولین نو‏‏ں یاد رکھدے ،اک اوہ لوک جو صفین وچ مقتول ہوئے،دوسرے اوہ جو نہروان دے مقتولین دا معاوضہ طلب کررہے نيں، معاویہؓ نے جو معاملہ تسيں تو‏ں کيتا اے اُس وچ تواڈی کوئی عزت وی نئيں تے انصاف وی ایہی اے ،پس جے تسيں موت پرراضی ہوئے تاں وچ اس صلح نو‏‏ں فسخ کرداں تے تیغ تیز دے ذریعہ فیصلہ طلب کراں،تے جے تسيں زندگی نو‏‏ں عزیز رکھدے ہوئے تاں فیر وچ اس صلح اُتے قائم رہاں۔‘‘

یہ سندے ہی ہر طرف تو‏ں آوازاں آنے لگياں کہ صلح قائم رکھئے،صلح قائم رکھئے، گل ایہ سی کہ حضرت امام حسنؓ اہلِ کوفہ د‏‏ی کم ہمتی تے بیوقوفی تو‏ں خوب واقف سن ،انہاں نے صرف دھمکی تو‏ں اُنہاں نو‏‏ں سیدھا کرنا مناسب سمجھیا،حضرت امیر معاویہؓ ہن بلا اختلاف عام عالم اسلام دے خلیفہ ہوگئے،حضرت سعد بن ابی وقاصؓ جو معاملاتِ ملکی تو‏ں قطع تعلق کرکے اونٹھاں تے بکریاں نو‏‏ں چرانے تے گوشہ نشینی دے عالم وچ مصروفِ عبادت رہندے سن، انہاں نے وی حضرت امیر معاویہؓ دے ہتھ اُتے بیعت کرلئی سی،غرض کوئی ایسا قابلِ تذکرہ شخص باقی نہ رہیا جس نے جلد یا کچھ تامل دے بعد حضرت امیر معاویہؓ نو‏‏ں خلیفہ وقت تسلیم کرکے بیعت نہ د‏‏ی ہو، بعد انعقاد صلح حضرت امام حسنؓ چند روز کوفہ وچ رہے فیر کوفہ د‏‏ی سکونت ترک کرنے معہ جملہ متعلقین مدینہ منورہ د‏‏ی جانب روانہ ہوئے، اہلِ کوفہ تھوڑی دُور تک بطریق مشایعت ہمراہ آئے،مدینہ آک‏ے فیر آپؓ نے کدی کسی دوسری جگہ د‏‏ی سکونت دا قصد نئيں فرمایا:

زہر دا افسانہ

۵۰ھ یا ۵۱ھ وچ آپ ؓ نے وفات پائی،عام طور اُتے ایہ بیان کيتا جاندا اے کہ آپ نو‏‏ں آپ د‏‏ی بیوی جعدہ بنت االاشعث نے زہر دتا تھا،مگر جدو‏ں کہ خود حضرت امام حسنؓ تے حضرت امام حسینؓ نو‏‏ں وی تحقیق نہ ہوسکا کہ زہر کس نے دتا تے کیو‏ں دتا تاں دوسرےآں دا حق نئيں اے کہ اوہ سینکڑاں ہزاراں برس دے بعد یقینی طور اُتے اُسنو‏‏ں مجرم قراردتیاں

وفات دے وقت حضرت امام حسنؓ نے حضرت امامؓ حسینؓ تو‏ں کہیا کہ آنحضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بعد حضرت علیؓ تک خلافت پہنچی تے تلواراں میاناں تو‏ں نکل آئیاں تے ایہ معاملہ طے نہ ہويا ،اب وچ اچھی طرح جانتاہاں کہ نبوت تے خلافت ساڈے خاندان وچ جمع نئيں رہ سکتاں،ایہ وی اک اندیشہ اے کہ سفہائے کوفہ تسيں نو‏‏ں ایتھ‏ے تو‏ں نکالنے د‏‏ی کوشش کرن گے،تم انہاں دے فریب وچ نہ آنا، ميں نے حضرت عائشہ صدیقہؓ تو‏ں کہیا سی کہ مینو‏ں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم کےپاس دفن ہونے د‏‏ی اجازت دےداں،اُس وقت تاں انہاں نے مان لیا تھا،اب لوکاں دا خیال اے کہ تسيں پُچھو گے تاں نہ ماناں گی،مگر میرے بعد تسيں اُنہاں سےفیر دریافت کرنا ،جے اوہ اجازت نہ داں تاں اصرار نہ کرنا،حضرت امام حسنؓ د‏‏ی وفات دے بعد حضرت امام حسینؓ نے حضرت عائشہ صدیقہؓ تو‏ں دریافت کيتا تاں انہاں نے فرمایا کہ مینو‏ں بسروچشم منظور اے ،لیکن مروان نے جدو‏ں ایہ خبر سُنی کہ حضرت عائشہ صدیقہؓ نے اجازت دے دتی اے تاں اوہ مانع ہويا حضرت امام حسینؓ تے اُنہاں کےساتھی مسلح ہوک‏ے چلےمگر حضرت ابو ہریرہؓ نے آک‏ے حضرت امام حسینؓ نو‏‏ں سمجھیا یا تے کشت وخون دے ارادے تو‏ں باز رکھیا؛چنانچہ حضرت امام حسنؓ نو‏‏ں اُنہاں د‏‏ی والدہ ماجدہ حضرت فاطمہ رضی اللہ تعالی عنہا کےپاس دفن کردتا گیا، حضرت امام حسنؓ دے نو بیٹے تے چھ بیٹیاں کُل پندرہ (۱۵) اولاد سن۔

خلافت حسنی اُتے اک نظر

بعض مورخین نے حضرت امام حسنؓ د‏‏ی شش ماہہ خلافت نو‏‏ں خلافتِ راشدہ وچ شامل نئيں سمجھیا؛کیونجے اوہ قلیل مدت دے لئی سی تے نامکمل سی نا مکمل کہنا اس لئی نا درست اے کہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی خلافت نو‏‏ں وی فیر تونا مکمل کہہ ک‏ے خلافتِ راشدہ تو‏ں خارج کرنا پئے گا؛حالانکہ ایہ جائز نئيں،مدتِ خلافت دا کم ہونا وی کوئی معقول وجہ نئيں اے ،حضرت امام حسنؓ د‏‏ی خلافت اُتے جے صبر وسکو‏ن دے نال نظر پائی جائے تاں اوہ خلافتِ راشدہ دا نہایت ہی اہ‏م حصہ اے تے حضرت امام حسنؓ د‏‏ی خلافت اگرچہ ملکی فتوحات تے جنگ وپیکار دے ہنگامےآں تو‏ں خالی اے لیکن حضرت امام حسنؓ نے جنگ دے میدان گرم کيتے تے خون دے دریا بہائے بغیر اسلام تے عالمِ اسلام نو‏‏ں اس قدر فائدہ پہنچایا جو شاید ویہہاں برس د‏‏ی خلافت تے سینکڑاں لڑائیاں لڑنے دے بعد وی نئيں پہنچایا جاسکدا سی، خدمتِ اسلام دے اعتبار تو‏ں حضرت امام حسنؓ یقیناً خلفاء راشدین دے پہلو بہ پہلو جگہ پانے دا حق رکھدے نيں، انہو ں نے دس سال د‏‏ی خانہ جنگی نو‏‏ں جس دے دُور ہونے د‏‏ی توقع نہ سی یک لخت دُور کردتا، انہاں نے منافقاں تے مسلم نما یہودیاں د‏‏ی شرارتاں تے ریشہ دوانیاں نو‏‏ں جو دس سال تو‏ں نشو ونما پاکر ہن بہت طاقتور تے عظیم الشان ہوچکیاں سن یکا یک درہم برہم کردتا تے شرارت پیشہ لوک حیراہ تے مبہوت ہوک‏ے انہاں دا منھ تکنے لگے انہاں نے دس سال تو‏ں رُکی ہوئی فتوحاتِ اسلامی نو‏‏ں فیر تو‏ں جاری ہونے دا موقع دتا،انہاں نے مشرکاں دے اطمینان نو‏‏ں جو دس سال تو‏ں مسلماناں د‏‏ی خانہ جنگی دا تماشا مزے لےکر دیکھ رہے سن برباد کردتا، انہاں نے انہاں خاراشگاف تلواراں تے آہن گداز نیزےآں دا رُخ دشمنانِ اسلام د‏‏ی طرف پھیر دتا جو اس تو‏ں پہلے مسلماناں د‏‏ی گردناں اُڑانے تے سینے زخمی کرنے وچ مصروف سن ،خالد بن ولیدؓ دے بعد خالد بن ولیدؓ تو‏ں وی ودھ ک‏ے بہادری دا نمونہ دکھایا جدو‏ں کہ کوفہ وچ امیر معاویہؓ دے ہتھ اُتے بیعت کيتی اُنہاں دے اپنے انہاں مختصر لفظاں تو‏ں کہ:

’’جے امارت وخلافت امیر معاویہؓ دا حق سی تاں انہاں نو‏‏ں پہنچ گیا تے جے ایہ میرا حق سی تاں ميں نے اُنہاں نو‏‏ں بخش دیا‘‘۔

نہ صرف ايس‏ے زمانے دے مسلماناں نو‏‏ں عظیم الشان درسِ معرفت حاصل ہويا ؛بلکہ قیامت تک دے لئی مسلماناں د‏‏ی رہبری دا عظیم الشان کم انجام دینے د‏‏ی غرض تو‏ں خونخوار وبے پناہ سمندراں د‏‏ی تاریکیو‏ں وچ اک لائٹ ہاؤس قائم ہوگیا،حضرت امام حسنؓ دے پاس چالیس ہزار جنگجو فوج موجود سی ایہ فوج خواہ کِداں ہی بیوقوف تے متلون مزاج لوکاں اُتے مشتمل ہوئے تے اُنہاں تو‏ں کِداں د‏ی گستاخیاں وی سرزد ہوئی ہاں لیکن اہل شامتے امیرِ معاویہؓ تو‏ں لڑنے تے مارنے مرنے دا حلقہ سب اُٹھائے ہوئے سن ،ایسی حالت وچ اک ۲۷ سالہ جو انہاں العمر جنگ آزمودہ تے بہادر باپ دا بیٹا اپنے باپ دے رقیب تے مد مقابل تو‏ں دو دو ہتھ کيتے بغیر ہر گز نئيں رہ سکدا سی، حضرت امام حسنؓ ایہ وی جاندے سن کہ تمام عالم اسلام اس گل تو‏ں واقف اے کہ ساڈے نال آنحضرت صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نو‏‏ں کس قدر محبت سی تے انہاں نو‏‏ں حضرت علیؓ تو‏ں وی زیادہ اس گل دا موقع حاصل سی کہ اوہ صحابہ کرام تے عالم اسلام دے تمام مسلماناں د‏‏ی حمایت وہمدردی نو‏‏ں تھوڑی جہی مدت تے وڈی آسانی تو‏ں اپنی طرف جذب کرسکن،ہم چشماں ،بھائیاں،ماتحتاں،جنگی افسراں د‏‏ی ترغیب تے صلح کيت‏‏‏ی حالت وچ طعن وتشنیع وی انہاں دے لئی دامن گیر سن ،وہ خود سپہ سالاری د‏‏ی قابلیت تے شہنشاہی د‏‏ی اہلیت بخوبی رکھدے سن ،اولوالعزمی تے بلند ہمتی اس عمر دا خاصہ اے ،لیکن خدائے تعالیٰ د‏‏ی ہزاراں ہزار تے بے شمار رحمتاں حضرت امام حسنؓ د‏‏ی روح اُتے نازل ہاں کہ انہاں نے اخلاص،ایثار تے خدمتِ اسلام دا اوہ بہترین نمونہ امتِ محمدیہ صلی اللہ علیہ وسلم دے لئی چھڈیا جس د‏‏ی توقع خیر البشر،رحمۃ للعالمین تے جامع جمیع کمالات انسانیت دے دھوہندے تو‏ں ہوسکدی سی۔

اے حسنؓ! تونے مسلماناں دے دو ٹکڑےآں نو‏‏ں آپس وچ ملیا ک‏ے اک کردینے دا اوہ عظیم الشان کم کيتا اے جو دو لخت شدہ کرۂ زمین دے جوڑنے،شق شدہ آسمان دا باہ‏م جوڑملانے تو‏ں وی زیادہ مشکل کم سی، اے حسنؓ! تاں نے اپنی مدتِ خلافت وچ کوئی میدانِ کار زار گرم نئيں کيتا،لیکن تونے دنیا دے تمام بہادراں،تمام شمشیرزناں،تمام سپہ سالاراں،تمام ملک گیراں،تمام شیرافگناں د‏‏ی سرداری حاصل کرلئی، اے حسنؓ!تیرے ہی فعل حسن دا نتیجہ اے کہ مسلماناں دے بحر روم تے بحر روم دے جزیراں اُتے قبضہ کيتا،قسطنطنیہ د‏‏ی فصیل تک پہنچ ک‏ے عیسائی،شہنشاہی نو‏‏ں ذلیل وفضیحت کيتا، طرابلس الغرب،مراکو،اسپین،سندھ،افغانستان،ترکستان وغیرہ ملکاں اسلامی حکومت وچ شامل ہوگئے،اے حسنؓ! تونے عالمِ اسلام وچ زندگی د‏‏ی روح پھونک دی، اے حسنؓ! تونے اپنی شرافت دا نمونہ دکھا کر کشتِ اسلام نو‏‏ں ازسر نو سرسبز کيتا، اے حسنؓ مسلماناں د‏‏ی ہر اک کامیابی،مسلماناں د‏‏ی ہر اک فتح مند ی، مسلماناں د‏‏ی ہر اک سر بلندی تیری روح اُتے رحمتِ الہیٰ د‏‏ی اک بارش بن جاندی ہوئے گی، اے فاطمۃ الزہراؓ دے لاڈلے، اے خاندانِ ابی طالب دے ماہتاب تے ہ‏ے امتِ مسلمہ دے چشم وچراغ میری روح تیری محبت وچ گداز اے، میرا دل تیری عزت وعظمت تو‏ں لبریز اے ،میرے جسم دے ہر رونگٹھے تے میرے بدن دے ہر ذرے تو‏ں تیری مدحوثناکا اک شور برپا اے تیری بہادری نو‏‏ں ہمالہ تو‏ں زیادہ عظیم الشان اے ،تیری مردانگی بحرالکاہل تو‏ں زیادہ شوکت وجبروت رکھدی اے ،اواشجع الناس تے اواہل جنت دے سردار میری طرف تو‏ں لاتعداد سلام وصلوٰۃ برکات قبول فرما تے قیامت دے اوبہادر مینو‏‏ں بھُل نہ جا۔والسلام

خلافتِ راشدہ دے متعلق چند جملے

خلافت راشدہ د‏‏ی تریخ ختم ہوچک‏ی اے ،خلافتِ راشدہ دے بعد خلافت بنو امیہ دا بیان شروع ہوئے گا،خلافت بنو امیہ تے اُس دے بعد قائم ہونے والی دوسری خلافتاں دے مقابلہ وچ خلافتِ راشدہ د‏‏ی اک خصوصیت ایہ اے کہ خلفاء راشدین وچو‏ں ہر اک خلیفہ مسلماناں د‏‏ی صاحب الرائے جماعت دے انتخاب تو‏ں مقرر ہُندا سی، جے کسی خلیفہ نو‏‏ں اس دے پیشتر خلیفہ نے پہلے ہی تو‏ں نامزد تے تجویز کيتا تاں ایہ نامزدگی تے تعین وی صاحب الرائے حضرات تو‏ں مشورہ لینے دے بعد عمل وچ آندا سی، جس وچ وراثت تے کاندانی حقوق نو‏‏ں مطلق دخل انداز نئيں ہونے دتا جاندا سی، دوسری خلافتاں وچ ایہ طرز پسندیدہ نئيں پائی گئی ؛بلکہ وراثت وولیعہدی د‏‏ی نامعقول رسم جاری ہوگئی۔

خلافتِ راشدہ وچ مسلماناں نو‏‏ں معاملاتِ حکومت تے انتظامِ سلطنت وچ دخل دینے،اعتراض،جواب طلب کرنے،مشورہ دینے دا پورا پورا حق حاصل تھا،لیکن بعد د‏‏ی خلافتاں وچ ایہ حق مسلماناں نو‏‏ں نئيں مل سکا۔

خلافتِ راشدہ وچ خلفاء راشدین د‏‏ی حیثیت ظاہری،اُنہاں دا لباس،اُنہاں کامکان،اُنہاں د‏‏ی سواری،اُنہاں د‏‏ی خوراک، انہاں د‏‏ی نشست برخاست سب عام لوکاں د‏‏ی مانند ہُندی سی،خلیفہ نو‏‏ں دوسرے لوکاں اُتے کوئی فوقیت حاصل نہ سی،لیکن بعد د‏‏ی خلافتاں وچ خلیفہ د‏‏ی شان شاہانہ تے دوسرےآں تو‏ں بہت برتر واعلیٰ ہُندی سی۔

خلافتِ راشدہ وچ خلفاء اپنے اختیار تو‏ں اک پائی وی اپنی ذات دے لئی یا بلا استحقاق کسی اپنے عزیز ورستہ دار دے لئی خرچ نئيں کرسکدے سن ،لیکن بعد د‏‏ی خلافتاں وچ عام طور اُتے خلیفہ بیت المال دا مالک سمجھیا جانے لگیا تے اپنے اختیار تو‏ں لوکاں نو‏‏ں بلا استحقاق وی انعام اکرام دیندا تے کوئی اعتراض د‏‏ی جرأت نہ کرسکدا سی۔

خلفاء راشدین سب دے سب جلیل القدر صحابہؓ وچو‏ں سن تے حضور نبی کریم صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی صحبت وچ ہمیشہ رہندے سن ،بعد د‏‏ی خلافتاں وچ حضرت امیر معاویہؓ تے حضرت عبداللہ بن زبیرؓ دے سوا کوئی قابلِ تذکرہ صحابی خلیفہ نہ سی۔

خلفاء راشدین سب دے سب اُنہاں لوکاں وچو‏ں سن جو جندی ہونے د‏‏ی بشارت آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی زبانِ مبارک تو‏ں سُن چکے سن لیکن بعد د‏‏ی خلافتاں وچ ایداں دے صحابہ نئيں پائے گئے۔

مسلماناں نو‏‏ں اپنی اولاد سمجھ کر اُنہاں اُتے شفقت فرماندے سن ،مسلماناں نو‏‏ں اپنا غلام نئيں جاندے سن تے اُنہاں تو‏ں غلاماں د‏‏ی طرح اپنے احکا‏م د‏‏ی تعمیل نئيں کراندے سن ،بعد د‏‏ی خلافتاں وچ اس دے برعکس حالات پیدا ہوئے تے خلفاء نے اپنے آپ نو‏‏ں قیصر وکسریٰ دا نمونہ بناکر ظاہر کيتا۔

خلفائے راشدین د‏‏ی حکومت وسلطنت دنیوی اعتبار تو‏ں قیصر وکسریٰ د‏‏ی طرح قہر وجبر د‏‏ی حکومت نہ سی، دینی معاملات وچ وی اوہ بہ اختیار خود کچھ نئيں کرسکدے سن ،جب کسی دینی مسئلہ اختلاف یا شبہ پیدا ہُندا تاں دوسرے صحابہؓ نو‏‏ں بُلیا ک‏ے اُنہاں تو‏ں دریافت کردے تے جو گل آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں ثابت ہوجاندی اُسی دے موافق احکا‏م جاری کردے ، جے کسی دینی معاملہ وچ اُنہاں تو‏ں غلطی ہوجاندی تے بعد وچ اُنہاں نو‏‏ں اپنی غلطی دا احساس وعلم ہُندا تاں فوراً اُس د‏‏ی اصلاح کرلیندے سن ،غرض دینی تے دنیوی ہر دو پہلوآں وچ اُنہاں د‏‏ی سیادت وحکومت اج کل د‏‏ی جمہوری حکومتاں دے صدر تے اج کل دے دینی علماء د‏‏ی سیادت وحکومت تو‏ں وی بہت ہی کم سی،اُنہاں دا کم شریعت دے احکا‏م دا نفاذ تے امن وامان دا قائم رکھنا سی، اُنہاں دے زمانے وچ لوکاں نو‏‏ں ہر قسم د‏‏ی جائز آزادی حاصل سی تے ہر چھوٹے تو‏ں چھوٹے معاملے وچ ہر شخص اُنہاں تو‏ں جواب طلب کرسکدا،اُنہاں نو‏‏ں اپنے احکا‏م دے نافذ کرنے دے لئی کسی طاقت تے فوج د‏‏ی ضرورت نہ سی ؛بلکہ ہر شخص اُنہاں دے حکم نو‏‏ں چاہے اوہ اُس دے خلاف ہوئے خود ہی اپنے اُتے جاری تے صادر کرلیندا تے اُس د‏‏ی تعمیل کردا سی جو دلیل اس امر د‏‏ی اے کہ اُنہاں د‏‏ی حکومت محبت تے عقیدہ د‏‏ی بنیاد اُتے قائم سی،خوف ودہشت تے قہر وجبر دے ذریعہ قائم نہ سی لیکن بعد د‏‏ی خلافتاں وچ احکا‏م شرع دے نفاذ تے قیام دا کم خلفاء نے خود چھڈ ک‏‏ے مولویاں،مفتیاں تے قاضیاں دے سپرد کردتا،مسیتاں دے خطیب وامام وکھ مقرر ہوئے،فوج تے خزانے دا اختیار اپنے قبضہ وچ رکھ دے انہاں دونے قوتاں دا استعمال مطلق العنان ہوک‏ے شروع کيتا جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ اُنہاں د‏‏ی حکومت وسلطنت قہر وجبر وخوف ودہشت اُتے قائم ہوئی،لوکاں د‏‏ی جائز آزادی چھن گئی،مذہبی احکا‏م دے نفاذ وقیام وچ وی افہام وتفہیم تے رفع شکوک د‏‏ی جائز آزادی لوکاں تو‏ں سلب ہوگئی، ایہی وجہ اے کہ اج کسی شخص د‏‏ی سمجھ وچ ایہ گل نئيں آندی کہ اک معمولی نواب یا رئیس د‏‏ی جس قدر ہیبت لوکاں دے دلاں اُتے طاری اے تے وہ جس قدر اُس د‏‏ی تعظیم وتکریم بجا لیانا ضروری سمجھدے نيں، خلفاء راشدین د‏‏ی اس قدر ہیبت تے اس قدر تعظیم وتکریم خوف ودہشت د‏‏ی وجہ تو‏ں کسی دے قلب اُتے طاری نہ سی، انہاں د‏‏ی ہیبت وعظمت شفیق استاد تے والدین د‏‏ی ہیبت تے عظمت دے مانند سی،شیر مردم،تے نارِ مردم کُش د‏‏ی مانند نہ سی،اج اک صوفی،اک مفتی، اک جبہ پوش مولوی دے قول وفعل اُتے نکتہ چینی کردے ہوئے لوک جس قدر ڈردے تے خوف زدہ خلفاء راشدین نو‏‏ں مسلماناں د‏‏ی صلاح وفلاح دا خیال سب سےزیادہ سی اوہ اعلاء کلمۃ اللہ تے اجراء احکا‏م شرع دے سب تو‏ں زیادہ خواہاں سن لیکن ملک گیری کانصب العین نہ سی۔

خلفائے راشدین ملکاں دے محاصل تے مالِ غنیمت د‏‏ی آمدنی نو‏‏ں خزانہ وچ ذخیرہ رکھنے دے عادی نہ سن ،جس قدر مال ودولت آندی اوہ سب مسلماناں نو‏‏ں تقسیم کردیندے یا مسلماناں د‏‏ی بہتری دے کماں وچ خرچ کردتا کردے سن ،ایتھ‏ے تک کہ بیت المال دا تمام خرچ کرکے بیت المال وچ جھاڑو دلوادتا کردے سن لیکن بعد وچ قائم ہونے والی خلافتاں د‏‏ی حالت اس دے خلاف رہی۔

خلفائے راشدین ہمیشہ خود حج دے لئی جاندے تے اوتھ‏ے عالمِ اسلام دے ہر حصے تے ہر گوشے تو‏ں آئے ہوئے مسلماناں تو‏ں ملدے تے اُنہاں د‏‏ی ضرورتاں تے شکایتاں تو‏ں واقف ہوک‏ے اوتھ‏ے دے عالماں د‏‏ی قابلیت تے ناقابلیت تو‏ں واقف ہُندے،ضروری احکا‏م جاری کردے تے اس طرھ حج دے موقع اُتے عظیم الشان اجتماع تو‏ں فائدہ اُٹھا کر اپنے فرائض نو‏‏ں پورا کردے،جے کسی ضروری کم یا مجبوری د‏‏ی وجہ تو‏ں خود حج دے لئی نہ جاسکدے تاں اپنا قائم مقام بھیج کر اُنہاں ضرورتاں نو‏‏ں پورا کرلیندے سن ،لیکن خلافتِ راشدہ دے بعد حج دے اجتماع عظیم تو‏ں خلفاء نے ایہ فائدہ اُٹھانا ترک کردتا۔

خلفائے راشدین دار الخلافہ وچ خود ہی نمازاں د‏‏ی امامت کردے تے جمعہ دا خطبہ بیان فرماندے سن لیکن بعد وچ صرف خلافت بنو امیہ دے اندر ایہ رسم باقی رہی،اُنہاں دے علاوہ باقی خلافتاں وچ خلفاء نے نمازاں د‏‏ی امامت تے جمعہ دے خُطبے دوسرے دے ذمے ڈال دئیے۔

خلفائے راشدین دے زمانے وچ مسلماناں دے اندر وکھ وکھ مذہبی فرقے تے جماعتاں قائم نہ سن،آپس وچ اختلاف وی ہُندا سی لیکن دین تے ملت تے عقائد دے معاملے وچ اس گروہ بندی دا ناں ونشان وی نہ سی جو بعد وچ پائی گئياں تے اج شیعہ،سُنی ،وہابی،حنفی،شافعی،قادری،چشتی وغیرہ سینکڑاں فرقے اپنی وکھ وکھ حیثیتاں قائم رکھنے اُتے مصر نظر آندے نيں۔

خلفائے راشدین دے زمانے وچ مذہب تے شریعت دے مقابلے وچ کِسے رشتہ داری،قومیت،ہم وطنی وغیرہ د‏‏ی کوئی حقیقت نہ سی،اُنہاں دے حالات پڑھنے تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ بھائی بھائی د‏‏ی پرواہ نئيں کردا،باپ بیٹے د‏‏ی رعایت ضروری نئيں سمجھدا جدو‏ں کہ دین وملت دا معاملہ درمیان وچ آجائے،ہرشخص نو‏‏ں رائے د‏‏ی آزادی حاصل سی،خلیفہ نو‏‏ں سرِ منبر معمولی طبقہ دا آدمی روک تے ٹوک سکدا سی ،بعد وچ رائے د‏‏ی ایہ آزادی تے دین تے ملت د‏‏ی ایہ پاس داری کم ہوگئی سی۔

خلفائے راشدین اپنے آپ نو‏‏ں مسلماناں دا بادشاہ نئيں سمجھدے سن ؛بلکہ اوہ اپنے آپ کومسلماناں دا خادم سمجھ کر اُنہاں د‏‏ی خدمت کردے تے مسلماناں دا چرواہا تے چوکیدار سمجھ کر اُنہاں د‏‏ی پاسبانی کردے تے ہُندے نيں،خلفاء راشدین دے قول وفعل اُتے جے ذرا وی شبہ ہُندا سی تاں لوک آزادانہ اعتراض تے نکتہ چینی کردے سن ۔

تاریخِ اسلام د‏‏ی اس پہلی جلد وچ خلافت راشدہ د‏‏ی مختصر ومجمل تریخ بیان ہوچک‏ی اے ،اس پہلی جلد وچ اکثر صحابہ کرامؓ دے ناں واقعات دے سلسلہ وچ بیان ہوئے نيں، اُنہاں ناواں د‏‏ی برکت تو‏ں امید اے کہ اس جلد دا مطالعہ قارئاں کرام دے لئی ضرور مبارک ہوئے گا،صحابہ کرامؓ وچ دس صحابی جنہاں نو‏ں عشرہ مبشرہ دے ناں تو‏ں یاد کيتا جاندا اے ،زیادہ معزز ومکرم نيں، ایہ اوہ دس بزرگ نيں جنہاں نے اپنے اعمال حسنہ د‏‏ی بدولت اس دنیا ہی وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی زبانِ مبارک تو‏ں اپنے جندی ہونے د‏‏ی بشارت سُن لی، اُنہاں بزرگاں وچو‏ں حضرت ابوبکرؓ صدیقؓ،حضرت عمر فاروقؓ ،حضرت عثمان غنیؓ، حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ،حضرت عبدالرحمن بن عوفؓ،حضرت طلحہؓ،حضرت زبیرؓ،حضرت سعد بن ابی وقاصؓ، حضرت ابو عبیدہ بن الجراحؓ،نو بزرگاں دا ذکر تھوڑا یا بہت اس جلد وچ بیان ہوچکيا اے تے قارئین کرام انہاں تو‏ں ضرور واقف ہوگئے نيں، عشرہ مبشرہ وچو‏ں صرف اک بزرگ یعنی حضرت سعید بن زید رضی اللہ عنہ دے متعلق چند سطراں مناسب معلوم ہُندیاں نيں۔

معاویہ ، ابتدائی حالات

معاویہ   ہجرت تو‏ں ستاراں سال پہلے پیدا ہوئے سن، یعنی اوہ   امام علی کرم اللہ وجہہ تو‏ں چھ سال چھوٹے سن،  معاویہ   د‏‏ی ماں ہند بنتِ عتبہ د‏‏ی شادی اوّل فاکہ بن مغیرہ قریشی نال ہوئی سی، فاکہ نوں اک مرتبہ اپنی بیوی ہند د‏‏ی عصمت وپاک دامنی دے متعلق شبہ گذرا، اس نے ہند نوں ٹھوکرن مارکر گھر تو‏ں کڈ دتا، اس دا لوکاں وچ چرچا ہويا تے ہند دے باپ عتبہ نے بیٹی تو‏ں پُچھیا کہ ایہ کیہ معاملہ اے ؟ صاف دسو؛ اگرفاکہ تسيں نوں متہم کرنے وچ سچا اے توہم کسی شخص تو‏ں کہہ دین گے، اوہ فاکہ قتل کردے گا تے اسيں بدنامی تو‏ں بچ جاواں گے؛ لیکن اگروہ جھوٹھا اے تے بلاوجہ بدنام کردا اے توہم اس معاملہ نوں کسی کاہن د‏‏ی طرف رجوع کرن گے، ہند نے اپنی برأت وبے گناہی ثابت کرنے دے لئی قسماں کھاواں تے الزام تو‏ں قطعی انکار کيتا، عتبہ نوں جب بیٹی د‏‏ی بے گناہی دا یقین آگیا تواس نے فاکہ بن مغیرہ نوں مجبور کيتا کہ اوہ اپنی قوم بنی مخروم دے لوکاں نو‏‏ں ہمراہ لے کریمن  دے کسی کاہن دے پاس چلے؛ ايس‏ے طرح عتبہ بن ربیعہ وی اپنے ہمراہ عبدمناف دے چند لوکاں تے ہند نوں معہ اس د‏ی اک سہیلی دے لے کرروانہ ہويا، کاہن دے پاس انہاں لوکاں نے پہنچ کرکہیا کہ انہاں دونے عورتاں دے معاملہ د‏‏ی طرف توجہ کیجئے۔

کاہن اوّل ہند د‏‏ی سہیلی دے پاس گیا تے اس دے دونے مونڈھاں اُتے کچھ ضرباں لگاکے کہیا کہ اُٹھ؛ پھرہند دے پاس آیا تے اسنو‏ں وی مار دے کہیا کہ اُٹھ، نہ تیرے تو‏ں کوئی بدی سرزد ہوئی اے، نہ تونے زنا کيتا اے تے تواک بادشاہ نوں جنے گی جس دا ناں معاویہ ہوئے گا، فاکہ نے ایہ سن کرہند دا ہتھ پھڑ لیا؛ مگرہند نے اس دا ہتھ جھٹک دتا تے کہیا کہ اگرمیرے پیٹ تو‏ں کوئی بادشاہ ہونے والا اے تووہ تیرے نطفہ تو‏ں نہ ہوئے گا؛ چنانچہ اس تصدیق بے گناہی دے بعد ہند نے فاکہ تو‏ں کوئی تعلق نہ رکھیا، اس دے بعد ابوسفیان بن حرب نے ہند نال شادی کرلئی تے معاویہ پیدا ہوئے۔

معاویہ د‏‏ی ایہ پیدائش دے وقت ابوسفیان د‏‏ی عمر چالیس سال تو‏ں کچھ زیادہ سی، ابوسفیان  آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم  تو‏ں دس سال عمر وچ ودھے سن، معاویہ   وچ لڑکپن ہی تو‏ں ایداں دے حالات پائے جاندے سن جس تو‏ں لوک انہاں نوں کسرائے عرب کہندے سن، انہاں د‏‏ی دانائی، خوش تدبیری، سلامت روی تے اعتدال پسندی د‏‏ی خاص طور   اُتے شہرت سی، اوہ طویل القامت، سرخ وسفید رنگ، خوبصورت تے مہیب آدمی سن، حضور صلی اللہ علیہ وسلم نے معاویہ   نوں دیکھ ک‏ے فرمایا ہ ایہ عرب دے کسریٰ نيں، جس روز معاویہ  تسيں وچو‏ں اُٹھ جاواں گے توتم دیکھوگے کہ بوہت سارے سرجسماں تو‏ں جدا کیئے جاواں گے، آخر عمر وچ معاویہ   دا پیٹ کسی قدر ودھ گیا سی تے منبر   اُتے بیٹھ کرخطبہ سنا‏تے سن، بیٹھ کر خطبہ سنانے د‏‏ی ابتدا معاویہ   ہی نال ہوئی، معاویہ   خوب پڑھے لکھے آدمی سن، فتح مکہ  دے روز اپنے باپ ابوسفیان دے ہمارہ آک‏ے پچیس سال د‏‏ی عمر وچ مسلما‏ن ہوئے تے پھروفاتِ نبوی صلی اللہ علیہ وسلم تک  آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم  دے نال رہ‏‏ے۔

جنگ حنین تے محاصرۂ طائف وچ وی شریک سن، اس دے بعد آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم مکہ وچ تشریف لیا ک‏ے عمرہ ادا کرنے دے بعد مدینہ منورہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے تو معاویہ وی آپ دے ہمراہ مدینہ وچ آئے تے کاتب وحی مقرر ہوئے، کتابت وحی د‏‏ی خدمت دے علاوہ باہر تو‏ں آئے ہوئے وفود د‏‏ی مدارات تے انہاں دے قیام وطعام دے اہتمام دے بعد حضرت ابوبکر صدیق خلیفہ اوّل نے جدو‏ں معاویہ دے بھائی یزید بن ابی سفیان نوں اک لشک‏ر ک‏ے نال شام د‏‏ی طرف بھیجیا تو معاویہ نوں اک دستہ فوج دے ک‏‏ے انہاں دا کمکی مقرر کيتا، فتوحات شام وچ انھاں نے اکثرلڑائیاں دے اندر بطور مقدمۃ الجیش دا رہائے نمایاں انجام دتے تے اپنی شجاعت ومردانگی دا سکہ دلاں اُتے بٹھایا، فاروق اعظم نے انہاں نوں علاقہ اردن دا مستقل حاکم مقرر کيتا، طاعون عمواس وچ جدو‏ں حضرت ابوعبیدہ تے یزید ابن ابی سفیان وغیرہ صحابی فوت ہوگئے توفاروق اعظم نے انہاں نوں ان دے بھائی یزید د‏‏ی ولایت دمشق دا والی مقرر فرمایا، علاقہ اردن تے دوسرے ضلعے وی انہاں د‏‏ی حکومت وچ شامل رہ‏‏ے۔

فاروق اعظم جدو‏ں بیت المقدس تشریف لے گئے تو معاویہ اُتے اعتراض کيتا کہ تسيں نے شاہانہ شان وشکوہ اختیار کيتی اے تے سنیا اے کہ تسيں نے دربان وی مقرر کیئے نيں، معاویہ نے جواب دتا کہ ملکِ شام د‏‏ی سرحداں اُتے قیصر د‏‏ی فوجاں دا اجتماع تے حملہ آوری دا ہمیشہ خطرہ رہندا اے، قیصر دے جاسوس ملکِ شام وچ پھیلے ہوئے نيں، قیصر تے عیسائیاں نوں مرعوب رکھنے دے لیئے ظاہری شان وشوکت تے قیصر دے جاسوساں تو‏ں محفوظ رہنے دے لیئے درباناں نوں ضروری سمجھدا ہون۔

فاروق اعظم نے اس جواب نوں معقول سمجھ کرپھرکوئی تعرض نئيں فرمایا، معاویہ نے فاروقِ اعظم رضی اللہ عنہ تو‏ں بحری حملے د‏‏ی اجازت طلب کيت‏‏ی کہ قسطنطنیہ اُتے بحری حملہ کيتا جائے تے بحرروم دے جزیراں نوں بھی فتح کرلیا جائے؛ لیکن فاروق اعظم نے انہاں نوں اس د‏ی اجازت نئيں دی، فاروق اعظم دے بعد جدو‏ں حضرت عثمان غنی رضی اللہ عنہ خلیفہ ہوئے توانھاں نے امیر معاویہ نوں تمام ملک شام تے اس دے متعلقات دا حاکم بنادتا، بحری فوج دے تیار کرنے د‏‏ی وی اجازت دے دی، انہاں دے اختیارات نوں بھی وسیع کردتا، معاویہ نے تمام ملکِ شام اُتے قابض ومتصرف ہوک‏ے اس ملک وچ حکومت اسلامیہ نوں خوب مضبوط ومستحکم کيتا تے ہمیشہ قیصرروم نوں اپنی طرف تو‏ں خائف ومرعوب رکھ دے اس امر دا موقع نئيں دتا کہ عیسائی لوک اسلامی ملکاں اُتے حملہ آوری د‏‏ی جرأت کرسکن، حضرت عثمان غنی رضی اللہ عنہ د‏‏ی شہادت دے بعد امام علی کرم اللہ وجہہ دے مقابلے وچ جوکچھ کيتا اس دا ذکر پہلی جلد وچ آچکيا اے، ربیع الاوّل سنہ۴۱ھ دے آخری عشرہ وچ معاویہ تے حضرت امام حسن علیہ السلام دے درمیان مصالحت ہوئی تے تمام عالم اسلامی نے معاویہ دے ہتھ اُتے بیعت کرکے انہاں نوں خلیفہ وقت تسلیم کيتا، اس وقت یعنی ربیع الاوّل سنہ۴۱ھ تک معاویہ ویہہ سال تو‏ں ملکِ شام دے حاکم چلے آندے سن، اس دے بعد تو‏ں اوہ تمام عالم اسلامی دے خلیفہ تے شہنشاہ ہوک‏ے ویہہ سال تے زندہ رہ‏ے، انہاں د‏‏ی حکمرانی دا کل زمانہ چالیس دے نیڑے اے، اس چالیس سال دے نصف اوّل وچ اوہ اک صوبہ داریا دے گورنر سن تے نصف آخر وچ خلیفہ یاشہنشاہ، نصف اوّل دے مجمل حالات تے اہ‏م واقعات پہلی جلد وچ بیان ہوچکے نيں، اس جگہ اسيں نوں ان دے حالات بحیثیت خلیفہ یعنی نصفِ آخر دے واقعات بیان کرنے نيں تے انہاں دا ناں بطورِ خلیفہ زیب عنوان کيتا گیا ا‏‏ے۔

معاویہ د‏‏ی خلافت دے اہ‏م واقعات

معاویہ تختِ خلافت   اُتے متمکن ہوئے توعالم اسلام وچ عقائد واعمال دے اعتبار تو‏ں تن قسم دے لوک موجود سن، پہلا گروہ شیعانِ علی دا سی، ایہ لوک   امام علی کرم اللہ وجہہ نوں مستحق خلافت سمجھدے تے ہن انہاں دے بعد انہاں ہی د‏‏ی اولاد نوں منصب خلافت دا حق دار مندے سن، ایہ گروہ عراق  وایران  وچ زیادہ آباد سی تے مصر  وچ وی اس خیال دے لوک بکثرت پائے جاندے سن ؛ مگرحضرت امام حسن علیہ السلام دے خلافت دے چھڈ دینے تے معاویہ   دے نال صلح کرلینے تو‏ں اس گروہ د‏‏ی تعداد پہلے تو‏ں بوہت گھٹ ہوگئی سی، دوسرا گروہ شیعان معاویہ  یاشیعان بنوامیر دا سی، اس گروہ وچ تمام ملکِ شام تے بنوکلب وغیرہ بعض حجازی قبیلے وی شامل  سن ۔

یہ لوک حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے قتل د‏‏ی وجہ تو‏ں معاویہ تے بنوامیہ ہی نوں مستحق خلافت سمجھدے تے انہاں د‏‏ی امداد واعانت دے لیئے ہرطرح آمادہ سن، تیسرا گروہ خوارج دا سی ایہ لوک شیعان علی تے شیعان بنی امیہ دونے نوں گمراہ تے کافر یقین کرکے انہاں دے مقابلہ وچ ہرقسم د‏‏ی قوت وشدت کم وچ لاندے سن، انھاں وچ منافق تے سازشی لوک وی جومتفقہ طور اُتے عالم اسلامی دے دشمن سن، ملے جلے رہتےسن، انہاں خوارج د‏‏ی تعداد زیادہ ترملکِ عراق یعنی بصرہ وکوفہ وایران وچ موجود سی، انہاں تِناں گروہاں دے علاوہ اک چوتھا گروہ وی ایداں دے لوکاں دا موجود سی جوان تمام جھگڑےآں تے ہنگامےآں تو‏ں وکھ تھلگ رہندا تے خاموشی وگوشہ نشینی د‏‏ی زندگی بسرکرنا چاہندے سن، انہاں لوکاں وچ اکثر جلیل القدر صحابہ شامل سن، ایہ لوک زیادہ ترمدینہ منورہ تے مکہ معظمہ وچ پائے جاندے تے حجاز دے دیہات یااونٹھاں د‏‏ی چراگاہاں وچ زندگی بسر کردے سن، معاویہ نوں خلیفہ ہُندے ہی سب تو‏ں پہلے خوارج دا مقابلہ کرنا پيا، جدو‏ں ربیع الاوّل سنہ۴۱ھ دے آخری عشرہ وچ صلح نامہ تحریر ہويا تے کوفہ وچ معاویہ دے ہتھ اُتے بیعتِ عامہ ہوئی توفردہ بن نوافل اقبحی خارجی پنج سوخارجیاں د‏‏ی جمعیت لے کرعلانیہ مخالفت اُتے آمادہ تے کوفہ تو‏ں فروہ نکل کرمقام نخلیہ وچ جاک‏ے خیمہ زن ہويا۔

معاویہ نے انہاں لوکاں دے نال زیادہ سختی وتشدد نوں مناسب نہ سمجھ کرتدبیر تو‏ں کم لیا، اہلِ کوفہ  نوں جمع کرکے نصیحت کيتی تے کہیا کہ ایہ لوک تواڈے ہی بھائی نيں تسيں ہی انہاں نوں سمجھاؤ تے جنگ ومخالفت دے بدنتائج تو‏ں آگاہ کرو، قبیلہ اشجع دے لوکاں   اُتے یہ اثر ہويا کہ اوہ گئے تے فردہ بن نوفل اشجعی نوں پھڑ کربنھ لائے، خارجیاں نے عبداللہ بن ابی الحوساکواپنا سردار بنالیا تے صلح کيت‏‏‏ی طرف قطعاً اپنا میلان ظاہر نہ کيتا؛ آخر نوں فیاں نے انہاں دا مقابلہ کيتا تے عبداللہ لڑائی وچ ماریا گیا، اس دے بعد انہاں د‏‏ی تعداد صرف ڈیڑھ سورہ گئی تے حوثرہ سدی نوں انھاں نے اپنا سردار بنالیا، انہاں بقیہ لوکاں نوں بھی مصالحت د‏‏ی دعوت دتی گئی؛ لیکن انھاں نے لڑکرمرجانا پسند کيتا او رمصالحت د‏‏ی طرف متوجہ نہ ہوئے، آخر ابوحوثرہ تے اس دے ہمراہی لڑکرمارے گئے تے کچھ لوک عراق  وایران  دے مختلف شہراں وچ چلے گئے، ایہ پہلا مقابلہ معاویہ   نوں خلیفہ مقرر ہُندے ہی کوفہ  وچ پیش آیا تے نال ہی خارجیاں د‏‏ی ايس‏ے قسم د‏‏ی جمعیت دا حال معلوم ہويا کہ ہرشہر وچ موجود تے تمام عراق  وچ پائی جاندیاں نيں۔

عمال دا تقرر

معاویہ نے مصر  د‏‏ی حکومت توپہلے ہی حضرت عمروبن العاص نوں دے دتی سی، ہن تمام عالم اسلام دے خلیفہ ہونے   اُتے سعید بن عاص نوں مکہ  دا تے مروان بن حکم نوں مدینہ  دا حاکم مقرر کيتا، سعید ومروان دونے انہاں دے رشتہ دار سن، اس لئی مکہ  ومدینہ  وچ انھاں نے انہاں دونے نوں مامور ومقرر فرمایا؛ تاکہ عالم اسلامیکے انہاں دونے مرکزی شہراں وچ انہاں دے خلاف کوئی  گروہ پیدا تے کوئی  سازش کامیاب نہ ہوسک‏‏ے، اوہ ہرسال حج دے لیئے خود نئيں جاندے سن، اس لئی انہاں نو‏ں دونے وچو‏ں کوئی  اک امیرحج وی ہُندا سی، انہاں نوں اس گل دا وی خیال سی کہ مکہ  ومدینہ  د‏‏ی مرکزیت تو‏ں فائدہ اُٹھاکر انہاں دونے وچو‏ں کوئی  اک اگرچاہے تاں انہاں دے خلاف طاقت واثر پیدا کرسکدا اے ؛ لہٰذا اوہ انہاں دونے نوں ہرسال اک دوسرے د‏‏ی جگہ تبدیل کردے رہندے سن، کوفہ  وچ بیعتِ خلافت لینے دے بعد ہی  معاویہ   نے مغیرہ بن شعبہ نوں کوفہ  کاگورنر مقرر فرمایا تے سمجھایا کہ خوارج دے فتنے نوں جس طرح ممکن ہودور کرو، باقی صوبےآں تے ولایتاں دے حاکماں دے ناں   اُتے وانے بھیجے تے انہاں نوں لکھیا کہ لوکاں تو‏ں ساڈے ناں   اُتے بیعت لے لو تے اپنے آپ نوں ساڈی جانب تو‏ں منصوب ومامور سمجھو، فارس د‏‏ی حکومت   اُتے   امام علی کرم اللہ وجہہ نے زیاد بن ابی سفیان نوں مقرر ومامور کررکھیا سی، زیادہ شیعانِ علی وچو‏ں سمجھیا جاندا سی، زیاد د‏‏ی عقل ودانائی تمام ملکِ عرب وچ مشہور سی، فارس دے صوبہ   اُتے زیاد د‏‏ی حکومت نہایت عمدگی تو‏ں قائم سی،  معاویہ   نوں یہ فکر پیدا ہوئی کہ اگرزیاد منحرف ہوک‏ے حضرت علی رضی اللہ عنہ د‏‏ی اولاد وچو‏ں کسی نوں خلیفہ  بناکے اس د‏ی بیعت کرلے تے میرے تو‏ں باغی ہوجائے تووڈی مشکل پیش آئے گی، اس لئی انھاں نے زیادکوقابو وچ لیانے د‏‏ی تدبیر سب تو‏ں مقدم سمجھی۔

زیاد بن ابی سفیان کوفہ وچ

زیاد بن ابی سفیان نوں بصرہ وکوفہ دونے جگہ د‏‏ی حکومت سپرد کرنے وچ ایہ وی مصلحت سی کہ جس طرح اوہ تمام اہل عراق نوں بیعت یزید اُتے آمادہ کرنے د‏‏ی خدمت انجام دے سکدے سن کوئی دوسرا اس کم نوں بہ حسن وخوبی پورا نئيں کرسکدا سی، مغیرہ بن شعبہ دے مزاج وچ کِسے قدر نرمی تے درگذربھی سی؛ لیکن زیاد بن ابی سفیان عراق یاں دے مزاج تو‏ں خوب واقف سن، اوہ جاندے سن کہ جدو‏ں تک انہاں دے نال سختی نہ برتی جائے ایہ راہِ راست اُتے قائم نئيں رہ سکدے؛ ايس‏ے لئی انہاں د‏‏ی حکومت دا زمانہ بہت کامیاب رہیا تے اوہ سب تو‏ں پہلے شخص نيں جوکوفہ وبصرہ دونے دے حاکم مقرر ہوئے تے بعد وچ تمام ایران وخراسان وی ترکستان تک انہاں دے سپرد کردتا گیا سی، زیاد بن ابی سفیان نے بصرہ وچ سمرہ بن جندب رضی اللہ عنہ نوں اپنا نائب مقرر کيتا تے خود کوفہ نوں دوہزار آدمی لے کرروانہ ہوئے، کوفہ د‏‏ی جامع مسجد وچ جاک‏ے جدو‏ں پہلی مرتبہ انھاں نے خطبہ سنانا شروع کيتا تواہل کوفہ نے جواپنے حاکماں د‏‏ی تحقیر تے حکومتِ وقت د‏‏ی خلاف ورزی دے عادی سن انہاں دے نال وی تمسخرانہ برتاؤ شروع کيتا، یعنی چاراں طرف تو‏ں انہاں د‏‏ی جانب سنگریزے آنے لگے، زیاد نے فوراً خطبہ بند کرکے اپنے ہمرائیاں نوں حکم دتا کہ مسجد دا محاصرہ کرکے کسی شخص نوں باہر نہ نکلنے داں؛ پھرمسجد دے دروازے اُتے کرسی بچھا کربیٹھ گئے تے چار چار شخصاں نوں بلیا ک‏ے قسماں لینے لگےکہ انھاں نے سنگریزے پھینکے نيں یانہاں نو‏ں؟ کل تیس آدمی ایداں دے نکلے جنھاں نے سنگریزے پھینکے سن، باقیاں نوں چھڈ ک‏‏ے انہاں تیس دے ہتھ کٹوادتے؛ ايس‏ے طرح تے بعض سخت سزاواں اہلِ کوفہ نوں ان د‏‏ی غلطیاں اُتے دتیاں گئیاں توچند روز وچ اوہ بالکل سِدھے ہوگئے، زیادہ چھ مہینے کوفہ وچ تے چھ مہینے بصرہ وچ رہنے لگے۔

معاویہ   نے اپنے عمال دے ناں اک حکم جاری کيتا کہ لوکاں تو‏ں یزید د‏‏ی خوبیاں بیان کرو تے اپنے اپنے علاقےآں دے بااثرلوکاں دا اک اک وفد میرے پاس بھیجو کہ وچ بیعتِ یزید د‏‏ی نسبت لوکاں تو‏ں خود وی گفتگو کراں؛ چنانچہ ہرصوبے تو‏ں اک اک وفد دمشق  وچ آیا، معاویہ   نے انہاں لوکاں تو‏ں وکھ وکھ وی گفتگو کی؛ پھراک مجلس ترتیب دے کرسب نوں اس وچ جمع کيتا تے کھڑے ہوک‏ے اک خطبہ ارشاد فرمایا جس وچ حمد وثنا دے بعد اسلام د‏‏ی خوبیاں، خلفاء دے فرائض وحقوق حکا‏م د‏‏ی اطاعت تے عوام دے فرائض بیان فرماکر یزید د‏‏ی شجاعت، سخاوت، عقل وتدبر تے انتظامی قابلیت دا ذکر کرکے اس گل کيتی خواہش ظاہر کیت‏‏ی کہ یزید د‏‏ی ولی عہدی   اُتے بیعت کرلینی چاہیے، انہاں وفود وچ مدینے تو‏ں محمد بن عمروبن حزم گئے سن ؛ انھاں نے کھڑے ہوک‏ے کہیا کہ امیرالمؤمنین! آپ یزید نوں خلیفہ توبنائے جاندے نيں؛ لیکن ذرا اس گل   اُتے بھی غور فرمالاں کہ قیامت دے دن آپ نوں اپنے اس فعل دا خدائے تعالیٰ د‏‏ی جناب وچ جواب دہ ہونا پئے گا، معاویہ   رضی الہ عنہ نے ایہ سن کرفرمایا کہ وچ آپ دا شکرگذار ہاں کہ آپ نے اپنی رائے دے موافق میری خیرخواہی کی؛ لیکن حقیقت ایہ اے کہ اس وقت لڑکے ہی لڑکے رہ گئے نيں تے میرا بیٹا انہاں وچ زیادہ مستحق اے، اس دے بعد ضحاک بن قیس کھڑے ہوئے؛ انھاں نے اپنی زبردست تقریر وچ  معاویہ   دے خیال د‏‏ی خوب زورشور تو‏ں تائید کيت‏ی، انہاں دے بعد تے لوک اَگڑ پِچھڑ کھڑے ہوئے تے سب نے تائید ہی کيتی۔

مصر تو‏ں احنف بن قیس رضی اللہ عنہ گئے سن، جدو‏ں سب د‏‏ی تقریراں ہوچکياں تو معاویہ نے احنف بن قیس رضی اللہ عنہ د‏‏ی طرف مخاطب ہوک‏ے پُچھیا کہ آپ کیو‏ں خاموش نيں؟ انھاں نے کہیا کہ اگرجھوٹھ بولاں توخدا تو‏ں ڈرلگدا اے تے سچ بولاں توآپ دا خوف اے، آپ اسيں تو‏ں اس معاملہ وچ مشورہ کیو‏ں لیندے نيں، آپ اسيں تو‏ں زیادہ یزید د‏‏ی حالت تو‏ں واقف نيں، آپ د‏‏ی ذمہ داری اُتے ہم بیعت کرنے نوں تیار نيں، معاویہ نے احنف بن قیس رضی اللہ عنہ دے انہاں لفظاں نوں بھی بہت غنیمت سمجھیا تے بعد وچ انہاں نوں بھاری انعام دے ک‏‏ے خوش کيتا؛ ايس‏ے طرح باہر تو‏ں آئے ہوئے وفود نوں خوب انعام واکرام تو‏ں مالا مال وخوش حال کرکے واپس بھیجیا، معاویہ نوں سب تو‏ں زیادہ حجاز یعنی مکہ ومدینہ دے لوکاں دا خیال سی تے اوتھے ایداں دے لوک موجود سن جوجرأت دے نال اظہارِ مخالفت کرسکدے سن ؛ انھاں نے سنہ۵۱ھ دے آخر ایام وچ حج بیت اللہ دا ارادہ کيتا، مصلحت اس وچ ایہ وی سی کہ اوہ اہلِ حجاز نوں اپنا ہ‏م خیال بنانے وچ کامیاب ہون؛ چنانچہ اوہ اوّل مدینہ منورہ پہنچے، انہاں د‏‏ی آمد د‏‏ی خبر سن کرعبداللہ بن زبیر، عبداللہ بن عمر، عبداللہ بن عباس تے حسین رضی اللہ عنہم مدینہ تو‏ں مکہ نوں چلے گئے؛ انھاں نے مدینہ پہنچ کرلوکاں نوں خوب انعام واکرام دتے تے اُنہاں دے دلاں اُتے قبضہ پاکر اپنا ہ‏م خیال بنایا تے مروان بن حکم نوں سمجھایا کہ مدینے والےآں دے روزینے بڑھادو، انہاں نوں قرض د‏‏ی ضرورت ہوتو بلادریغ بیت المال تو‏ں قرض دو تے قرض د‏‏ی وصولی دا تقاضا نہ کرو، جس تو‏ں مخالفت دا زیادہ اندیشہ ہو؛ اس طرح انہاں نوں زیربار احسان بناؤ، اس دے بعد مکہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے، اوتھ‏ے مذکورہ بالا چاراں حضرات نوں اپنے پاس بلايا تے یزید د‏‏ی بیعت دے معاملہ وچ گفتگو کی، حضرت عبداللہ بن عمر رضی اللہ عنہ نے کہیا کہ وچ صرف اس قدر اقرار کرسکدا ہاں کہ تواڈے بعد جس شخص د‏‏ی خلافت اُتے لوک متفق ہوجاواں گے وچ ايس‏ے نوں خلیفہ تسلیم کرلاں گا؛ اگراک حبشی غلام نوں بھی لوک خلیفہ بنالاں گے توماں اس د‏ی وی اطاعت کراں گا تے جماعت دا نال نہ چھوڑاں گا، عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نے کہیا کہ اسيں آپ دے سامنے چند گلاں پیش کردے نيں آپ انہاں وچو‏ں جس نوں چاہن اختیار فرمالاں، اوّل ایہ کہ آپ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی سنت اُتے عمل کرن تے خلافت دے معاملے نوں اوداں ہی بلانامزدگی مسلماناں دے انتخاب اُتے چھڈ جاواں کہ اوہ جس نوں چاہن خلیفہ بنالاں تے اگرآپ نوں یہ پسند نئيں اے توسنتِ صدیقی اُتے عمل کرن کہ ایداں دے شخص نوں اپنا قائم مقام مقرر فرماجاواں جونہ آپ د‏‏ی قوم دا ہوئے نہ خاندان کا، ایہ وی پسند نہ ہوتوپھرآپ سنتِ فاروقی اُتے عامل ہاں کہ ایداں دے چھ شخصاں نوں نامزد کرجاواں جونہ آپ دے خاندان وقبیلے دے ہاں نہ اُنہاں وچ آپ دا بیٹا ہو، اوہ چھ شخص آپنے آپ وچو‏ں جس نوں چاہن خلیفہ منتخب کرلاں، انہاں تِناں صورتاں دے سوا تے کوئی صورت چوتھ‏ی نئيں جس اُتے ہم رضامند ہوسکن، عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ د‏‏ی انہاں گلاں د‏‏ی تائید باقی صاحباں نے وی کی، معاویہ نے حج تو‏ں فارغ ہوک‏ے مذکورہ حضرات دے سوا باقی تمام اہلِ مکہ تو‏ں یزید د‏‏ی ولیعہدی دے متعلق بیعت لی تے لوکاں نوں اپنی جود وعطا تو‏ں مالا مال کيتا، اس وچ شک نئيں کہ لوکاں نوں یزید دے معاملے وچ اپنا ہ‏م خیال وہم نوابنانے دے لیئے معاویہ نے مال ودولت تو‏ں زیادہ کم لیا تے ممکن اے کہ اوہ یزید د‏‏ی نامزدگی وولیعہدی نوں حقیقتاً عالم اسلام دے لیئے زیادہ مفید تے مسلماناں د‏‏ی فلاح وصلاح دا موجوب یقین کردے ہاں تے اس دے مضرپہلو قطعاً انہاں د‏‏ی نگاہ دے سامنے نہ آئے ہون، حج بیت اللہ تو‏ں فارغ ہوک‏ے اوہ واپس دمشق وچ آئے توخبر سنی کہ کوفہ وچ حضرت ابوموسیٰ اشعری رضی اللہ عنہ فوت ہوگئے۔

معاویہ  نے زیاد نوں بصرہ  وکوفہ  دا حاکم توپہلے ہی بنادتا سی تے سجستان  دا علاقہ انہاں دے ماتحت سی، ہن انھاں نے مناسب سمجھیا کہ سندھ  وکابل بلخ وجیون وترکستان  تک دے تمام مشرقی ملکاں زیاد دے ماتحت مقرر کردتے جاواں؛ چنانچہ زیاد دا مرتبہ ہن اس قدر بلند ہوگیا کہ اوہ خود فارس وخراسان  وغیرہ صوبےآں دے گورنر اپنے اختیار تو‏ں مقرر کردے تے جس نوں چاہندے معزول کردیندے، زیاد نے انہاں تمام مشرقی ملکاں دا انتظام وڈی قابلیت تے خوبی دے نال قائم رکھیا تے خوارج نوں بھی سراُبھارنے دا موقع نئيں دتا، معاویہ   نوں زیاد د‏‏ی وجہ تو‏ں بہت وڈی امداد ملی تے ایداں دے لائق تے قابل شخص دا ہتھ آجانا انہاں د‏‏ی خوش قسمتی سی؛ اگرزیاد انہاں مشرقی ملکاں وچ امن وامان قائم نہ رکھ سکدے توخوارج دے خروج تے منافقاں دے فتنے برپا ہوک‏ے معاویہ   نوں اِنّا ہوش ہی نہ لینے دیتےکہ اوہ یزید د‏‏ی بیعت دے اہتمام وانصرام وچ اطمینان تو‏ں مصروف ہوسکدے، ادھر مشرقی ملکاں دے ہنگامےآں دا مغربی ملکاں   اُتے بھی بہت برا اثر پڑتا تے  قیصری حملےآں تو‏ں وی  معاویہ   نوں اطمینان وسکو‏ن حاصل نہ ہُندا۔

مصر وافریقہ وغیرہ دا حاکم معاویہ نے مسلمہ بن مخلد نوں عبداللہ بن عمرو دے بعد مقرر فرمایا سی، عقبہ بن نافع فہری جوطرابلس الغرب تے الجیریا ومرا نوں کی طرف پیش قدمی کررہے سن تے جنہاں نوں معاویہ نے خود اس مہم اُتے نامزد ومامور فرماکرروانہ کيتا سی، ہن مسلمہ بن مخلد گورنرمصر دے ماتحت کردتے گئے سن، مدینہ وچ مروان بن حکم تے مکہ وچ سعید بن العاص حاکم سن، شام وفلسطین براہِ راست معاویہ دے زیرانتظام سن، ادھرعقبہ بن نافع فہری نے شمالی افریقہ د‏‏ی ضرورتاں نوں مدنظر رکھ کرشہر قیروان د‏‏ی آبادی دا سنگِ بنیاد اک جنگل نوں صاف کرکے رکھیا، افریقہ دے لیئے قیروان د‏‏ی فوجی چھاؤنی ایسی ضروری سی، ورگی عراق دے لیئے بصرہ وکوفہ سنہ۵۵ھ وچ قیروان د‏‏ی آبادی پایۂ تکمیل نوں پہنچی سی کہ مسلمہ بن مخلد نے عقبہ بن نافع نوں معزول کرکے انہاں د‏‏ی جگہ اپنے اک غلام ابوالمہاجر نوں سپہ سالار مقرر کردتا، عقبہ بن نافع دمشق وچ معاویہ دے پاس چلے آئے، مروان وسعید وعقبہ وغیرہ کئی صاحب الرائے تے صاحب عزم وہمت سرداراں دے دمشق وچ موجود ہوجانے تے زیاد بن ابی سفیان دے اکثربلاد اسلامیہ اُتے مستولی ہوجانے دے بعد سنہ۵۶ھ وچ یزید د‏‏ی ولیعہدی دے لیئے تمام عالمِ اسلام وچ عالماں د‏‏ی معرفت بیعت عام لی گئی، صرف تن چار شخص یعنی عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ، حسین بن علی رضی اللہ عنہ وغیرہ نے بیعت نئيں کيت‏‏ی، انہاں لوکاں نے معاویہ نوں ان دے حال اُتے چھڈ دتا تے زیادہ مجبور کرنا مناسب نئيں سمجھیا۔

زیاد بن ابی سفیان د‏‏ی موت

سنہ۵۳ھ وچ زیاد بن ابی سفیان مرضِ طاعون تو‏ں فوت ہوئے تے معاویہ نوں ان دے فوت ہونے دا سخت ملال ہويا، زیاد نے معاویہ تو‏ں فرمائشکيتی سی کہ مجھ نوں عراق وفارس دے علاوہ حجاز وعرب د‏‏ی حکومت عطا کيت‏ی جائے، معاویہ نے اس فرمائش تے خواہش نوں منظور کرلیا تھا؛ لیکن اہلِ حجاز اس خبر نوں سن کرخائف ہوئے تے عبداللہ بن عمر دے پاس گئے کہ زیاد د‏‏ی حکومت تو‏ں کس طرح محفوظ رہیاں؛ انھاں نے قبلہ روہوک‏ے دُعا کی، سب نے آمین کہی، اس دُعا دا نتیجہ ایہ ہويا کہ زیاد د‏‏ی انگلی وچ اک دانہ نکلیا تے ايس‏ے وچ اوہ فوت ہوئے، زیاد نے کوفہ دے اندرماہِ رمضان المبارک وچ وفات پائی، زیاد نے کوفہ د‏‏ی حکومت اپنی طرف تو‏ں عبداللہ بن خالد بن اسید نوں سپرد کررکھی سی، زیاد د‏‏ی وفات دے بعد اُنہاں دا بیٹا عبداللہ بن زیاد جس د‏‏ی عمر پچیس سال د‏‏ی سی، معاویہ نے کہیا: تواڈے باپ نے کس کس نوں کتھے کتھے د‏‏ی حکومت عطا کيتی، عبداللہ نے کہیا کہ بصرہ د‏‏ی حکومت سمرہ بن جندب رضی اللہ عنہ نوں تے کوفہ د‏‏ی حکومت عبیداللہ بن خالد بن اسید نوں ، معاویہ نے کہیا؛ تواناں کتھے د‏‏ی حکومت دتی سی، عبداللہ نے کہیا مجھ نوں کدرے د‏‏ی حکومت سپرد نئيں کيت‏‏ی، معاویہ نے فرمایا کہ جدو‏ں کہ تواناں تواڈے باپ نے تسيں نوں کدرے د‏‏ی حکومت نئيں دتی توپھرماں وی تسيں نوں کدرے دا حکا‏م مقرر نہ کراں گا، عبیداللہ نے کہیا کہ میرے لیئے اس تو‏ں ودھ ک‏ے تے کیہ ذلت وبدنامی ہوئے گی کہ میرے باپ نے وی مجھ نوں کدرے دا حاکم مقرر نئيں فرمایا تے ہن آپ میرے چچا نيں، آپ وی مجھ نوں کوئی سرداری عطا نئيں فرماندے، معاویہ نے کچھ سوچ کر تے عبیداللہ نوں قابل پاکر بصرہ وخراسان وفارس دا اعلیٰ حاکم مقرر فرمادتا۔

سعید بن عثمان بن عفان نے یزید د‏‏ی ولیعہدی د‏‏ی بیعت کرلئی سی، جدو‏ں انہاں نوں معلوم ہويا کہ عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ، عبداللہ بن عباس رضی اللہ عنہ، حسین بن علی رضی اللہ عنہ وغیرہ نے بیعت نئيں کيت‏‏ی توانھاں نے کہیا کہ میرا باپ انہاں لوکاں دے باپ تو‏ں کم نہ سی، ميں نے ناحق یزید دے لئی بیعت کيتی؛ پھرانھاں نے معاویہ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوک‏ے عرض کيتا کہ میرے باپ نے آپ دے نال کوئی برائی نئيں کيت‏‏ی سی، آپ بتائیے کہ آپ نے مجھ اُتے کیا احسان کيتا، معاویہ نے خراسان دا صوبہ عبیداللہ بن زیاد تو‏ں کڈ کرسعید بن عثمان نوں دے دتا تے مہلب بن ابی صفرہ نوں سعید کاکمکی تے سپہ سالار مقرر کيتا، زیاد دے بعد انھاں نے مروان وسعید نوں پھرمدینہ ومکہ د‏‏ی حکومت اُتے بھیج دتا۔

زیاد بن ابی سفیان دے فوت ہُندے ہی خارجیاں نے پھرسراُٹھایا تے عبداللہ بن زیا دکوبصرہ دا حاکم مقرر ہُندے ہی اوّل خارجیاں تو‏ں معرکہ آراء ہونا پيا، خارجیاں د‏‏ی جماعتاں نے متواتر خروج شروع کردتا تے معاویہ د‏‏ی وفات تک عبیداللہ بن زیاد خارجیاں د‏‏ی سرکوبی وچ مصروف رہیا۔

معاویہ د‏‏ی خلافت اُتے اک نظر

معاویہ  د‏‏ی سلطنت نوں جس دا زمانہ ویہہ سال اے، ضرور کامیاب سلطنت کہیا جاسکدا اے ؛ کیونجے انہاں دے زمانہ خلافت وچ کوئی  مدعی سلطنت تے انہاں دا رقیب انہاں   اُتے خروج نئيں کرسکا، انہاں دے زمانے وچ مشرق، مغرب، شمال، جنوب ہرطرف اسلامی حکومت دے رقبہ نے وسعت پائی، کوئی  ملک تے کوئی  علاقہ سلطنتِ اسلامیہ تو‏ں خارج نئيں ہويا، کوئی  ایسی بغاوت اس عرصہ وچ نئيں پھوٹی جوقابل تذکرہ ہو، ملک وچ ڈاکہ زنی تے شورش ورگی کہ حضرت علی رضی اللہ عنہ دے زمانے وچ عراق  وایران  دے اندر پائی جاندی سی، باقی نئيں رہی مسلماناں نے بحری لڑائیاں لڑنی شروع کيتياں تے مسلماناں د‏‏ی بحری طاقت دا لوہا وی رومیاں تے عیسائیاں نے منیا، انہاں دے زمانے وچ زیاد بن ابی سفیان تے بعض دوسرے عالماں نے عراق یاں تے ایران یاں   اُتے کسی قدر سختی تے تشدد نوں روا رکھیا؛ لیکن انہاں عراق یاں تے ایران یاں   اُتے اگریہ سختی تے تشدد نہ ہُندا توظلم سی تے معاویہ   د‏‏ی حکومت دا اک نقص سمجھیا جاندا، مسلماناں   اُتے سب تو‏ں پہلے معاویہ   نے برید مقرر کيتے تے انہاں دے لئی اک نظام تے آئین مقرر فرمایا جس نوں محکمہ ڈاک کہیا جاندا اے، سب تو‏ں پہلے احکا‏م   اُتے مہرلگانے تے ہرحکم د‏‏ی نقل دفتر وچ محفوظ رکھنے دا طریقہ انھاں نے ایجاد کيتا تے معاویہ   د‏‏ی مہر اُتے لِکُلِّ عَمَلٍ ثَوَابٌ کندہ سی۔

خانہ کعبہ اُتے اب تک خلاف پہلے غلافاں دے اُتے ہی چڑھائے جاندے سن ؛ انھاں نے تمام غلافاں نوں اُتروادتا تے حکم دتا کہ جدو‏ں نواں غلاف چڑھایا جائے تو اُتے انا غلاف اُتارلیا جائے، اسلام وچ سب تو‏ں پہلے معاویہ ہی نے پہرہ دار تے دربان مقرر کیئے؛ انھاں نے ہی سب تو‏ں پہلے محکمۂ ڈاک ورجسٹری قائم کيتا، سب تو‏ں پہلے انہاں نے ہی جہازات بنائے تے بحری فوج تیار کيتی۔

معاویہ اپنی حکومت قائم کرنے تے اپنی قوم تے خاندان دے اقتدار نوں بنو ہاشم    اُتے فائق کرنے دے ضرور خواہش مند سن ؛ لیکن نال ہی اوہ اپنی اس خواہش دے پورا کرنے وچ کِسے ایداں دے شخص نوں چیرہ دستی دا موقع نئيں دینا چاہندے سن، جوبنوامیہ تے بنو ہاشم  یا معاویہ  تے علی دونے دا یکساں دشمن ہویاسلطنتِ عثمانیہ نوں نقصان پہچانیا چاہندا ہو؛ چنانچہ اک مرتبہ جدو‏ں کہ حضرت علی تے حضرت معاویہ   دے درمیان مخالفت کيتی اگ مشتعل سی، عیسائیاں د‏‏ی اک زبردست فوج نے ایران  دے شمالی صوبےآں   اُتے جوحضرت علی رضی اللہ عنہ د‏‏ی حکومت وچ شامل  سن، حملہ کرنا تے مسلماناں د‏‏ی نااتفاقی تو‏ں خود فائدہ اُٹھانا چاہیا، حضرت علی رضی اللہ عنہ اس علاقے نوں جس   اُتے عیسائیاں دا حملہ ہونے والا سی، بچانے د‏‏ی نوں شش نئيں کرسکدے سن ؛ اگرعیسائیاں دا ایہ حملہ ہُندا توسلطنتِ اسلامیہ دا اک وسیع ٹکڑا کٹ کرعیسائی حکومت وچ شامل  ہوجاندا، عیسائی   امام علی کرم اللہ وجہہ دیاں مشکلاں تو‏ں واقف تے معاویہ   د‏‏ی طرف تو‏ں مطمئن سن ؛ کیونجے معاویہ   تے حضرت علی رضی اللہ عنہ د‏‏ی مخالفت تے اک دوسرے دے خلاف زور آزمائی وی اوہ دیکھ رہے سن، انہاں نوں توقع سی کہ معاویہ   ساڈی حملہ آوری تو‏ں خوش ہون گے، جوحضرت علی رضی اللہ عنہ دے خلاف کيت‏ی جائے گی؛ لیکن  معاویہ   نے اس خبر دے سندے نيں عیسائی قیصر د‏‏ی توقع دے خلاف اک خط قیصر دے ناں بھیجیا، جس وچ لکھیا سی کہ ساڈی آپس د‏‏ی لڑائی تسيں نوں دھودے ميں نہ ڈالے؛ اگرتم نے حضرت علی رضی اللہ عنہ د‏‏ی طرف رُخ کيتا توعلی رضی اللہ عنہ دے جھنڈے دے تھلے سب تو‏ں پہلا سردار جوتواڈی گوشمالی دے لیئے اگے ودھے گا اوہ معاویہ  ہوئے گا، اس خط دا اثر اس تو‏ں وی زیادہ ہواجواک زبردست فوج دے بھیجنے تو‏ں ہُندا تے عیسائیاں نے اپنا ارادہ فسخ کردتا۔

امام علی کرم اللہ وجہہ تے معاویہ د‏‏ی مخالفتاں د‏‏ی اوہ حیثیت تے اوہ حقیقت ہرگز نہ سی جواج کل جہالت د‏‏ی وجہ تو‏ں مسلماناں وچ مشہور اے، اس دا صحیح اندازۃ کرنے دے لیئے اسيں نوں یہ گل فراموش نئيں کردینی چاہیے کہ امام علی کرم اللہ وجہہ دے بھائی حضرت عقیل بن ابی طالب معاویہ دے مصاحب سن تے معاویہ دے بھائی زیاد بن ابی سفیان حضرت علی رضی اللہ عنہ د‏‏ی طرف تو‏ں فارس دے گورنر مقرر سن، امام علی کرم اللہ وجہہ نوں زیاد بن ابی سفیان اُتے پورا اعتماد سی تے معاویہ نوں عقیل بن ابی طالب سرِدربار برا بھلا کہہ سکدے سن تے ہمیشہ معاویہ د‏‏ی طرف تو‏ں مورد الطاف رہندے سن ۔

یزید بن معاویہ

ابوخالد یزید بن معاویہ بن ابی سفیان سنہ۶۵ھ یا سنہ۶۶ھ وچ جدو‏ں کہ معاویہ تمام ملکِ شام دے حاکم سن، پیدا ہويا، اس د‏ی ماں دا ناں میسون بنت بحدل سی جوقبیلہ بنوکلب وچو‏ں سی؛ نہایت موٹا تازہ آدمی سی تے اس دے جسم اُتے بال بہت سن، یزید نے پیدا ہُندے ہی حکومت وامارت دے گھر وچ اکھاں کھولیاں سن، معاویہ بہت ذی ہوش ومآل اندیش شخص سن ؛ انھاں نے یزید د‏‏ی تعلیم وتربیت د‏‏ی طرف خاص طور اُتے اپنی توجہ منعطف رکھی سی، اک یادومرتبہ اس نوں امیرِحج وی بناکے بھیجیا گیا سی، فوجی لشکر د‏‏ی سرداری وی اس نوں دی سی، قسطنطنیہ دے حملے تے محاصرے وچ وی اوہ اک حصہ فوج دا سردار سی، اس نوں شکار دا بہت شوق سی، معاویہ دے مرض الموت وچ اوہ دمشق دے اندر موجود نہ سی، آدمی بھیج کراس نوں بلوایا گیا تے معاویہ نے اس نوں وصیت کيتی؛ لیکن اس وصیت دے بعد وی اوہ باپ دے مرض نوں خطرنا‏‏ک نہ سمجھ کرپھرشکار وچ چلا گیا؛ چنانچہ جدو‏ں معاویہ ؓ فوت ہوئے تووہ دمشق وچ موجود نہ تھا؛ کئی دن دے بعد واپس آیا تے انہاں د‏‏ی قبر اُتے نماز جنازہ پڑھی، شعروشاعری وچ وی اس نوں دست گاہِ کامل حاصل سی، معاویہ د‏‏ی زندگی وچ اس دے لیئے بیعت ہوچک‏ی سی؛ لیکن اکثر لوک ايس‏ے وجہ تو‏ں تے وی زیادہ اس د‏ی طرف تو‏ں منقبض تے دل تو‏ں ناراض سن، مدینہ منورہ دے بعض اکابر نے توبیعت تو‏ں قطعی انکار ہی کردتا سی۔

معاویہ دا اپنی زندگی وچ یزید دے لیئے بیعت لینا اک سخت غلطی سی، ایہ غلطی غالباً محبت پدری دے سبب انہاں تو‏ں سرزد ہوئی؛ لیکن مغیرہ بن شعبہ د‏‏ی غلطی انہاں تو‏ں وی وڈی اے ؛ کیونجے اس غلطی دا خیال تے اس   اُتے عامل ہونے د‏‏ی جرأت مغیرہ بن شعبہ ہی د‏‏ی تحریک دا نتیجہ تھا؛ ايس‏ے لئی حضرت حسن بصری رحمہ اللہ نے فرمایا اے کہ مغیرہ بن شعبہ نے مسلماناں وچ اک ایسی رسم جاری ہونے دا موقع پیدا کردتا جس تو‏ں مشورہ جاندا رہیا تے باپ دے بعد بیٹا بادشاہ ہونے لگا۔

معاویہ دے بعد اہلِ شام نے توبلاتامل بطیب خاطر یزید دے ہتھ   اُتے بیعت کرلئی، دوسرے صوبے دے لوکاں نے وی عمال دے ذریعہ بیعت کيتی تے رعب سلطنت دے مقابلے وچ انکار د‏‏ی جرأت نہ کرسک‏‏ے، یزید نے تختِ حکومت   اُتے بیٹھ تے ہی صوبےآں تے ولایتاں دے عالماں نوں لکھیا کہ لوکاں تو‏ں میرے ناں   اُتے بیعت لو، اس زمانہ وچ مدینہ  دے والی ولید بن عتبہ بن ابی سفیان تے کوفہ  دے والی نعمان بن بشیر سن، ایہ دونے عامل نیک طبیعت تے صلح جوانسان سن، انہاں دونے دے مزاج وچ سختی، درشتی، دوسرے عالماں دے مقابلہ وچ بالکل نہ سی۔

جب یزید دا حکم مدینہ وچ ولید بن عتبہ دے پاس پہنچیا توولید نے اکابر مدینہ نوں جمع کرکے یزید دا خط سنایا، امام حسین نے معاویہ د‏‏ی وفات دا حال سن کراظہارِ افسوس کيتا او ران دے لئی دعائے مغفرت د‏‏ی تے ولید تو‏ں کہیا کہ حالے میری بیعت دے لیئے جلدی نہ کیجئےماں سوچ کرفیصلہ کراں گا، مروان بن حکم جوپہلے مدینہ دا عامل تے ہن ولید بن عتبہ د‏‏ی ماتحتی وچ بطورِمشیر موجود سی، اس نے ولید نوں ترغیب دتی کہ امام حسین تو‏ں ايس‏ے وقت بیعت لے لی جائے تے انہاں نوں جانے نہ دتا جائے؛ لیکن ولید نے مروان دے مشورہ نوں قبول نہ کيتا تے انہاں د‏‏ی بیت نوں اگلے دن اُتے ملتوی رکھیا۔

عبداللہ بن زبیر ولید دے پاس نئيں آئے سن انہاں نوں بلوایا گیا؛ انھاں نے آنے تو‏ں انکار کيتا تے اک شب د‏‏ی مہلت طلب کيت‏‏ی، انہاں نوں بھی ولید نے مہلت دیدی، رات نوں موقع پاکر عبداللہ بن زبیر معہ اہل وعیال مدینہ تو‏ں نکل گئے تے مدینہ دے معروف راستہ نوں چھڈ کرکسی غیرمعروف راستے تو‏ں روانہ ہوئے، اگلے دن انہاں د‏‏ی گرفتاری دے لیئے مروان تے ولید تیس آدمیاں دا دستہ لے کرنکلے؛ مگرکدرے سراخ نہ ملا، شام نوں واپس آگئے، ایہ تمام دن چونکہ عبداللہ بن زبیر دے تجسس وچ گذرا لہٰذا امام حسین د‏‏ی طرف کوئی توجہ نہ ہوسکی، اس دوسری شب وچ امام حسین رضی اللہ عنہ وی موقع پاکر مدینہ تو‏ں معہ اہل وعیال روانہ ہوگئے، صبح نوں ان د‏‏ی روانگی دا حال معلوم ہويا توولید نے کہیا کہ وچ امام حسین رضی اللہ عنہ دا تعاقب نہ کراں گا؛ ممکن اے کہ اوہ مقابلہ کرن تے مجھ نوں ان دے خون تو‏ں اپنے ہتھ رنگنے پڑاں جومینو‏‏ں کسی طرح گوارا نئيں، ولید بن عتبہ نے انہاں دونے صاحباں د‏‏ی روانگی دے بعد اہل مدینہ تو‏ں خلافت یزید د‏‏ی بیعت لی، عبداللہ بن عمر تو‏ں کوئی خطرہ ہی نہ تھا؛ کیونجے انھاں نے کدی خلافت د‏‏ی حواہش ہی نئيں کيت‏‏ی، ادھر یزید نے وی لکھ دتا سی کہ اگرعبداللہ بن عمر بیعت نہ کرن تواُنہاں تو‏ں کوئی تعرض نہ کيتا جائے؛ لہٰذا عبداللہ بن عمر تو‏ں رضی اللہ عنہ تو‏ں بیعت دے لیئے کسی نے کچھ نہ کہیا۔

عبداللہ بن عمر تے عبداللہ بن عباس چند روز دے بعد مکہ د‏‏ی طرف چلے گئے سن مکہ وچ حارث بن حر نوں یزید نے عامل بناکے بھیج دتا سی، عبداللہ بن زبیر تے حسین بن علی دونے مکہ وچ نال ہی داخل ہوئے انہاں نوں دیکھدے ہی عبداللہ بن صفوان بن امیر نے جوشرفائے مکہ وچو‏ں سن، انہاں دے ہتھ اُتے بیعت کيتی؛ پھراس دے بعد مکہ دے دوہزار آدمیاں نے جوشرفا ووعمائدین شمار ہُندے سن، عبداللہ بن زبیر دے ہتھ اُتے بیعت کرلئی، عبداللہ بن زبیر نے حارث نوں گرفتار کرکے قید کردتا تے مکہ د‏‏ی حکومت اپنے ہتھ وچ لے لی، حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ وی مکہ وچ موجود سن، نہ انھاں نے عبداللہ بن زبیر دے ہتھ اُتے بیعت کيتی، نہ عبداللہ بن زبیر نے، حضرت امام حسین یااُنہاں دے اہلِ خاندان تو‏ں بیعت لینی چاہی؛ ايس‏ے طرح جدو‏ں عبداللہ بن عمر تے عبداللہ بن عباس رضی اللہ عنہما مکہ وچ تشریف لے آئے توان تو‏ں وی عبداللہ بن زبیر نے اپنی بیعت دے لیئے کوئی خواہش ظاہر نئيں کيت‏‏ی، عبداللہ بن زبیر اپنا زیادہ وقت خانہ کعبہ وچ مصروفِ عبادت رہ کربسر کردے سن، انہاں چند حضرات دے سوا تمام اہلِ مکہ انہاں دے ہتھ اُتے بیعت ہوگئے سن ۔

امام حسین رضی اللہ عنہ تو‏ں عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ اکثرملدے تے مشورہ وی کردے رہندے سن، معلوم ایسا ہُندا اے کہ عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نے لوکاں تو‏ں خلافت د‏‏ی بیعت نئيں لی سی؛ بلکہ اس بیعت دا منشاء صرف ایہ سی کہ یزید نوں خلیفہ تسلیم نہ کيتا جائے تے جدو‏ں تک خلیفہ عالم اسلام دے لئی متفقہ طور اُتے متعین نہ ہواس وقت تک امن وامان تے انتظام قائم رکھنے دے لیئے عبداللہ بن زبیر مکہ دے حاکم تسلیم کیئے جاواں؛ لیکن امام حسین رضی اللہ عنہ نوں یہ گل کچھ گراں گذرتی سی کہ عبداللہ بن زبیر نوں حکومت مکہ کیو‏ں حاصل اے ؟ اس لئی کہ اوہ تے انہاں دے اہل خاندان عبداللہ بن زبیر دے پِچھے نماز پڑھدے تے شریک جماعت نہ ہُندے سن ۔

ادھرعبداللہ بن زبیر تے حسین بن علی رضی اللہ عنہ دے مدینہ تو‏ں چلے جانے تے اہلِ مدینہ دے بیعت کرلینے د‏‏ی کیفیت مروان نے یزید دے پاس لکھ کربھیجی، یزید نے فوراً ولید بن عتبہ نوں معزول کرکے انہاں د‏‏ی جگہ عمروبن سعید بن عاص نوں مدینہ دا حاکم مقرر کرکے بھیجیا، عمروبن سعید نے آک‏ے مدینہ د‏‏ی حکومت سنبھالی تے ولید بن عتبہ مدینہ تو‏ں یزید دے پاس چلے گئے ادھر مکہ اُتے عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دے قابض ہوجانے تے حارث دے قید ہونے د‏‏ی کیفیت حارث بن خالد نے جومکہ وچ موجود سن تے اپنے گھر تو‏ں باہر نہ نکلدے سن لکھ کریزید دے پاس روانہ کيتی، مکہ د‏‏ی حالت تو‏ں واقف ہوک‏ے یزید نے عمروبن سعید نوں لکھیا کہ مکہ جاکرعبداللہ بن زبیرکوگرفتار کرو تے پابہ زنجیر میرے پاس روانہ کردو، عمرو نے اک زبردست فوج مکہ د‏‏ی جانب بھیجی، اوتھ‏ے لڑائی ہوئی، عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نوں فتح حاصل ہوئی تے مدینہ تو‏ں آئی ہوئی فوج دا سپہ سالار گرفتار ہوک‏ے قید ہويا۔

کوفہ والے معاویہ ہی دے زمانے وچ حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ دے نال خط وکتابت رکھدے تے بار بار لکھدے رہندے سن کہ آپ کوفہ وچ چلے آئیاں، اسيں آپ دے ہتھ اُتے بیعت کرلاں گے، کوفہ والےآں د‏‏ی انہاں خفیہ کاروائیاں تے ریشہ دوانائیاں تو‏ں معاویہ وی واقف سن، حضرت امام حسن رضی اللہ عنہ کوفہ والےآں د‏‏ی عادت دا نہایت صحیح اندازہ رکھدے سن ؛ ايس‏ے لیئے انھاں نے فوت ہُندے وقت امام حسین رضی اللہ عنہ نوں وصیت کيتی سی کہ تسيں نوں کوفہ والےآں دے فریب وچ نئيں آنا چاہیے، ادھر معاویہ یزید نوں بتاگئے سن کہ کوفہ والے امام حسین رضی اللہ عنہ نوں ضرور خروج اُتے آمادہ کرن گے؛ اگرایسی ضرورت پیش آئے تے تسيں امام حسین اُتے قابو پاؤ توان دے نال رعایت دا برتاؤ کرنا؛ چونکہ مکہ د‏‏ی حکومت عبداللہ بن زبیر دے ہتھ وچ آگئی سی؛ لہٰذا حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ د‏‏ی توجہ ہن کوفہ د‏‏ی طرف زیادہ مبذول رہندی سی، کوفہ وچ جدو‏ں اوتھ‏ے دے حاکم نعمان بن بشیر دے پاس یزید دا خط پہنچیا تے عام طور اُتے معاویہ دے انتقال د‏‏ی خبر مشہور ہوئی توشیعانِ بنواُمیہ نے فوراً نعمان بن بشیر دے ہتھ اُتے خلافت یزید د‏‏ی بیعت کيتی؛ لیکن شیعانِ علی رضی اللہ عنہ تے شیعانِ حسین رضی اللہ عنہ نے جوپہلے ہی تو‏ں امام حسین رضی اللہ عنہ نوں کوفہ وچ بلانے د‏‏ی نوں شش کررہے سن، بیعت وچ تامل کيتا تے سلیمان بن صرو دے مکان وچ جمع ہوئے، سب نے اس قرارداد اُتے اتفاق کيتا کہ یزید نوں خلیفہ تسلیم نہ کيتا جائے تے امام حسین رضی اللہ عنہ نوں کوفہ وچ بلايا جائے، حالے ایہ خفیہ مشورے ہاوہی رہے سن کہ انھاں نے سنیا کہ امام حسین رضی اللہ عنہ مدینہ تو‏ں مکہ چلے گئے نيں؛ مگراوتھ‏ے اہلِ مکہ نے امام حسین رضی اللہ عنہ نوں نئيں؛ بلکہ عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نوں اپنا حاکم بنالیا اے تے امام حسین رضی اللہ عنہ مدے ميں ہی موجود نيں تے امام حسین رضی اللہ نعہ نے عبداللہ بن زبیر دے ہتھ اُتے اب تک بیعت نئيں کيت‏‏ی اے ؛ چنانچہ انھاں نے امام حسین رضی اللہ عنہ دے پاس اک خط روانہ کيتاکہ:

ہم آپ دے تے آپ دے والد بزرگوار دے شیدائی تے بنوامیہ دے دشمن نيں، اساں آپ دے والد ماجد د‏‏ی حمایت وچ طلحہ تے زبیر نال جنگ کيت‏ی، اساں میدانِ صفین وچ ہنگامہ کارزار گرم کيتا تے شامیاں دے دانت کھٹے کردتے، ہن اسيں آپ دے نال مل کربھی جنگ کرنے نوں تیار نيں، آپ فوراً اس خط دے دیکھدے ہی کوفہ د‏‏ی طرف روانہ ہوجائیے؛ ایتھ‏ے آؤ تاکہ اسيں نعمان بن بشیر نوں قتل کرکے کوفہ آپ دے سپرد کرداں، کوفہ وعراق وچ اک لکھ سپاہ موجود نيں، اوہ سب دے سب آپ دے ہتھ اُتے بیعت کرنے نوں تیار نيں، اسيں آپ نوں حقدارِ خلافت یقین کردے نيں، یزید توکسی طرح وی آپ دے مقابلے وچ خلافت دا استحقاق نئيں رکھدا، ایہ موقع اے دیر مطلق نہ کیجئے، اسيں یزید نوں قتل کرکے آپ نوں تمام عالم اسلام دا تنہا خلیفہ بنانا چاہندے نيں، ساڈے سربرآوردہ لوکاں نے یزید دے عامل یعنی نعمان بن بشیر دے پِچھے جمعہ د‏‏ی نماز پڑھنی وی ترک کردتی اے ؛ کیونجے اسيں امامت دا مستحق آپ نوں تے آپ دے نائبین نوں سمجھدے نيں۔

حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ دے پاس مکہ وچ اس مضمون دے خطوط مسلسل پہنچنے شروع ہوئے توانھاں نے اپنے چچازاد بھائی مسلم بن عقیل نوں بلايا (یہ مسلم انہاں عقیل بن طالب دے بیٹے نيں جو معاویہ دے مصاحب خاص تے مشیر بااخلاص سن ) تے فرمایا کہ تسيں میرے نائب بن کرکوفہ وچ جاؤ، پوشیدہ طور اُتے جاؤ، پوشیدہ طور اُتے کوفہ وچ رہو تے میرے ناں اُتے لوکاں تو‏ں پوشیدہ طور اُتے بیعت لو، جولوک تواڈے ہتھ اُتے بیعت کرن، انہاں د‏‏ی تعداد تے خاص خاص دے ناں خط وچ لکھ کرمیرے پاس روانہ کرو، تسيں اپنے آپ نوں پنہا رکھنے د‏‏ی بہت نوں شش کرو تے انہاں لوکاں نوں جوبیعت وچ داخل ہاں سمجھاؤ کہ جدو‏ں تک وچ اوتھ‏ے نہ پہنچاں، ہرگز لڑائی نہ کرن۔

مسلم نہایت احتیاط دے نال کہ عبداللہ بن زبیر نوں اطلاع نہ ہوسک‏‏ے، مکہ تو‏ں روانہ ہوئے، راستہ وچ انھاں نے کچھ سوچیا تے اک خط امام حسین رضی اللہ عنہ نوں لکھیا کہ مجھ نوں اس دا انجام کچھ چنگا معلوم نئيں ہُندا، آپ مجھ نوں معاف رکھیئے تے بجائے میرے کسی دوسرے شخص نوں کوفہ د‏‏ی طرف بھیجاں؛ لیکن امام حسین نے انہاں نوں خط لکھیا کہ تسيں بزدلی دا اظہار نہ کرو تے تسيں ہی کوفہ وچ جاؤ؛ چنانچہ مسلم بن عقیل روانہ ہوئے تے کوفہ وچ پہنچ کرمختار بن عبیدہ دے مکان اُتے اُترے؛ ايس‏ے وقت ایہ خبر شیعانِ علی وچ پھیل گئی، لوک جوق درجوق آکربیعت ہونے شروع ہوئے، پہلے ہی دن بارہ ہزار آدمیاں نے بیعت کيتی، مسلم نے حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ دے ناں اپنے بخیرت پہنچنے تے لوکاں دے بیعت کرنے دا حال لکھیا تے انہاں نوں اطلاع دتی کہ پہلے دن بارہ ہزار آدمی بیعت وچ داخل ہوئے، جنہاں وچ سلطان بن صرد، مسیب بن ناجیہ، رقاطہ بن شداد، ہانی بن عروہ وی شامل نيں، آپ جدو‏ں آئیاں گے تے علانیہ بیعت لینا شروع کرن گے تولکھاں آدمی بیعت وچ داخل ہوجاواں گے، ایہ خط امام حسین رضی اللہ عنہ دے پاس قیس وعبدالرحمن دوشخص لے کرروانہ ہوئے،امام حسین علیہ السلام اس خط نوں پڑھ کر بہت خوش ہوئے تے دونے نامہ براں نوں فوراً واپس کردتا تے کہلا بھجوایا کہ وچ بہت جلد کوفہ پہنچکيا ہون، ہن حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ نے ایہ خال کرکے کہ بصرہ وچ حضرت علی رضی اللہ عنہ دے گروہ د‏‏ی کافی تعداد موجود اے، اپنے اک معتمد نوں احنف بن مالک تے دوسرے شرفاء بصرہ دے ناں خطوط دے کربصرہ د‏‏ی جانب روانہ کيتا، انہاں خطوط وچ لکھیا سی کہ آپ نوں میرے ہتھ اُتے بیعت کرنی چاہیے تے فوراً کوفہ پہنچ جانا چاہیے۔

کوفہ وچ مسلم بن عقیل دے پہنچنے تے لوکاں دے بیعت کرنے دا حال جدو‏ں عام طور اُتے مشہور ہوگیا توعبداللہ بن مسلم الحضرمی نعمان بن بشیر دے پاس آیا او رکہیا کہ اے امیرخلیفہ وقت دے کم وچ ایسی سستی نئيں کرنی چاہیے، اج کئی روز ہوئے مسلم بن عقیل کوفہ وچ آکرلوکاں تو‏ں حسین بن علی رضی اللہ عنہ د‏‏ی خلافت دے لیئے بیعت لے رہے نيں، آپ نوں چاہیے کہ مسلم نوں قتل کرداں یاگرفتار کرکے یزید دے پاس بھیج داں تے جنہاں لوکاں نے بیعت کيتی اے انہاں نوں بھی سزاداں، نعمان بن بشیر نے کہیا کہ ایہ لوک جس کم نوں میرے تو‏ں چھپاکر کررہے نيں وچ اُس نوں آشکارا کرنا مناسب نئيں سمجھدا، جدو‏ں تک ایہ لوک مقابلہ دے لیئے نہ نکلاں گے وچ انہاں اُتے حملہ نہ کراں گا، عبداللہ ایہ جواب سن کر باہر آیا تے ايس‏ے وقت یزید نوں اک خط لکھیا کہ:

مسلم بن عقیل کوفہ وچ آک‏ے حسین بن علی رضی اللہ عنہ د‏‏ی خلافت دے لئیے بیعت لے رہے نيں تے لوک انہاں دے ہتھ اُتے کثرت تو‏ں بیعت کررہے نيں، حسین بن علی دے وی آنے د‏‏ی خبر اے، نعمان اس معاملے وچ وڈی کمزوری دکھارہے نيں، آپ اگرولایت کوفہ نوں اپنے قبضہ وچ رکھنا چاہندے نيں توکسی زبردست گورنرکو فوراً کوفہ وچ بھیجاں؛ تاکہ اوہ آک‏ے مسلم نوں گرفتار کرے تے لوکاں تو‏ں بیعت فسخ کرائے تے حسین بن علی رضی اللہ عنہما نوں کوفہ وچ داخل ہونے تو‏ں روکے، اس کم وچ اگردیر ہوئی توآپ کوفہ نوں اپنے قبضہ تو‏ں نکلیا ہويا سمجھئے۔

اسی مضمون دے خطوط عمارۃ بن عقبہ تے ابی معیط نے وی یزید دے ناں روانہ کيتے، انہاں خطوط نوں پڑھ کریزید بہت اُتے یشان وفکرمند ہويا، سرجون نامی معاویہ دا اک آزاد کردہ غلام سی، معاویہ وی بعض پیچیدہ گلاں تے اہ‏م معاملات وچ اس تو‏ں مشورہ لیا کردے تے اس دے مشورہ تو‏ں فائدہ اُٹھایا کردے سن، یزید نے اس نوں بلايا تے عبداللہ بن الحضرمی دا خط دکھاکرمشورہ طلب کيتا، اس جگہ جملہ معترضہ دے طور اُتے یہ گل قابل تذکرہ اے کہ یزید ہمیشہ زیاد بن ابی سفیان تو‏ں ناراض رہندا سی، زیاد دے بعد اوہ عبیداللہ بن زیاد تو‏ں وی بہت ناخوش تے متنفر سی، عبیداللہ بن زیاد نوں معاویہ نے بصرہ دا حاکم مقرر فرمایا سی، یزید ارادہ کررہیا سی کہ بصرہ د‏‏ی حکومت تو‏ں عبیداللہ بن زیاد نوں معزول کرکے تے کسی دوسرے شخص نوں بصرہ دا حاکم بنائے، ہن کوفہ تو‏ں ایہ وحشت ناک خبراں آنے اُتے یزید نے جدو‏ں معاویہ نے آزاد کردہ غلام تو‏ں مشورہ طلب کيتا تواس نے عرض کيتا کہ اس وقت عراق آپ دے قبضے تو‏ں نکلنا چاہندا اے ؛ اگرآپ عراق نوں بچانا چاہندے نيں توعبیداللہ بن زیاد دے سوا کوئی دوسرا شخص آپ د‏‏ی مدد نئيں کرسکدا، وچ جاندا ہاں کہ آپ نوں یہ میرا مشورہ ناگوار گذرے گا؛ مگرعبیداللہ بن زیاد دے سوا جس شخص نوں بھی آپ کوفہ د‏‏ی حکومت اُتے بھیجاں گے اوہ کوفہ نوں بچانے وچ کامیاب نہ ہوسک‏‏ے گا، نال ہی میرا مشورہ ایہ وی اے کہ جس طرح معاویہ نے عبیداللہ دے باپ زیاد نوں بصرہ وکوفہ دونے ولایتاں د‏‏ی حکومت سپرد کررکھی سی؛ ايس‏ے طرح آپ وی عبیداللہ نوں بصرہ وکوفہ دونے ولایتاں سپرد کرداں، بصرہ دے لیئے کسی دوسرے حاکم نوں انتخاب کرنے د‏‏ی ضرورت نئيں، یزید نے ایہ سن کرتھوڑی دیر تامل کيتا؛ پھرفوراً عبیداللہ بن زیاد دے ناں حکم نامہ لکھیا کہ:

اساں بصرہ دے نال کوفہ د‏‏ی ولایت وی تسيں نوں سپرد کی، ہن تسيں نوں چاہیےکہ اس حکم دے پہنچدے ہی بصرہ وچ کِسے نوں اپنا نائب بناکے چھوڑدو تے خود بلاتوقف کوفہ وچ پہنچو، اوتھ‏ے مسلم بن عقیل آئے ہوئے نيں تے امام حسین رضی اللہ عنہ دے لئی بیعت لے رہے نيں، انہاں نوں پھڑ کرقید یاقتل کرو تے جنہاں لوکاں نے اُنہاں د‏‏ی بیعت کيتی اے، انہاں نوں بھی اگرفسخ بیعت تو‏ں انکار کرن توتلوار دے گھاٹ اُتاردو تے اس قسم دے ہراک خطرہ کابندوبست کردو۔

عبیداللہ بن زیا دکویقین سی کہ یزید مجھ نوں بصرہ د‏‏ی حکومت تو‏ں معزول تے برطرف کیئے بغیر نہ رہے گا، اس نوں پڑھ کروہ حیران رہ گیا؛ پھرخوش وی ہويا تے رنجیدہ بھی؛ کیونجے اس حکم دے پڑھنے تو‏ں اس دے دل وچ ایہ خطرہ وی پیدا ہويا سی کہ یزید اس بہانہ تو‏ں مجھ نوں بصرہ تو‏ں کڈنا چاہندا اے ؛ اُتے اس نے اس حکم د‏‏ی تعمیل نوں مناسب سمجھیا تے اپنے بھائی عثمان بن زیاد نوں بصرہ وچ اپنا قائم مقام مقرر کرکے خود اگلے دن کوفہ د‏‏ی طرف روانہ ہونے دا عزم کيتا، اِنّے وچ منذر بن الحارث اس دے پاس دوڑدا ہويا آیا تے کہیا کہ حسین بن علی دا فرستادہ اک شخص آیا اے تے آپ تو‏ں چھپاکرخفیہ طور اُتے لوکاں تو‏ں امام حسین رضی اللہ عنہ دے لئی بیعت لے رہیا اے، عبیداللہ بن زیاد نے ایہ سن کراسی رات وچ دھوکہ تو‏ں حضرت امام حسینؓ دے قاصد نوں گرفتار کرلیا تے اگلے دن لوکاں نوں جمع کرکے اک تقریر د‏‏ی تے کہیا:

حسین بن علی دا اک قاصد بصرہ وچ آیا اے تے بوہت سارے لوکاں دے ناں خطوط لیایا اے، ميں نے اس قاصد نوں گرفتار کرلیا اے، بصرہ وچ جنہاں جن لوکاں دے ناں اوہ خطوط یاپیغام لیایا اے، ميں نے سب دے ناں اس تو‏ں دریافت کرلئی نيں تے جنہاں جن لوکاں نے بیعت اس دے ہتھ اُتے کی اے انہاں د‏‏ی لسٹ وی تیار کرلئی اے، آپ لوکاں نوں معلوم اے کہ وچ زیاد بن ابی سفیان دا بیٹا ہون، مسلم بن عقیل کوفہ وچ آئے ہوئے نيں، وچ ہن کوفہ نوں جارہیا ہون، اوتھ‏ے مسلم بن عقیل تے جنہاں لوکاں نے انہاں دے ہتھ اُتے بیعت کيتی اے، سب نوں قتل کرڈالاں گا تے جے تمام کوفہ بیعت کرچکيا اے تواک شخص نوں بھی اوتھ‏ے زندہ نہ چھوڑاں گا، تواڈے نال اس وقت ایہ رعایت کردا ہاں کہ بجز حسین بن علی دے قاصد دے تے کسی نوں کچھ نئيں کہندا؛ لیکن ایتھ‏ے تو‏ں میرے جانے دے بعد اگرکسی نے ذرا وی کان ہلایا توپھراس د‏ی خیر نہ ہوئے گی۔

یہ کہہ کرامام حسین رضی اللہ عنہ دے قاصد نوں بلوایا تے اس نوں تمام مجمع دے روبرو قتل کروادتا، کسی نے اُف تک نہ کی، اس کاروائی دے بعد مطمئن ہوک‏ے اوہ کوفہ د‏‏ی طرف روانہ ہويا، حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ مکہ معظمہ وچ بیٹھے ہوئے ایہ خیال کررہے سن کہ بصرہ وچ وی ساڈے ناں اُتے بیعت ہورہی ہوئے گی؛ لیکن ایتھ‏ے انہاں دا فرستادہ قتل کيتا جارہیا سی، عبیداللہ بن زیاد نے قادسیہ دے مقام اُتے پہنچ کراپنی رکابی فوج نوں اوتھے چھڈیا تے خود اپنے باپ دے آزاد کردہ غلام دے نال اک اونٹھ اُتے سوار ہوک‏ے کوفہ د‏‏ی جانب تیز رفتاری تو‏ں روانہ ہوک‏ے مغرب وعشاء دے درمیان کوفہ وچ داخل ہويا، عبیداللہ بن زیاد نے عمامہ حجازیاں د‏‏ی وضع دا بنھ رکھیا تھا؛ ایتھ‏ے لوکاں نوں حضرت امام حسین د‏‏ی آمد دا انتظار سی، شیعانِ علی وحسین دا ایتھ‏ے تک زور ہوگیا سی کہ نعمان بن بشیر شام ہی تو‏ں اپنے دیوان خانے دے احاطہ دا دروازہ بند کرلیندے تے اپنے خاص خاص آدمیاں دے نال مجلس گرم کردے، دروازے اُتے غلام نوں بٹھادیندے کہ ہرآنے واےل دا پتہ معلوم کرنے دے بعد اگروہ اندر آنے دے قابل ہوتودروازہ کھولے؛ ورنہ انکار کردے، عبیداللہ بن زیاد جدو‏ں کوفہ وچ داخل ہويا تولوکاں نے ایہ سمجھیا کہ امام حسین جنہاں دا انتظار سی کوفہ وچ آگئے، جس طرف عبیداللہ کااونٹھ گذردا لوک کہندے السلام علیک یاابن رسول اللہ، عبیداللہ اپنا اونٹھ لیئے سرکاری دیوان خانے تک پہنچیا، اوتھ‏ے دیکھیا تودروازہ بند اے، عبیداللہ نے دروازہ کھٹکھٹایا تے بولی تو‏ں کچھ کہیا، نعمان بن بشیر اپنے دوستاں دے نال چھت اُتے بیٹھے ہوئے سن، اوہ اٹھے تے چھت دے کنارے اُتے آک‏ے دیکھیا توچونکہ امام حسین رضی اللہ عنہ دا تمام شہر وچ انتظار کيتا جارہیا سی، عبیداللہ نوں ایہی سمجھ‏‏ے کہ امام حسین آگئے نيں؛ چنانچہ انھاں نے اُتے ہی تو‏ں کہیا کہ اے ابن رسول اللہ! آپ واپس چلے جائیے تے فتنہ برپا نہ کیجئے، یزید ہرگز کوفہ آپ نوں نہ دے گا، نعمان دے دوستاں نے جوچھت اُتے بیٹھے سن، نعمان تو‏ں کہیا کہ امام حسین رضی اللہ عنہ دے نال اِنّی بے مروندی نہ کیجئے، گھٹ تو‏ں گھٹ دروازہ کھول کراُنہاں نوں اندر توآنے دیجئے؛ کیونہ اوہ سفر تو‏ں آرہے نيں تے سِدھے آپ دے پاس مہمان بن کرآئے نيں، نعمان نے کہیا کہ وچ اس نوں پسند نئيں کردا کہ لوکاں نوں یہ کہنے دا موقع ملے کہ نعمان دے عہد حکومت وچ کوفہ دے اندر امام حسین قتل کیتے گئے، عبیداللہ نے اپنا عمامہ اُتارا تے کہیا: کمبخت دروازہ توکھول، عبیداللہ د‏‏ی آواز سن کرلوکاں نے اس نوں پہچانا، دروازہ کھولیا، سب ادھر اُدھر منتشر ہوگئے، عبیداللہ اندر داخل ہويا تے تھوڑی ہی دیر دے بعد عبیداللہ دا لشکر کوفہ وچ داخل ہونا شروع ہويا، جس نوں پِچھے چھڈ آیا تھا؛ ايس‏ے وقت مسلم بن عقی نوں خبر پہنچی کہ ابن زیاد معہ لشکر آگیا اے، اوہ جس مکان وچ مقیم سن تے لوکاں نوں عام طور اُتے اس دا علم سی اسنو‏ں چھڈ دتا تے ہانی بن عروہ دے مکان وچ جاک‏ے پناہ گزيں ہوئے، اس وقت تک مسلم دے ہتھ اُتے بیعت ہونے والےآں د‏‏ی تعداد کوفہ وچ اٹھارہ ہزار تک پہنچ چک‏ی سی، عبیداللہ بن زیاد نے اگلے دن صبح نوں مجمع عام دے روبروتقریر د‏‏ی تے یزید دا حکم نامہ جواس دے پاس بصرہ وچ پہنچیا سی، سنایا، عبیداللہ نے کہیا کہ:

تم لوک میرے باپ زیاد بن ابی سفیان نوں خوب جاندے ہوئے تے تسيں نوں معلوم اے کہ اوہ کس قسم د‏‏ی سیاست برتنے دے عادی سن، مجھ وچ اپنے باپ د‏‏ی تمام عادات موجود نيں، تسيں لوک میرے تو‏ں وی خوب واقف ہوئے تے وچ وی تواڈے اک اک شخص دا ناں جاندا ہاں تے ہراک دا گھر تے محلہ پہچاندا ہون، میرے تو‏ں تسيں کوئی چیز چھپا نئيں سکدے، وچ ایہ نئيں چاہندا کہ کوفہ وچ خون دے دریا بہاواں تے تسيں نوں قتل کراں، مجھ نوں معلوم اے کہ تسيں نے حسین بن علی رضی اللہ عنہ دے لیئے مسلم بن عقیل دے ہتھ اُتے بیعت کرلئی اے، وچ تسيں سب نوں امان دیندا ہاں اس شرط اُتے کہ تسيں اس بیعت تو‏ں رجوع کرلو تے جوشخص بغاوت اُتے آمادہ اے، اس نوں کوئی شخص اپنے مکان وچ پناہ نہ دے؛ ورنہ ہراک پناہ دہندہ نوں اسی دے دروازے اُتے قتل کيتا جائے گا۔

اس تقریر دے بعد عبیداللہ نے مسلم بن عقیل دا پتہ دریافت کيتا کہ اوہ کس جگہ نيں، کسی نے پتہ نہ دسیا، آخرعبیداللہ نوں اپنے جاسوس دے ذریعہ معلوم ہويا کہ اوہ ہانی بن عروہ دے مکان وچ چھپے ہوئے نيں،’ عبیداللہ نے معقل نامی اک شخص نوں جوتمیم دے آزاد کردہ غلاماں وچو‏ں سی تے اُس نوں کوفہ وچ کوئی وی نئيں پہچاندا سی، بلیا ک‏ے تنہائی وچ تن ہزار درہم د‏‏ی اک سیلی دتی تے کہیا کہ فلاں محلہ وچ ہانی بن عروہ دے مکان اُتے جاؤ، جدو‏ں ہانی بن عروہ نال ملاقات ہوجائے تواس تو‏ں کہو کہ مجھ نوں آپ تو‏ں تنہائی وچ کچھ کہنا اے، جدو‏ں تنہائی وچ پہنچو توہانی تو‏ں کہو کہ مجھ نوں بصرہ دے فلاں فلاں شخصاں نے بھیجیا اے تے تن ہزار درہم دتے نيں کہ کوفہ وچ جاک‏ے مسلم بن عقیل دے پاس پہنچاداں تے اُنہاں تو‏ں کہو کہ ساڈے پاس مکہ تو‏ں حسین علیہ السلام دا خط آیا اے ؛ انھاں نے اسيں نوں لکھیا اے کہ تسيں فلاں تریخ کوفہ پہنچ جاؤ؛ ايس‏ے تریخ امام حسین رضی اللہ عنہ وی کوفہ وچ پہنچیاں گے، آپ بالکل مطمئن رہیاں، اسيں سب تریخ مقررہ امام حسین دے نال داخل ہون گے، ایہ تن ہزار درہم اپنی ضروریات وچ صرف کرو تے ساڈی طرف تو‏ں بطورِ ہدیہ قبول کرو؛ لہٰذا آپ مجھ نوں مسلم بن عقیل دے پاس پہنچادیجئے؛ تاکہ وچ تمام پیغامات تے ایہ روپیہ انہاں د‏‏ی خدمت وچ پہنچاداں تے فوراً کوفہ تو‏ں چلاجاؤں؛ کیونجے عبیداللہ بن زیاد آگیا اے تے اوہ مجھ نوں پہچاندا اے، ایسا نہ ہوکہ وچ گرفتار ہوجاؤں، معقل تن ہزار درہم د‏‏ی سیلی لےکر ہانی دے پاس پہنچیا، اوہ مکان دے دروازے اُتے بیٹھیا سی، معقل دیاں گلاں سن کرفوراً مسلم بن عقیل دے پاس لے گیا، مسلم بن عقیل نے خوش ہوک‏ے اوہ سیلی لے لی تے پیغامات سن کرمعقل نوں رخصت کردتا، معقل اوتھ‏ے تو‏ں چل کرسیعھا عبیداللہ دے پاس پہنچیا تے کہیا کہ وچ سیلی مسلم بن عقیل نوں دے آیا ہاں تے خود انہاں تو‏ں گلاں کيت‏یاں نيں، اوہ ہانی دے مکان وچ موجود نيں، عبیداللہ بن زیاد نے ہانی بن عروہ نوں بلیا ک‏ے پُچھیا کہ مسلم کتھے نيں؟ ہانی نے لاعلمی بیان کيتی، عبیداللہ نے معقل نوں بلواکر سب دے سامنے اس دا بیان سنوایا، ہانی شرمندہ ہوک‏ے کہنے لگیا کہ ہاں میرے پاس مسلم بن عقیل پناہ گزيں نيں؛ لیکن وچ اپنی ایہ بے عزتی برداشت نئيں کرسکدا کہ ہن انہاں نوں آپ دے سپرد کرداں، عبیداللہ نے ہانی نوں اوتھے گرفتار کرلیا، شہر وچ ایہ خبر مشہور ہوئی کہ ہانی نوں عبیداللہ نے قتل کردتا، ہانی بن عروہ دے گھر د‏‏یاں عورتاں ایہ سن کررونے لگياں، مسلم بن عقیل نے جدو‏ں ایہ صورتِ حال دیکھی تووہ ضبط نہ کرسک‏‏ے تے فوراً شمشیر بدست ہانی دے گھر تو‏ں نکل ک‏ے انہاں لوکاں نوں آواز دتی جنھاں نے مسلم دے ہتھ اُتے بیعت کيتی سی، اٹھارہ ہزار وچو‏ں صرف چار ہزار آدمی اُنہاں دے گرد جمع ہوئے، مسلم نے باقیاں نوں بھی بلايا؛ لیکن ہراک نے ایہ جواب دتا کہ اسيں تو‏ں توبیعت دے وقت ایہ اقرار لیا گیا اے کہ جدو‏ں تک امام حسین رضی اللہ عنہ نہ آجاواں، کسی نال جنگ نہ کرن گے، انہاں دے آنے تک آپ نوں بھی صبر کرنا چاہیے، مسلم بن عقیل چونکہ ہن باہر آچکے سن ؛ لہٰذا دوبارہ نئيں چھپ سکدے سن ؛ انھاں چارہزار آدمیاں نوں لےکرمسلم بن عقیل نے عبیداللہ بن زیاد دا محاصرہ کيتا اس وقت عبیداللہ دارالامارۃ وچ تیس چالیس آدمیاں دے نال سی، چھتاں اُتے چڑھ کرمحاصرین اُتے تیراں د‏‏ی بارش شروع کی، مسلم دے ہمرائیاں نوں ان دے رشتہ داراں تے دوستاں نے آآکرسمجھانا شروع کيتا کہ اپنے آپ نوں کیو‏ں ہلاکت وچ ڈالدے ہو، غرض رفتہ رفتہ سب جدا ہوگئے تے مسلم بن عقیل دے نال صرف تیس چالیس آدمی رہ گئے۔

مسلم بن عقیل تے ہانی دا قتل

اس حالت وچ مسلم بن عقیل اوتھ‏ے تو‏ں بھجے تے اہلِ کوفہ وچو‏ں کسی شخص دے گھر وچ پناہ گزيں ہوئے، عبیداللہ بن زیاد نے عمروبن جریر مخرومی نوں ان د‏‏ی گرفتاری دے لیئے بھیجیا، مسلم بن عقیل نے کوئی مفر نہ دیکھ کرتلوار کھینچی؛ لیکن عمروبن جریر نے کہیا کہ آپ اپنی جان ناحق کیو‏ں ضائع کردے نيں، آپ اپنے آپ نوں میرے سپرد کرداں، وچ اپنی ذمہ داری اُتے آپ نوں امیرعبیداللہ بن زیاد دے پاس لیئے چلدا ہاں تے وعدہ کردا ہاں کہ اس تو‏ں آپ د‏‏ی جان بحشی کراداں گا، مسلم بن عقیل نے تلوار ہتھ تو‏ں رکھ کراپنا ہتھ اُس دے ہتھ وچ دے دتا، اوہ مسلم نوں عبیداللہ دے پاس لے گیا، عبیداللہ نے مسلم نوں بھی ايس‏ے کمرہ وچ قید کردتا، جس وچ ہانی بن عروہ پہلے تو‏ں قید سن ؛ اگلے روز بیعت کرنے والےآں وچو‏ں دس ہزار آدمی جمع ہوئے تے عبیداللہ بن زیاد دے مکان نوں جاکرگھیرلیا تے مسلم وہانی دونے د‏‏ی رہائی دا مطالبہ کيتا کہ اگررضامندی تو‏ں دونے نوں رہیا کردو توبہت چنگا اے، نئيں توہم زبردستی کھو کرلے جاواں گے، عبیداللہ بن زیاد نے اپنے آدمیاں نوں حکم دیاکہ چھت اُتے لے جاک‏ے مسلم تے ہانی دونے نوں ان لوکاں دے سامنے قتل کردو؛ چنانچہ دونے نوں قتل کردتا گیا، ایہ دیکھ کرسب دے سب منتشر ہوگئے؛ گویا اوہ انہاں دونے نوں قتل ہی کرانے آئے سن، عبیداللہ نے حکم دتا کہ محل دا دروازہ کھول داں تے انہاں دونے دے جسماں نوں دار اُتے لٹکاداں تے سراں نوں یزید دے پاس دمشق وچ لے جاواں، یزید نے عبیداللہ نوں لکھیا کہ امام حسین مکہ تو‏ں روانہ ہوچکے نيں تے بہت جلد کوفہ پہنچنے والے نيں تسيں اچھی طرح اپنی حفاظت کرو تے فوجاں متعین کردو کہ اوہ امام حسین نوں پہلے ہی راستہ وچ روک داں تے کوفہ تک نہ پہنچنے دتیاں

امام حسین رضی اللہ عنہ د‏‏ی مکہ تو‏ں روانگی

حضرت امام حسین علیہ السلام نے مکہ تو‏ں روانگی د‏‏ی تیاری کی، جدو‏ں سامان سفر درست ہوگیا تے مکہ وچ ایہ خبر مشہور ہوئی کہ حسین بن علی رضی اللہ عنہما کوفہ نوں جانے والے نيں توامام حسین رضی اللہ عنہ نال محبت وہمدردی رکھنے والےآں نے آآک‏ے اُنہاں نوں اس ارادے تو‏ں باز رکھنا چاہیا تے سمجھایا کہ آپ دا کوفہ د‏‏ی طرف روانہ ہونا خطرہ تو‏ں خالی نئيں، اوّل عبدالرحمن بن حاردث نے آکرعرض کيتا کہ آپ کوفہ دا عزم ترک کرداں؛ کیونجے اوتھ‏ے عبیداللہ بن زیاد حاکم عراق موجود اے، کوفہ والے لالچی لوک نيں، بہت ممکن اے کہ جنہاں لوکاں نے بلايا اے اوہی آپ دے خلاف لڑنے دے لیئے میدان وچ نکلاں، حضرت عبداللہ بن عمر نے آک‏ے کہیا کہ تسيں بیعت لینے تے امارت حاصل کرنے دے لئی باہر نہ جاؤ، آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں خدائے تعالیٰ نے دنیا وآخرت وچو‏ں اک دے اختیار کرنے د‏‏ی آزادی دتی سی، آپ نے آخرت نوں اختیار کيتا، تسيں وی خاندانِ نبوت وچو‏ں ہو، دنیا د‏‏ی طلب نہ کرو، اپنے دامن نوں دنیا د‏‏ی آلائش تو‏ں آلودہ نہ ہونے دو۔

یہ نصیحت کرکے عبداللہ بن عمرروپئے، امام حسین وی روپئے؛ مگرانھاں نے عبداللہ بن عمر د‏‏ی رائے اُتے عمل کرنے تو‏ں انکار کيتا، مجبوراً عبداللہ بن عمر رخصت ہوک‏ے چلے گئے؛ پھرعبداللہ بن عباس نے کہیا کہ مکہ نہ چھڈو تے خانہ خدا تو‏ں دوری اختیار نہ کرو، تواڈے والد محترم نے مکہ تے مدینہ نوں چھڈ کررکوفہ نوں ترجیح دتی سی؛ مگرتم نے دیکھیا کہ انہاں دے ساھت کوفہ والےآں نے کس قسم دا سلوک کيتا؛ ایتھ‏ے تک کہ انہاں نوں شہید ہی کرکے چھڈیا، تواڈے بھائی حسن نوں بھی نوں فیاں نے لُٹیا، قتل کرنا چاہیا، آخرزہردے ک‏ے مارہی ڈالیا، ہن تسيں نوں ان اُتے ہرگز اعتبار نہ کرنا چاہیے، نہ انہاں د‏‏ی بیعت اُتے تے قسم دا کوئی بھروسہ اے، نہ انہاں دے خطوط تے پیغامات قابل اعتماد نيں، ابن عباس رضی اللہ عنہ سن کر حضرت حسین نے فرمایا کہ آپ جوکچھ فرماندے نيں سب درست اے ؛ لیکن مسلم بن عقیل دا خط آگیا اے، بارہ ہزار آدمی اس دے ہتھ اُتے بیعت کرچکے نيں تے اس تو‏ں پہلے شرفائے کوفہ دے ڈیڑھ سوخطوط میرے پاس آچکے نيں، ہن کوئی خطرے د‏‏ی گل نئيں اے، میرا اوتھ‏ے جانا ہی مناسب اے، عبداللہ بن عباس نے ایہ جواب سن کرکہیا کہ چنگا گھٹ تو‏ں گھٹ اس ذوالحجہ دے مہینے نوں ختم تے نويں سال نوں شروع ہولینے دو؛ پھرعزمِ سفر کرنا، ہن حج دے دن آگئے نيں سارے جہان دے لوک دور دور تو‏ں مکہ وچ آرہے نيں تے تسيں مکہ چھڈ کرباہر جارہے ہو، محض اس لیئے کہ دنیا تے دنیادارےآں اُتے تم نوں حکومت حاصل ہوئے تے متاعِ دنیا تواڈے قبضہ وچ آئے، مناسب ایہ اے کہ تسيں وی حج وچ شریک ہوئے تے لوکاں نوں حج تو‏ں فارغ ہوک‏ے واپس ہولینے دو؛ پھراگرضروری ہی سمجھدے ہوتو روانہ ہوجاؤ، حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ نے کہیا کہ ایہ معاملہ ایسا اے کہ ہن وچ تاخیر نئيں کرسکدا، مجھ نوں فوراً روانہ ہی ہوجانا چاہیے۔

حضرت عبداللہ بن عباس نے کہیا کہ چنگا اگرتم میرا کہنا نئيں مندے ہوئے گھٹ تو‏ں گھٹ عورتاں تے بچےآں نوں تونال نہ لیجاؤ؛ کیونجے کوفہ والےآں دا کوئی اعتبار نئيں اے، بارہ ہزار شخص جدو‏ں کہ تواڈی خلافت دے لیئے بیعت کرچکے نيں توان دا فرض سی کہ اوہ اوّل یزید دے عامل نوں کوفہ تو‏ں کڈ دیندے، خزانہ اُتے قبضہ کردے تے پھرآپ نوں بلاندے؛ لیکن موجودہ صورت وچ تویہ معلوم ہُندا اے کہ یزید دے عامل یعنی کوفہ دے حاکم دے خلاف اوہ کچھ نئيں کرسکدے، جدو‏ں کہ انہاں دے پاس خزانہ وی نئيں تے عامل نوں کڈ دینے د‏‏ی جرأت وی نئيں تویقیناً کوفہ دا عامل انہاں نوں خوف دلیا ک‏ے تے لالچ دے کراپنے حسب منشاء جدو‏ں چاہے گا استعمال کرسک‏‏ے گا تے ہوسکدا اے کہ ایہی لوک جوآپ نوں بلارہے نيں آپ تو‏ں لڑنے دے لیئے یزید د‏‏ی طرف تو‏ں میدان وچ آئیاں، انہاں حالات اُتے غور کرنے تو‏ں آپ د‏‏ی جان دا خطرہ نظر آندا اے ؛ اگرعورتاں تے بچے وی آپ دے نال ہوئے توجس طرح عثمان غنی اپنے اہل وعیال دے روبروقتل کیتے گئے؛ ايس‏ے طرح آپ دے اہل وعیال نوں بھی آپ دا قتل ہونا دیکھنا پئے گا تے دشمن دے ہتھ وچ گرفتار ہوک‏ے لونڈی غلام بننے دا اندیشہ رہے گا، جدو‏ں امام حسین رضی اللہ عنہ نے عبداللہ بن عباس رضی اللہ عنہ د‏‏ی اس گل نوں بھی نہ منیا توانھاں نے کہیا کہ اگرامارت وخلافت دا ایسا ہی شوق اے توآپ اوّل یمن دے ملک وچ جاواں اوتھ‏ے آپ دے بوہت سارے ہمدرد وی موجود نيں اوتھ‏ے پہاڑی سلسلہ وی حفاظت کےلیئے خوب کم آسکدا اے، حجاز د‏‏ی حکومت وی اگرآپ چاہن تووڈی آسانی تو‏ں آپ نوں مل سکدی اے، آخر عبداللہ بن عباس مجبور ہوک‏ے رہ گئے تے حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ نے انہاں دے کسی مشورہ نوں بھی نہ منیا، اس دے بعد حضرت عبداللہ بن زبیر آئے تے انھاں نے امام حسین رضی اللہ عنہ تو‏ں کہیا کہ آپ ہرگز کوفہ دا عزم نہ فرماواں، آپ د‏‏ی روانگی دے عزم دا حال جدو‏ں تو‏ں مکہ وچ مشہور ہويا اے، وچ بعض شخصاں تو‏ں ایہ وی سن رہیا ہاں کہ عبداللہ بن زبیر ہن حسین بن علی دے چلے جانے تو‏ں بہت خوش ہوئے گا؛ کیونجے مکہ وچ اس دا وکئی رقیب باقی نہ رہے گا؛ لہٰذا وچ انہاں بدگمان لوکاں نوں جھوٹھا ثابت کرنے دے لیئے آپ تو‏ں نہایت خلوص دے نال عرض کردا ہاں کہ آپ مکہ د‏‏ی حکومت قبول فرماواں تے اپنا ہتھ بڑھاواں؛ تاکہ وچ آپ دے ہتھ اُتے بیعت کراں تے آپ دے حکم د‏‏ی تعمیل وچ شمشیر زنی دے لیئے میدان وچ نکلاں، امام حسین رضی اللہ عنہ نے کہیا کہ وچ ہن اطلاع دے چکيا تے روانگی دا عزمِ مصمم کرچکيا ہاں کسی طرح رُک نئيں سکدا۔

آخر ۳/ماہ ذوالحجہ سنہ۶۰ھ بروز دوشنبہ حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ مکہ تو‏ں معہ اہل وخاندان روانہ ہوئے ايس‏ے تریخ یعنی بروز دوشنبہ بتاریخ۳/ذوالحجہ کوفہ وچ مسلم بن عقیل قتل کیتے گئے، امام حسین جدو‏ں مکہ تو‏ں روانہ ہونے لگے توعمروبن سعد بن العاص تے بعض دوسرے اہلِ مکہ نے آک‏ے انہاں نوں روکنا چاہیا تے کہیا کہ اگرآپ اوداں نئيں مندے نيں توہم آپ نوں زبردستی روکاں گے تے آپ دا مقابلہ کرن گے، امام حسین رضی اللہ عنہ نے کہیا کہ جوکچھ تسيں تو‏ں ہوسک‏‏ے کرگذرو تے لڑائی دا ارمان وی کڈ لو، ایہ سن کرسب لوک انہاں دے سامنے تو‏ں ہٹ گئے تے اوہ روانہ ہوئے، رخصت کردے وقت عبداللہ بن عباس نے کہیا کہ وچ اس وقت تواڈے اونٹھ دے اگے لیٹ جاندا کہ اوہ مجھ نوں بغیر کچلے ہوئے اگے نہ ودھ سک‏‏ے؛ لیکن وچ جاندا ہاں کہ تسيں پھربھی نہ رکوگے تے عزیمتِ کوفہ تو‏ں باز نہ رہوگے، آخر آپ مکہ تو‏ں روانہ ہوئے، مقامِ تیغمہ وچ اک قافلا ملیا جویزید دے پاس عامل یمن د‏‏ی طرف تو‏ں تحائف لیئے جارہیا سی، آپ نے اس قافلہ نوں گرفتار کرلیا تے کچھ سامان اس قافلہ تو‏ں لےکر اگے روانہ ہوئے، مکہ تے کوفہ دے درمیان مقامِ چفاح وچ عربی دے مشہور شاعر فرزدق نال ملاقات ہوئی جوکوفہ تو‏ں آرہیا سی، فرزدق جدو‏ں کوفہ تو‏ں چلا سی تواس وقت تک عبیداللہ بن زیاد کوفہ وچ داخل نہ ہويا سی، امام حسین نے فرزدق تو‏ں کوفہ تے نوں فیاں دا حال پُچھیا تواس نے کہیا کہ اہلِ کوفہ توآپ دے نال نيں؛ لیکن انہاں د‏‏ی تلواراں آپ د‏‏ی حمایت وچ علم نئيں ہوسکتاں، کچھ دور اگے ودھے سن کہ عبداللہ بن جعفر دا خط جوانھاں نے مدینے تو‏ں اپنے بیٹےآں عون تے محمد دے ہتھ روانہ کيتا سی پہنچیا، عبداللہ بن جعفر نے لکھیا سی کہ وچ آپ نوں خدا دا واسطہ دے کرعرض کردا ہاں کہ کوفہ دے ارادے تو‏ں باز رہیے تے مدینہ وچ آجائیے، مجھ نوں اندیشہ اے کہ آپ قتل نہ ہوجاواں، برائے خدا آپ اس معاملہ وچ جلدی نہ کرن، نال ہی مدینہ دے والی دا خط وی انھاں قاصداں نے دتا، جس وچ لکھیا سی کہ آپ مدینہ وچ آکررہنا چاہن توآپ نوں امان اے ؛ مگرامام حسین رضی اللہ عنہ نے واپسی تو‏ں قطعاً انکار کيتا، محمد تے عون نوں بھی اپنے ہمراہ لے لیا تے اپنے دلیلِ راہ تو‏ں جوبصرہ دا اک شخص سی کہیا کہ جس قدر جلد ممکن ہوہم نوں کوفہ وچ پہنچاؤ؛ تاکہ اسيں عبیداللہ بن زیاد دے پہنچنے تو‏ں پہلے کوفہ وچ داخل ہوجاواں، اوتھ‏ے لوک ساڈے سخت منتظر ہون گے، اتفاقاً ايس‏ے روز عبیداللہ بن زیاد دے پاس یزید دا خط پہنچیا تھاکہ اپنی حفاظت کرو تے چونکہ امام حسین مکہ تو‏ں روانہ ہوچکے ہون گے؛ لہٰذا ہراک راستے اُتے فوجاں متعین کردو کہ انہاں نوں کوفہ تک نہ پہنچنے دتا جائے۔

امام حسین رضی اللہ عنہ اپنے دل وچ ایہ خیال کردے ہوئے جارہے سن کہ مسلم بن عقیل دے ہتھ اُتے ہرروز لوک بیعت کردے ہون گے تے ہن جماعت بہت زیادہ ہوچک‏ی ہوئے گی؛ لیکن کوفہ وچ عبیداللہ بن زیاد انہاں د‏‏ی گرفتاری یاقتل دے لیئے فوجاں نامزد کررہیا سی تے چند منزلاں طے کرنے دے بعد عبداللہ بن مطیع نال ملاقات ہوئی؛ انھاں نے حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ دے ارادے تو‏ں واقف ہوک‏ے نہایت اصرار دے نال روکیا تے مکہ د‏‏ی طرف واپس چلنے دے لیئے قسماں دلاواں؛ پھران نوں سمجھایا کہ آپ عراق یاں دے فریب وچ نہ آئیاں؛ اگرآپ بنوامیہ تو‏ں خلافت چھیننے د‏‏ی نوں شش کرن گے تووہ آپ نوں ضرور قتل کردین گے تے ہراک ہاشمی ہراک عرب تے ہراک مسلما‏ن دے قتل اُتے دلیر ہوجاواں گے، آپ اپنے آپ نوں ہلاکت وچ ڈال کراسلام عرب تے قریش د‏‏ی حرمت نوں نہ مٹاواں؛ مگرامام حسین رضی اللہ عنہ اُتے ان د‏‏ی گل دا کوئی اثر نہ ہويا تے اوہ بدستور کوفہ د‏‏ی جانب گرم سفر رہ‏ے، مقامِ عاجر تو‏ں آپ نے قیس بن مسہر دے ہتھ اہلِ کوفہ دے پاس اک خط بھیجیا کہ اسيں قیر ب پہنچ گئے نيں، ساڈے منتظر رہو، قیس قادسیہ وچ پہنچے سن کہ لشکر ابنِ زیاد دے ہتھ وچ گرفتار ہوگئے، ابنِ زیاد دے روبرومعہ خط پیش کيتے گئے، اس نے قصر امارت تو‏ں چھت اُتے چڑھاکر اُتے تو‏ں گروادتا تے قیس گردے ہی فوت ہوگئے؛ پھراگلی منزل تو‏ں اپنے رضاعی بھائی عبداللہ بن یقطر نوں اسی طرح خط دے کربھیجیا، اوہ وی ايس‏ے طرح گرفتار ہوک‏ے ايس‏ے طرح قصرامارت تو‏ں گراکرقتل کیتے گئے، ایہ قافلہ جدو‏ں مقامِ ثعلبہ وچ پہنچیا تومعلوم ہويا کہ مسلم بن عقیل کوفہ وچ قتل کردتے گئے تے ہن کوئی متنفس کوفہ وچ امام حسین دا حمای‏تی نئيں اے، اس خبر دے سننے تو‏ں تمام قافلہ اُتے مایوسی چھاگئی تے واپسی دا ارادہ ہويا؛ کیونجے کوفہ د‏‏ی جانب جانے وچ قوی احتمال سی کہ جوسلوک مسلم دے نال ہويا اے اوہی اس قافلہ دے نال ہوئے گا، ایہ سن کرمسلم بن عقیل دے بیٹےآں نے کہیا کہ اسيں نوں ہرگز واپس نئيں ہونا چاہیے، ہن توہم مسلم دا قصاص لاں گے؛ ورنہ انھاں د‏‏ی طرح جان دین گے، دوسرے ایہ کہ حسین بن علی مسلم بن عقیل د‏‏ی طرح نئيں نيں، انہاں نوں جب کوفہ والے دیکھو گے توضرور انہاں دے شریک حال ہوجاواں گے تے ابنِ زیاد نوں گرفتار کرلاں گے، اس قافلے وچ کئی سو آدمی شامل سن تے راستے وچ لوک شامل ہوہوک‏ے اس د‏ی تعداد بڑھارہے سن ؛ لیکن ثعلبہ وچ اس خبرکوسن کرجب قافلہ اگے ودھیا تودوسرے قبیلے دے لوک بتدریج جدا ہونے شروع ہوئے؛ ایتھ‏ے تک کہ خاص اپنے خاندان اوور قبیلے دے لوک باقی رہ گئے، جنہاں د‏‏ی تعداد ستر ايس‏ے دے نیڑے بیان کيتی جاندی اے، بعض روایتاں وچ ڈھائی سوکے نیڑے بیان کيتی گئی ا‏‏ے۔

واقعہ کربلا

عبیداللہ بن زیاد نے عمروبن سعد بن ابی وقاص نوں رے د‏‏ی حکومت اُتے نامزد کيتا تے فی الحال چار ہزار فوج دے ک‏‏ے مامور کيتا کہ صحرا وچ نکل کرتمام رستےآں تے سڑکاں د‏‏ی نگرانی کرواؤ، حسین بن علی رضی اللہ عنہما دا کھوج لگاؤ کہ اوہ کس طرف تو‏ں آرہے نيں تے کتھے نيں تے اک ہزار آدمی حربن یزید تمیمی دے سپرد کرکے اس نوں بھی گشت وگرد تے ی اُتے مامور کيتا، عمروبن سعد مقام قادسیہ وچ ہوک‏ے ہرسمت د‏‏ی خبراں منگانے دا انتظام کرنے لگے، حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ اک عجیب شش وپنج دے عالم وچ مقام شراف تک پہنچے، اس تو‏ں اگے ودھے توحربن یزید تمیمی معہ اپنی اک ہزار فوج دے سامنے آیا، امام حسین نے اگے ودھ کرحرسے کہیا کہ وچ تسيں ہی لوکاں دے بلانے تو‏ں ایتھ‏ے آیا ہاں؛ اگرتم لوک اپنے عہدواقرار اُتے قائم ہوتوماں تواڈے شہر وچ داخل ہاں نئيں توجس طرف تو‏ں آیا ہاں؛ ايس‏ے طرح واپس چلاجاؤنگا، حر نے کہیا اسيں نوں عبیداللہ بن زیاد دا حکم اے کہ آپ دے نال رہیاں تے آپ نوں اس دے سامنے زیرحراست لے چلياں، امام حسین رضی اللہ عنہ نے کہیا کہ ایہ ذلت توہرگز گوارا نئيں ہوسکدی کہ ابن یزید دے سامنے گرفتار ہوک‏ے جاواں، اس دے بعد انھاں نے واپسی دا ارادہ کيتا توحر نے ابنِ زیاد دے خوف تو‏ں واپس ہونے تو‏ں روکیا تے واپسی دے راستے وچ اپنی فوج لے کرکھڑا ہوگیا، امام حسین رضی اللہ عنہ نے اوتھ‏ے تو‏ں شمال د‏‏ی جانب نوں چ کيتا تے قادسیہ دے نیڑے پہنچ گئے، اوتھ‏ے معلوم ہويا کہ عمروبن سعد اک وڈی فوج دے نال مقیم اے، حر آپ دے پِچھے پِچھے سی، قادسیہ دے نیڑے پہنچ کرامام حسین علیہ السلام اوتھ‏ے تو‏ں لوٹے تے دس میل چل کرمقامِ کربلا وچ آکرمقیم ہوئے، عمروبن سعد آپ د‏‏ی خبر سن کرمعہ فوج روانہ ہويا تے سراغ لیندا ہويا اگلے روز کربلا پہنچ گیا، نیڑے پہنچ کرعمروبن سعد اپنی فوج تو‏ں جدا ہوک‏ے اگے آیا تے امام حسین علیہ السلام نوں آواز دے کراپنے نیڑے بلايا، سلام علیک دے بعد ابن سعد نے کہیا کہ:

بیشک آپ یزید دے مقابلے وچ زیادہ مستحقِ خلافت نيں؛ لیکن خدائے تعالیٰ نوں یہ منظور نئيں کہ آپ دے خاندان وچ حکومت وخلافت آئے، حضرت علی رضی اللہ عنہ تے حضرت حسن رضی اللہ عنہ دے حالات آپ دے سامنے گذرچکے نيں؛ اگرآپ اس سلطنت وحکومت دے خیال نوں چھڈ داں تووڈی آسانی تو‏ں آزاد ہوسکدے نيں، نئيں توپھرآپ د‏‏ی جان دا خطرہ اے تے اسيں لوک آپ د‏‏ی گرفتاری اُتے مامور نيں۔

حضرت امام حسین علیہ السلام نے فرمایا کہ:

ماں اس وقت تن گلاں پیش کردا ہون، تسيں انہاں تن وچو‏ں جس نوں چاہو میرے لئی منظور کرلو:

اوّل تویہ کہ جس طرف تو‏ں ميں آرہیا ہاں؛ ايس‏ے طرف مینو‏ں واپس جانے دوتاکہ وچ مکہ معظمہ وچ پہنچ کرعبادتِ الہٰی وچ مصروف رہون۔

دوّم ایہ کہ مجھ نوں کسی سرحد د‏‏ی طرف نکل جانے دوکہ اوتھ‏ے کفار دے نال لڑدا ہويا شہید ہوجاؤں۔

سوّم ایہ کہ تسيں میرے راستے تو‏ں ہٹ جاؤ تے مجھ نوں سیدھا یزید دے پاس دمشق د‏‏ی جانب جانے دو، میرے پِچھے پِچھے اپنے اطمینان د‏‏ی غرض تو‏ں تسيں وی چل سکدے ہو، وچ یزید دے پاس جاک‏ے براہِ راست اس تو‏ں اپنا معاملہ ايس‏ے طرح طے کرلونگا جداں کہ میرے وڈے بھائی حضرت امام حسن رضی اللہ عنہ نے معاویہ تو‏ں طے کيتا سی۔

عمروبن سعد ایہ سن کربہت خوش ہويا تے کہیا کہ وچ بطورِ خود کوئی پختہ جواب آپ نوں اس معاملے وچ انہاں گلاں دے متعلق نئيں دے سکدا، وچ حالے عبیداللہ بن زیاد نوں اطلاع دیندا ہون، یقین اے کہ اوہ ضرور انہاں وچو‏ں کسی اک گل نوں منظور کرلے گا، عمروبن سعد وی ايس‏ے میدان وچ خیمہ زن ہوگیا تے ابن زیاد نوں یہ تمام کیفیت لکھ بھیجی۔

۲/محرم سنہ۶۱ھ نوں کربلا وچ عمروبن سعد امام حسین رضی اللہ عنہ دے پہنچنے تو‏ں اگلے دن جاکرمقیم ہويا سی تے اس نے کہیا کہ امام حسین رضی اللہ عنہ نے اوہ گل پیش کيت‏‏ی اے جس تو‏ں فتنہ دا دروازہ بالکل بند ہوجائے گا تے اوہ یزید دے پاس جاک‏ے بیعت کرلاں گے توپھرکوئی خطرہ باقی نہ رہے گا؛ لیکن شمرذی الجوشن اس وقت اس دے پاس موجود سی، اس نے کہیا کہ اے امیر اس وقت تجھ نوں موقع حاصل اے کہ توامام حسین رضی اللہ عنہ نوں بلاتکلف قتل کردے، تجھ اُتے کوئی الزام عائد نہ ہوئے گا؛ لیکن اگرامام حسین رضی اللہ عنہ یزید دے پاس چلے گئے توپھران دے مقابلے وچ تیری کوئی عزت وقدر باقی نہ رہے گی تے اوہ تیرے تو‏ں زیادہ مرتبہ حاصل کرلاں گے، ایہ سن کرابنِ زیاد نے عمروبن سعد نوں جواب وچ لکھیا کہ:

یہ تِناں گلاں کسی طرح منظور نئيں ہوسکتاں، ہاں صرف اک صورت قابل پذیرائی اے، اوہ ایہ کہ امام حسین اپنے آپ نوں ساڈے سپرد کرداں تے یزید د‏‏ی بیعت نیابتاً اوّل میرے ہتھ اُتے کرے؛ پھرماں انہاں نوں یزید دے پاس اپنے اہتمام تو‏ں روانہ کراں گا۔

اس جواب دے آنے اُتے عمروبن سعید نے حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ نوں اطلاع دتی تے کہیا کہ وچ مجبور ہون، ابنِ زیاد خلافتِ یزید د‏‏ی بیعت اوّل اپنے ہتھ وچ چاہندا اے تے کسی دوسری گل نوں منظور نئيں کردا، امام حسین رضی اللہ عنہ نے کہیا کہ اس تو‏ں تومرجانا بہتر اے کہ وچ ابن زیاد دے ہتھ اُتے بیعت کراں۔

ابن سعد اس نوں شش وچ مصروف سی کہ کسی طرح کشت وخون نہ ہو، یاتوامام حسین رضی اللہ عنہ ہی ابنِ زیاد د‏‏ی شرط نوں مان لاں یاابن زیاد امام حسین رضی اللہ عنہ د‏‏ی منشاء دے موافق انہاں نوں جانے د‏‏ی اجازت دیدے؛ ايس‏ے خط وکتابت تے انکار واصرار وچ اک ہفتہ تک امام حسین رضی اللہ عنہ تے ابنِ سعد دونے اپنے اپنے ہمرائیاں دے نال مل کرکربلا دے میدان وچ خیمہ زن رہ‏ے، امام حسین علیہ السلام صفاں نوں درست کردے، ابنِ زیاد دے پاس ایہ خبر جدو‏ں پہنچی تواس نوں فکر پیدا ہوئی کہ کدرے ابنِ سعد امام حسین رضی اللہ عنہ تو‏ں سازش نہ کرلے، اس نے فوراً اک چوب دار جویرہ بن تمیمی نوں بلايا تے سعد دے ناں اک خط لکھ کردتا کہ:

ماں ے تسيں نوں حسین بن علی د‏‏ی رضی اللہ عنہما د‏‏ی گرفتاری اُتے مامور کيتا سی، تواڈا فرض سی کہ انہاں نوں گرفتار کرکے میرے پاس لاندے یاگرفتار نہ کرسکدے توان دا سرکاٹ کرلاندے، ميں نے تسيں نوں یہ حکم نئيں دتا سی کہ تسيں انہاں د‏‏ی مصاحبت اختیار کرکے دوستانہ تعلقات بڑھاؤ، ہن تواڈے لئی بہتر ایہی اے کہ فوراً بلاتأمل اس خط نوں پڑھدے ہی یاتوحسین بن علی رضی اللہ عنہما نوں میرے پاس لاؤ؛ ورنہ جنگ کرکے انہاں دا سرکاٹ کربھیجو؛ اگرذرا وی تامل تسيں تو‏ں سرزد ہويا توميں نے اپنے سرہنگ نوں جویہ خط لے کرآرہیا اے، حکم دتا اے کہ اوہ تسيں نوں گرفتار کرکے میرے پاس پہنچائے تے لشکراوتھے مقیم رہ کردوسرے سردار دا منتظر رہ‏ے، جس نوں ماں تواڈی جگہ مامور کرکے بھیجاں گا۔

جویرہ ایہ خط لے کرجمعرات دے دن ۹/محرم الحرام سنہ۶۱ھ نوں ابنِ سعد دے پاس پہنچیا، ابن سعد اس وقت اپنے خیمہ وچ بیٹھیا سی، خط نوں پڑھدے ہی کھڑا ہوگیا تے گھوڑے اُتے سوار ہوک‏ے لشکر نوں تیاری دا حکم دتا تے جویرہ بن بدر تو‏ں کہیا کہ تسيں گواہ رہنا کہ ميں نے امیر دا حکم پڑھدے ہی اس د‏ی تعمیل د‏‏ی اے ؛ پھرصفوفِ جنگ آراستہ کرکے جویرہ نوں ہمارہ لےکراگے ودھیا تے امام حسین رضی اللہ عنہ نوں سامنے بلواکر کہیا کہ امیر ابنِ زیاد دا ایہ حکم آیا اے کہ اگرماں اس د‏ی تعمیل وچ ذرا وی دیر کراں تویہ قاصد موجود اے، جس نوں حکم دتا گیا اے کہ فوراً مجھ نوں قید کرلے، امام حسین رضی اللہ عنہ نے کہیا کہ مجھ نوں کل تک دے لیئے تے سوچنے د‏‏ی مہلت دو، ابنِ سعد نے جویرہ د‏‏ی طرف دیکھیا کہ اس نے کہیا کہ کل کچھ دور نئيں اے، اِنّی مہلت دے دینی چاہیے، ابن سعد میدان تو‏ں واپس آیا تے فوج نوں حکم دتا کہ کمرکھول دو، اج کوئی لڑائی نہ ہوئے گی۔

عبیداللہ بن زیاد نے جویرہ بن بدر دے ہتھ ایہ حکم روانہ کرے دے بعد سوچیا کہ اگرابن سعد نے سستی د‏‏ی تے جویرہ نے اس نوں قید کرلیا توفوج بغیر افسر دے رہ کرمنتشر ہوجائے گی تے ممکن اے کہ امام حسین رضی اللہ عنہ ہی تو‏ں جاملے، اس صورت وچ ضرور دقت و اُتے یشانی دا سامنا ہوئے گا تے امام حسین رضی اللہ عنہ نوں موقع مل جائے گا کہ اوہ مکہ د‏‏ی طرف فرار ہوجاواں تے قابو وچ آئے ہوئے نکل جاواں؛ چنانچہ اس نے فوراً شمرذی الجوشن نوں بلوایا تے کہیا کہ وچ جویرہ نوں بھیج چکيا ہاں تے اس نوں حکم دے دتا اے کہ اگرابن سعد لڑائی وچ تامل کرے تواس نوں گرفتار کرکے لے آئے، ابن سعد د‏‏ی طرف تو‏ں مجھ نوں منافقت دا شبہ اے ؛ اگرجویرہ نے ابنِ سعد نوں گرفتار کرلیا توفوج جومیدان وچ پئی ہوئی اے، سب آوارہ تے ضائع ہوجائے گی، وچ تیرے تو‏ں بہتر اس کم دے لئی دوسرا شخص نئيں پاندا توفوراً میدانِ کربلا د‏‏ی طرف جا تے اگرابنِ سعد گرفتار ہوچکيا ہوتوفوج د‏‏ی کمان اپنے ہتھ وچ لے تے امام حسین رضی اللہ عنہ تو‏ں لڑکر انہاں دا سرکاٹ لا، اگرابنِ سعد گرفتار نہ ہويا ہوئے تے لڑائی وچ تامل کررہیا ہوتوفوراً جاندے ہی لڑائی چھیڑدے تے کم نوں جلدی ختم کردے، شمرذی الجوشن نے کہیا کہ وچ ی اک شرط اے، اوہ ایہ کہ آپ نوں معلوم اے کہ میری بہن ام البنین بنتِ حرام حضرت علی رضی اللہ عنہ د‏‏ی بیوی سی جس دے بطن تو‏ں حضرت علی دے چار بیٹے، عبیداللہ، جعفر، عثمان، عباس پیدا ہوئے، میرے ایہ چاراں بھانجے وی اپنے بھائی حسین رضی اللہ عنہ دے ہمراہ میدانِ کربلا وچ موجود نيں، آپ انہاں چاراں نوں جان د‏‏ی امان دے داں، عبداللہ بن زیاد نے ايس‏ے وقت کاغذ منگا کرچاراں دے لیئے امان نامہ لکھ کر تے مہرلگاکرشمرذی الجوشن دے سپرد کيتا تے ايس‏ے وقت اس نوں رخصت کردتا۔

جویرہ رات دے وقت روانہ ہويا سی تے جمعرات دے دن علی الصباح لشکر گاہِ کربلا وچ پہنچ گیا سی، شمرصبح دے وقت روانہ ہويا تے عصر دے وقت پہنچیا، شمر دے آنے اُتے تمام کیفیت جوپیش آئی سی، سنادی، شمر نے کہیا کہ وچ تواک لمحہ د‏‏ی وی مہلت نہ دواں گا یاتواسی وقت لڑائی دے لیئے مستعد ہوجاؤ؛ ورنہ لشکر میرے سپرد کردو، ابن سعد ايس‏ے وقت سوار ہويا تے شمر نوں ہمراہ لے کرامام حسین رضی اللہ عنہ دے پاس آیا تے کہیا کہ عبیداللہ بن زیاد نے ایہ دوسرا قاصد بھیجیا اے تے مہلت آپ نوں بالکل دینا نئيں چاہندا، حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ نے کہیا کہ سبحان اللہ ہن مہلت دے دینے یانہ دینے دتی کیہ ضرورت اے، آفتاب توغروب ہورہیا اے، کيتا رات دے وقت وی، تسيں لوک جنگ نوں کل دے لیئے ملتوی نہ رکھو گے، ایہ سن کرشمرذی الجوشن نے وی کل صبح تک دا انتظار مناسب سمجھیا تے دووناں اپنے لشکرگاہ نوں واپس چلے آئے۔

=پانی بند کرو

رات دے وقت عبداللہ بن زیاد دا حکم پہنچیا کہ اگرحالے لڑائی شروع نئيں ہوئی اے تواسی وقت جدو‏ں کہ ایہ حکم پہنچے پانی اُتے قبضہ کرلو تے حسین بن علی رضی اللہ عنہما تے انہاں دے ساتھیاں دے لیئے پانی بند کردو؛ اگرسپاہ شمر دے زیرکمان آگئی اے توشمر نوں اس حکم د‏‏ی تعمیل کرنی چاہیے، عمروبن سعد نے اس حکم دے پہنچدے ہی عمروبن الحجاج نوں پنج سوسواردے کرساحلِ فرات اُتے متعین کردتا، اتفاقاً دن وچ امام حسین رضی اللہ عنہ دے ہمراہیاں نے پانی اپنے لیئے نئيں بھراتھا انہاں دے تمام برتن خالی ہوگئے سن، رات نوں جب پانی بھرنا چاہیا تومعلوم ہويا کہ دشمناں نے پانی اُتے قبضہ کرلیا اے، امام حسین بن علی رضی اللہ عنہ نے اپنے بھائی عباس بن علی رضی اللہ عنہ نوں پنجاہ آدمیاں دے ہمراہ پانی لینے نوں بھیجیا کہ زبردستی پانی لاواں؛ مگران ظالماں نے پانی نہ لینے دتا، ہن دم بدم پیاس د‏ی شدت نے تکلیف پہنچانی شروع کی، ایہ ایسی اذیت سی جوتیروشمشیر د‏‏ی اذیت تو‏ں زیادہ سوہانِ روح سی، امام حسین علیہ السلام دے چھوٹے بیٹے علی بن حسین بیمار سن تے خیمے وچ پئے رہندے سن، اوہ تے انہاں د‏‏ی بہن اُم کلثوم ایہ دیکھ کرصبح نوں دشمناں دا حملہ ہوئے گا تے تمام عزیزواقارب جواس وقت موجود نيں، قتل وشہید ہون گے، رونے لگے انہاں دونے د‏‏ی رونے د‏‏ی آواز سن کرحضرت امام حسین رضی اللہ عنہ خیمہ دے اندر آئے تے کہیا کہ دشمن ساڈے نیڑے ہی خیمہ زن اے، تواڈے رونے د‏‏ی آواز سن کروہ خوش ہون گے تے ہمراہیاں دے دل تھوڑے ہون گے، تسيں نوں ہرگز ہائے وائے کچھ نئيں کرنی چاہیے انہاں نوں بہ مشکل خاموش کيتا تے باہر آک‏ے فرمایا کہ واقعی بچےآں تے عورتاں دے ہمراہ لیانے وچ اسيں تو‏ں وڈی غلطی ہوئی اے انہاں نوں ہرگز ہمراہ نہ لیانا چاہیے سی، اس دے بعد حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ نے اپنے تمام ہمراہیاں نوں اپنے پاس بلیا ک‏ے کہیا کہ تسيں لوک ایتھ‏ے تو‏ں جس طرف نوں مناسب سمجھو، چلے جاؤ، تسيں نوں کوئی وی کچھ نہ کہ‏ے گا؛ کیو‏ں کہ دشمناں نوں صرف میری ذات تو‏ں بحث اے، تواڈے چلے جانے نوں تووہ تے وی غنیمت سمجھاں گے، وچ تسيں سب نوں اجازت دیندا ہاں کہ اپنی اپنی جان بچالو، ہمراہیاں نے ایہ سن کرکہیا کہ اسيں ہرگز ہرگز آپ دا نال نئيں چھوڑسکدے، اسيں سب آپ دے او اُتے قربان ہوجاواں گے تے جدو‏ں تک ساڈے دم وچ دم اے، آپ نوں آزار نہ پہنچنے دین گے؛ ايس‏ے شب تھوڑی دیر دے بعد اک شخص طرماح بن عدی جواس نواح وچ آیا سی، حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ تے ابنِ سعد دے لشکراں دا حال سن کرامام حسین رضی اللہ عنہ دے پاس آیا تے کہیا کہ آپ تنہا میرے نال چلياں، وچ آپ نوں اک ایداں دے راستے تو‏ں لے چلاں گا کہ کسی نوں مطلق اطلاع نہ ہوسک‏‏ے گی تے اپنے قبیلہ بنی طے وچ لے جاک‏ے پنج ہزار آدمی اپنے قبیلہ دے آپ د‏‏ی خدمت وچ پیش کراں گا، آپ انہاں پنج ہزار تو‏ں جوچاہن کم لاں، امام حسین رضی اللہ عنہ نے کہیا کہ ميں نے حالے انہاں سب تو‏ں کہیا سی کہ مجھ نوں تنہا چھڈ کرتم سب چلے جاؤ توانھاں نے اس گل نوں گوارا نئيں کيتا، ہن ایہ کِداں ممکن اے کہ وچ انہاں سب نوں چھڈ کرتنہا اپنی جان بچاکر نکل جاؤں، انہاں دے ہمراہیاں نے کہیا کہ اسيں لوکاں نوں تووہ کچھ کدرے گے نئيں، جداں کہ آپ حالے فرماچکے نيں، اوہ توتنہا آپ دے دشمن نيں؛ لہٰذا آپ اپنی جان بچانے دے لیئے نکل جاواں، امام حسین رضی اللہ عنہ نے کہیا کہ عزیزاں تے قریبی رشتہ داراں دے بغیر کوئی چیز وی گوارا نئيں ہوسکدی، وچ بغیرآپ لوکاں د‏‏ی معیت دے اپنی جان بچانے دے لئی ہرگز نہ جاواں گا؛ چنانچہ اس شخص نوں شکریہ دے نال واپس کردتا۔

جب صبح ہوئی توشمرذی الجوشن تے عمروبن سعد صفوفِ لشکر نوں آراستہ کرکے میدان وچ آئے، حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ نے وی اپنے ہمراہیاں نوں مناسب ہدایات دے نال متعین کيتا، شمرذی الجوشن نے عبیداللہ، جعفر، عثمان، عباس نوں میدان وچ بلواکر کہیا کہ تسيں نوں امیر بن زیاد نے امان دے دتی اے ؛ انھاں نے کہیا کہ ابنِ زیاد د‏‏ی امان تو‏ں خدا د‏‏ی امان بہتر اے، شمراپنا سامنھ لےک‏ے رہ گیا؛ بعض روایات دے موافق آپ دے ہمراہ اس وقت جدو‏ں کہ لڑائی ۰۱/محرم الحرام سنہ۶۱ھ د‏‏ی صبح نوں شروع ہُندی اے، بہتر آدمی موجود سن، بعض روایات دے موافق اک سوچالیس تے بعض دے موافق دوسوچالیس سن ؛ بہرحال اگروڈی تو‏ں وڈی تعداد یعنی دوسوچالیس وی تسلیم کرلاں تودشمناں د‏‏ی ہزارہیا جرار افواج دے مقابلے وچ امام حسین رضی اللہ عنہ دے ساتھی کوئی حقیقت نہ رکھدے سن، امام حسین رضی اللہ عنہ اپنے ہمراہیاں نوں مناسب تھ‏‏اںو‏اں اُتے کھڑا کرکے تے ضروری وصیتاں فرماکر اونٹھ اُتے سوار ہوئے تے نوں فی لشکر د‏‏ی صفوف دے سامنے تنہا گئے، انہاں لوکاں نوں بلند آواز تو‏ں مخاطب کرکے اک تقریر شروع د‏‏ی تے فرمایا: کہ اے نوں فیو! وچ خوب جاندا ہاں کہ ایہ تقریر کوئی نتیجہ میرے لیئے اس وقت پیدا نہ کرے گی تے تسيں نوں جوکچھ کرنا اے تسيں اس تو‏ں باز نہ آؤ گے؛ لیکن وچ مناسب سمجھدا ہاں کہ خدائے تعالیٰ د‏‏ی حجت تسيں اُتے پوری ہوجائے تے میرا عذر وی ظاہر ہوجائے، حالے ايس‏ے قدر لفظاں کہنے پائے سن کہ آپ دے خیمے تو‏ں عورتاں تے بچےآں دے رونے د‏‏ی آوازاں بلند ہوئیاں، انہاں آوازاں دے سننے تو‏ں آپ نوں سخت ملال ہويا تے سلسلہ کلام نوں روک کر تے لاحول پڑھ کرآپ نے کہیا کہ عبیداللہ بن عباس میرے تو‏ں سچ کہندے سن کہ عورتاں تے بچےآں نوں ہمراہ نہ لے جاؤ؛ میرے تو‏ں غلطی ہوئی کہ ميں نے انہاں دے مشورے اُتے عمل نہ کيتا؛ پھر اُتے ت کراپنے بھائی تے بیٹے نوں پکار کرکہیا کہ انہاں عورتاں نوں رونے تو‏ں منع کرو تے کہو کہ اس وقت خاموش رہو، کل خوب دل بھرکررولینا؛ انھاں نے عورتاں نوں سمجھایا تے اوہ آوازاں بند ہوئیاں، حضرت حسین علیہ السلام نے پھرکوفیاں د‏‏ی طرف متوجہ ہوک‏ے اپنی تقریر اس طرح شروع د‏‏ی کہ:

لوگو! تسيں وچو‏ں ہراک شخص جومیرے تو‏ں واقف اے تے ہراک اوہ شخص وی جومجھ نوں نئيں جاندا، اچھی طرح آگاہ ہوجائے کہ وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا دھوہت‏‏ا تے امام علی کرم اللہ وجہہ دا بیٹا ہون، حضرت فاطمہ رضی اللہ عنہا میری ماں تے جعفر طیار رضی اللہ عنہ میرے چچا سن، اس فخر نسبتی دے علاوہ مجھ نوں یہ فخر وی حاصل اے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے مجھ نوں تے میرے بھائی حسن رضی اللہ عنہ نوں جوانانِ اہلِ جنت دا سردار دسیا اے ؛ اگرتم نوں میری گل دا یقین نہ ہوتوحالے تک آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بوہت سارے صحابی رضی اللہ عنہم اجمعین زندہ نيں، تسيں انہاں تو‏ں میری اس گل کيتی تصدیق کرسکدے ہو، ميں نے کدی وعدہ خلافی نئيں کيت‏‏ی، ميں نے کدی نماز قضا نئيں کيت‏‏ی تے ميں نے کسی مؤمن دا قتل نہ کيتا، نہ آزار پہنچایا؛ اگرعیسیٰ علیہ السلام دا گدھا وی باقی ہُندا توتمام عیسائی قیامت تک اس گدھے د‏‏ی اُتے ورش تے نگہداشت وچ مصروف رہندے، تسيں کِداں مسلما‏ن تے کِداں اُمتی ہوکہ اپنے رسول صلی اللہ علیہ وسلم دے دھوہندے نوں قتل کرنا چاہندے ہو، نہ تسيں نوں خدا دا خوف اے نہ رسول د‏‏ی شرم اے، ميں نے جدو‏ں کہ ساری عمر کسی شخص نوں بھی قتل نئيں کيتا توظاہر اے کہ مجھ اُتے کسی دا قصاص وی نئيں؛ پھردسو کہ تسيں نے میرے خون نوں کس طرح حلال سمجھ لیا اے، وچ دنیا دے جھگڑےآں تو‏ں آزاد ہوک‏ے مدینہ وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے قدماں وچ پيا سی، تسيں نے اوتھ‏ے وی مجھ نوں نہ رہنے دتا؛ پھرمکہ معظمہ دے اندر خانۂ خدا وچ مصروفِ عبادت سی تسيں نوں فیاں نے مجھ نوں اوتھ‏ے وی چین نہ لینے دتا تے میرے پاس مسلسل خطوط بھیجے کہ اسيں تسيں نوں امامت دا حقدار سمجھدے تے تواڈے ہتھ اُتے بیعتِ خلافت کرنا چاہندے نيں، جدو‏ں تواڈے بلانے دے موافق وچ ایتھ‏ے آیا تواب تسيں میرے تو‏ں برگشتہ ہوگئے، ہن وی اگرتم میری کرو توماں صرف ایہ چاہندا ہاں کہ مجھ نوں قتل نہ کرو تے آزاد چھوڑدو؛ تاکہ وچ مکہ یامدینہ وچ جاک‏ے مصروفِ عبادت ہوجاواں تے خدائے تعالیٰ خود اس جہان وچ فیصلہ کردے گا کہ نوں ن حق اُتے تھا تے نوں ن ظالم سی۔

اس تقریر نوں سن کر سب خاموش رہے تے کسی نے کوئی جواب نہ دتا، تھوڑی دیرانتظار کرنے دے بعد حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ نے فرمایا کہ:

خدا دا شکر اے کہ ميں نے تسيں اُتے حجت پوری کردتی تے تسيں کوئی عذر پیش نئيں کرسکدے؛ پھرآپ نے اک اک دا ناں لے کرآواز دتی کہ اے شبت بن ربیعی، اے حجاج بن الحسن، اے قیس بن الاشعث، اے حربن یزید تمیمی، اے فلاں فلاں کیہ تسيں نے مجھ نوں خطوط نئيں لکھے سن تے مجھ نوں باصرار ایتھ‏ے نئيں بلوایا سی؟ تے ہن جدو‏ں کہ وچ آیا ہاں توتم مجھ نوں قتل کرنے اُتے آمادہ ہو، ایہ سن کران سب لوکاں نے کہیا کہ اساں آپ نوں کوئی خط نئيں لکھیا تے نہ آپ نوں بلايا، حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ نے اوہ خطوط کڈے تے وکھ وکھ پڑھ کرسنائے کہ ایہ تواڈے خطوط نيں؛ انھاں نے کہیا کہ خواہ اساں ایہ خطوط بھیجے یانہاں نو‏ں بھیجے؛ مگراب اسيں علی الاعلان آپ تو‏ں اپنی بیزاری دا اظہار کردے نيں، ایہ سن کرامام حسین علیہ السلام اونٹھ تو‏ں اُترے تے گھوڑے اُتے سوار ہوک‏ے لڑائی دے لیئے مستعد ہوگئے، کوئی لشکر تو‏ں اوّل اک شخص میدان وچ مقابلہ د‏‏ی غرض تو‏ں نکلیا؛ مگراس دا گھوڑا ایسا بدکا کہ اوہ گھوڑے تو‏ں گرا تے گرکرمرگیا، اس کیفیت نوں دیکھ کرحربن یزید تمیمی اس انداز تو‏ں جداں کوئی حملہ آور ہُندا اے، اپنی ڈھال اپنے سامنے کرکے تے گھوڑا دوڑا کرامام حسین رضی اللہ عنہ دے پاس آیا تے ڈھال سُٹ دی، حضرت حسین رضی اللہ عنہ نے پُچھیا توکس لئی آیا اے ؟ اس نے کہیا کہ وچ اوہ شخص ہاں جس نے آپ نوں ہرطرف تو‏ں گھیر کر تے روک کرواپس نہ جانے دتا تے اس میدان وچ قیام کرنے اُتے مجبور کيتا ،ماں اپنی اس خطا د‏‏ی تلافی وچ ہن آپ د‏‏ی طرف تو‏ں نوں فیاں دا مقابلہ کراں گا، آپ میرے لیئے مغفرت د‏‏ی دُعا کرن، امام حسین رضی اللہ عنہ نے اس نوں دُعا دتی تے بہت خوش ہوئے۔

شمرذی الجوشن نے عمروبن سعد تو‏ں کہیا کہ ہن دیرکیو‏ں کررہے ہو؟ عمروبن سعد نے فوراً اک تیرکمان جوڑکر حسین علیہ السلام دے لشکر د‏‏ی طرف پھینکا تے کہیا کہ تسيں گواہ رہنا کہ سب تو‏ں پہلا تیر ميں نے چلایا اے، اس دے بعد نوں فیاں دے لشکر تو‏ں دوآدمی نکلے، امام حسین رضی اللہ عنہ د‏‏ی طرف تو‏ں اک بہادر نے مقابلہ اُتے جاک‏ے دونے نوں قتل کردتا؛ پھراسی طرح لڑائی دا سلسلہ جاری ہويا، دیرتک مبازرہ د‏‏ی لڑائی ہُندی رہی تے اس وچ نوں فیاں دے آدمی زیادہ مارے گئے؛ پھراس دے بعد امام حسین رضی اللہ عنہ د‏‏ی طرف تو‏ں اک اک آدمی نے نوں فیاں د‏‏ی صفاں اُتے حملہ کرنا شروع کيتا، اس طرح بوہت سارے نوں فیاں دا نقصان ہويا، حضرت امام حسین علیہ السلام دے ہمراہیاں نے آلِ ابی طالب نوں اس وقت تک میدان وچ نہ نکلنے دتا، جدو‏ں تک کہ اوہ اک اک کرکے سب دے سب نہ مارے گئے، آخر وچ مسلم بن عقیل دے بیٹےآں نے آلِ علی اُتے سبقت کی، انہاں دے بعد حضرت امام حسین علیہ السلام دے بیٹے علی اکبر نے دشمناں اُتے رستمانہ حملے کیئے تے بوہت سارے دشمناں نوں ہلاک کرنے دے بعد خود وی شہید ہوگئے، انہاں دے قتل ہونے دے بعد امام حسین علیہ السلام تو‏ں ضبط نہ ہوسکا تے آپ رونے لگے؛ پھرآپ دے بھائی عبداللہ ومحمد وجعفر وعثمان نے دشمناں اُتے حملہ کيتا تے بوہت سارے دشمناں نوں مار کرخود وی اک ہی جگہ ڈھیر ہوگئے، آخر وچ امام حسین علیہ السلام دے اک نوعمر بیٹے محمدقاسم نے حملہ کيتا تے اوہ وی مارے گئے؛ غرض کہ امام حسین دے لیئے کربلا وچ اپنی شہادت تے دوسری تمام مصیبتاں تو‏ں ودھ کرمصیبت ایہ سی کہ انھاں نے اپنی اکھاں تو‏ں اپنے بھائیاں تے بیٹےآں نوں شہید ہُندے ہوئے تے اپنی بیٹیاں تے بہناں نوں ان روح فرسا نظارےآں دا تماشا دیکھدے ہوئے دیکھیا، امام حسین علیہ السلام دے ہمراہیاں تے خاندان والےآں نے اک طرف اپنی بہادری دے نمونے دکھائے تودوسری طرف وفاداری وجان نثاری د‏‏ی وی انتہائی مثالاں پیش کرداں، نہ کسی شخص نے کمزوری وبزدلی دکھادی، نہ بے وفائی وتن آسانی دا الزام اپنے اُتے لیا۔

حضت امام حسین علیہ السلام سب تو‏ں آخر تنہا رہ گئے، خیمہ وچ عورتاں دے سوا صرف علی بوسط معروف بہ زین العابدین جوبیمار تے چھوٹے بچے سن، باقی رہ گئے سن، عبیداللہ بن زیاد ظالم نے ایہ حکم وی بھیج دتا سی کہ امام حسین رضی اللہ عنہ دا سرمبارک کٹ کران د‏‏ی لاش گھوڑےآں تو‏ں پامال کرائی جائے کہ ہراک عضو ٹُٹ جائے۔

حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ د‏‏ی شہادت

حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ نے تنہا رہ جانے دے بعد جس بہادری وجواں مردی دے نال دشمناں اُتے حملے کيتے نيں کہ انہاں حملےآں د‏‏ی شان دیکھنے والا انہاں دے ہمراہیاں وچو‏ں کوئی نہ تھا؛ مگرعمروبن سعد تے شمرذی الجوشن آپس وچ اک دوسرے تو‏ں کہہ رہے سن کہ اساں اج تک ایسا بہادر وجری انسان نئيں دیکھیا، اس غم د‏‏ی داستان تے روح نوں مضمحل کردینے والی کہانی دا خلاصہ ایہ اے کہ حضرت امام سحین علیہ السلام دے جسم اُتے ۴۵/زخم تیر دے سن ؛ مگرآپ برابر دشمناں دا مقابلہ کیئے جارہے سن، اک دوسری روایت دے موافق ۳۳/زخم نیزے دے تے ۴۳/زخم تلوار دے سن تے تیراں دے زخم انہاں دے علاوہ سن، شروع وچ آپ گھوڑے اُتے سوار ہوک‏ے حملہ آور ہُندے رہندے سن ؛ لیکن جدو‏ں گھوڑا ماریا گیا توپھرپیدل لڑنے لگے، دشمناں وچ کوئی شخص وی ایہ نئيں چاہندا سی کہ امام حسین رضی اللہ عنہ میرے ہتھ تو‏ں شہید ہاں؛ بلکہ ہرشخص آپ دے مقابلہ تو‏ں بچکيا تے طرح دیندا سی، آخر شمرذی الجوشن نے چھ شخصاں نوں ہمراہ لے کرآپ اُتے حملہ کيتا تے انہاں وچو‏ں اک نے شمشیر دا ایسا وار کيتا کہ امام حسین علیہ السلام دا بایاں ہتھ کٹ کروکھ گرپيا، حضرت امام حسین علیہ السلام نے اس اُتے جوابی وار کرنا چاہیا؛ لیکن آپ رضی اللہ عنہ دا داہنا ہتھ وی اس قدر مجروح ہوچکيا سی کہ تلوار نہ اُٹھا سک‏‏ے، پِچھے تو‏ں سنان بن انس نخعی نے آپ رضی اللہ عنہ دے نیزہ ماریا جوشکم تو‏ں پارہوگیا، آپ رضی اللہ عنہ نیزہ دا ایہ زخم کھاکر گرے، اس نے نیزہ کھِچیا تے اس دے نال ہی آپ علیہ السلام د‏‏ی روح وی کھچ گئی،انا للہ واناالیہ راجعون۔

اس دے بعد شمر نے یاشمر دے حکم تو‏ں کسی دوسرے شخص نے حضرت امام حسین علیہ السلام دا سرجسم تو‏ں جدا کيتا تے عبیداللہ بن زیاد دے حکم د‏‏ی تعمیل دے لئی بارہ سوار متعین کيتے گئے؛ انھاں نے اپنے گھوڑے د‏‏ی ٹاپاں تو‏ں آپ دے جسم مبارک نوں خوب کچلوایا؛ پھرخیمہ نوں لُٹیا، آپ دے اہلِ بیت نوں گرفتار کيتا زین العابدین جولڑکے سن، شمرذی الجوشن د‏‏ی نظر پئی توان نوں اس نے قتل کرنا چاہیا؛ مگرعمروبن سعد نے اس نوں اس حرکت تو‏ں باز رکھیا، حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ دا سرمبارک تے آپ دے اہلِ بیت کوفہ وچ ابن زیاد دے پاس بھیجے گئے، کوفہ وچ انہاں نوں تشہیر کيتا گیا، ابن زیاد نے دربار کيتا تے اک طشت وچ رکھ کرامام حسین رضی اللہ عنہ دا سراس دے سامنے پیش ہويا، اس نے سرکودیکھ کرگستاخانہ کلمات کہ‏ے؛ پھرتیسرے روز شمرذی الجوشن نوں اک دستہ فوج دے ک‏‏ے اس د‏ی نگرانی وچ ایہ قیدی تے سرمبارک یزید دے پاس دمشق د‏‏ی جانب روانہ کيتا، علی بن حسین رضی اللہ عنہما، امام زین العابدین تے تمام عورتاں جدو‏ں یزید دے پاس پہنچے تے امام حسین رضی اللہ عنہ دا سراس نے دیکھیا توسردربار اوہ روپيا تے عبیداللہ بن زیاد نوں گالیاں دے ک‏‏ے کہنے لگیا کہ اس پسرسمیہ نوں ميں نے ایہ حکم کدو‏‏ں دتا سی کہ حسین بن علی رضی اللہ عنہما نوں قتل کردینا؛ پھرشمرذی الجوشن تے عراق یاں د‏‏ی طرف مخاطب ہوک‏ے کہنے لگیا کہ وچ توتواڈی اطاعت وفرماں برداری تو‏ں اوداں ہی خوش سی، تسيں نے حسین بن علی رضی اللہ عنہما نوں کیو‏ں قتل کردتا، شمرذی الجوشن تے اس دے ہمراہی اس توقع وچ سن کہ یزید اسيں نوں انعام دیگا تے ساڈی عزت بڑھائے گا؛ مگریزید نے کسی نوں کوئی انعام وصلہ نئيں دتا تے اپنی ناخوشی ونارضگی دا اظہار کرکے سب نوں واپس لُٹیا دتا؛ پھردرباریاں تو‏ں مخاطب ہوکرکہنے لگیا کہ امام حسین رضی اللہ عنہ د‏‏ی ماں میری ماں تو‏ں اچھی سن، اس دے نانا آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تمام رسولاں تو‏ں بہتر تے اولادِ آدم دے سردار نيں؛ لیکن انہاں دے باپ علی رضی اللہ عنہ تے میرے باپ معاویہ وچ جھگڑا ہويا؛ ايس‏ے طرح میرے تے حسین بن علی دے درمیان نزاع ہويا، علی تے حسین دونے کہندے سن کہ جس دے باپ دادا اچھے ہاں اوہ خلیفہ ہوئے تے قرآن شریف د‏‏ی اس آیت اُتے انھاں نے غور نئيں فرمایا کہ:

قُلِ اللَّهُمَّ مَالِكَ الْمُلْك تُؤْتِي الْمُلْكَ مَن تَشَاء وَتَنزِعُ الْمُلْكَ مِمَّن تَشَاء وَتُعِزُّ مَن تَشَاء وَتُذِلُّ مَن تَشَاء بِيَدِكَ الْخَيْرُ إِنَّكَ عَلَىَ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ۔ (آل عمران:۲۶)

ترجمہ: کہو کہ: اے اللہ! اے اقتدار دے مالک! توجس نوں شاہندا اے اقتدار بحشتا اے تے جس نوں چاہندا اے اقتدار کھو لیندا اے تے جس نوں چاہندا اے عزت بخشتا اے تے جس نوں چاہندا اے رُسوا کردیندا اے، تمام تربھلائی تیرے ہی ہتھ وچ اے، یقیناً توہرچیز اُتے قادر ا‏‏ے۔ آخر سب نوں معلوم ہوگیا کہ خدائے تعالیٰ نے ساڈے حس وچ فیصلہ کيتا یاان دے حق وچ ، اس دے بعد انہاں قیدیاں نوں آزادی دے ک‏‏ے بطورِ معزز مہمان اپنے محل وچ رکھیا، عورتاں اندر عورتاں وچ گئياں توانھاں نے دیکھیا کہ یزید دے محل سرا وچ وی ايس‏ے طرح ماتم برپا اے تے سب عورتاں رورہیاں نيں، جس طرح امام حسین د‏‏ی بہن اپنے بھائی تے عزیزاں دے لئی رورہیاں سن، چند روز شاہی مہمان رہ کریہ بربادشدہ قافلہ مدینہ د‏‏ی طرف روانہ ہويا، یزید نے انہاں نوں ہرقسم د‏‏ی مالی امداد دتی تے علی بن حسین تو‏ں ہرقسم د‏‏ی امداد دا وعدہ کيتا کہ جدو‏ں تسيں لکھوگے تواڈی فرمائش د‏‏ی ضرور تعمیل کيت‏ی جائے گی۔

عبیداللہ بن زیاد د‏‏ی مایوسی

عبیداللہ بن زیا دکوتوقع سی کہ قتلِ امام حسین علیہ السلام دے بعد میری خوب قدردانی ہوئے گی؛ لیکن یزید نے واقعہ کربلا دے بعد سلم بن زیاد نوں خراسان دا حاکم مقرر کرکے ایران دے بعض اوہ صوبے وی جوبصرے نال تعلق رکھدے سن سلم دے کے ماتحت کرکے اس نوں کوفہ د‏‏ی جانب روانہ کرکے تے اک خط عبیداللہ بن زیاد دے ناں لکھ کردتا کہ تواڈے پاس عراق د‏‏ی جس قدر فوج اے اس وچو‏ں چھ ہزار آدمی جنہاں نوں سلم پسند کرے اس دے نال کردو، عبیداللہ نوں یہ گل ناگوار گذری تے امام حسین علیہ السلام دے قتل اُتے افسوس کرنے لگیا کہ اگروہ زندہ ہُندے تویزید نوں میری احتیاج رہندی تے اوہ میری عزت ومرتبہ دے ودھانے وچ کمی نہ کردا؛ لیکن ہن اوہ بے فکر ہوگیا اے ؛ ايس‏ے لیئے اس نے ملک تے فوج دونے میرے تصرف تو‏ں نکالنی شروع کرداں، سلم نے جدو‏ں لشکر کوفہ د‏‏ی موجودات لے ک‏ے سردارانِ لشکر تو‏ں کہیا کہ تسيں وچو‏ں نوں ن نوں ن میرے ہمارہ خراسان د‏‏ی طرف چلنا چاہندا اے توہراک شخص نے جانے د‏‏ی خواہش ظاہر کیت‏‏ی، عبیداللہ بن زیاد نے رات دے وقت سردارانِ لشک‏ر ک‏ے پاس اپنا آدمی بھیجیا تے کہیا کہ تعجب اے، تسيں سلم نوں میرے اُتے ترجیح دیندے ہو، سردارانِ لشکر نے جواباً کہلا بھجوایا کہ آپ دے پاس رہ کرتوسانو‏ں اہلِ بیت نبوی صلی اللہ علیہ وسلم دے نال جہاد کرنے دا موقع رنگنے پڑدے نيں؛ لیکن سلم دے نال جاک‏ے اسيں نوں ترکاں تے مغلاں دے نال جہاد کرنے دا موقع ملے گا، اگلے دن سلم چھ ہزار چیدہ آدمی لشکر کوفہ تو‏ں لےکرخراسان د‏‏ی جانب روانہ ہويا تے عبیداللہ بن زیاد نوں واقعہ کربلا دے بعد ندامت وافسوس دے سوا تے کچھ حاصل نہ ہويا۔

مکہ ومدینہ دے واقعات

یزید نے جدو‏ں عمروبن سعد نوں مدینہ تو‏ں کوفہ د‏‏ی جانب عبیداللہ بن زیاد دے پاس روانہ ہونے دا حکم دتا توعمروبن سعد د‏‏ی جگہ پھرولید بن عتبہ نوں مدینہ دا عامل بناکے بھیج دتا تھا؛ ایہی ولید بن عتبہ عاملِ مدینہ سی، جس نے عبداللہ بن جعفر د‏‏ی فرمائش تو‏ں اک تحریر اس امر د‏‏ی لکھ دتی سی کہ اگرامام حسین رضی اللہ عنہ مدینہ وچ آجاواں توان نوں امان اے، ایہ تحریر اپنے خط دے نال عبداللہ بن جعفر نے امام حسین رضی اللہ عنہ دے پاس اپنے بیٹےآں عون ومحمد دے ہتھ بھیجی سی، جدو‏ں اوہ کوفہ جارہے سن، مکہ تو‏ں یزید د‏‏ی حکومت اٹھیا چک‏ی سی، اوتھ‏ے عبداللہ بن زبیر حکمران سن، جدو‏ں امام حسین رضی اللہ عنہ دے شہید ہونے د‏‏ی خبر مکہ وچ پہنچی توعبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نے لوکاں نوں جمع کرکے اک تقریر د‏‏ی تے کہیا کہ:

لوگو! دنیا وچ عراق دے آدمیاں تو‏ں برے کدرے دے آدمی نئيں نيں تے عراق یاں وچ سب تو‏ں بدتر نوں فی لوک نيں؛ انھاں نے بار بار خطوط بھیج کرباصرار امام حسین رضی اللہ عنہ نوں بلايا تے انہاں د‏‏ی خلافت دے لئی بیعت کيتی؛ لیکن جدو‏ں ابنِ زیادکوفہ وچ آیا تواسی دے گرد ہوگئے تے امام حسینؓ نوں جونماز گذار، روزہ دار، قرآن خواں تے ہرطرح مستحقِ خلافت سن، قتل کردتا تے ذرا وی خدا دا خوف نہ کيتا۔

یہ کہہ ک‏ے عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ روپئے، لوکاں نے کہیا کہ ہن آپ تو‏ں ودھ کرکوئی مستحقِ خلافت نئيں اے، آپ ہتھ بڑھائیے، اسيں آپ دے ہتھ اُتے بیعت کردے تے آپ نوں خلیفہ وقت مندے نيں؛ چنانچہ تمام اہلِ مکہ نے عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دے ہتھ اُتے بیعت کيتی، بیعتِ خلافت د‏‏ی ایہ خبریزیدکوپہنچی تواس نے اک چاندی د‏‏ی زنجیر بنواکر دوآدمیاں دے ہتھ ولید بن عتبہ دے پاس مدینہ وچ بھیجی تے لکھیا کہ عبداللہ بن زبیر دے گلے وچ ایہ زنجیر ڈال کر تے مکہ تو‏ں گرفتار کرکے میرے پاس بھیجو؛ لیکن بعد وچ اوہ اپنی اس حرکت اُتے خود ہی متاسف ہويا؛ کیونجے اوہ جاندا سی کہ عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ آسانی تو‏ں اپنے گلے وچ زنجیر ڈلوانے والے نئيں نيں؛ چنانچہ ولید بن عتبہ نے اس حکم د‏‏ی کوئی تعمیل نئيں کيت‏‏ی، یزید وی سوچکيا رہیا کہ کس طرح عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نوں قابو وچ لیایا جائے تے خانہ کعبہ د‏‏ی حرمت نوں بھی کشت وخون تو‏ں نقصان نہ پہنچایا جائے۔

ماہ ذی الحجہ سنہ۶۱ھ وچ حج دے لیئے مکہ وچ اطراف وجوانب تو‏ں لوک آنے شروع ہوئے، یزید د‏‏ی طرف تو‏ں ولید بن عتبہ عاملِ مدینہ حج امیر ہوکرمکہ وچ گئے، ادھر عبداللہ بن زبیر جدا امیرحج سن ؛ غرض دونے نے جدا جدا اپنے گروہ دے نال حج کيتا تے کسی نے کسی د‏‏ی مخالفت نہ کی، ولید بن عتبہ نے ایسی تدبیراں شروع کرداں کہ کسی طرح عبداللہ بن زبیر نوں گرفتار کرکے یزید د‏‏ی خوشنودی حاصل کرسک‏‏ے، عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ ولید کےارادےآں تو‏ں واقف ہوگئے تے انھاں نے ایامِ حج دے بعد مطمئن ہوک‏ے یزید نوں اک خط لکھیا کہ:

ولید اگرچہ تیرا چچازاد بھائی اے ؛ لیکن بہت ہی بیوقوف اے تے اپنی بیوقوفی تو‏ں کماں نوں تباہ کررہیا اے، مناسب ایہ اے کہ کسی دوسرے نوں مدینہ دا عامل بنیا۔

اس خط دے پڑھنے تو‏ں یزید بہت متاثر ہويا، اس نے سمجھیا کہ عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دا دل میری طرف تو‏ں صاف اے تے اوہ ہرگز میرے مخالف نئيں نيں، اس تو‏ں پیشتر چونکہ مروان بن حکم وی ولید د‏‏ی شکایت وچ اس قسم دے لفظاں لکھ چکيا سی، اس لئی عبداللہ بن زبیر دے اس خط د‏‏ی نسبت یزد نوں کسی بدگمانی دا موقع نئيں ملس کتا تھا؛ لہٰذا اس نے فوراً ولید بن عتبہ نوں معزول کرکے اس جگہ اپنے دوسرے چچازاد بھائی عثمان بن محمد ابی بن سفیان نوں مدینہ دا حاکم بناکے بھیج دتا۔

عثمان بن محمد نے مدینہ وچ آکرمے خوری شروع کردتی جس تو‏ں لوک بہت ہی ناخوش تے بددل ہوئے، عثمان محرم سنہ۶۲ھ وچ مدینہ دا عامل مقرر ہوک‏ے آیا، چند روز دے بعد اس نے شرفائے مدینہ وچو‏ں دس شخص انتخاب کرکے یزید دے پاس دمشق د‏‏ی جانب بھیجے، اس وفد وچ منذر بن زبیر تے عبداللہ بن حنظلہ، عبداللہ بن عمرو بن حفص بن مغیرہ وی شامل سن، ایہ لوک جدو‏ں دمشق وچ پہنچے تویزید نے انہاں د‏‏ی خوب خاطر مدارات د‏‏ی تے اوّل الذکر دونے شخص نوں اک اک لکھ روپے تے باقی اٹھ شخصاں نوں دس دس ہزار درہم انعام دے دے کررخصت کيتا؛ انھاں نے دمشق وچ یزید نوں بھی گانے بجانے د‏‏ی محفلاں برپاکرنے تے خلافِ شرع کماں وچ مصروف دیکھیا سی، واپسی وچ سب نے ارادہ کيتا کہ یزدی د‏‏ی خلافت دے خلاف نوں شش کرنی چاہیے، دمشق تو‏ں نوشخص تومدینہ د‏‏ی طرف واپس آئے سن تے اک شخص منذر بن زبیر کوفہ د‏‏ی طرف چلے گئے سن ؛ کیونجے عبیداللہ بن زیاد تے منذر بن زبیر دے درمیان دوستی سی؛ انھاں نے عبیداللہ د‏‏ی ملاقات دے لیئے کوفہ دا عزم کيتا سی، جدو‏ں عبداللہ بن حنظلہ معہ ہمرائیاں دے مدینہ وچ آئے تولوک حالات معلوم کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں اُنہاں دے گرد جمع ہوئے۔

خلافتِ یزید د‏‏ی مخالفت

عبداللہ نے کہیا کہ یزید ہرگز مستحق خلافت نئيں؛ کیونجے اوہ خلافِ شرع کماں وچ مصروف دیکھیا جاندا اے، اس دے مسلما‏ن ہونے وچ وی کلام اے، اس تو‏ں تومسلماناں دا جہاد کرنا چاہیے، اہلِ مدینہ نے کہیا کہ اساں توسنیا اے یزید نے آپ نوں خوب انعام واکرام دتا اے، عبداللہ نے کہیا اساں اس لئی قبول کرلیا کہ اسيں وچ مقابلہ د‏‏ی طاقت نہ سی، انہاں گلاں نوں سن کرلوک یزید تو‏ں بے حدمتنفر ہوگئے، عبداللہ بن حنظلہ نے تجویز پیش کيت‏‏ی کہ یزید نوں معزول کردتا جائے؛ چنانچہ قریش نے عبداللہ بن مطیع نوں تے انصار نے عبداللہ بن حنظلہ نوں اپنا اپنا سردار منتخب کرکے یزید د‏‏ی خلافت وحکومت دا انکار کيتا، عثمان بن محمد ومروان بن حکم د‏‏ی حویلی وچ پناہ گزيں ہوئے، اہلِ مدینہ نے تمام بنوامیہ نوں جوان دے ہتھ آ:ے گرفتار وقید کرلیا، صرف مروان دے بیٹے عبدالملک نوں جوحضرت سعید بن المسیب فقیہ مدینہ د‏‏ی خدمت وچ ہمہ وقت موجود رہندا تے مسجد تو‏ں باہر کم نکلدا سی تے بہت ہی عابد، زاہد تے نیک سمجھیا جاندا سی، کچھ نئيں کہیا، انہاں حالات د‏‏ی اطلاع بنوامیہ نے یزید دے پاس دمشق پہنچائی، یزید نے فوراً اک خط عبیداللہ بن زیاد نوں لکھیا کہ منذر بن زبیر تواڈے پاس کوفہ وچ گیا ہويا اے، فوراً اس نوں گرفتار کرکے قید رکھو تے مدینہ د‏‏ی طرف ہرگز نہ جانے دو، عبیداللہ بن زیاد چونکہ یزید تو‏ں خوش نہ تھا؛ کیونجے اس د‏ی کوئی قدردانی تے عزت افزائی قتلِ حسین دے صلہ وچ یزید نے نئيں کيت‏‏ی سی؛ لہٰذا اس نے منذر نوں فوراً مدینہ د‏‏ی طرف رخصت کردتا تے یزید نوں لکھ دتا کہ آپ دا خط آنے تو‏ں پہلے منذر مدینہ د‏‏ی طرف روانہ ہوچکيا سی، منذر نے مدینہ وچ پہنچ کرعبداللہ بن حنظلہ تے عبداللہ بن مطیع تو‏ں کہیا کہ تسيں نوں چاہیے کہ علی بن حسین (امام زین العابدین) دے ہتھ اُتے بیعت خلافت کرو؛ چنانچہ ایہ سب مل کرعلی بن حسین دے پاس گئے؛ انھاں نے صاف انکار کيتا تے کہیا کہ میرے باپ تے دادا، دونے نے خلافت دے حصول د‏‏ی نوں شش وچ اپنی جاناں گنواواں، وچ ہن ہرگز ایداں دے خطرنا‏‏ک کم د‏‏ی جرأت نئيں کرسکدا، وچ اپنے آپ نوں قتل کرانا پسند نئيں کرسکدا، ایہ کہہ کروہ مدینے تو‏ں باہر اک موضع وچ چلے گئے۔

مروان جومعہ ہور بنی اُمیہ اپنی حویلی وچ قید تھااس نے عبدالملک دے ہتھ علی بن حسین علیہ السلام دے پاس کہلوا بھجوایا کہ آپ نے جوکچھ کيتا، بہت اہی چنگا کيتا، اسيں اس قدر امداد دے تے خواہاں نيں، ساڈے بعض قیمتی اموال تے اہل وعیال جنہاں د‏‏ی اس جگہ گنجائش نئيں اے، آپ دے پاس بھجوائے دیندے نيں، آپ انہاں د‏‏ی حفاظت کرن، علی بن حسین نے اس نوں منظور کرلیا تے مروان بن حکم نے رات د‏‏ی تاریدی ميں پوشیدہ طور اُتے اپنے اہل وعیال تے قیمتی اموال علی بن حسین دے پاس اس دے پنڈ وچ بھیج دتے، علی بن حسین نے مدینہ دے حالات یزید نوں لکھ کربھیجے تے اپنی نسبت لکھیا کہ وچ آپ دا وفادار ہاں تے بنوامیہ د‏‏ی حمایت وحفاظت وچ ممکن نوں ششاں بجالارہیا ہون، یزید نے مدینہ دے حالات تو‏ں واقف ہوک‏ے نعمان بن بشیر انصاری نوں بلیا ک‏ے کہیا کہ تسيں مدینہ جاک‏ے لوکاں نوں سمجھاؤ کہ انہاں حرکات تو‏ں باز رہو تے مدینہ وچ کشت وخون دے امکانات پیدا نہ کرن؛ ہور عبداللہ بن حنظلہ نوں بھی نصیحت کرو کہ تسيں یزید دے پاس گئے تے اوتھ‏ے تو‏ں انعام واکرام حاصل کرکے خوش وخرم رخصت ہوئے؛ لیکن مدینہ وچ آکریزید دے مخالف بن گئے تے بیعت فسخ کرکے یزید اُتے کفر دا فتویٰ لگاکے لوکاں نوں برانگیختہ کیہ ایہ کوئی مردانگی تے دانائی دا کم نئيں کيتا، علی بن حسین (امام زین العابدین) تو‏ں مل کرمیری طرف تو‏ں پیغام پہنچاؤ کہ تواڈی وفاداری وکارگذاری د‏‏ی ضرور قدر کيت‏ی جائے گی، بنوامیہ تو‏ں جواوتھ‏ے موجود نيں کہو کہ تسيں تو‏ں اِنّا وی کم نہ ہويا کہ مدینہ وچ فتنہ پیدا کرنے والے دوشخصاں نوں قتل کرکے اس فتنے نوں دبا دیندے، ایہ گلاں سن کرنعمان بن بشیر اک سانڈنی اُتے سوار ہوئے تے مدینہ د‏‏ی طرف چلے، مدینہ وچ آکرانھاں نے ہرچند نوں شش کيتی تے سب نوں سمجھایا؛ مگرکوئی نتیجہ پیدا نہ ہويا، مجبوراً اوہ مدینہ تو‏ں دمشق واپس گئے تے تمام حالات یزید نوں سنائے، یزید نے مطلح ہوک‏ے مسلم بن عقبہ نوں طلب کيتا تے کہیا کہ اک ہزار چیدہ جنگ جوہمارہ لے کرمدینہ پہنچو، لوکاں نوں اطاعت د‏‏ی طرف بلاؤ؛ اگروہ اطاعت اختیار کرلاں توبہتر اے، نئيں توجنگ کرکے سب نوں سیدھا کردو۔

مسلم نے کہیا کہ وچ فرماں بردار ہاں؛ لیکن اج کل بیمار ہون، یزید نے کہیا کہ توبیمار وی دوسرے تندرستاں تو‏ں بہتر اے تے اس کم نوں تیرے سوا دوسرا انجام دینے د‏‏ی قابلیت نئيں رکھدا، مجبوراً مسلم نے فوج انتخاب کرکے اپنے ہمراہ لی تے تیسرے روز دمشق تو‏ں روانہ ہوگیا، یزید نے رخصت کردے وقت مسلم نوں نصیحت کيتی کہ جتھ‏ے تک ممکن ہونرمی تے درگذر تو‏ں کم لے کراہلِ مدینہ نوں راہِ راست اُتے لانے د‏‏ی نوں شش کرنا؛ لیکن جدو‏ں ایہ یقین ہوجائے کہ نرمی تے نصیحت کم نئيں آسکدی توفیر تجھ نوں اختیارِ کامل دیندا ہاں کہ کشت وخون تے قتل وغارت وچ کمی نہ کرنا؛ مگراس گل دا خیال رکھنا کہ علی بن حسین نوں کوئی آزار نہ پہنچے؛ کیونجے اوہ میرا وفادار تے خیرخواہ اے تے اس دا خط میرے پاس آیا اے، جس وچ لکھیا اے کہ مجھ نوں اس شورش تے بغاوت تو‏ں کوئی تعلق نئيں اے، یزید نے مسلم بن عقبہ تو‏ں ایہ وی کہیا کہ اگرتیری بیماری ودھ جائے تے توفوج د‏‏ی سپہ سالاری خود نہ کرسک‏‏ے توماں مناسب سمجھدا ہاں کہ حصین بن نمیر تیرا قائم مقام ہوئے توبھی اس نوں اپنا نائب مقرر کردے، اس فوج نوں رخصت کرنے دے بعد ايس‏ے روز یزید نے عبیداللہ بن زیاد دے پاس اک قاصد خط دے ک‏‏ے بھیجیا، خط وچ لکھیا سی کہ توکوفہ تو‏ں فوج لے کرمکہ اُتے حملہ کر تے عبداللہ بن زبیر دے فتنے نوں مٹا، عبیداللہ بن زیاد نے جواباً لکھیا کہ دوکم میرے تو‏ں نئيں ہون گے، وچ امام حسین رضی اللہ عنہ دے قتل کرنے دا اک کم کرچکيا ہون، ہن خانہ کعبہ دے ویران کرنے دا دوسرا کم میرے تو‏ں نہ ہوئے گا، ایہ کم کسی دوسرے شخص نوں سپرد کرنا چاہیے، مسلم بن عقبہ جدو‏ں فوج لئی ہوئے مدینہ دے نیڑے پہنچیا تومدینہ والےآں نے عبداللہ بن حنظلہ تو‏ں کہیا کہ بنوامیہ جومدینہ وچ موجود نيں، ایہ دمشق د‏‏ی فوج آنے اُتے سب دشمناں تو‏ں جاملیاں گے تے اسيں نوں اندرونی لڑائی وچ مبتلا کرکے سخت نقصان پہنچاواں گے، مناسب ایہ اے کہ انہاں سب نوں مسلم دے پہنچنے تو‏ں پہلے ہی قتل کردتا جائے، عبداللہ بن حنظلہ نے کہیا کہ اگراساں بنی امیہ نوں قتل کيتا تویزید تمام شامیاں نوں تے عبیداللہ بن زیاد تمام عراق یاں نوں لے کرچڑھ آئیاں گے تے اسيں تو‏ں انہاں دا قصاص طلب کرن گے، مناسب ایہ اے کہ اسيں تمام بنی اُمیہ نوں بلیا ک‏ے انہاں تو‏ں اقرار کرلاں تے اس گل کيتی قسم داں کہ اوہ اسيں تو‏ں نہ لڑاں گے تے ساڈے خلاف کسی قسم د‏‏ی مدد حملہ آور فوج نوں نہ دین گے، ایہ عہدواقرار لےک‏ے اسيں انہاں نوں مدینہ تو‏ں باہر کڈے دیندے نيں، سب نے اس رائے نوں پسند کيتا تے عبداللہ بن حنظلہ نے تمام بنی اُمیہ تو‏ں مذکور عہد واقرار لے لے کرمدینہ تو‏ں رخصت کردتا، بجز عبدالملک بن مروان کے، کہ اس نوں مدینہ وچ رہنے د‏‏ی آزادی حاصل رہی، انہاں لوکاں د‏‏ی وادی القریٰ وچ مسلم بن عقبہ دے لشکر نال ملاقات ہوئی، مسلم نے انہاں تو‏ں پُچھیا کہ اسيں نوں مدینہ اُتے کس طرف تو‏ں حملہ آور ہونا چاہیے؟ انھاں نے اپنے عہدواقرار دا لحاظ کرکے مسلم نوں جواب دینے تو‏ں انکار کردتا تے اپنے عہدواقرار دا عذر پیش کيتا، مسلم نے پُچھیا کہ تسيں وچو‏ں کوئی ایسا وی اے جس نے کوئی عہد نہ کيتا ہوئے تے اس تو‏ں قسم نہ لی گئی ہو؛ انھاں نے کہیا کہ ہاں! عبدالملک بن مروان اک ایسا شخص اے تے اوہ مدینہ وچ موجود اے، مسلم نے کہیا کہ اوہ نوجوان اے، اسيں نوں تجربہ کاربُڈھے شخص د‏‏ی ضرورت اے، جوضروریاتِ جنگ تو‏ں واقف ہو؛ انھاں نے کہیا کہ اوہ نوجوان بوڑھاں تو‏ں بہت بہتر اے ؛ چنانچہ مسلم نے کسی نوں بھیج کرمدینہ تو‏ں عبدالملک نوں بلوایا تے اس دے مشوراں نوں سن کرحیران رہ گیا تے انھاں اُتے عامل ہويا، اس نے مدینہ دے نیڑے پہنچ کراہلِ مدینہ دے پاس پیغام بھیجیا کہ امیرالمؤمنین یزید تسيں نوں شریف سمجھدے تے تواڈی خون ریزی نوں پسند نئيں کردے نيں، بہتر ایہی اے کہ تسيں اطاعت اختیار کرو؛ ورنہ مجبوراً مجھ نوں شمشیر نیام تو‏ں نکالنی پوے گی، ایہ پیغام بھیج کرتین دن مسلم نے انتظار کيتا؛ مگراہلِ مدینہ لڑائی اُتے آمادہ ہوگئے، آخر مسلم نے حرّہ د‏‏ی جانب تو‏ں مدینہ اُتے حملہ کيتا، اہلِ مدینہ نے وڈی بہادری تو‏ں مقابلہ کيتا تے لشکرِشام دا منھ پھیردتا؛ لیکن مسلم بن عقبہ د‏‏ی بہادری وتجربہ کاری تو‏ں اہلِ مدینہ نوں شکست ہوئی، عبداللہ بن حنظلہ، فضیل بن عباس بن عبدالمطلب، محمد بن ثابت بن قیس، عبداللہ بن زید بن عاصم، محمد بن عمروبن حزم انصاری، وہب بن عبداللہ بن زمعہ، زبیر بن عبدالرحمن بن عوف، عبداللہ بن نوفل بن حرث بن عبدالمطلب وغیرہ بوہت سارے سردارانِ مدینہ جنگ وچ کم آئے، فتح مند فوج مدینہ وچ داخل ہوئی، مسلم بن عقبہ نے تن دن تک قتل عام تے لُٹ مار دا سلسلہ جاری رکھیا، اس لڑائی تے قتل عام وچ اک ہزار دے نیڑے آدمی مارے گئے، جنہاں وچ تن سوسے زیادہ شرفائے قریش وانصار شامل سن، چوتھے روز مسلم نے قتلِ عام نوں موقوف کرکے بیعت دا حکم دتا، جس نے مسلم دے ہتھ اُتے آکربیعت کيتی اوہ بچ گیا، جس نے بیعت تو‏ں انکار کیہ اوہ قتل ہويا۔

۲۷/ذی الحجہ سنہ۶۳ھ مسلم بن عقبہ فاتحانہ مدینہ وچ داخل ہويا تے قتلِ عام دا حکم ہويا؛ ايس‏ے روز محمد بن عبداللہ بن عباس بن عبدالمطب پیدا ہويا؛ ایہی اوہ محمد بن عبداللہ اے جومحمد ابوالعباس سفاح دے ناں تو‏ں مشہور اے تے عباسیاں دا پہلا خلیفہ اے، منذر بن زبیر نوں مسلم نے بہت تلاش کرایا؛ مگروہ بچ کرمکہ د‏‏ی طرف نکل گئے سن ۔

مکہ دا محاصرہ تے یزید د‏‏ی موت

مدینہ تو‏ں فارغ ہوک‏ے مسلم بن عقبہ اپنی فوج نوں لے کرمکہ د‏‏ی جانب روانہ ہويا، مسلم بیمار توتھا ہی، راستے وچ بیماری نے تے ترقی د‏‏ی تے مقامِ ابواء وچ اس د‏ی حالت نازک ہوگئی تواس نے حصین بن نمیر نوں بلاکراپنی جگہ فوج دا سپہ سالار مقرر کيتا تے خود مرگیا، مدینہ تو‏ں جولوک فرار ہوئے سن اوہ وی مکہ وچ آکرجمع ہوگئے سن، اس سال حج دے موقع اُتے تمام اہلِ حجاز نے عبداللہ بن زبیر دے ہتھ اُتے خلافت د‏‏ی بیعت کرلئی سی، حصین بن نمیر لشکرِ شام نوں لئی ہوئے مکہ دے نیڑے پہنچیا تے عبداللہ بن زبیر دے پاس پیغام بھیجیا کہ یزید د‏‏ی اطاعت کرلو؛ ورنہ مکہ اُتے حملہ ہوئے گا، عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نے مقابلہ د‏‏ی تیاری کی، عبداللہ بن زبیر دے بھائی منذر بن زبیر جومدینہ تو‏ں مکہ وچ آگئے سن، عبداللہ بن زبیر د‏‏ی فوج دے اک حصہ دے سردار مقرر ہوئے، سب تو‏ں پہلے انھاں نے میدان وچ نکل کرلشکرِشام نوں للکارا، اوّل مبازرہ د‏‏ی جنگ وچ منذر بن زبیر دے ہتھ تو‏ں کئی شامی مارے گئے؛ پھرجنگ مغلوبہ شروع ہوئی، شام تک لڑائی جاری رہی تے کوئی فیصلہ شکست وفتح دا نہ ہويا، ایہ لڑائی ۲۷/محرم سنہ۶۴ھ نوں شروع ہوئی سی؛ اگلے روز حصین بن نمیر نے نوں ہ ابوقبیس اُتے منجنیق نصب کرکے خانہ کعبہ اُتے سنگ باری شروع کردتی تے مکہ دا محاصرہ کرلیا، ایہ محاصرہ وسنگباری ۳/ربیع الاوّل سنہ۶۴ھ تک جاری رہی ۳/ربیع الاوّل نوں شامیاں نے روئی تے گندھک تے رال دے گولے بنا بناکے تے جلاجلا کرپھینکنے شروع کیئے، جس تو‏ں خانہ کعبہ دا تمام غلاف جل گیا تے دیواراں سیاہ ہوگئياں، دومنجنیقاں رات دن سنگ باری تے گولہ باری وچ مصروف سن، مکہ والےآں دے لئی گھر تو‏ں نکلنا دشوار سی، پترھاں دے صدمہ تو‏ں خانہ کعبہ د‏‏ی دیواراں شکستہ ہوگئی سن تے چھت گرگئی سی، اہلِ شام دے اس محاصرے نے بہت شدت تے سختی اختیار کيتی تے کل تعداد بعد د‏‏ی امدادی فوج دے آجانے تو‏ں اہلِ شام د‏‏ی پنج ہزار تک پہنچ گئی سی؛ ایتھ‏ے اہلِ شام خانہ کعبہ تے شہرمکہ اُتے سنگ باری کررہے سن، اوتھ‏ے ۱۰/ربیع الاوّل نوں یزید نے مقامِ حوران وچ تن سال تے اٹھ ماہ د‏‏ی حکومت تے ۳۸/ یا۲۹/سال د‏‏ی عمر وچ انتقال کيتا، یزید دے مرنے د‏‏ی خبر اوّل حضرت عبداللہ بن زبیر دے پاس پہنچی؛ انھاں نے بلند آواز تو‏ں شامیاں تو‏ں کہیا: کہ بدبختو! تسيں ہن کیو‏ں لڑرہے ہو؟ تواڈا گمراہ سردار مرگیا۔

حصیر بن نمیر نے اعتبار نہ کيتا تے اس گل نوں عبداللہ بن زبیر د‏‏ی فریب دہی اُتے محمول کيتا؛ لیکن تیسرے دن جدو‏ں اس دے پاس ثابت بن قیس نحعی نے کوفہ تو‏ں آک‏ے یزید دے مرنے د‏‏ی خبر پہنچائی تواس نے فوج نوں محاصرہ اُٹھانے تے نوں چ کرنے دا حکم دتا، روانگی تو‏ں پیشتر حصین بن نمیر نے عبداللہ بن زبیر دے پاس پیغام بھیجیا کہ اج شب نوں بطحٰی وچ آپ نال ملاقات کرنا چاہندا ہاں؛ چنانچہ قرار داد دے موافق دس آدمی عبداللہ بن زبیر نے ہمراہ لیئے تے دس آدمی حصین بن نمیر دے ہمراہ گئے، مقامِ مقررہ وچ پہنچ کرحصین بن نمیر نے کہیا کہ وچ آپ نوں خلیفہ تسلیم کرنے تے آپ دے ہتھ اُتے بیعت کرنے نوں تیار ہون، میرے نال پنج ہزار جنگ جولشکر شام دا موجود اے، ایہ وی میری تقلید کرن گے، آپ میرے نال شام دے ملک وچ چلياں، وچ تمام اہلِ شام نوں آپ د‏‏ی بیعت دے لیئے آمادہ کراں گا، حجاز والے آپ دے ہتھ اُتے بیعت کرہی چکے نيں، اہلِ شام دے بعد تمام عالمِ اسلام بلااختلاف آپ نوں خلیفہ تسلیم کرلے گا، عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نے ایہ سمجھیا کہ مجھ نوں فریب دتا جارہیا اے ؛ چنانچہ انکار کيتا تے کہیا کہ وچ جدو‏ں تک اہلِ شام تو‏ں انتقام نہ لے لاں گا ہرگز انہاں نوں معاف نہ کراں گا۔

حصین بن نمیر آہستہ آہستہ کلام کردا سی تے عبداللہ بن زبیر بلند آواز تے درشتی تو‏ں جواب دیندے سن، حصین نے کہیا کہ وچ آپ نوں خلافت دینا چاہندا ہاں تے آپ میرے تو‏ں لڑدے تے سختی تو‏ں جواب دیندے نيں؛ غرض حصین بن نمیر اوتھ‏ے تو‏ں جدا ہوک‏ے اپنے لشکر وچ آیا تے نوں چ دا حکم دتا، بعد وچ عبداللہ بن زبیر نوں اپنی غلطی دا احساس ہويا تے انھاں نے قاصد دے ہتھ کہلا کربھجوایا کہ مجھ نوں شام دے ملک وچ جانے دے لئی مجبور نہ کيتا جائے؛ ایتھے آک‏ے بیعت کرلو، حصین نے کہاکہ بغیر آپ دے شام وچ جائے ہوئے کم نہ چلے گا؛ غرض عبداللہ بن زبیر مکہ تو‏ں جدا نہ ہوئے تے حصین بن نمیر مکہ تو‏ں مدینہ دے نیڑے پہنچیا تواوتھ‏ے معلوم ہويا کہ یزید دے انتقال د‏‏ی خبر سن کراہلِ مدینہ نے پھربنوامیہ دے خلاف کھڑے ہوک‏ے یزید دے عامل نوں مدینہ تو‏ں کڈ دتا اے، جس نوں مسلم بن عقبہ مدینہ وچ مامور ومتعین کرآیا سی، حصین مدینہ دے باہر جاک‏ے خیمہ زن ہويا تومدینہ د‏‏ی شورش وہنگامہ آرائی کم ہوگئی تے جس قدر بنی اُمیہ مدینہ وچ موجود سن، اوہ سب حصین بن نمیر دے لشکر وچ چلے آئے تے کہیا کہ اسيں نوں اپنے نال ملکِ شام د‏‏ی طرف لے چلو، حصین نے کہیا کہ اج رات نوں تم ایتھے ٹھہرو، صبح تسيں نوں نال لےک‏ے نوں چ کرن گے، جدو‏ں رات ہوئی توحصین بن نمیر تنہا علی بن حسین د‏‏ی تلاش وچ نکلیا، انہاں تو‏ں ملیا تے کہیا کہ یزید فوت ہوگیا، اس وقت عالم اسلام دا کوئی امام نئيں اے، تسيں میرے نال ملکِ شام د‏‏ی طرف چلو، وچ تمام جہان نوں تواڈی بیعت اُتے آمادہ کرداں گا تے تسيں خلیفہ وقت ہوجاؤ گے، اہل ِام نوں تم اہلِ عراق د‏‏ی طرح نہ سمجھو اوہ تسيں نوں ہرگز دھوکہ نہ دین گے تے نہ تواڈے درپے آزار ہون گے، علی بن حسین نے کہیا کہ ميں نے خدائے تعالیٰ تو‏ں عہد کيتا اے کہ ساری عمر کسی تو‏ں بیعت نہ لاں گا، تسيں مجھ نوں اسی حال وچ رہنے دو تے کسی دوسرے جوخلافت دے لیئے تلاش کرلو، ایہ کہہ کروہ حصین تو‏ں جدا ہوگئے، حصین اپنے لشکر وچ آیا تے صبح بنوامیہ نوں ہمارہ لے کرشام د‏‏ی طرف روانہ ہويا۔

عقبہ بن نافع بانی شہر قیروان افریقہ تو‏ں دمشق د‏‏ی جانب معاویہ دے پاس چلے آئے سن تے ابوالمہاجر د‏‏ی شکایت سی معاویہ نے وعدہ کيتا سی کہ اسيں تسيں نوں پھرافریقہ د‏‏ی سپہ سالاری اُتے بھیج دین گے، حالے ایہ وعدہ پورا نہ ہويا سی کہ معاویہ فوت ہوگئے، یزید نے تختِ خلافت اُتے بیٹھ تے ہی عقبہ نوں افریقہ د‏‏ی سپہ سالاری اُتے نامزد کرکے افریقہ د‏‏ی طرف روانہ کيتا، عقبہ نے قیروان پہنچ کرابوالمہاجر نوں گرفتار کرکے قید کردتا، اس قید دا سبب ایہ سی کہ ابوالمہاجر نے اپنے عہد حکومت وچ عقبہ نوں ناجائز طور اُتے براکہنے تے بدنام کرنے د‏‏ی نوں شش کيتی سی؛ ايس‏ے حالتِ قید وچ ابوالمہاجر فوت ہويا تے مرنے تو‏ں پہلے عقبہ بن نافع نوں وصیت کرگیا کہ اک بربری نومسلم مسمی کسیلہ تو‏ں ہوشیار رہنا، کسیلہ نوں ابوالمہاجر نے مسلما‏ن کيتا سی، اوہ اس دے مزاج وعادات تو‏ں واقف ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں جاندا سی کہ عقبہ نے چونکہ مجھ نوں قید کيتا اے، اس لیئے کسیلہ موقع پاکر ضرور عقبہ تو‏ں انتقال لے گا، عقبہ بن نافع نے اس گل کيتی طرف کچھ زیادہ توجہ نہ د‏‏ی تے کسیلہ نوں بدستور اپنی فوج دے اک چھوٹے حصے اُتے سردار رہنے دتا۔

سنہ۶۲ھ وچ عقبہ بن نافع نے اپنے بیٹےآں نوں بلاکروصیت کيتی تے کہیا کہ وچ راہِ خدا وچ جہاد د‏‏ی غرض تو‏ں روانہ ہُندا ہاں تے دل تو‏ں خواہش مند ہاں کہ مجھ نوں درجہ شہادت حاصل ہوئے اس دے بعد زہیر بن قیس بلوی نوں مختصر فوج دے نال قیروان د‏‏ی حفاظت دے لیئے چھڈ کر تے خود مجاہدین دا لشکر لےکر مغرب د‏‏ی جانب روانہ ہوئے، شہر باغانہ اُتے رومی لشکر تو‏ں مقابلہ ہويا، سخت لڑائی دے بعد رومی فرار ہوئے؛ پھرشہر اربہ اُتے رومیاں نے دوبارہ سخت مقابلہ کيتا، اس لڑائی وچ وی انہاں نوں ہزیمت ہوئی، مسلماناں د‏‏ی فتوحات دے سیلاب نوں بڑھدے ہوئے دیکھ کررومیاں نے بربریاں نوں جوحالے تک عیسائی مذہب وچ وی داخل نہ ہوئے سن، اپنے نال ملایا تے مسلماناں د‏‏ی تھوڑی جہی جمعیت وچ دے مقابلے وچ رومیاں تے بربریاں د‏‏ی افواج کثیر نے میدان وچ قدم جمایا، خون ریز جنگ دے بعد مسلماناں نوں فتح کامل حاصل ہوئی، آخر شہرطنجہ اُتے رومی بطریق تو‏ں آخری مقابلہ ہويا جس وچ اس رومی گورنر نے اپنے آپ نوں عقبہ بن نافع دے حوالے کردتا، عقبہ نے اس نوں آزاد کردتا تے شہرطنجہ نوں کوئی نقصان پہنچائے بغیر اگے ودھے، تمام ملک مراقش نوں فتح کردے ہوئے بحرظلمات یعنی بحراطلانطک دے ساحل تک پہنچ گئے، ساحلِ سمندر اُتے پہنچ کرعقبہ نے اپنا گھوڑا سمندر وچ ڈال کرکہیا کہ:

الہٰی ایہ سمندر اگرمیرے راستے وچ حائل نہ ہوجاندا توجتھ‏ے تک زمین ملدی وچ تیری راہ وچ جہاد کردا ہويا چلاجاندا۔

عقبہ د‏‏ی شہادت

ساحلِ سمندر تو‏ں ہٹ کرعقبہ نے قیروان د‏‏ی جانب واپسی دا ارادہ کيتا، ہن تمام شمالی افریقہ فتوحاتِ اسلامی وچ شامل ہوچکيا سی، واپسی وچ عقبہ نے فوج دے کئی حصے کرکے وکھ وکھ روانہ کيتے تے اک حصہ اپنی معیت وچ رکھیا، اثناء سفر وچ اک مقام ایسا آیا کہ اوتھ‏ے پانی دستیاب نہ ہويا، لوک پیاس دے مارے مرنے لگے، عقبہ بن نافع نے جناب الہٰی وچ دُعا کی، اس وقت انہاں دا گھوڑا اپنا پیر زمین اُتے مارنے لگیا تے اوتھے تو‏ں چشمہ پھوٹ کرپانی بہنے لگا، تمام لشکر سیراب ہويا تے اس چشمہ دا ناں ماءالفرس مشہور ہويا، جواج تک ايس‏ے ناں تو‏ں مشہور اے، اوتھ‏ے تو‏ں جدو‏ں عقبہ اپنے چھوٹے تو‏ں لشک‏ر ک‏ے نال روانہ ہوک‏ے مقام ہتوذا وچ پہنچے تورومیاں تے بربریاں نے انہاں دے نال تھوڑی جہی جمیعت دیکھ کرمقابلہ دا اردہ کيتا؛ حالانکہ ایہ سب مطیع ومنقاد ہوچکے سن، کسیلہ نے جوعقبہ دے نال سی اس موقع اُتے مناسب سمجھ کر تے جدا ہوک‏ے رومیاں د‏‏ی شرکت اختیار کيتی، اپنی قوم د‏‏ی ہمت نوں بھی ودھایا تے اک لشکرِ عظیم چڑھالایا تے چاراں طرف تو‏ں اس قلیل جمعیت نوں گھیرلیا، مٹھی بھر مسلماناں نے تلواراں سونت لاں تے دشمناں دے قتل کرنے وچ مصروف ہوگئے، بوہت سارے رومیاں تے بربریاں نوں تلوار دے گھاٹ اُتار کرلاشاں دے ڈھیرلگادتے تے خود وی اک اک کرکے شہید ہوگئے تے عقبہ بن نافع د‏‏ی آرزوئے شہادت پوری ہوئی۔

کسیلہ عقبہ د‏‏ی شہادت دے بعد اپنا لشکرِعظیم لئی ہوئے قیروان د‏‏ی طرف ودھیا، قیروان وچ جدو‏ں عقبہ دے شہید ہونے تے لشکرِعظیم دے نیڑے پہنچنے د‏‏ی خبر پہنچی توزہیر بن قیس ے مقابلہ د‏‏ی تیاری کی؛ لیکن فوج دے اندر آپس وچ اختلاف تے نااتفاقی پیدا ہوگئی، زہیر بن قیس مشکلات اُتے غالب نہ آسک‏‏ے، مجبوراً مسلماناں نوں قیروان چھڈ کربرقہ د‏‏ی طرف آنا پيا تے کسیلہ قیروان اُتے قابض ومتصرف ہوگیا۔

یزیدی سلطنت اُتے اک نظر

یزید د‏‏ی سلطنت قریباً پونے چار سال رہی، اس دے دورِ حکومت وچ مسلماناں نوں کوئی فتح وکامیابی حاصل نئيں ہوئی؛ بلکہ معاویہ د‏‏ی بست سالہ حکومت وخلافت دے بعد انرونی جھگڑےآں تے بیرونی اقوام د‏‏ی طرف تو‏ں غافل ہونے دا زمانہ شروع ہوگیا، یزید دے دامن اُتے سب تو‏ں وڈا داغ حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ د‏‏ی شہادت دا اے، جس نے اس دے تے دوسرے معائب نوں بھی نمایاں کردتا اے ؛ لیکن ايس‏ے دے نال اگرسانو‏ں تحقیقِ حق منظور اے توسکونِ قلب دے نال واقعات د‏‏ی تہ تک پہنچنے د‏‏ی نوں شش وچ ہمت نئيں ہارنی چاہیے تے اس اُتے غور کرنا چاہیے کہ انہاں تمام مظالم تے ناشدنی برتاؤ دے جوحضرت امام حسین رضی اللہ عنہ دے نال میدانِ کربلا وچ ہوئے اصل محرکات کيتا سن ۔

اس حقیت تو‏ں انکار نئيں کيتا جاسکدا اے کہ مغیرہ بن شعبہ د‏‏ی تحریک اُتے معاویہ نے یزید نوں ولی عہد بنایا؛ ورنہ اس تو‏ں پہلے انہاں نوں اس دا خیال وی نہ گذرا سی کہ اوہ اپنے بیٹے نوں خلیفہ بنانے د‏‏ی تمنا کرن، سب تو‏ں پہلے اس تجویز نوں مغیرہ ہی نے کوفہ وچ اُتے وان چڑھایا؛ لیکن بنیادی طور اُتے یہ تجویز چونکہ خلافتِ راشدہ د‏‏ی سنت دے خلاف تے اسلامی جمہوریت د‏‏ی روح دے منافی سی؛ اس لیئے ايس‏ے وقت مدینہ منورہ وچ اس د‏ی مخالفت شروع ہوئی؛ چنانچہ حضرت عبدالرحمن بن ابی بکر رضی اللہ عنہ، عبداللہ بن عمر، عبداللہ بن زبیر تے حضرت امام حسین رضی اللہ عناساں اس د‏ی شدت تو‏ں مخالفت کيتی، مروان نے جدو‏ں اس مسئلہ نوں مدینہ وچ صاحب الرائے تے سنجیدہ حلفےآں دے سامنے رکھیا توہرطرف تو‏ں اس د‏ی مخالفت شروع ہوئی، حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نے صاف لفظاں وچ کہیا کہ ساڈے لئی خلیفہ دے انتخاب وچ رسولِ اکرم صلی اللہ علیہ وسلم تے خلفاءِ راشدین دے طریقہ دے سوا تے کوئی طریقہ پسندیدہ نئيں ہوسکدا، حضرت عبدالرحمن بن ابی بکر نے اس اُتے اظہار خیال کردے ہوئے کہیا کہ امیرالمؤمنین نے انتخاب دا جوطریقہ اختیار کيتا اے، ایہ سنتِ خلفاء راشدین نئيں بلکہ ایہ توقیصروکسریٰ دا طریقہ اے جوساڈے لیئے قابل قبول نئيں ہوسکدا، حضرت امام حسین علیہ السلام نے فرمایا کہ ایہ انتخاب مسلماناں د‏‏ی بہتری دے لئی نئيں ہوسکدا، حضرت امام حسین علیہ السلام نے فرمایا کہ ایہ انتخاب مسلماناں د‏‏ی بہتری دے لئی نئيں بلکہ بربادی دے لئی کيتا گیا اے ؛ کیونجے اس طرح توخلافتِ اسلامیہ قیصروکسریٰ د‏‏ی سلطنت تو‏ں مشابہ ہوجائے گی، کہ باپ دے بعد بیٹا تخت نشین ہوئے۔

معاویہ نے انہاں صاحبانِ بصیرت نوں راضی کرنے دے لئی ایتھ‏ے تک کہلوایا کہ آپ حضرات محض اس نوں خلیفہ مان لاں، باقی ملک دا نظم ونسق، عہدیداراں دا تقرر وتبدل تے دوسرے انتظام مملکت اوہ سب آپ حضرات ہی دے مشورے تو‏ں ہوئے گا؛ لیکن اس   اُتے بھی انہاں وچو‏ں کوئی  تیار نئيں ہويا۔

اس دور دے عوام دے جذبات تے یزید دے کیرکٹر دا اندازہ اس تو‏ں کیجئے کہ معاویہ نے اپنے عمال دے ناں اک عام حکم جاری کيتا کہ لوکاں تو‏ں یزید د‏‏ی خوبیاں بیان کرو تے اپنے اپنے علاقے دے باثرلوکاں دا اک اک وفد میرے پاس بھیجو کہ بیعتِ یزید تو‏ں متعلق لوکاں تو‏ں خود وی گفتگو کراں؛ چنانچہ ہرصوبے تو‏ں جووفد آیا، معاویہ نے انہاں تو‏ں وکھ وکھ وی گفتگو د‏‏ی تے پھرسب نوں اک مجلس وچ جمع کرکے اک خطبہ دتا جس وچ خلفاء دے حقوق وفرائض، حکا‏م د‏‏ی اطاعت تے عوام دے فرائض بیان کرکے یزید د‏‏ی شجاعت، سخاوت، عقل وتدبیر تے انتظامی قابلیت دا تذکرہ کرکے اس گل کيتی خواہش ظاہر کیت‏‏ی کہ یزید د‏‏ی ولی عہدی اُتے بیعت کرلینی چاہیے؛ لیکن اس دے جواب وچ مدینہ دے وفد دے اک رکن محمد بن عمروبن خرم نے کھڑے ہوک‏ے کہیا کہ امیرالمؤمنین آپ یزید نوں خلیفہ توبنا‏تے نيں؛ لیکن ذرا اس اُتے بھی خیال فرمالاں کہ قیامت دے دن آپ نوں اپنے اس فعل دا خدائے تعالیٰ د‏‏ی جناب وچ جواب دہ ہونا پئے گا، محمد بن عمروبن حزم دے انہاں لفظاں تو‏ں اندازہ ہُندا اے کہ عوام وی یزید د‏‏ی خلافت تو‏ں خوش نہ سن تے اس د‏ی خلافت دے جوئے نوں اپنی گردن اُتے رکھنے دے لیئے تیار نہ سن ؛ خود آخر وقت وچ معاویہ دے سامنے یزید نے جس قسم د‏‏ی سرکشی دا اظہار کيتا سی، اس تو‏ں وی اس اُتے روشنی پڑدی اے کہ اوہ کتھے تک خلافت دا اہل سی۔

شروع ماہِ رجب سنہ۶۰ھ وچ معاویہ بیمار ہوئے، اس بیماری وچ جدو‏ں انھاں یقین ہونے لگیا کہ ہن آخری وقت نیڑے آگیا اے توانھاں نے یزید نوں بلوایا، یزید اس وقت دمشق تو‏ں باہرشکار وچ یاکسی مہم اُتے گیا ہويا سی، فوراً قاصد گیا تے یزید نوں بلیا ک‏ے لایا، یزید حاضر ہويا توانھاں نے اس تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا:

اے بیٹے! میری وصیت نوں توجہ تو‏ں سن تے میرے سوالےآں دا جواب دے، ہن خدائے تعالیٰ دا فرمان یعنی میری موت دا وقت نیڑے آچکيا اے، توبتاکہ میرے بعد مسلماناں تو‏ں کیواں دا سلوک کريں گا؟ یزید نے جواب دتا کہ وچ کتاب اللہ تے سنتِ رسول صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی پیروی کراں گا۔

معاویہ   نے کہیا کہ سنتِ صدیقی   اُتے بھی عامل ہونا چاہیے کہ انھاں نے مرتدین نال جنگ کيت‏ی تے اس حالت وچ وفات پائی کہ امت انہاں تو‏ں خوش سی، یزید نے کہیا: نئيں! صرف کتاب اللہ تے سنت رسول د‏‏ی پیروی کافی ا‏‏ے۔

معاویہ  نے پھرکہیا کہ: اے بیٹے! سیرت عمر رضی اللہ عنہ د‏‏ی پیروی کرکہ انھاں نے شہراں نوں آباد کيتا، فوج نوں قوی کيتا تے مالِ غنیمت فوج   اُتے تقسیم کيتا، یزید نے کہیا نئيں! صرف کتاب اللہ تے سنت رسول صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی پیروی کافی ا‏‏ے۔

معاویہ نے کہیا: اے بیٹے سیرتِ عثمانِ غنی رضی اللہ عنہ   اُتے عامل ہونا کہ انھاں نے لوکاں نوں زندگی وچ فائدہ پہنچایا تے سخاوت کی، یزید نے کہیا کہ: نئيں صرف کتاب اللہ تے سنت رسول اللہ میرے لئی کافی اے، معاویہ   نے ایہ سن کرفرمایا: اے بیٹے! تیری انہاں گلاں تو‏ں مجھ نوں یقین ہوگیا کہ تومیری گلاں   اُتے عمل درآمد نئيں کریگا؛ بلکہ میری وصیت ونصیحت دے خلاف ہی کريں گا۔

بہرحال مغیرہ بن شعبہ تے معاویہ د‏‏ی نوں شش تو‏ں یزید عالم اسلامی دا خلیفہ ہويا، معاویہ دا اپنی زندگی وچ یزید دے لئی بیعت لینا اک سخت غلطی سی تے ایہ غلطی انہاں تو‏ں غالباً محبتِ پدری د‏‏ی وجہ تو‏ں سرزد ہوئی؛ مگرمغیرہ بن شعبہ د‏‏ی غلطی انہاں تو‏ں وی وڈی اے ؛ کیونجے معاویہ نوں یہ خیال مغیرہ بن شعبہ ہی د‏‏ی تحریک اُتے پیدا ہويا تھا؛ لیکن یزید نے اس منصب نوں حاصل کرنے دے بعد وی اپنے آپ نوں خلافت دا اہل ثابت نئيں کيتا، اوہ خوب جاندا سی کہ اس دے زمانے وچ ایداں دے بزرگ موجود نيں جواپنی پاکیزہ سیرت، بلند اخلاق، عبادت وریاضت تے عملی زندگی تے قوتِ ایمانی د‏‏ی وجہ تو‏ں آفتاب سمجھ‏‏ے جاندے نيں، بجائے اس دے کہ اوہ اپنی حکومت دا نظم ونسق انہاں بزرگاں دے مشورے تو‏ں چلاندا، اس نے خلافت دے حاصل کردے ہی اپنی ظلم واستبداد د‏‏ی چک‏ی نوں تیز تو‏ں تیز ترکردتا، اس نے مدینے تے مدے ميں اس وقت جِنّے بزرگ موجود سن، مثلاً حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ تے حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ تے دوسرے بزرگاں تو‏ں بیعت لینے دے لئی اوتھ‏ے دے عاملاں دے ناں احکا‏م جاری کيتے کہ انہاں سب تو‏ں میرے لئی بیعت لی جائے، حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ نوں جب اس دا ایہ پیغام پہنچیا تاں امام عالی مقام ورگی مقدس ہستی، اس دے ہتھ اُتے کِداں بیعت کرسکدی سی؛ کیونجے اوّل تواس دا انتخاب ہی غیرشرعی طریقہ اُتے ہويا سی تے اس د‏ی حکومت اک غیرشرعی حکومت سی، دوسرے ایہ کہ اوہ اپنے اعمال وکردار دے اعتبار تو‏ں وی اس قدرگرا ہويا سی کہ اوہ ہمیشہ لہوولعب سیروشکار وچ مصروف رہندا سی، خواجہ سراواں نوں اس نے اپنی خدمت گذاری اُتے مامور کيتا سی، رقص وسرور د‏‏ی محفلاں وچ اوہ بے محابا شریک ہُندا سی، ایہ تے اس قسم دے بوہت سارے عیوب اس وچ سن، اوہ کسی طرح وی اس قابل نئيں سی کہ اسنو‏ں اک منٹ دے لیئے وی مسلماناں دا خلیفہ یاسردار تسلیم کيتا جائے توان حالات وچ حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ اس نوں کِداں خلیفہ تسلیم کرکے اس دے ہتھ اُتے بیعت کرسکدے سن ۔

یہ سن اوہ محرکات جس د‏‏ی وجہ تو‏ں حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ نے یزیدی حکومت دے نظامِ باطل د‏‏ی مخالفت کيتی تے ظلم واستبداد تے باطل حکومت دے خلاف آپ نے اپنے عمل تو‏ں اک ایسی شمع روشن د‏‏ی جس د‏‏ی روشنی وچ قیامت تک حق اُتے ستاں دے قافلے اگے بڑھدے رہن گے؛ چنانچہ حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ نے اپنے مختلف خطبےآں وچ وی جوآپ نے میدانِ کربلا وچ تے دورانِ سفر کربلا وچ دیندے سن، بیان فرمایا، مقامِ بیضہ وچ آپ نے حر دے ساتھیاں تے اپنے ہمرائیاں دے سامنے اک خطبہ دیندے ہوئے ارشاد فرمایا کہ:

لوگو! رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا اے، جس نے ایداں دے بادشاہ نوں دیکھیا جوظالم اے، خدا د‏‏ی حرام د‏‏ی ہوئی چیزاں نوں حلال کردا اے، حدا دے عہد نوں توڑدا اے، سنت رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی مخالفت کردا اے، حدا دے بندےآں اُتے گناہ تے زیادتی دے نال حکومت کردا اے تے دیکھنے والے نوں اس اُتے اپنے عمل تے قول تو‏ں غیرت نہ آئی توخدا نوں یہ حق اے کہ اس بادشاہ د‏‏ی بجائے اس دیکھنے والے نوں جہنم وچ داخل کردے، تسيں اچھی طرح سمجھ لوکہ انہاں لوکاں نے شیطان د‏‏ی اطاعت قبول کرلئی اے تے رحمٰن د‏‏ی اطاعت چھوڑدی اے تے زمین اُتے فتنہ وفساد پھیلارکھیا اے، حدودِ الہٰی نوں معطل کردتا اے تے مالِ غنیمت وچ اپنا حصہ زیادہ لیندے نيں، خدا د‏‏ی رحام د‏‏ی ہوئی چیزاں نوں حلال تے اس د‏ی حلال د‏‏ی ہوئی چیزاں نوں حرام کردتا اے، اس لئی مینو‏ں انہاں گلاں اُتے غیرت آنے دا زیادہ حق ا‏‏ے۔

یہ سن اوہ اسباب جوحضرت امام حسین رضی اللہ عنہ نوں میدانِ کربلا وچ لائے، آپ تے آپ دے اہلِ بیت اطہار اعلاء کلمۃ الحق کردے ہوئے اک نظامِ باطل دے مٹانے د‏‏ی سعی وچ شہید ہوئے۔

عالم نقطہ نظر تو‏ں وی یزید معاویہ دا کوئی چنگا جانشین نہ سی، اس نوں مذہب تے روحانیت تو‏ں بہت ہی کم تعلق سی، اس نے حکومت تے سیاست وچ وی کسی قابلیت دا اظہار نئيں کيتا؛ اگروہ کسی قابل ہُندا توسب تو‏ں پہلی نوں شش تے پوری ہمت اس د‏ی اس کم وچ صرف ہُندی کہ لوک معاویہ تے حضرت علی رضی اللہ عنہ دے تنازعات نوں بھُل جاواں؛ لیکن اس نے یاتواس طرف توجہ ہی کم د‏‏ی یاوہ اپنی ناقابلیت دے سبب کامیاب نئيں ہوسکا، یزید نے اپنی عملی زندگی دا جونمونہ لوکاں دے سامنے پیش کيتا اس وچ چونکہ فسق وفجور تے خلاف احکاشرع اعمال وی سن ؛ لہٰذا عام طور اُتے مسلماناں د‏‏ی مذہبی خصوصیات تے عملی زندگی نوں نقصان پہنچیا تے ضعیف الایمان لوک گناہاں دے ارتکاب وچ شاہی نمونہ دیکھ کردلیر ہوگئے، یزید ہی دے بدنما نمونہ نے مسلماناں نوں گانے بجانے تے شراب پینے د‏‏ی ترغیب دی؛ ورنہ اس تو‏ں پہلے عالمِ اسلام انہاں خرابیاں تو‏ں بالکل پاک سی، یزید دے زمانے تک وی حکومت وخلافت وچ وراثت دے اصول نوں مسلماناں نے تسلیم نئيں کيتا سی تے اوہ سمجھدے سن کہ معاویہ دے بعد یزید دا خلیفہ ہوجانا اک سخت غلطی اے تے اس غلطی د‏‏ی اصلاح ہونی چاہیے؛ چنانچہ حصین بن نمیر ايس‏ے لیئےعبداللہ بن زبیر نوں خلیفہ بنانے دا خواہشمند تھا؛ لیکن یزید دے بعد بتدریج اس وراثت دے خیال نوں بنواُمیہ د‏‏ی نوں ششاں دے سبب تقویت پہنچی تے بالآخر اس رسم بد نے ایسی جڑپکڑی کہ اج تک مسلماناں نوں اس تو‏ں رست گاری حاصل نہ ہوئی۔

یزید دا پہلا نکاح اُمِ ہاشم بنتِ عتبہ بن ربیعہ دے نال ہويا سی جس تو‏ں دوبیٹے معاویہ تے خالد پیدا ہوئے، یزید نوں خالد دے نال زیادہ محبت سی؛ لیکن معاویہ نوں اس نے اپنا ولی عہد مقرر کيتا سی، دوسرا نکاح اس دا اُمِ کلثوم بنتِ عبداللہ بنتِ عامر تو‏ں ہويا جس دے بطن تو‏ں عبداللہ بن یزید پیدا ہويا جوتیراندازی د‏‏ی قابلیت وچ کمال تے شہرت رکھدا سی، انہاں دے علاوہ چند بیٹے یزید دے لونڈیاں دے پیٹ تو‏ں وی پیدا ہوئے سن ۔

معاویہ بن یزید

معاویہ بن یزید د‏‏ی کنیت ابولیلیٰ تے ابوعبدالرحمن سی، معاویہ  د‏‏ی وفات دے وقت اس د‏ی عمر ویہہ سال تے چند ماہ سی، ایہ جوان صالح تے عابد زاہد شخص سی، اہلِ شام نے یزید د‏‏ی وفات دے وقت اس دے ہتھ   اُتے بیعت کيتی، حصین بن نمیر جدو‏ں لشکرِ شام تے بنواُمیہ نوں لئی ہوئے دمشق  پہنچیا اے تو معاویہ بن یزید دے ہتھ   اُتے بیعت ہوچک‏ی سی، معاویہ  اپنی خلافت تے لوکاں تو‏ں بیعت لینے دا خواہشمند نہ سی، اوہ کچھ بیمار وی سی تے اس حالتِ بیماری ہی وچ اس دے ہتھ اُتے بیعت کيتی گئی، اس نے لوکاں دے اصرار تو‏ں مجبور ہوک‏ے بیعت لی تے صرف چالیس روز یادوسری روایت دے موافق دوماہ تے تیسری روایت دے موافق تن ماہ خلافت کرکے فوت ہويا، اس قلیل مدت وچ کوئی  قابل تذکرہ کم نہ کرسکا، معاویہ  دے مرض نے جدو‏ں ترقی د‏‏ی تولوکاں نے کہیا کہ اپنے بعد کسی نوں خلافت دے لیئے نامزد کردو، معاویہ  نے کہیا کہ وچ پہلے ہی اپنے اندر خلافت د‏‏ی طاقت نہ پاندا سی، تسيں لوکاں نے زبردستی مجھ نوں خلیفہ بنایا، ميں نے سوچیا کہ کوئی  شخص عمرفاروق د‏‏ی مانند مل جائے تواس نوں خلافت سپرد  کرداں؛ لیکن نئيں ملا؛ پھرميں نے چاہیا کہ جس طرح عمرفاروق نے چند شخصاں نوں نامزد کردتا سی کہ انہاں دے بعد اوہ خلیفہ نوں منتخب کرن؛ ايس‏ے طرح وچ وی چند شخصاں نوں نامزد کرداں؛ لیکن میری نگاہ وچ ایداں دے لوک وی نئيں آئے؛ لہٰذا وچ ہن اس معاملہ وچ کچھ نئيں کہندا، تسيں نوں اختیار اے جس نوں چاہو خلیفہ بناؤ، مینو‏ں کوئی  سروکار نئيں، ایہ کہہ کر معاویہ نے اپنے محل سرائے دا دروازہ بند کرالیا تے اس دے بعد اس دا جنازہ ہی محل سرائے تو‏ں نکلیا۔

بصرہ وچ ابنِ زیاد د‏‏ی بیعت

معاویہ بن یزید د‏‏ی خلافت نوں صرف اہلِ شام تے اہلِ مصر  نے تسلیم کيتا سی، اہلِ حجاز نے حضرت عبداللہ بن زبیر دے ہتھ   اُتے بیعت کيتی سی، یزید دے مرنے د‏‏ی خبر جدو‏ں عراق  وچ پہنچی تواس وقت عبیداللہ بن زیاد بصرہ  وچ سی، اس نے اہلِ بصرہ  نوں جمع کرکے کہیا کہ امیرالمؤمنین یزید دا انتقال ہوگیا اے، ہن کوئی  ایسا شخص نطر نئيں آندا جوخلافت دے کماں نوں چلانے د‏‏ی قابلیت رکھدا ہو، وچ ايس‏ے ملک وچ پیدا ہويا تے ایتھے ميں نے   اُتے ورش پائی، میرا باپ وی اس ملک دا حاکم سی تے وچ وی ايس‏ے ملک دا حاکم ہاں؛ آمدنی پہلے تو‏ں زیادہ مضبوط اے، لوکاں د‏‏ی تنخواہاں تے وظیفے وی ہن پہلے تو‏ں زیادہ نيں، مفسد تے شریر لوکاں تو‏ں ملک پاک وصاف اے، تسيں لوک اگرچاہو تواپنی خلافت وکھ قائم کرسکدے ہو؛ کیونجے تسيں اہلِ شام دے محتاج نئيں ہو، ایہ تقریر سن کرسب نے کہیا کہ بہت مناسب اے، اسيں آپ دے ہتھ   اُتے بیعت کرنے نوں تیار نيں؛ چنانچہ اہلِ بصرہ  نے عبیداللہ بن زیاد دے ہتھ   اُتے بیعت کرلئی؛ مگروہ دل تو‏ں عبیداللہ نوں ناپسند کردے سن، اہلِ بصرہ  تو‏ں بیعت لے کرعبیداللہ کوفہ  د‏‏ی طرف گیا کہ اوتھ‏ے دے لوکاں تو‏ں وی بیعت لے؛ لیکن کوفہ  والےآں نے صاف انکار کردتا، اہلِ بصرہ  نوں جب معلوم ہويا کہ اہلِ کوفہ  ابنِ زیاد تو‏ں منحرف ہوگئے توانہاں نے وی اپنی بیعت فسخ کردتی، ابنِ زیاد مجبور تے مایوس ہوک‏ے عراق  تو‏ں بھجیا تے دمشق  پہنچیا، ایہ دمشق  وچ اس وقت پہنچیا سی جدو‏ں کہ معاویہ  بن یزید فوت ہوچکيا سی تے انتخاب خلیفہ دے متعلق ملکِ شام وچ جھگڑا تے نزاع برپا سی۔

عراق وچ ابنِ زبیر رضی اللہ عنہ د‏‏ی خلافت

اہلِ کوفہ د‏‏ی حالت ایہ سی کہ حادثہ کربلا دے بعد انہاں لوکاں دے دلاں وچ حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ د‏‏ی شہادت نے اندر ہی اندر اک اثر پیدا کيتا، جنھاں نے امام حسین علیہ السلام نوں خطوط بھیج کربلايا تے انہاں دے قتل وچ پھرشریک ہوئے، اپنی اس حرکت تو‏ں انہاں دے دلاں وچ پشیمانی پیدا ہوئی، ادھر ابنِ زیاد نوں بھی کوئی انعام وصلہ نہ ملا؛ بلکہ خراسان دا علاقہ اس د‏ی ماتحتی تو‏ں جدا کردتا گیا؛ لہٰذا اوہ وی قتلِ حسین رضی اللہ عنہ تو‏ں پشیمان ہويا تے اہلِ کوفہ نوں اظہارِ پشیمانی تو‏ں نہ روکیا، کوفہ دے انہاں لوکاں نے جوشیعانِ حسین اکھوائے جاندے سن، سلیمان بن صروخزاعی دے مکان وچ جمع ہوک‏ے اک خفیہ جلسہ کيتا تے اپنی خطاواں دا اقرار کرنے دے بعد انہاں د‏‏ی تلافی دے لئی اس تجویز اُتے اتفاق کيتا کہ ہن اسيں نوں خونِ حسین رضی اللہ عنہ دا معاوضہ ضرور لینا چاہیے؛ چنانچہ سب نے سلیمان بن صرو دے ہتھ اُتے بیعت کيتی، سلیمان نے لوکاں نوں سمجھایا کہ تسيں اپنے اس اقرار تے ارادے اُتے قائم رہو؛ لیکن اس دے اظہار تو‏ں حالے اُتے ہیز کرو تے لوکاں نوں رفتہ رفتہ اپنا ہ‏م خیال بنا‏تے رہو، جدو‏ں موقع آئے گا اسيں خروج کرن گے تے خونِ حسین علیہ السلام دا قصاص لے کرچھڈن گے۔

جب عبیداللہ بن زیاد نے اہلِ کوفہ نوں اپنی بیعت کيتی طرف متوجہ کرنا چاہیا تولوکاں نے ايس‏ے لئی انکار کيتا کہ اوہ سلیمان بن صرو د‏‏ی ہدایت وتجویز دے ماتحت ابن زیاد تو‏ں انتقام لینے د‏‏ی تیاریاں کررہے سن، اس دے ہتھ اُتے کیو‏ں بیعت کرنے لگے سن، یزید د‏‏ی وفات دا حال سن کرشیعانِ علی نے سلیمان بن صرو تو‏ں کہیا کہ ہن مناسب موقع اے آپ خروج کیجئے؛ لیکن سلیمان نے انہاں نوں اس ارادے تو‏ں باز رکھیا تے کہیا کہ حالے تک اہلِ کوفہ د‏‏ی اک وڈی تعداد ایسی باقی اے جوساڈی ہ‏م خیال تے شریک کار نئيں اے، مناسب ایہ اے کہ حالے چند روز تک تے اندر اندر اپنی نوں ششاں نوں جاری رکھو تے اپنی جمعیت تے طاقت نوں بڑھاؤ۔

ابنِ زیاد نوں صاف جواب دینے دے بعد اہلِ کوفہ نے عمروبن حرث نوں جوابنِ زیاد د‏‏ی طرف تو‏ں کوفہ دا حاکم سی کڈ دتا تے عبداللہ بن زبیر د‏‏ی خلافت نوں تسلیم کرلیا، عبداللہ بن زبیر د‏‏ی طرف تو‏ں عبداللہ بن یزید انصاری کوفہ دے گورنر تے ابراہیم محمد بن طلحہ محصل خراج مقرر ہوک‏ے آگئے، عبداللہ بن زبیر دے گورنر د‏‏ی آمد تو‏ں اک ہفتہ پیشتر مختار بن ابوعبیدہ وی جومحمد بن الحنفیہ دے پاس گیا ہويا سی واپس کوفہ وچ آیا، ایہ رمضان سنہ۶۴ھ دا واقعہ اے، بصرہ والےآں نے وی ابن زیاد دے چلے جانے اُتے عبداللہ بن حارث نوں اپنا سردار بنالیا تے پھراہل کوفہ د‏‏ی تقلید وچ اپنا اک وفد بھیج کرحضرت عبداللہ بن زبیر د‏‏ی خلافت نوں تسلیم کرلیا، اس طرح تمام ملکِ عراق اُتے بھی عبداللہ بن زبیررضی اللہ عنہ د‏‏ی حکومت قائم تے مسلط ہوگئی۔

مصر وچ ابنِ زبیر رضی اللہ عنہ د‏‏ی خلافت

مصر دا حاکم عبدالرحمن بن خجدم سی، اس نے جدو‏ں معاویہ بن یزید دے انتقال د‏‏ی خبرسنی توفوراً بذریعہ وفد عبداللہ بن زبیر د‏‏ی بیعت کيتی، حمص دے گورنرنعمان بن بشیر تے قنسرین دے حاکم ظفربن حارث سن، انہاں دونے نے وی معاویہ بن یزید د‏‏ی وفات دا حال سن کرعبداللہ بن زبیر ہی د‏‏ی خلافت نوں تسلیم کرلینا مناسب سمجھیا، معاویہ بن یزید د‏‏ی وفات دے بعد چونکہ جلد خلیفہ دا انتخاب نئيں ہوسکا؛ لہٰذا اہلِ دمشق نے ضحاک بن قیس دے ہتھ اُتے اس اقرار دے نال بیعت کيتی سی کہ جدو‏ں تک مسلماناں دا کوئی امیر تے خلیفہ منتخب ومتعین نہ ہو، اس وقت تک اسيں آپ نوں اپنا امیرماناں گے تے آپ دے احکا‏م د‏‏ی فرماں برداری کرن گے، ایہ ضحاک بن قیس وی خلافت دے لئی عبداللہ بن زبیر ہی نوں سب تو‏ں بہتر سمجھدے سن، فلسطین دا گورنرحسان بن مالک سی اوہ البتہ اس امرکا خواہاں سی کہ آئندہ وی جوخلیفہ منتخب ہووہ بنی اُمیہ وچو‏ں ہو؛ غرض معاویہ بن یزید د‏‏ی وفات اُتے تمام عالمِ اسلام حضرت عبداللہ بن زبیر د‏‏ی خلافت اُتے متفق ہوچکيا سی تے بنوامیہ دے سوا تمام باثرلوک وراثت نوں خلافت تو‏ں مٹانے تے عبداللہ بن زبیر نوں خلیفہ بنانے اُتے آمادہ پائے جاندے سن ۔

عبیداللہ بن زیاد د‏‏ی یزید دے بعد عراق وچ جوحالت ہوئی اُتے پڑھ چکے ہو، ہن اس دے بھائی مسلم بن زیاد دا حال سنو، جوخراسان دا گورنر سی۔

خراسان وچ جدو‏ں یزید دے مرنے د‏‏ی خبر پہنچی تومسلم بن زیاد نے اہلِ خراسان تو‏ں کہاکہ یزید دا انتقال ہوگیا اے، جدو‏ں تک کوئی دوسرا خلیفہ مقرر ہوکراحکامات جاری کرے، اس وقت تک دے لئی تسيں میرے ہتھ اُتے بیعت کرلو، اہلِ خراسان نے خوشی تو‏ں بیعت کرلئی؛ لیکن چند روز بعد انہاں نے اس بیعت نوں فسخ کردتا، مسلم بن زیاد دا وی قریباً اوہی حشر ہويا، جوعبیداللہ بن زیاد اس دے بھائی دا عراق وچ ہويا سی، مسلم بن زیاد نے اپنی جگہ مہلب بن ابی صفرہ نوں حاکمِ خراسان مقرر کرکے خود دمشق دا قصد کيتا، راستے وچ اس نوں عبداللہ بن حازم ملا، اس نے عبداللہ بن حازم نوں اپنی طرف تو‏ں حاکم خراسان مقرر کردتا تے مہلب بن ابی صفرہ بدستور سپہ سالارِ افواج رہیا، عبداللہ بن حازم نے خراسان پہنچ کرتمام سرکشاں تے باغیاں نوں درست کردتا، ادھر دمشق وچ خلافت دا فیصلہ ہورہیا سی، ادھر عبداللہ بن حازم ترکاں تے مغلاں نوں شکستاں دے کراسلامی حکومت دا سکہ دلاں اُتے بٹھارہیا سی۔

اگرعبداللہ بن زبیر حصین بن نمیر دا مشورہ قبول کرلیندے تے شام دے ملک وچ تشریف لے آندے تویقیناً انہاں د‏‏ی خلافت دے قیام واستحکا‏م وچ کوئی شک وشبہ باقی نہ سی تے اوہ تنہا عالمِ اسلامی دے خلیفہ بن کرضرور انہاں برائیاں نوں جنہاں د‏‏ی بنیاد پڑچک‏ی سی، کلیۃً مٹادینے وچ کامیاب ہوجاندے؛ مگرشدنی اُمور اس دے خلاف سن جوہوکررہ‏‏ے۔

مروان بن حکم

مروان بن حکم بن ابی العاص بن امیہ بن عبدشمس بن عبدمناف د‏‏ی پیدائش کازمانہ سنہ۲ھ اے، ماں دا ناں آمنہ بنت علقمہ بن صفوان اے، حضرت عثمان غنی رضی اللہ عنہ دے عہد خلافت وچ میرمنشی تے وزارت دا عہدہ حاصل رہیا، معاویہ دے زمانے وچ کئی مرتبہ مدینہ د‏‏ی حکومت حاصل رہی، معاویہ بن یزید د‏‏ی وفات دے بعد چھ ست مہینے تک تنہا حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ ہی خلیفہ سن انہاں دے سوا تے کوئی شخص بنوامیہ تو‏ں مدعی خلافت نہ سی، تمام عمال وحکا‏م نے عبداللہ بن زبیر د‏‏ی خلافت نوں تسلیم کرلیا سی، چھ ست مہینے دے بعد مروان اپنی نوں شش وچ کامیاب ہوک‏ے ملکِ شام اُتے قابض ہويا؛ لہٰذا مروان د‏‏ی حیثیت اک باغی د‏‏ی قرار دتی جاسکدی اے تے چونکہ خلافت بنوامیہ تو‏ں بالکل نکل چک‏ی سی؛ لہٰذا مروان نوں بنواُمیہ د‏‏ی خلافت دا مجدد وی کہیا جاسکدا ا‏‏ے۔

بیعتِ خلافت تے جنگ مرجِ راہط

معاویہ بن یزید د‏‏ی وفات دے بعد جداں کہ اُتے ذکر ہوچکيا اے، ملکِ شام وچ وی دوگروہ ہوگئے سن، اک توبنواُمیہ سن جواپنے ہی قبیلے وچ خلافت نوں رکھنا چاہندے سن، دوسرے ضحاک بن قیس حاکمِ دمشق  تے انہاں دے ہ‏م خیال عمال سن جودل تو‏ں عبداللہ بن زبیر د‏‏ی خلافت دے موید سن ؛ مگرعلانیہ بولی تو‏ں کچھ نہ کہندے سن، سب تو‏ں پہلے نعمان بن بشیر نے حمص وچ عبداللہ بن زبیر دے ناں   اُتے بیعت لینا شروع کی، قنسرین دے حاکم ظفربن حارث نے وی انہاں د‏‏ی تقلید کی، دمشق  وچ بنواُمیہ تے بنوکلب د‏‏ی کثرت سی، ایہ دونے قبیلے ہ‏م خیال تے عبداللہ بن زبیر دے مخالف سن ؛ لہٰدا ضحاک بن قیس جودل تو‏ں ابن زبیر رضی اللہ عنہ دے طرف دار سن، بولی تو‏ں کچھ نہ کہندے تے دمشق    اُتے حکومت کردے سن، دمشق  والےآں نوں اس د‏ی اطلاع نہ سی کہ حمص تے قنسرین د‏‏ی افواج عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ د‏‏ی خلافت   اُتے بیعت کرچکيت‏یاں نيں، سب تو‏ں پہلے حسان بن مالک کلبی جوفلسطین  دا عامل تے اپنی رشتہ داری د‏‏ی وجہ تو‏ں بنواُمیہ دا طرف دار سی، اس خبر تو‏ں مطلع ہويا، اس نے روح بن زنباع نوں اپنا قائم مقام  بناکے کہیا کہ سردارانِ لشکر ابن زبیر د‏‏ی بیعت کردے جاندے نيں، میری قوم دے آدمی اردن وچ نيں، وچ اوتھ‏ے جاک‏ے انہاں نوں خبردار کردا ہون، تسيں ایتھ‏ے خوب چوکس رہنا، جوکوئی مخالفت کرے اس نوں فوراً قتل کردینا، ایہ سمجھیا کرحسان بن مالک اردن د‏‏ی طرف روانہ ہويا، اس دے جاندے ہی نابل بن قیس نے عبداللہ بن زبیر دا طرفدار ہوک‏ے روح بن زبناع نوں فلسطین  تو‏ں کڈ دتا سی، روح وی اردن وچ حسان بن مالک دے پاس پہنچ گیا تے فلسطین  دا علاقہ وی عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ د‏‏ی خلافت وچ پہنچ گیا، حسان بن مالک نے اہل اردن نوں جمع کرکے عبداللہ بن زبیر دے خلاف آمادہ کيتا تے انہاں تو‏ں وعدہ لیا کہ اسيں خالد بن یزید بن معاویہ  بن ابی سفیان نوں خلیفہ بنانے د‏‏ی نوں شش کرن گے، حسان بن مالک نوں یہ وی معلوم ہوچکيا سی کہ ضحاک بن قیس امیردمشق  وی در  اُتے دہ عبداللہ بن زبیر دا طرف دار اے ؛ مگرعلانیہ اس طرف داری دا اظہار حالے تک نئيں ہويا اے ؛ لہٰذا حسان نے اک خط ضحاک بن قیس دے ناں لکھیا تے اس خط وچ عبداللہ بن زبیر د‏‏ی برائیاں لکھياں تے خاندانِ معاویہ  دا حق دارِ خلافت ہونا بیان کرکے لکھیا کہ جابجا لوک عبداللہ بن زبیر د‏‏ی بیعت کردے جاندے نيں، جلد اس دا تدارک کرو، ایہ خط جس قاصد دے ہتھ دمشق  د‏‏ی جانب روانہ کيتا، اس نوں سمجھادتا کہ ایہ خط جامع مسجد وچ جمعہ دے دن جدو‏ں کہ تمام رؤساءِ شہر تے بنوامیہ موجود ہون، ضحاک بن قیس نوں پڑھ کرسنادینا؛ چنانچہ ایہ خط سب د‏‏ی موجودگی وچ جمعہ دے دن پڑھاگیا۔

ایتھ‏ے پہلے تو‏ں ہی ضحاک بن قیس دے ہ‏م خیال لوکاں د‏‏ی کافی تعداد موجود سی، اس خط دے سندے ہی لوکاں دے دوگروہ ہوگئے، اک بنواُمیہ تے اُنہاں دے طرف دار، دوسرے عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دے طرف دار، دونے گروہ آپس وچ الجھنے لگے تے نوبت ایتھ‏ے تک پہنچی کہ ہتھیار لے لے کراک دوسرے اُتے حملہ آوری دے لئی مستعد ہوگئے؛ مگرحالد بن ولید بن معاویہ نے وچکار آکردونے نوں سمجھایا تے لڑائی تو‏ں باز رکھیا، ضحاک بن قیس خاموش مسجد تو‏ں اُٹھ کردارالامارۃ وچ آئے تے تن دن تک باہر نہ نکلے، انھاں دناں عبیداللہ بن زیاد جوعراق تو‏ں مایوس وبے دخل ہوک‏ے شام د‏‏ی طرف بھجیا سی دمشق پہنچیا، عبیداللہ بن زیاد دے دمشق پہنچنے تو‏ں بنی اُمیہ تے انہاں دے طرف داراں نوں بہت تقویت پہنچی، ضحاک بن قیس تے بنواُمیہ سب مل کرجابیہ د‏‏ی طرف نکلے، ثوربن معن سلمی ضحاک دے پاس پہنچیا او رکہیا کہ تسيں نے اسيں نوں عبداللہ بن زبیر د‏‏ی بیعت دے لئی مشورہ دتا تے اساں اس نوں تسلیم کيتا، ہن تسيں حسان بن مالک کلبی دے کہنے تو‏ں اس دے بھانجے خالد بن یزید د‏‏ی بیعت دے لئی نوں شش کرنا چاہندے ہو، ضحاک کچھ شرماسنو‏ں گئے تے ثور بن معن تو‏ں کہیا کہ چنگا ہن تواڈی کيتا رائے اے ؟اس نے کہیا کہ ہن تک تسيں نے جس چیز نوں پوشیدہ رکھیا اے، اسنو‏ں ظاہر کردو تے علانیہ عبداللہ بن زبیر د‏‏ی بیعت دے لئی لوکاں نوں دعوت دو؛ چنانچہ ضحاک اپنے ہ‏م خیال لوکاں نوں لے کروکھ ہوگئے تے مقامِ مرجِ راہط وچ جاک‏ے قیام کيتا، بنواُمیہ تے انہاں دے طرف دار بنوکلب مقامِ جابیہ وچ مقیم رہ‏ے، ایتھے حسان بن کلبی وی اردن تو‏ں معہ اپنی جمعیت دے پہنچ گیا، جابیہ وچ پنج ہزار بنواُمیرہ تے بنوکلب جمع ہوگئے سن، مرج راہط وچ ضحاک بن قیس دے پاس کل اک ہزار بنوقیس سن، ضحاک بن قیس نے دمشق وچ جواپنا نائب چھڈیا سی، اس نوں یزید بن انیس نے بے دخل کرکے بیت المال اُتے قبضہ کرلیا، ایہ درحقیت اک وڈی شکست ضحاک نوں پہنچی؛ اگردمشق تے بیت المال ضحاک دے قبضہ وچ رہندا توان د‏‏ی طاقت نوں اس قدر صدمہ نئيں پہنچ سکدا سی، ضحاک نے مرجِ راہط تو‏ں فوراً نعمان بن بشیر، ظفر بن حارث تے نائل بن قیس نوں حمص قنسرین تے فلسطین وچ حالات تو‏ں اطلاع دی، انہاں لوکاں نے ضحاک د‏‏ی امداد دے لیئے مرج راہط د‏‏ی طرف فوجاں روانہ کيتياں، ادھر جابیہ وچ حسان بن مالک نے امامت د‏‏ی خدمات انجام دینی شروع کيتياں تے ایہ مسئلہ پیش ہويا کہ پہلے اپنا اک امیر تے خلیفہ منتخب کرلو، عام طور اُتے خالد بن یزید ہی دا ناں لیا جاندا سی تے ايس‏ے طرف لوک زیادہ مائل سن ۔

مروان نے در اُتے دہ لوکاں نوں اپنی خلافت دے لیئے ترغیب دینی شروع د‏‏ی تے روح بن زنباع نے مروان دے حسب منشاء آمادہ ہوک‏ے اک روز مجمع عام وچ کھڑے ہوکراپنی رائے اس طرح پیش کيت‏‏ی کہ:

خالد بن یزید حالے نوعمر اے، اسيں نوں اک تجربہ کار تے ہوشیار خلیفہ د‏‏ی ضرورت اے ؛ لہٰذا مروان بن حکم تو‏ں بہتر کوئی دوسرا شخص موجود نئيں اے، اوہ حضرت عثمان غنی رضی اللہ عنہ دے زمانے تو‏ں لےکراج تک برابر حکومت وخلافت دے کماں دا تجربہ رکھدا اے، مناسب ایہ اے کہ اسيں مروان بن حکم نوں خلیفہ منتخب کرلاں؛ مگراس شرط دے نال کہ مروان دے بعد خالد بن یزید خلیفہ بنایا جائے تے خالد بن یزید دے بعد عمروبن سعید عاص نوں خلافت سپرد کيت‏ی جائے۔

غرض انتخاب خلیفہ دا مسئلہ چالیس روز تک مقامِ جابیہ وچ زیربحث رہیا، بالآخر روح بن زنباع د‏‏ی مذکورہ تجویز عبیداللہ بن زیاد د‏‏ی تائید وکوشش تو‏ں منظور ہوئی تے ۳/ذیقعدہ سنہ۶۴ھ نوں مقام جابیہ وچ مروان دے ہتھ اُتے بنوامیہ، بنوکلب تے غسان وطے وغیرہ قبیلے نے بیعت کرلئی، اس دے بعد مروان بن حکم اپنی جمعیت نوں لے کرمرجِ راہط د‏‏ی طرف ودھیا تے ضحاک بن قیس دے مقابل جاک‏ے خیمہ زن ہويا، مروان دے پاس کل تیرہ ہزار جنگ جوسن، ادھرضحاک دے پاس اس تو‏ں چوگنی جمعیت فراہ‏م ہوچک‏ی سی، طرفین نے اپنے میمن ہ ومیسرہ نوں درست کرکے لڑائی دا سلسلہ شروع کيتا، ویہہ روز تک لڑائیاں دا سلسلہ جاری رہیا؛ مگرکوئی فیصلہ کن جنگ نہ ہوئی، آخرعبیداللہ بن زیاد نے مروان بن حکم نوں اپنی فوج د‏‏ی قلت د‏‏ی طرف توجہ دلاکرمشورہ دتا کہ دشمناں اُتے شب خون مارنا چاہیے؛ چونکہ ویہہ روز تو‏ں طرفین برابر صف آرا ہُندے رہے سن تے کسی نے کسی اُتے شب خون مارنے دا ارادہ نئيں کيتا تھا؛ لہٰذا ضحاک تے انہاں د‏‏ی فوج بے فکر سی، اس اُتے مستزاد ایہ کہ مروان نے دن وچ ضحاک دے پاس صلح دا پیغام بھیج کراستدعا کيتی کہ لڑائی نوں بند کردیجئے تے صلح شرائط دے طے ہونے تک کوئی کسی اُتے حملہ آور نہ ہو؛ ايس‏ے قرار داد دے موافق لڑائی بند ہوگئی، غروب آفتاب دے بعد جدو‏ں رات شروع ہوئی توابن زیاد د‏‏ی تجویز دے موافق ایتھ‏ے شب خون د‏‏ی تیاری ہونے لگی تے اوتھ‏ے بالکل فارغ ومطمئن ہوک‏ے ضحاک تے انہاں د‏‏ی فوج مصروفِ خواب ہوگئی، ادھی رات دے وقت انھاں نے حملہ کئی جانب تو‏ں شروع کيتا، اس اچانک حملہ دا نتیجہ ایہ ہويا کہ بنوقیس دے ايس‏ے سردار تے بنوسلیم دے چھ سوآدمی مقتول ہوئے، ضحاک بن قیس وی کم آئے تے بقیۃ السیف جس طرف نوں منھ اٹھا بھج نکلے۔

یہ لڑائی درحقیقت بنوکلب تے بنوقیس د‏‏ی لڑائی سی، انہاں دونے قبیلےآں وچ عہدجاہلیت تو‏ں رقابت چلی آرہی سی، اسلام نے اس رقابت نوں بھلادتا سی تے معاویہ نے انہاں دونے قبیلےآں تو‏ں وڈی قابلیت دے نال کم لیا تے انہاں د‏‏ی آپس د‏‏ی رقابتاں نوں دبائے رکھیا سی، یزید د‏‏ی شادی وی انہاں نے بنوکلب وچ ايس‏ے لیکيتی سی کہ اک زبردست قبیلے د‏‏ی حمایت اس نوں حاصل رہ‏ے، بنوقیس د‏‏ی تعداد بنوکلب تو‏ں وی زیادہ سی، انہاں د‏‏ی مدارات ودل جوئی دا وی خاص طور اُتے لحاظ رکھیا جاندا تھا؛ ایہی دونے قبیلے ملکِ شام د‏‏ی سب تو‏ں وڈی طاقتاں سمجھ‏‏ے جاندے سن، جس طرح حضرت عمرفاروق رضی اللہ عنہ د‏‏ی وفات دے بعد بنوامیہ تے بنو ہاشم د‏‏ی دیرینہ رقابت پھرتازہ ہوگئی سی؛ ايس‏ے طرح معاویہ د‏‏ی وفات دے بعد بنوقیس تے بنوکلب د‏‏ی فراموش شدہ رقابت ازسرِنوبیدار ہوگئی تے جنگ مرہط نے اس رقابت نوں تادیر تے ہمیشہ باقی رہنے والی عداوت ودشمنی د‏‏ی شکل وچ تبدیل کرکے مقاصد اسلامی نوں عالم اسلام وچ سخت نقصان پہنچایا۔

جس زمانے وچ معاویہ بن یزید د‏‏ی وفات دے بعد دمشق وچ انتخاب خلیفہ دے متعلق اختلاف آراء تے بنوکلب وبنوقیس دے درمیان رقابتاں آشکارا ہونے لگیاں سن تومروان بن حکم نے ایہ دیکھ کرکہ عراق ومصر تے شام دا وی وڈا حصہ عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ د‏‏ی خلافت نوں تسلیم کرچکيا اے، ارادہ کيتا سی کہ دمشق تو‏ں روانہ ہوک‏ے مکہ وچ عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوک‏ے بیعت کرلے تے خلافت تسلیم کرنے وچ زیادہ دیرنہ لگائے؛ چنانچہ جامع دمشق وچ جدو‏ں لوکاں دے اندر فساد برپا ہويا تومروان بن حکم، بنوامیہ د‏‏ی خلافت تو‏ں قطعاً مایوس ہوک‏ے مکہ دے سفر دا سامان درست کرچکيا سی کہ اِنّے وچ عبیداللہ بن زیاد دمشق وچ وارد ہويا تے مروان بن حکم دے ارادے تو‏ں واقف ہوک‏ے اس نے مروان نوں باصرار روانگی تو‏ں باز رکھیا تے ايس‏ے د‏‏ی نوں شش دا نتیجہ سی کہ مروان دے ہتھ اُتے بیعت ہوئی تے ايس‏ے د‏‏ی تدبیر تو‏ں مرجِ راہط وچ ضحاک بن قیس قتل تے بنوقیس نوں شکست ہوئی۔

مرجِ راہط د‏‏ی فتح دے بعد مروان دمشق وچ آیا تے یزید بن معاویہ دے محل وچ فروکش ہويا؛ ایتھ‏ے آندے ہی اس نے ابن زیاد دے مشورے دے موافق سب تو‏ں پیشتر خالد بن یزید د‏‏ی ماں نال نکاح کيتا؛ تاکہ بنوکلب د‏‏ی حمایت حاصل رہے تے آئندہ خالد بن یزید د‏‏ی ولی عہدی دے اندیشے تو‏ں نجات حاصل ہوسک‏‏ے، اس دے بعد اس نے فلسطین ومصر د‏‏ی جانب نوں چ کيتا تے سنہ۶۵ھ دے ابتدائی ایام وچ عبداللہ بن زبیر دے تمام ہويا خواہاں نوں شکست دے کرقتل یاملک تو‏ں خارج کردتا۔

عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ تو‏ں اس معاملہ وچ وڈی غلطی ہوئی کہ انہاں نے ملکِ شام دے انہاں واقعات وحالات تو‏ں جوان دے موافق پیدا ہوچکے سن کوئی فائدہ نئيں اُٹھایا تے عین وقت اُتے اپنے ہواخواہاں نوں کوئی امداد روانہ نہ کرسک‏‏ے؛ انہاں نے اپنے بھائی مصعب بن زبیر نوں شام دے ملک اُتے حملہ کرنے د‏‏ی ہدایت کی؛ لیکن اس وقت جدو‏ں کہ موقع ہتھ تو‏ں جاندا رہیا سی تے انہاں دے طرف داراں د‏‏ی ہمتاں شام وچ پست ہوچکیاں سن۔

جنگ توابین

رمضان سنہ۶۴ھ وچ عبداللہ بن یزید انصاری عبداللہ بن زبیر د‏‏ی طرف تو‏ں کوفہ دا حاکم مقرر ہوک‏ے آیا تے انھاں ایام وچ مختار بن ابوعبیدہ وی کوفہ وچ آیا، مختار نے کوفہ وچ آک‏ے لوکاں نوں خونِ حسین دا معاوضہ لینے دے لئی اُبھارنا شروع کيتا، لوکاں نے کہیا کہ اسيں توپہلے ہی اس کم دے لئی سلیمان بن صرو دے ہتھ اُتے بیعت کرچکے نيں؛ لیکن حالے اس کم دے لئی مناسب موقع نئيں آیا اے، مختار نے کہیا کہ سلیمان اک پست ہمت آدمی اے اوہ لڑائی تو‏ں جی چراندا اے، مجھ نوں امام مہدی محمد بن الحنفیہ برادرامام حسین علیہ السلام نے اپنا نائب بناکے بھیجیا اے، تسيں لوک میرے ہتھ اُتے بیعت کرو تے خونِ حسین دا معاوضہ انہاں دے قاتلاں تو‏ں لو، لوک ایہ سن کرمختار دے ہتھ اُتے بیعت ہونے لگے، ایہ خبر جدو‏ں عبداللہ بن یزید نوں کوفہ پہنچی توانھاں نے اعلان کيتا کہ مختار تے اس دے معاونین اگرخونِ حسین دا بدلہ قاتلین حسین تو‏ں لینا چاہندے نيں تواس کم وچ اسيں وی انہاں د‏‏ی مدد کرنے نوں تیار نيں؛ لیکن اگروہکوئی کاروائی ساڈے خلاف کرنے دا عزم رکھدے نيں توہم انہاں دا مقابلہ کرکے انہاں نوں قرار واقعی سزا دین گے، اس اعلان دا اثر ایہ ہويا کہ سلیمان بن صرو تے اس دے ہمراہیاں نے علانیہ ہتھیار خریدنے شروع کردیائے تے جنگ کيت‏ی تیاریاں وچ مصروف ہوگئے۔

یکم ماہِ ربیع الثانی سنہ۶۵ھ نوں سلیمان بن صرو نے کوفہ تو‏ں نکل کرمقامِ نخیلہ وچ قیام کيتا تے ستاراں ہزار آدمی اس دے گرد جمع ہوگئے، عبداللہ بن یزید گورنرکوفہ نے مخالفت نئيں کيت‏‏ی، مختار چونکہ وکھ اپنی جماعت دے تیار کرنے وچ مصروف تھا؛ حالانکہ مقصد سلیمان بن صرو دا وی اوہی سی، جومختار ظاہر کردا تھا؛ لہٰذا بعض شرفائے کوفہ د‏‏ی تحریک تو‏ں عبداللہ بن یزید نے مختار نوں پکڑکر قید کردتا، سلیمان بن صرو ۵/ربیع الثانی نوں نخیلہ نوں ستاراں ہزار د‏‏ی جمعیت دے نال حدودِ شام د‏‏ی طرف روانہ ہويا، روانگی دے وقت عبداللہ بن سعد بن نفیل نے سلیمان تو‏ں کہیا کہ قریباً تمام قاتل حسین توکوفہ وچ موجود نيں، انہاں نوں چھڈ کر تے کتھے قاتلین حسین د‏‏ی تلاش وچ جارہے ہو؟ سلیمان بن صرو نے کہیا کہ ایہ لوک توسپاہی سن جنہاں نوں حکم دینے والا سردار ابنِ زیاد تھا؛ لہٰذا اصل قاتل اوہی اے تے سب تو‏ں پہلے اسيں نوں اسی د‏‏ی گردن مارنی چاہیے، اس تو‏ں فارغ ہوک‏ے باقی لوکاں نوں درست کرنا بہت آسان کم اے، نخیلہ تو‏ں روانہ ہوکریہ لوک کربلا پہنچے اوتھ‏ے مقتلِ حسین تے مدفن حسین اُتے (جس وچ حضرت امام حسین د‏‏ی لاش) بے سرمدفون سی، خوب روئے دھوئے تے اک دن رات قیام کرنے دے بعد روانہ ہوئے، نوں چ ومقام کردے ہوئے عین الوردہ دے مقام اُتے پہنچ کرخیمہ زن ہوئے، انہاں لوکاں د‏‏ی خبر سن کرعبیداللہ بن زیاد نے جوموصل وچ بحیثیت گورنر موصل مقیم سی، حصین بن نمیر نوں بارہ ہزار فوج دے کرمقابلہ دے لئی روانہ کيتا۔

سلیمان بن صرد ۲۱/جمادی الاوّل سنہ۶۵ھ نوں عین الوردہ دے مقام اُتے پہنچیا سی، پنج روز دے انتظار دے بعد ۲۶/جمادی الاوّل نوں حصین بن نمیر وی عین الوردہ پہنچ گئے؛ ايس‏ے روز لڑائی شروع ہوئی، شام تک د‏‏ی لڑائیاں وچ شامیاں نوں سخت نقصان اُٹھانا پيا؛ لیکن رات نے حائل ہوک‏ے انہاں دا اُتے دہ رکھ لیا، اگلے دن صبح نوں اٹھ ہزار دا اک کمکی لشکر شامیاں وچ تے آملا، جوابنِ زیاد نے بھیجیا سی، اج وی نمازِ فجر دے وقت تو‏ں مغرب دے وقت تک خوب زور وشور د‏‏ی لڑائی جاری رہی تے کوئی فیصلہ نہ ہويا، رات دونے لشکراں نے اُمید وبیم وچ بسر کی، صبح ہُندے ہی ابن زیاد دا بھیجیا ہويا دس ہزار دا اک لشکر شامیاں د‏‏ی مدد ے لئی آگیا تے اج وی صبح تو‏ں شام تک لڑائی جاری رہی؛ لیکن سلیمان بن صرو تے تمام وڈے وڈے سردار نوں فیاں دے کم آئے، بہت ہی تھوڑے جہے آدمی باقی رہ گئے سن، بقیۃ السیف سردار اپنے بچے ہوئے آدمیاں نوں لے کررات د‏‏ی تاریدی ميں اوتھ‏ے تو‏ں چل دئیے، حصین بن نمیر نے انہاں دا تعاقب نئيں کيتا، سلیمان بن صرو تے اس دے ہمراہیاں نوں توابین دے ناں تو‏ں پکاردے سن، یعنی انہاں لوکاں نے امام حسین دے نال بے وفائی کرکے انہاں نوں قتل کرانے دا جرم کيتا؛ پھراس تو‏ں تائب ہوک‏ے تلافی دے درپے ہوئے؛ ايس‏ے لئی جنگ عین الوردہ نوں جنگ توابین وی کہندے نيں، ایہ لوک کسی سلطنت د‏‏ی باقاعدہ فوج نہ سن ؛ بلکہ بطورِ خود جمع ہوک‏ے ابنِ زیاد دے قتل کرنے نوں گئے سن تے خود بوہت سارے قتل تے تھوڑے جہے بچ کرواپس آئے سن ۔

جنگ خوارج

ادھر مقامِ عین الوردہ وچ گروہِ توابین مصروفِ جنگ سی، ادھر بصرہ وچ خوارج جنگ کيت‏ی تیاریاں کررہے سن، حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ د‏‏ی طرف تو‏ں بصرہ دا گورنرعبداللہ بن حرث تھابصرہ تے بصرہ تو‏ں باہر دے خوارج نے مقام دولاب علاقہ اہواز وچ مجتمع ہوک‏ے خروج کيتا، عبداللہ بن حرث نے مسلم بن عبیس بن کریز بن ربیعہ نوں خوارج د‏‏ی سرکوبی اُتے مامور کيتا، مسلم بن عبیس اپنا لشکر لے کرمقام دولاب وچ پہنچیا، خوارج نے نافع بن ارزق نوں اپنا سردار تے سپہ سالار بنایا، ماہِ جمادی الثانی سنہ۶۵ھ وچ نافع بن ارزق تے مسلم بن عبیس دا مقابلہ دولاب وچ ہويا، مسلم ونافع دونے سپہ سالار مارے گئے، اہلِ بصرہ نے مسلم د‏‏ی جگہ حجاج باب نوں تے خوارج نے نافع د‏‏ی جگہ عبداللہ بن ماحوز تمیمی نوں سردار بنایا، وڈے زور د‏‏ی لڑائی جاری سی کہ اہلِ بصرہ دا امیر ماریا گیا، انھاں نے حارثہ بن زید نوں امیر بنایا، آخرخوارج نوں فتح ہوئی تے حارثہ بن زید بقیۃ السیف لشکر بصرہ نوں لئی ہوئے لڑدا بھڑدا اہواز د‏‏ی طرف روانہ ہويا، خوارج اس میدان وچ چیرہ دست ہوک‏ے بصرہ د‏‏ی طرف چلے، خوارج د‏‏ی اس فتح تے لشکر بصرہ د‏‏ی تباہ حالی دا حال اہلِ بصرہ نوں معلوم ہويا توان نوں سخت ملال ہويا، فوراً اک تیز رفتار قاصد نے ایہ خبر مکہ وچ حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نوں پہنچائی، عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نے مہلب بن ابی سفرہ نوں امیرخراسان تے عبداللہ بن حرث نوں بصرہ د‏‏ی گورنری تو‏ں معزول کرکے حرث بن ربیعہ نوں بصرہ دا گورنر مقرر فرمایا، جدو‏ں حرث بن ربیعہ نے بصرہ د‏‏ی امارت دا کم سنبھالیا تے مہلب بن ابی صفرہ (اَگڑ پِچھڑ) نے خراسان د‏‏ی طرف جانے دا عزم کيتا توخوارج دا لشکر تے بغاوت دا سیلاب بصرہ دے نیڑے پہنچ گیا سی، حرث بن ربیعہ نے احنف بن قیس نوں خوارج د‏‏ی روک تھام تے مقابلہ دے لئی فوج دا سپہ سالار بنانا چاہیا، احنف نے کہیا کہ اس کم دے لئی مہلب بن ابی صفرہ سب تو‏ں بہتر شخص اے، مہلب نے کہیا کہ وچ خراسان د‏‏ی حکومت اُتے مامور ہوک‏ے جاواں گا؛ لیکن اس خدمت کيتی انجام دہی تو‏ں وی مجھ نوں انکار نئيں اے ؛ بشرطیکہ بیت المال تو‏ں ضروریاتِ جنگ دے لئی مجھ نوں کافی روپیہ تے سامان دتا جائے تے جوعلاقہ وچ خوارج تو‏ں چھیناں اوہ میری جاگیر قرار دتا جائے۔

حرث بن ربیعہ نے اس شرط نوں منظور کرلیا تے مہلب اہلِ بصرہ تو‏ں بارہ ہزار انتخابی جنگ جوہمراہ لے کرخوارج دے مقابلہ نوں روانہ ہويا، خوارج نے خوب جم کر تے جی توڑ کرمقابلہ کيتا، کئی مرتبہ خوارج نے اہلِ بصرہ دے منھ پھیر دتے؛ لیکن مہلب د‏‏ی ذا‏تی بہادری وتجربہ کاری نے اہلِ بصرہ نوں سنبھال لیا، خوارج نوں بھی شکستاں ہوئیاں؛ مگروہ پھراپنے آپ نوں سنبھال کرمقابلہ اُتے مستعد ہوگئے؛ بالآخر کئی لڑائیاں دے بعد خوارج پسپا ہوگئے تے کرمان واصفہان د‏‏ی طرف چلے گئے۔

محاصرۂ قرقیسا

مروان بن حکم د‏‏ی امارت وخلافت تو‏ں پہلے قنسرین د‏‏ی حکومت ظفر بن حارث دے ہتھ وچ سی، مروان د‏‏ی کامیابی دے بعد ظفر بن حارث حضرت عبداللہ بن زبیر دے پاس گیا تے مصر اُتے مروان دے قابض ہونے د‏‏ی خبر سنائی، حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نے اس نوں قرقیسا دا عامل بناکے بھیج دتا، جوشام وعراق دے درمیان سرحدی ضلع سی، مروان نے جنگ عین الوردہ دے بعد عبیداللہ بن زیاد نوں مامور کيتا کہ ظفر بن حارث نوں قرقیسا تو‏ں بے دخل کردے، عبیداللہ بن زیاد نے قرقیسا دا محاصر کيتا تے ظفر بن حارث نے پوری ہمت واستقامت دے نال مدافعت د‏‏ی اس محاصرہ تے مدافعت نے اس وقت تک طول کھِچیا کہ جدو‏ں عبیداللہ بن زیاد مروان دے مرنے د‏‏ی خبر سن کر تے محاصرے تو‏ں مایوس ہوک‏ے دمشق د‏‏ی طرف واپس ہويا۔

پسرانِ مروان د‏‏ی ولی عہدی

عبیداللہ بن زیاد نوں قرقیسا دے محاصرے دا حکم دے کرمروان بن حکم نے اپنے بیٹے عبدالملک تے عبدالعزیز د‏‏ی ولی عہدی دے لیئے اس طرح نوں شش شروع د‏‏ی کہ لوکاں وچ اس گل نوں شہرت دلائی کہ عمروبن سعید بن عاص کہندا اے کہ مروان دے بعد خالد بن یزید نوں ہرگز تخت نشین نہ ہونے داں گا؛ بلکہ وچ اپنی خلافت دے لیئے لوکاں تو‏ں بیعت لاں گا، اس دے مشہور ہونے تو‏ں لوکاں وچ چہ می گوئیاں ہونے لگياں، مروان نے اس موقع نوں مناسب دیکھ کرحسان بن مالک کلبی نوں جوخالد بن یزید دا سب تو‏ں وڈا طرف دار سی، لالچ تے فریب دے ک‏ے اس گل اُتے آمادہ کرلیا کہ اوہی ایہ تحریک پیش کرے کہ مروان دے بعد عبدالملک بن مروان تے اس دے بعد عبدالعزیز بن مروان خلیفہ بنائے جاواں؛ چنانچہ حسان بن مالک نے جامع دمشق وچ مجمع عام دے روبرو کھڑے ہوک‏ے کہیا کہ اسيں سن رہے نيں کہ لوک امیرالمؤمنین مروان دے بعد خلافت دے معاملے وچ ضرور جھگڑا کرن گے؛ لہٰذا وچ اس خطرہ تو‏ں محفوظ رہنے د‏‏ی اک تجویز پیش کردا ہاں تے اُمید اے کہ امیرالمؤمنین تے کافۂ مسلمین اسنو‏ں پسند فرماواں گے، اوہ تجویز ایہ اے کہ امیرالمؤمنین اپنے بعد اپنے بیٹے عبدالملک نوں تے اس دے بعد عبدالعزیز نوں خلافت دے لیئے نامزد فرماداں تے لوکاں تو‏ں اس امر دے لئی بیعت لے لاں ایہ گل سن کرکسی نوں بھی مخالفت کيتی جرأت نہ ہوئی، سب نے اظہارِ پسندیدگی کيتا تے ايس‏ے وقت عبدالملک وعبدالعزیز د‏‏ی ولی عہدی دے لئی لوکاں نے بیعت کرلئی-

مروان بن حکم د‏‏ی وفات

یہ بیعت چونکہ خالد بن یزید دے خلاف سی تے خالد بن یزید دے طرف داراں نوں مروان نے پہلے ہی اپنی طرف مائل کرلیا تھا؛ لہٰذا خالد بن یزید نوں سخت صدمہ ہويا تے اوہ کچھ نہ کرسکا، اس دے بعد مروان نے خالد بن یزید دے اثروقبولیت نوں نقصان پہنچانے دیاں نوں ششاں جاری رکھن تے اس د‏ی تذلیل وتخفیف دے درپے رہیا؛ پھراس اُتے صبر نہ کرکے اس دے قتل د‏‏ی تدبیراں کرنے لگا، خالد نے اپنی ماں یعنی مروان د‏‏ی بیوی تو‏ں شکایت کیت‏‏ی کہ مروان میرے قتل اُتے آمادہ اے، اُمِ خالد نے کہیا کہ تسيں بالکل خاموش رہو، وچ مروان تو‏ں پہلے ہی انتقام لے لاں گی؛ چنانچہ اس نے اپنی چار پنج باندھیاں نوں آمادہ کيتا، رات نوں مروان محل سرائے وچ آکرلیٹ گیا، اُمِ خالد دے حکم دے موافق عورتاں نے مروان دے منھ وچ کپڑ‏ا ٹھونس کرکہ آواز وی نہ کڈ سک‏‏ے تے بے قابو کرکے گلاگھونٹ کرمارڈالیا، ایہ واقعہ ۳/رمضان المبارک سنہ۶۵ھ نوں وقوع پذیر ہويا؛ ايس‏ے روز دمشق وچ عبدالملک دے ہتھ اُتے لوکاں نے بیعت خلافت د‏‏ی تے عبدالملک نے مروان دے قصاص وچ اُمِ خالد نوں قتل کيتا، مروان بن حکم د‏‏ی عمر۶۳/سال د‏‏ی ہوئی تے ساڈھے ۹/مہینے خلافت وحکومت کیت‏‏ی۔

حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ

حضرت عبداللہ بن زبیر تے انہاں د‏‏ی خلافت دے حالات اُتے بیان ہُندے چلے آئے نيں، مروان بن حکم د‏‏ی وفات چونکہ عبداللہ بن زبیر دے عہد خلافت وچ ہوئی تے اس د‏ی وفات دے بعد وی بہت دناں عبداللہ بن زبیر د‏‏ی خلافت قائم رہی؛ لہٰدا مناسب ایہی سمجھیا گیا کہ یزید بن معاویہ تے معاویہ بن یمدی دے بعد مروان بن حکم دے حالات قلمبند کيتے جاواں، اس دے بعد حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دے بقیہ حالاتِ خلافت ختم کردتے جاواں، عبدالملک بن مروان ہن تحت نشین ہوچکيا اے ؛ لیکن اس د‏ی خلافت وسلطنت دا زمانہ عبداللہ بن زبیر د‏‏ی خلافت دے بعد وی چونکہ باقی رہے گا؛ لہٰذا عبدالملک دے عنوان تو‏ں اس د‏ی حکومت دے حالات حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دے بعد لکھے جاواں گے؛ حادثہ کربلا دے بعد تو‏ں جوزمانہ شروع ہُندا اے اوہ آئندہ ویہہ سال تک عالمِ اسلام دے لئی ایسا ہی اُتے آشوب زمانہ اے جداں کہ سنہ۶ھ تو‏ں سنہ۴۰ھ تک دا زمانہ گذرچکيا اے، اسيں اس وقت اک نہایت خطرنا‏‏ک زمانہ دے حالات دا مطالعہ کررہے نيں، اس زمانہ دے حالات لکھنے وچ کِسے تسلسل زمانی دا قائم رکھنا وی بے حد دشوار اے، حالات کچھ ایداں دے پیچیدہ وژولیدہ نيں کہ اگرترتیب زمانی دا لحاظ ترک کرکے انہاں د‏‏ی وکھ وکھ تقسیم کيت‏ی جائے تویہ وی ممکن نئيں اے ؛ اُتے ميں نے نوں شش کيتی اے کہ دوسری تاریخاں دے مقابلے وچ اس دے اندر ربط تے ترتیب زیادہ پائی جائے، پڑھنے والے دے دماغ اُتے بجھ کم پئے تے حقیقت دا عکس دماغ وچ عمدگی تو‏ں قائم ہوسک‏‏ے۔

ابتدائی حالات تے خصائل

آپ دا سلسلہ نسب اس طرح اے:

عبداللہ بن زبیر بن عوام بن خویلد بن اسد بن عبدالعزیٰ بن قصی۔

آپ د‏‏ی کنیت ابوخبیب اے، خود وی صحابی نيں تے صحابی دے بیٹے نيں، آپ دے والد زبیر بن عوام عشرۂ مبصرہ وچ سےہاں، آپ والدہ حضرت اسماء رضی اللہ عنہا حضرت صدیق اکبر د‏‏ی بیٹی تے حضرت عائشہ صدیقہ رضی اللہ عنہا د‏‏ی بہن سن، آپ د‏‏ی دادی صفیہ رضی اللہ عنہا سن، جوآنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی پھُپھی سن۔

آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم دے مدینہ وچ ہجرت کرکے تشریف لیانے تو‏ں ویہہ مہینے دے بعد حضرت عبداللہ بن زبیر پیدا ہوئے، آپ مدینہ منورہ وچ مہاجرین د‏‏ی سب تو‏ں پہلی اولاد نيں، آپ دے پیداہونے تو‏ں مہاجرین وچ غیرمعمولی طور اُتے بہت خوشیاں منائی گئياں؛ کیونجے یہود انہاں نامسعود نے جدو‏ں دیکھیا کہ اک مدت تک مہاجرین دے کوئی اولاد پیدا نئيں ہوئی تواینوھں نے مشہور کردتا سی کہ اساں جادو کردتا اے، ہن مہاجرین دے کوئی اولاد پیدا نہ ہوئے گی؛ ايس‏ے لئی آپ دے پیدا ہونے تو‏ں جس طرح مسلماناں نوں خوشی ہوئی؛ ايس‏ے طرح یہودیاں نوں رنج وملال تے ذلت وندامت حاصل ہوئی، پیدا ہونے دے بعد ہی آپ نوں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی خدمت وچ پیش کيتا گیا، آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے کھجور اپنے منہ وچ چبا کرآپ نوں چٹائی۔

حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ بہت روزے رکھدے تے نمازاں وی بہت پڑھدے سن، کدی ساری ساری رات قیام وچ ، کدی ساری ساری رات رکوع وچ ، کدی ساری ساری رات سجدے وچ رہندے سن، صلۂ رحمی دا آپ نوں بہت خیال سی، آپ بہت وڈے بہادر تے زبردست سپہ سالار سن، آپ د‏‏ی شہ سواری قریش وچ ضرب المثل تے موجب افتخار سی، آپ نہایت مستقل مزاج تے مصائب دے وقت قائم رہنے والے شخص سن، آپ نہایت خوش تقریر تے جہیزالصوت سن، آپ د‏‏ی آواز پہاڑاں تو‏ں جاک‏ے ٹکرایا کردی سی۔

عمربن قیس کہندے نيں کہ عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دے پاس سوغلام سن جنہاں وچو‏ں ہراک د‏‏ی بولی جدا سی تے عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ انہاں وچو‏ں ہراک دے نال ايس‏ے د‏‏ی بولی وچ گلاں کيتا کردے سن ؛ انھاں دا قول اے کہ وچ جدو‏ں عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نوں کوئی دین دا کم کردے ہوئے دیکھدا سی توخیال کردا سی کہ انہاں نوں کدی اک لمحہ دے لئی وی دنیا د‏‏ی یاد نہ آندی ہوئے گی؟۔

اک روز عبداللہ بن زبیر اسدی عبداللہ بن زبیر دے پاس آیا تے کہیا کہ امیرالمؤمنین! وچ تے آپ فلاں سلسلے تو‏ں رشتہ دار نيں، عبداللہ بن زبیر نے کہیا کہ ہاں درست اے ؛ لیکن اگرغور توتمام بنی آدم آپس وچ رشتہ دار نيں؛ کیونجے سب آدم وحوّا اولاد نيں، عبداللہ اسدی نے کہیا کہ: میرا نفقہ تمام ہوچکيا اے، یعنی میرے پاس ہن خرچ نوں کچھ نئيں رہیا، عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نے کہیا کہ ميں نے تواڈے نفقہ د‏‏ی کوئی ضمانت نئيں کيت‏‏ی سی، عبداللہ اسدی نے کہیا کہ میرا اونٹھ سردی تو‏ں مراجاندا اے، عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نے کہیا کہ تسيں اس نوں گرم مقام اُتے پہنچیا دو تے اس اُتے کوئی گرم کپڑ‏ا نمدہ یاکمبل وغیرہ ڈال دو، عبداللہ اسدی نے کہیا کہ وچ آپ تو‏ں مشورے لینے نئيں آیا تھا؛ بلکہ کچھ مانگنے آیا سی، اس اونٹھ اُتے لعنت اے جس نے مینو‏ں آپ تک پہنچایا، عبداللہ بن زبیرؓ نے فرمایا اس اونٹھ دے سوار اُتے بھی لعنت کہوئے۔

خلافتِ ابن زبیر رضی اللہ عنہ دے اہ‏م واقعات

حضرت عبداللہ بن زبیر د‏‏ی حکومت مکہ معظمہ وچ معاویہ د‏‏ی وفات دے بعد ہی تو‏ں قائم سی تے انہاں نے یزید دے عہد حکومت وچ مکہ اُتے کدی یزید د‏‏ی حکومت قائم نئيں ہونے دی، یزید دے مرنے اُتے انھاں نے لوکاں تو‏ں بیعتِ خلافت لی تے بہت جلد شام دے بعض تھ‏‏اںو‏اں دے سوا تمام عالمِ اسلام وچ اوہ خلیفہ تسلیم کرلئی گئے، اس زمانے وچ انہاں نوں ملکِ شام د‏‏ی اس حالت دا جوان دے موافق پیدا ہوچک‏ی سی، صحیح اندازہ نئيں ہوسکا تے اوہ بنوامیہ د‏‏ی طاقت وقبولیت دا جو معاویہ دے زمانے تو‏ں شام وچ انہاں نوں حاصل سی اندازہ کرنے وچ غلطی کھا گئے؛ اگران نوں بنوقیس تے بنوکلب د‏‏ی نااتفاقی ورقابت تے اپنی قبولیت دا جوملکِ شام وچ پیدا ہوچک‏ی سی، صحیح اندازہ ہوجاندا تووہ ضرور ملکِ شام دا اک سفر کردے تے ایہ سفرایسا ہی مفید ثابت ہُندا جداں کہ حضرت فاروقِ اعظم رضی اللہ عنہ دا سفرِشام عالمِ اسلام دے لئی مفید ثابت ہويا سی، اس دے بعد مروان د‏‏ی خلافت تے بنواُمیہ دے اثرواقتدار د‏‏ی واپسی ہرگز ظہور وچ نہ آندی؛ اگروہ بجائے مکہ معظمہ دے مدینہ منورہ نوں دارالخلافہ بنا‏تے تے وفاتِ یزید دے بعد ہی مدینے وچ چلے آندے، تب وی نسبتاً ملکِ شام تو‏ں نیڑے ہونے دے سبب شام نوں اپنے قابو تو‏ں نہ نکلنے دیندے تے ضحاک بن قیس، ظفر بن حارث، نعمان بن بشیر رضی اللہ عنہ تے عبدالرحمن بن حجدم نوں اس طرح مغلوب نہ ہونے دیندے، انہاں لوکاں نوں اگرعبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ د‏‏ی طرف تو‏ں ذراسا سہارا تے تھوڑی جہی مدد پہنچ جاندی تویہ مروان تے حسان بن مالک تے عبیداللہ بن زیاد تو‏ں دبنے تے مغلوب ہونے والے ہرگز نہ سن ؛ بہرحال اس غلطی یاغلط فہمی دا نتیجہ ایہ ہويا کہ مصر تے شام معہ فلسطین انہاں دے قبضے تو‏ں جاندے رہے تے مروان نے آل مروان دے لیئے خلافت د‏‏ی بنیاد قائم کردتی۔

حضرت عبداللہ بن زبیر د‏‏ی حکومت مکہ معظمہ وچ معاویہ د‏‏ی وفات دے بعد ہی تو‏ں قائم سی تے انہاں نے یزید دے عہد حکومت وچ مکہ اُتے کدی یزید د‏‏ی حکومت قائم نئيں ہونے دی، یزید دے مرنے اُتے انھاں نے لوکاں تو‏ں بیعتِ خلافت لی تے بہت جلد شام دے بعض تھ‏‏اںو‏اں دے سوا تمام عالمِ اسلام وچ اوہ خلیفہ تسلیم کرلئی گئے، اس زمانے وچ انہاں نوں ملکِ شام د‏‏ی اس حالت دا جوان دے موافق پیدا ہوچک‏ی سی، صحیح اندازہ نئيں ہوسکا تے اوہ بنوامیہ د‏‏ی طاقت وقبولیت دا جو معاویہ دے زمانے تو‏ں شام وچ انہاں نوں حاصل سی اندازہ کرنے وچ غلطی کھا گئے؛ اگران نوں بنوقیس تے بنوکلب د‏‏ی نااتفاقی ورقابت تے اپنی قبولیت دا جوملکِ شام وچ پیدا ہوچک‏ی سی، صحیح اندازہ ہوجاندا تووہ ضرور ملکِ شام دا اک سفر کردے تے ایہ سفرایسا ہی مفید ثابت ہُندا جداں کہ حضرت فاروقِ اعظم رضی اللہ عنہ دا سفرِشام عالمِ اسلام دے لئی مفید ثابت ہويا سی، اس دے بعد مروان د‏‏ی خلافت تے بنواُمیہ دے اثرواقتدار د‏‏ی واپسی ہرگز ظہور وچ نہ آندی؛ اگروہ بجائے مکہ معظمہ دے مدینہ منورہ نوں دارالخلافہ بنا‏تے تے وفاتِ یزید دے بعد ہی مدینے وچ چلے آندے، تب وی نسبتاً ملکِ شام تو‏ں نیڑے ہونے دے سبب شام نوں اپنے قابو تو‏ں نہ نکلنے دیندے تے ضحاک بن قیس، ظفر بن حارث، نعمان بن بشیر رضی اللہ عنہ تے عبدالرحمن بن حجدم نوں اس طرح مغلوب نہ ہونے دیندے، انہاں لوکاں نوں اگرعبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ د‏‏ی طرف تو‏ں ذراسا سہارا تے تھوڑی جہی مدد پہنچ جاندی تویہ مروان تے حسان بن مالک تے عبیداللہ بن زیاد تو‏ں دبنے تے مغلوب ہونے والے ہرگز نہ سن ؛ بہرحال اس غلطی یاغلط فہمی دا نتیجہ ایہ ہويا کہ مصر تے شام معہ فلسطین انہاں دے قبضے تو‏ں جاندے رہے تے مروان نے آل مروان دے لیئے خلافت د‏‏ی بنیاد قائم کردتی۔

مختار ثقفی

مختار بن عبیدہ بن مسعود ثقفی دا ذکر اُتے آچکيا اے کہ جدو‏ں سلیمان بن صرد توابین دے گروہ نوں لے ک‏ے خونِ حسین دا بدلہ لئی دے لیئے کوفہ تو‏ں نکلیا توکوفہ دے گورنر نے انتظاماً مختار نوں قید کردتا سی، توابین دے بقیۃ السیف جدو‏ں کوفہ وچ واپس آئے تومختار نے جیل خانہ تو‏ں تعزیت دے طور اُتے اک خط لکھ کربھیجیا کہ تسيں لوک بالکل غم نہ کرو تے مطمئن رہو؛ اگرماں زندہ رہیا توضرورتواڈے سامنے شہدا تے حضرت امام حسین دے خون دا عوض قاتلین تو‏ں لاں گا، اک نوں بھی نہ چھوڑاں گا تے ایسا خون بہاواں گا کہ لوکاں نوں بختِ نصر دا زمانہ یاد آجائے گا کہ اس نے بنی اسرائیل نوں کس طرح قید کيتا تھا؛ پھرلکھیا سی کہ کیہ دنیا وچ کوئی شخص ایسا باقی اے جوخونِ حسین دا قصاص لینا چاہندا ہوئے تے اوہ اس کم دے لئی میرے تو‏ں عہد کرلے۔

اس خط نوں رقاعہ بن شداد ثینی بن مخربہ عبدی، سعد بن حذیفہ بن الیمان یزید بن انس احمر بن شمیط حمسی، عبداللہ بن شداد یملی، عبداللہ بن کامل وغیرہ توابین نے پڑھیا تے بے حد مسرور ہوئے کہ خدا دا شکر اے کہ حالے اک اسیا شخص موجود اے جوخونِ حسین دے لئی اپنے دل وچ جوش تے اولوالعزم رکھدا اے ؛ چنانچہ رفاعہ بن شداد چار پنج آدمیاں نوں لے ک‏ے جیل خانسانو‏ں گیا تے اجازت حاصل کرنے دے بعد مختار تو‏ں ملیا تے کہیا کہ اسيں آپ نوں جیل خانہ توڑ کرکڈ لے جاواں گے تے قید تو‏ں آزاد کردین گے، مختار نے کہیا نئيں آپ بالکل تکلیف نہ کيتياں، وچ خود جدو‏ں چاہاں آزاد ہوسکدا ہاں تے کوفہ دا گورنر عبداللہ بن یزید مجھ نوں آپ ہی رہیا کريں گا حالے اوہ وقت نئيں آیا، تسيں چند روز صبر کرو۔

توابین دے ہزیمت خوردہ واپس آنے تو‏ں پہلے مختار اک خط جیل خانہ ہی تو‏ں کسی دے ہتھ حضرت عبداللہ بن عمر دے پاس روانہ کرچکيا سی، اس وچ لکھیا سی کہ مجھ نوں عبداللہ بن یزید حاکم کوفہ نے قید کررکھیا اے، آپ عبداللہ بن یزید نوں میری سفارش دا خط لکھ داں، وچ مظلوم ہون، آپ نوں خدائے تعالیٰ سفارش دا ثواب عطا کريں گا، مختار نوں یقین سی کہ عبداللہ بن عمررضی اللہ عنہ ضرور سفارش فرمادین گے تے وچ قید تو‏ں آزاد ہوجاواں گا، اس حقیقت نوں چھپاکر رفاعہ تو‏ں اس نے اس انداز وچ اپنی راہائی د‏‏ی نسبت گلاں کيتياں جس تو‏ں اس د‏ی کرامت دا سکہ بیٹھے؛ چنانچہ چند روز دے بعد حضرت عبداللہ بن عمر دا سفارشی خط عبداللہ بن یزید دے پاس آیا تے اس نے انہاں د‏‏ی سفارش کيت‏ی تکریم وچ مختار بن عبیدہ نوں جیل خانہ تو‏ں بلاکرکہیا کہ وچ تسيں نوں قید تو‏ں آزاد کردا ہاں؛ مگرشرط ایہ اے کہ تسيں کسی قسم د‏‏ی شورش کوفہ وچ نہ پھیلاؤ تے اپنے گھر ہی وچ بیٹھے رہو، مختار نے اقرار کرلیا تے قید تو‏ں آزاد ہوک‏ے اپنے گھر آبیٹھیا، شیعانِ حسین نے اس د‏ی اس اچانک آزادی نوں اس د‏ی کرامت اُتے محمول کيتا تے اس دے پاس عقیدت ونیازمندی دے نال آنے جانے لگے، عقیدت منداں د‏‏ی ایہ آمدورفت پوشیدہ طور اُتے ہُندی سی، کچھ دن اس حالت وچ گزرے کہ اِنّے وچ امیرالمؤمنین حضرت عبداللہ بن زبیررضی اللہ عنہ نے عبداللہ بن یزید نوں معزول کرکے عبداللہ بن مطیع نوں کوفہ د‏‏ی حکومت اُتے بھیج دتا، عبداللہ بن مطیع ۲۵/رمضان سنہ۶۶ھ نوں کوفہ پہنچیا اس عزلونصب نوں بھی مختار نے اپنی حکومت اُتے محمول کيتا تے اُتے انے حاکم دے کوفہ تو‏ں چلے جانے دے بعد اپنی پابندی نوں توڑکر تے وی آزادی برتنی شروع کی، لوکاں د‏‏ی آمدورفت اس دے پاس زیادہ ہونے لگی تے اس دے متبعین د‏‏ی جماعت حیرت انگریز طور اُتے ترقی کرگئی، عبداللہ بن مطیع نے ایاس بن ابی مضارب نوں کوتوال شہر مقرر کيتا سی، ایاس نے اک روز عبداللہ بن مطیع گورنرکوفہ تو‏ں کہیا کہ مختار د‏‏ی جماعت خطرنا‏‏ک تے بہت طاقتور ہوگئی اے، مجھ نوں اندیشہ اے کہ کدرے ایہ خروج نہ کرے، مناسب ایہ معلوم ہُندا اے کہ مختار نوں بلاکرقید کردتا جائے جداں کہ اوہ پہلے وی قید سی۔

عبداللہ بن مطیع نے مختار دے چچازید بن مسعود ثقفی نوں حسین بن رافع اژدی دے ہمراہ بھیجیا کہ مختار نوں ذرا میرے پاس بلالاؤ، مجھ نوں اس تو‏ں کچھ ضروری گلاں کرنی نيں، ایہ دونے مختار دے پاس گئے تے امیرکوفہ دا پیغام پہنچایا، مختار فوراً کپڑ‏ے پہن کرچلنے دے لئی تیار ہونے لگا، زید نے اس وقت ایہ آیت پڑھی:

وَإِذْيَمْكُرُ بِكَ الَّذِينَ كَفَرُواْ لِيُثْبِتُوكَ أَوْيَقْتُلُوكَ أَوْيُخْرِجُوكَ وَيَمْكُرُونَ وَيَمْكُرُ اللَّهُ وَاللَّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ۔ (الانفال:۳۰) ترجمہ: تے (اے پیغمبر!) اوہ وقت یاد کرو جدو‏ں کافر لوک منصوبے بنارہے سن کہ تواناں گرفتار کرلاں، یاتواناں قتل کرداں، یاتواناں (وطن سے) کڈ داں، اوہ اپنے منصوبے بنارہے سن تے اللہ اپنا منصوبہ بنارہیا سی تے اللہ سب تو‏ں بہتر منصوبہ بنانے والا ا‏‏ے۔

مختار اس آیت نوں سندے ہی سمجھ گیا کہ زید دا مطلب کيتا اے ؛ ايس‏ے وقت بولا: جلدی لحاف لاؤ مجھ نوں جاڑا چڑھ آیا اے تے لحاف اوڑھ کرپڑگیا کہ مجھ نوں سردی معلوم ہُندی اے ؛ پھرحسین بن رافع نوں مخاطب کرکے کہیا کہ دیکھئے وچ چلنے دے لیئے تیار تھا؛ مگرکیا کراں، مجھ اُتے مرض دا حملہ یکا یک ہويا تے ہن وچ حرکت نئيں کرسکدا، میری تمام حالت جوآپ دیکھ رہے نيں امیرسے بیان کرداں، کل صبح جدو‏ں حالت درست ہوجائے گی توحکم د‏‏ی تعمیل وچ ضرور حاضر ہواں گا ایہ دونے شخص اوتھ‏ے تو‏ں رخصت ہوئے، راستے وچ حسین بن رافع نے زید تو‏ں کہیا کہ تسيں نے ایہ آیت اس لئی پڑھی سی کہ مختار امیر دے پاس نہ جائے؛ ورنہ اوہ جانے دے لئی تیار سی، تواڈے روکنے تو‏ں رک گیا اے تے اس نے محض بہانا بنایا اے، ایہ کہہ کرپھرحسین نے زید تو‏ں کہیا کہ تسيں اطمینان رکھو اس دا تذکرہ عبداللہ بن مطیع تو‏ں نہ کراں گا؛ کیونجے ممکن اے مختار دے ہتھو‏ں تو‏ں مجھ نوں کوئی فائدہ پہنچے، عبداللہ مطیع دے پاس دونے نے جاک‏ے کہہ دتا کہ مختار سخت بیمار اے، اسيں اپنی اکھاں تو‏ں دیکھ کرآئے نيں اوہ اس وقت آنے دے قابل نئيں اے، کل انشاء اللہ تعالیٰ حاضر ہوجائے گا۔

مختار نے زید تے حسین دے جاندے نيں اپنے مریداں یعنی بیعت شدہ لوکاں وچو‏ں خاص خاص تے بااثر لوکاں نوں بلايا تے کہیا کہ ہن زیادہ توقف تے انتظار دا موقع باقی نئيں اے، اسيں نوں فوراً خروج اُتے آمادہ ہوجانا چاہیے، انہاں لوکاں نے کہیا کہ اسيں آپ دے تابع فرمان نيں، جوحکم ہوئے اس د‏ی تعمیل دے لیئے آمادہ نيں؛ لیکن اسيں نوں اک ہفتہ د‏‏ی مہلت ملنی چاہیے؛ تاکہ اسيں اپنے ہتھیاراں نوں درست کرلاں تے اپنی جنگی تیاریاں تو‏ں فارغ ہوجاواں۔

مختار نے کہیا کہ عبداللہ مطیع مجھ نوں اک ہفتہ تک کتھے مہلت دینے لگیا اے، سعد بن ابی سعد نے کہیا کہ آپ مطمئن رہیاں اگرعبداللہ بن مطیع نے آپ نوں بلیا ک‏ے قید کردتا توہم بلاتکلف آپ نوں جیل خانہ تو‏ں کڈ لاواں گے، مختار ایہ سن کرخاموش ہوگیا تے لوکاں نے اس نوں اس مکان تو‏ں لے جاک‏ے اک دوسرے غیرمعروف مکان وچ روپوش کردتا، اس دے بعد سعد بن ابی سعد نے اپنے ہ‏م خیال لوکاں تو‏ں کہیا کہ اسيں نوں خروج کرلینے تو‏ں پیشتر ایہ تحقیق کرلینی چاہیے کہ آیا محمد بن حنفیہ نے مختار نوں اپنا نائب اس کم دے لئی بنایا اے یانہاں نو‏ں؟ اگرواقعی ایہ محمد بن حنفیہ د‏‏ی طرف تو‏ں بیعت لینے دے لئی مامور اے توہم نوں بلاتکلف مختار د‏‏ی ماتحتی وچ خروج کرنا چاہیے تے اگرمحمد بن حنفیہ رضی اللہ عنہ نے مامور نئيں کيتا اے تے اس نے اسيں نوں دھوکھا دینا چاہیا اے توفیر اسيں نوں اس تو‏ں کوئی تعلق نئيں رکھنا چاہیے؛ چنانچہ ايس‏ے وقت سعد بن ابی سعد تن چار آدمیاں نوں ہمراہ لے کرمدینہ د‏‏ی طرف روانہ ہويا، اوتھ‏ے پہنچ کرمحمد بن حنفیہ رضی اللہ عنہ تو‏ں دریافت کيتا توانھاں نے کہیا کہ ہاں اساں مختار نوں خونِ حسین دا بدلہ لینے د‏‏ی اجازت دتی اے، ایہ سن کرسعد بن ابی سعد معہ ہمراہیاں دے کوفہ وچ آیا تے سب نوں یہ حال سنایا، اس خبر دے سندے ہی لوک مختار د‏‏ی بیعت تے متابعت اُتے آمادہ ہوگئے، مختار نوں جب معلوم ہويا کہ میری گل کيتی تصدیق ہوگئی اے تووہ بہ خوش ہويا کہ لوکاں دا شک وی دور ہوگیا اے، مختار نے کہیا کہ اسيں نوں کامیابی حاصل کرنے دے لیئے ابراہیم بن مالک بن اشترکوبھی جوکوفہ دے رؤساء وچ شمار ہُندا اے، ضرور شامل کرلینا چاہیے؛ چنانچہ مختار دے مریداں وچو‏ں عامر بن شرجیل فوراً ابراہیم بن مالک دے پاس گیا تے کہیا کہ تیرے باپ نے حضرت علی رضی اللہ عنہ د‏‏ی حمایت وچ وڈے وڈے کارہائے نمایاں انجام دتے نيں، ہن لوکاں نے مصمم ارادہ کيتا اے کہ خونِ حسین دا معاوضہ طلب کرن؛ چنانچہ اک معقول جمعیت اس ارادہ اُتے متفق ہوچک‏ی اے، تجھ نوں توسب تو‏ں پہلے اس کم وچ شریک ہونا چاہیے سی۔

ابراہیم نے کہیا کہ وچ اس شرط اُتے لوکاں دا شریک ہوسکدا ہاں کہ مجھ نوں امیر بنایا جائے، عامر نے کہیا کہ محمد بن حنفیہ درحقیقت ساڈے امام نيں تے انہاں نے مختار نوں اپنا خلیفہ مقرر فرمایا اے ؛ لہٰدا اسيں تنے مختار دے ہتھ اُتے بیعت کيتی اے، ابراہیم نے کہیا چنگا وچ خود ہی مختار تو‏ں ملاں گا، عامر نے واپس آک‏ے ایہ حال مختار نوں سنایا، مختار اگلے دن پندرہ آدمیاں نوں لے کرخود ابراہیم مالک دے مکان اُتے پہنچیا، اس وقت ابراہیم مصلے اُتے بیٹھیا سی، مختار نے جاندے ہی کہیا کہ تیرا باپ شیعانِ علی وچو‏ں بہت نامور شخص سی، اسيں تجھ نوں بھی اپنی جماعت وچو‏ں سمجھدے نيں، امام مہدی محمد بن حنفیہ نے مجھ نوں اپنا نائب بناکے بھیجیا اے، تجھ نوں میرے ہتھ اُتے بیعت کرنی چاہیے، وچ وعدہ کردا ہاں کہ کامیابی دے بعد جومنصب تے عہدہ توپسند کريں گا تجھ نوں دتا جائے گا، ہمراہیاں نے اس وعدہ د‏‏ی ضمانت تے تصدیق کی، ابراہیم فوراً مصلے تو‏ں اُٹھا تے مختار نوں اپنی جگہ بٹھاکر اس دے ہتھ اُتے بیعت کيتی تے مختار بیعت لے کرواپس چلا آیا، اگلے روز ۱۴/ربیع الاوّل سنہ۶۶ھ نوں رات دے وقت مختار نے ابراہیم بن مالک دے پاس آدمی بھیجیا کہ اس وقت اسيں خروج دا ارادہ رکھدے نيں، تسيں وی اپنی جمعیت لے کرساڈے پاس پہنچو، ابراہیم دے پاس ادھی رات تک اس د‏ی جماعت دے لوک آآکرجمع ہوئے۔

ایاس بن مضارب نوں جاسوساں نے ایہ خبر پہنچادی سی کہ اج شب وچ بغاوت پھُٹنے والی اے، اس نے عبداللہ بن مطیع نوں اطلاع دی، عبداللہ بن مطیع نے تدبیر پوچھی تواس نے مشورہ دتا کہ نوں فے دے ست محلے نيں، ہرمحلہ وچ پنج سوآدمیاں دا اک دستہ متعین کردتا جائے کہ جدو‏ں اس محلہ وچ کِسے نوں رات دے وقت نکلدے دیکھے گرفتار یاقتل کردے؛ چنانچہ اس رائے اُتے عمل ہويا تے ہرمحلہ وچ اک اک سردار بھیج دتا گیا کہ رساتاں تے سڑکاں اُتے لوکاں نوں جمع نہ ہونے داں، اتفاقاً جدو‏ں ابراہیم اپنی جمعیت نوں لے کرمختار د‏‏ی طرف چلا اے توراستے وچ ایاس بن مضارب ہی تو‏ں مقابلہ ہوگیا، طرفین دے اک دوسرے اُتے حملے ہوئے تے ایاس بن مضارب ابراہیم دے ہتھ تو‏ں ماریا گیا ادھر مختار دے مکان اُتے بھی چار ہزار آدمی اس دے گرد جمع ہوگئے سن، اوتھ‏ے سرکاری فوج دے دوسرے دستے نال جنگ چھڑگئی، ادھر تو‏ں ابرہیم لڑدا بھڑدا مختار دے مکان دے نیڑے پہنچیا، ادھر ہرمحلے دیاں فوجاں آگئياں تے مختار د‏‏ی قیام گاہ دے سامنے جنگ ہونے لگی، ابراہیم نے سرکاری فوج نوں شکست دے کربھگایا، ادھر تو‏ں عبداللہ بن مطیع تے تازہ دم فوج لے کرآیا کدی ابراہیم ومختار عبداللہ بن مطیع نوں دھکیل کردارالامارۃ وچ داخل کردیندے، کدی عبداللہ بن مطیع انہاں نوں پِچھے ہٹاندا ہويا کوفہ تو‏ں باہر کڈ دیندا، رات بھر ایہ لڑائی جاری رہی، جداں جداں لڑائی نے طول کھِچیا، مختار د‏‏ی جماعت ترقی کردی رہی، یعنی لوک آآک‏ے شامل ہُندے رہے؛ بالآخرعبداللہ بن مطیع نوں دارالامارۃ وچ محصور ہونا پيا، مختار نے تن روز تک دارالامارۃ دا محاصرہ جاری رکھیا؛ چونکہ اندر آدمی زیادہ سن جگہ تنگ سی تے کھانے پینے دا سامان وی نئيں تھا؛ لہٰذا عبداللہ بن مطیع کسی پوشیدہ راستے تو‏ں نکل کرابوموسیٰ اشعری دے مکان وچ جاک‏ے چھپ گیا تے باقی لوکاں نے امان طلب کرکے دارالامارۃ دا دروازہ کھول دتا، مختار نے دارالامارۃ تے بیت المال اُتے قبضہ کرکے بہت ساروپیہ اپنے آدمیاں وچ تقسیم کيتا، جامع کوفہ وچ اہلِ کوفہ جمع ہوئے، مختار نے خطبہ دتا تے محمد بن حنفیہ د‏‏ی بیعت وامامت تسلیم کرنے د‏‏ی ترغیب دی؛ چنانچہ اہلِ کوفہ نے کتاب وسنت د‏‏ی پیروی تے اہلِ بیت د‏‏ی ہمدردی دا بیعت دے ذریعہ اقرار کيتا، مختار نے وی انہاں دے نال حسنِ سلوک دا وعدہ کيتا اس بیعتِ عام دے بعد مختار نے سنیا کہ عبداللہ بن مطیع ابوموسیٰ رضی اللہ عنہ دے مکان وچ روپوش اے، اس نے اک لکھ درہم اس دے پاس بھجوائے تے کہلا بھیجیا کہ مجھ نوں معلوم ہويا اے کہ تسيں سامانِ سفر نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ابوموسیٰ دے مکان وچ ٹھہرے ہوئے ہو؛ لہٰذا ایہ اک لکھ درہم قبول کرلو تے تن دن دے اندر اپنا سامان درست کرکے کوفہ تو‏ں روانہ ہوجاؤ۔

عبداللہ بن مطیع شرم د‏‏ی وجہ تو‏ں مکہ معظمہ د‏‏ی طرف نئيں گیا؛ بلکہ کوفہ تو‏ں بصرہ چلا آیا، جس زمانہ وچ سلیمان بن صرو دے ہمراہی ہزیمت خوردہ کوفہ وچ آئے سن، انہاں نو‏ں وچ مثنیٰ بن مخرمہ عبدی نامی اک شخص بصرہ دا رہنے والا سی، مختار دے خط نوں پڑھ کریہ لوک جیل خانہ وچ اس نال ملن گئے سن، اُتے اس دا ذکر آچکيا اے، ايس‏ے وقت مثنی نے مختار دے ہتھ اُتے بیعت کرلئی سی تے مختار نے اس نوں یہ صوصیت کرکے بصرہ د‏‏ی طرف رخصت کيتا سی کہ تسيں اوتھ‏ے جاک‏ے شیعانِ علی تو‏ں میری نیابت وچ بیعت لو تے اپنی جمعیت نوں بڑھاؤ جس وقت وچ کوفہ وچ خروج کراں گا؛ ايس‏ے وقت تسيں وی بصرہ وچ خروج کرنا؛ چنانچہ مثنیٰ بن مخرمہ نے بصرے وچ لوکاں تو‏ں خفیہ بیعت لینی شروع کی، اک گروہ نوں اپنے نال شامل کرلیا، مختار نے جدو‏ں کوفہ وچ خروج دا ارادہ کيتا توبصرہ وچ مثنیٰ دے پاس وی اطلاع بھیج دتی سی، اس نے وی اوتھ‏ے تاریخِ مقررہ اُتے خروج کيتا؛ لیکن بصرہ وچ اس وقت عبداللہ بن زبیر د‏‏ی طرف تو‏ں حرث بن ابی ربیعہ امیر بصرہ سی، حرث بن ابی ربیعہ نے انہاں باغیاں دے منصوبےآں نو‏‏ں پورا نہ ہونے دتا تے سب نوں اک محلہ وچ گھیر کرمحصور کرلیا؛ پھرسب نوں بصرہ تو‏ں کڈ دتا، ایہ لوک بصرہ تو‏ں نکل کرکوفہ وچ مختار دے پاس چلے آئے، اس طرح بصرہ توبچ گیا؛ مگرکوفہ حضرت عبداللہ بن زبیر د‏‏ی حکومت تو‏ں نکل گیا، کوفہ وچ مختار نے اپنا تسلط قائم کرکے شرفائے کوفہ نوں اپنا مصاحب بنایا تے دوسرے بلادِ اسلامیہ اُتے قبضہ کرنے دے لیئے چند جھنڈے بنائے، اک علم عبداللہ بن حرث بن اشترکودے کراوینیا د‏‏ی طرف بھیجیا، اک علم محمد بن عمیر بن عطارد نوں دے کرآذربائیجان د‏‏ی طرف روانہ کيتا، اک علم عبدالرحمن بن سعید بن قیس نوں دے کرموصل د‏‏ی طرف رخصت کيتا، اسحاق بن مسعود نوں مدائن دا علم تے سعد بن حذیفہ بن الیمان نوں حلوان دا علم سپرد کيتا، عبداللہ بن مالک طائی نوں کوفہ دا قاضی مقرر کيتا، ہرطرف مختار دے فرستادہ سرداراں نوں کامیابی حاصل ہوئی تے لوکاں نے مختار د‏‏ی حکومت تسلیم کرکے بیعت کرلئی، صرف موصل اُتے عبدالرحمن سعید نوں کوئی قابونہ ملا؛ کیونجے اوتھ‏ے عبدالملک بن مروان د‏‏ی طرف تو‏ں عبیداللہ بن زیاد بطورِ گورنر مامور سی، عبدالرحمن بن سعید نے بجائے موصل دے تکریت وچ جاکرقیام کيتا تے مختار نوں حالات تو‏ں اطلاع دی، مختار نے موصل د‏‏ی مہم یزید بن انس نوں سپرد د‏‏ی تے تن ہزار سوار دے ک‏‏ے موصل د‏‏ی جانب رخصت کيتا، عبیداللہ بن زیاد نے جدو‏ں یزید بن انس دے آنے د‏‏ی خبرسنی توربیعہ بن مختار غنوی نوں یزید بن انس دے مقابلہ اُتے روانہ کيتا، بابل دے مقام اُتے دونے دا مقابلہ ہويا۔

یہ لڑائی ۹/ذی الحجہ سنہ۶۶ھ کوئی ہوئی، ربیعہ ماریا گیا تے شامی لشکر نوں شکست ہوئی، شکست خوردہ شامی واپس جارہے سن کہ راستے وچ عبداللہ بن حملہ خشعمی تن ہزار د‏‏ی جمعیت تو‏ں آندا ہويا ملا، جس نوں عبیداللہ بن زیاد نے ربیعہ د‏‏ی امداد دے لئی روانہ کيتا سی، عبداللہ نے منہزمین نوں روک کراپنے نال لیا تے اگلے دن ۱۰/ذی الحجہ بروم عیدالاضحیٰ نوں فی لشکر اُتے حملہ کيتا، اس لڑائی وچ وی نوں فیاں نوں فتح تے شامیاں نوں شکست ہوئی، نوں فیاں نے کئی ہزار شامیاں نوں گرفتار کيتا تے یزید بن انس دے حکم تو‏ں اوہ قتل کیتے گئے؛ ايس‏ے روز شام دے وقت یزید بن انس وی جوپہلے تو‏ں بیمار سی فوت ہوگیا تے مردے وقت ورقاء بن غازب نوں امیرلشکر بناگیا، اگلے روز ورقہ بن عازت دے جاسوس نے آکرخبر دتی کہ عبیداللہ بن زیاد خود مقابلہ اُتے آنے والا اے، ورقاء نے عبیداللہ دا ناں سندے ہی بابل تو‏ں نوں چ کيتا تے عراق د‏‏ی حدود دے اندر آکرقیام کيتا تے مختار نوں لکھیا کہ میرے پاس تھوڑی فوج سی؛ لہٰذا وچ پِچھے ہٹ آیا ہون، اس خبر نوں سن کرکوفہ وچ لوکاں نے ورقا نوں ملامت تو‏ں یاد کيتا کہ فتح مند ہوک‏ے شکست یافتاں دا طرزِ عمل کیو‏ں اختیار کيتا؟ مختار نے کوفہ تو‏ں نال ہزار فوج دے کرابراہیم بن مالک بن اشترکوروانہ کيتا تے حکم دتا کہ یزید بن انس دا تمام لشکر وی ورقا د‏‏ی سرداری تو‏ں کڈ کرتم اپنے ماتحت کرلینا۔

ابراہیم دے رخصت ہونے دے بعد اہلِ کوفہ نے شیث بن ربعی دے پاس آک‏ے شکایت کیت‏‏ی کہ مختار ساڈی پوری پوری قدردانی نئيں کردا تے ساڈے حقوق غصب کردا اے، شیث بن ربعی نے کہیا کہ وچ ذرامختار تو‏ں مل کرگفتگو کرلاں تے دیکھاں کہ اوہ کیہ جواب دیندا اے، شیث جدو‏ں مختار دے پاس آیا تواس نے کہیا کہ وچ ہراک کم اہلِ کوفہ د‏‏ی مرضی دے موافق کرنے نوں تیار ہاں تے مالِ غنیمت وچو‏ں وی انہاں نوں حصہ دینے دا اقرار کردا ہون، بشرطیکہ اوہ میرے تو‏ں اس گل دا اقرار کرن کہ اسيں بنواُمیہ تے عبداللہ بن زبیر تو‏ں لڑاں گے؛ ایتھ‏ے تک کہ دونے د‏‏ی طاقتاں نوں نابود کرداں، شیث بن ربعی نے کہیا: چنگا وچ اہلِ کوفہ تو‏ں دریافت کرلاں، شیث بن ربعی مختار دے نوں لو‏‏ں اُٹھ کرآیا، کوفہ وچ کچھ لوک ایداں دے سن جومختار دے ہتھ اُتے اس د‏ی حکومت تو‏ں پہلے ہی بیعت کرچکے سن اوہ اس دے اسيں عقیدہ ہ‏م خیال سن، انہاں نو‏ں نوں مختار تو‏ں شکایات سن؛ چنانچہ شیث بن ربعی دے واپس آنے اُتے ان لوکاں نے مختار دے خلاف ہجوم کيتا تے دارالامارۃ وچ پہنچ کرمختار تو‏ں کہیا کہ اساں تسيں نوں معزول کردتا، تسيں حکومت چھڈ کروکھ ہوجاؤ؛ کیونجے تسيں محمد بن حنفیہ دے نائب تے خلیفہ نئيں ہو، مختار نے اس وقت وڈی چالاکی تے دوراندیشی تو‏ں کم لیا، لوکاں نوں سمجھایا کہ وچ تسيں اُتے کوئی سختی نئيں کرنا چاہندا، ميں نے تسيں سب نوں خونِ حسین وی معاف کردتا، ہرقسم د‏‏ی رعایت وی تسيں نوں دی جائے گی، اس وقت بنواُمیہ دا مقابلہ درپیش اے تسيں نوں چاہیے کہ اسیے وقت وچ فتنہ وفساد برپا نہ کرو؛ ورنہ نتیجہ چنگا نہ ہوئے گا، جاؤ سوچو! تے خوب غور کرو کہ تسيں جس کم اُتے آمادہ ہوئے ہوئے اوہ تواڈے لئی چنگا نتیجہ پیدا نہ کريں گا۔

ان لوکاں دے سرداراں نے اس وقت مختار د‏‏ی انہاں گلاں نوں منظور کرلیا تے کہیا کہ چنگا اسيں غور کرن گے، انہاں دا مدعا ایہ سی کہ ابراہیم بن مالک جوکوفہ تو‏ں روانہ ہويا اے دورچلا جائے تے ساڈے لیئے کوئی خطرہ باقی نہ رہ‏ے، ادھر مختار نے وی ابراہیم د‏‏ی غیرموجودگی وچ اپنی بے بسی نوں محسوس کرلیا تھا؛ لہٰذا اس نے فوراً اک تیز رفتار سانڈنی اُتے اپنا قاصد ابراہیم دے پاس بھیجیا کہ فوراً اپنے آپ نوں کوفہ وچ واپس پہنچاؤ تے خود دارالامارۃ وچ مضبوطی کرکے بیٹھ گیا، لوکاں نے اگلے روز دارالامارۃ دا محاصرہ کرلیا، تیسرے روز ابراہیم راستے تو‏ں اُتے ت کرکوفہ وچ مع اپنی فوج دے داخل ہويا تے انہاں لوکاں نوں جومختار د‏‏ی مخالفت وچ اُٹھے سن قتل کرنا شروع کيتا؛ غرض کوفہ وچ کوئی گھر ایسا نئيں بچا جس وچو‏ں اک دویازیادہ آدمی قتل نہ کيتے گئے ہون، مختار نے لوکاں نوں جمع کرکے انہاں تمام لوکاں د‏‏ی فہرستاں مرتب کرواواں جوابن زیاد دے لشکر وچ قتل حسین دے وقت موجود سن یاجنہاں نے کسی قسم دا کوئی حصہ میدانِ کربلا وچ لیا سی، عمروبن سعد تے شمرذی الجوشن وی گرفتار ہوکرمقتول ہوئے، عمروبن سعد نے مختار تو‏ں امن حاصل کرلیا تھا؛ لیکن مختار نے اپنے قول واقرار دا لحاظ نہ کرکے اس دا سراتروالیا، عمروبن سعد دا لڑکا حفص بن عمرومختار د‏‏ی مصاحبت وچ سی، جس وقت عمروبن سعد دا سردربار وچ آیا تومختار نے حفص بن عمروسے کہیا کہ تسيں اس نوں پہچاندے ہو، کس دا سرہے؟ حفص نے کہیا کہ ہاں وچ پہچاندا ہاں؛ لیکن ہن اس دے بعد زندگی دا لطف جاندا رہیا، مختار نے ايس‏ے وقت حکم دتا کہ حفص دا سربھی کٹ لو؛ چنانچہ حفص دا سربھی اتار لیا گیا؛ غرض اس قتل وگرفتاری دا سلسلہ کئی روز تک جاری رہیا، لوک گھراں تو‏ں گرفتار ہوہوک‏ے آندے سن تے قتل کيتے جاندے سن، عمروبن سعد تے شمروغیرہ دے سرمختار نے محمد بن حنفیہ دے پاس مدینہ وچ بھجوادتے سن ۔

مختار بہت ذی ہوش تے چالاک آدمی سی اس نے کوفہ اُتے قابض ومتصرف ہوک‏ے اک خط حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نوں لکھیا کہ وچ دارالامارۃ کوفہ وچ اج کل مقیم ہاں مجھ نوں دل تو‏ں آپ د‏‏ی اطاعت منظور تے آپ د‏‏ی خلافت تسلیم اے، آپ کوفہ د‏‏ی گورنری مجھ نوں عطا کردیجئے، عبداللہ بن زبیر سمجھ گئے کہ ایہ مجھ نوں دھوکہ دے ک‏ے تے اپنی طرف تو‏ں غافل رکھ کرحکومت وسلطنت حاصل کرنا چاہندا اے ؛ انھاں نے مختار د‏‏ی اطاعت دا امتحان لینے د‏‏ی غرض تو‏ں عمروبن عبدالرحمن بن حرث بن ہشام مخزومی نوں کوفہ د‏‏ی گورنری دا اُتے وانہ دے ک‏‏ے کوفہ د‏‏ی طرف روانہ کيتا ،مختار نوں جب ایہ گل معلوم ہوئی تواس نے ودھ بن قدامہ نوں پنج سوسواراں دے نال سترہزار درہم دے کرروانہ کيتا کہ راستے ہی وچ عمروبن عبدالرحمن نوں روک کر تے ایہ رقم دیکرواپس کردو؛ اگروہ واپس ہونے تو‏ں انکار کردے توتم اپنے پنج سوسواراں تو‏ں اس نوں گرفتار کرلینا، عمروبن عبدالرحمن نے اوّل توانکار کيتا؛ لیکن پھرپنج سوسواراں د‏‏ی جمعیت نوں دیکھ کرمناسب سمجھیا کہ سترہزاردرہم قبول کرلیئے جاواں؛ چنانچہ سترہزار درہم لے کربصرہ د‏‏ی طرف روانہ ہوگیا، عبداللہ بن مطیع وی بصرہ ہی وچ چلاگیا سی، ہن عمروبن عبدالرحمن نے وی بصرہ ہی دا رُخ کيتا، جتھ‏ے حرث بن ابی ربیعہ (قباعِ حکومت) کررہیا تھا

مختار دا دعویٔ نبوت تے کرسی علی رضی اللہ عنہ

 امام علی کرم اللہ وجہہ جدو‏ں کوفہ  وچ تشریف رکھدے سن توآپ د‏‏ی اک کرسی سی؛ ايس‏ے   اُتے بیٹھ کراکثر حکم واحکا‏م جاری کيتا کردے سن، انہاں دا اک بھانجا جعدہ بن اُمِ ھانی بنتِ ابی طالب دا بیٹا سی کوفہ  وچ رہیا کردا سی، اوہ کرسی ايس‏ے دے قبضہ وچ سی، مختار نے کوفہ  وچ اپنا سکہ بٹھاکر اس کرسی دے حاصل کرنے د‏‏ی نوں شش کيتی، جعدہ نے کہیا چنگا مجھ نوں اک ہفتہ مہلت دیجئے کہ وچ اس نوں تلاش کرکے آپ د‏‏ی خدمت وچ پیش کراں، مختار نے کہیا کہ وچ تن دن تو‏ں زیادہ د‏‏ی مہلت ہرگز نہ داں گا؛ اگراس عرصہ وچ تسيں نے کرسی نہ پہنچائی توسختی وتشدد دا برتاؤ شروع کيتا جائے گا۔

جعدہ دے محلہ وچ اک روغن فروش رہندا سی اس دے پاس وی ايس‏ے قسم د‏‏ی اک کرسی سی، جعدہ نے اوہ کرسی اس تو‏ں خریدی تے پوشیدہ طور اُتے اپنے گھر لے گیا، اس نوں خوب صاف کيتا تے وڈے تکلف واحتیاط دے نال غلافاں وچ لپیٹ کرمختار دے پاس لے گیا، مختار نے کرسی لے کرجعدہ نوں خوب انعام واکرام تو‏ں نوازیا، کرسی نوں بوسہ دتا اس نوں سامنے رکھ کردورکعت نماز پڑھی؛ پھراپنے مریداں نوں جمع کرکے کہیا کہ جس طرح خدائے تعالیٰ نے بنی اسرائیل دے لئی تابوتِ سکینہ نوں موجب، نصرت وبرکت بنایا تھا؛ ايس‏ے طرح شیعانِ علی دے لیئے اس کرسی نوں نشانی قرار دتا اے، ہن اسيں نوں ہرجگہ فتح ونصرت حاصل ہوئے گی، اس دے مردین نے اس کرسی اُتے اکھاں ملیاں، بوسے دتے تے اس دے اگے سرجھکائے؛ پھرمختار نے حکم دتا کہ اک تابوت بنایا جائے؛ چنانچہ نہایت خوبصورت تابوت تیار ہويا، اس دے اندر اوہ کرسی رکھی گئی، چاندی دا اک قفل اس تابوت وچ لگایا گیا تے اس تابوت د‏‏ی حفاظت دے لئیے آدمی متعین کیتے گئے، جامع مسجد کوفہ وچ اوہ تابوت رکھیا گیا تے اس تابوت د‏‏ی حفاظت کےلئی آدمی متعین کیتے گئے، جامع مسجد کوفہ وچ اوہ تابوت رکھیا گیا؛ ہرشخص نماز پڑھنے دے بعد اس تابوت نوں بوسہ دیندا سی، مختار نے کوفہ د‏‏ی حکومت کرنے تو‏ں پہلے ہی اپنے مکروہ تزویر دے جال نوں پھیلیانا تے اپنی غیرمعمولی روحانی طاقتاں دا لوکاں نوں معتقد بنانا شروع کردتا سی، حکومتِ کوفہ حاصل ہونے دے بعد اس د‏ی چالاکی وہوشیاری نوں تے وی زیادہ کامیابی دے مواقع میسر ہونے لگے تے رفتہ رفتہ اوہ نبوت دے دعوواں تک پہنچنے لگا۔

جس زمانے وچ مختار نے کوفہ اُتے قبضہ کيتا تے عبداللہ بن زبیر نوں مذکورہ خط لکھیا؛ ايس‏ے دے نیڑے زمانہ وچ چند روز دے بعد عبدالملک بن مروان نے عبدالملک بن حرث بن ابی الحکم بن ابی العاص نوں اک لشکر دے کروادی القریٰ د‏‏ی طرف روانہ کيتا، ایہ گویا عبدالملک بن مروان د‏‏ی طرف تو‏ں عبداللہ بن زبیر اُتے پہلی چڑھائی سی، اس چڑھائی دا حال سن کرمختار نے دوسرا حط حضرت عبداللہ بن زبیر نوں لکھیا کہ اگرآپ چاہن توماں آپ د‏‏ی مدد دے لیئے کوفہ تو‏ں فوج روانہ کراؤں؛ حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نے لکھیا کہ اگرتم میرے فرماں بردار ومطیع ہونے د‏‏ی حیثیت تو‏ں فوج روانہ کردے ہوئے توفوراً اک فوج وادی القریٰ د‏‏ی طرف بھیج دو، مختار نے شرجیل بن دوس ہمدانی نوں تین ہزار د‏‏ی جمعیت تو‏ں ایہ حکم دے کرروانہ کيتا کہ تسيں سِدھے اوّل مدینہ وچ جاک‏ے قیام کرو؛ پھراوتھ‏ے تو‏ں مجھ نوں حالات لکھ کربھیجو، اس دے بعد جوحکم وچ بھیجاں اس د‏ی تعمیل کرو، مدّعا اس تو‏ں مختار دا ایہ سی کہ وچ اس بہانے تو‏ں مدینہ وچ فوج بھیج کرمحمد بن حنفیہ د‏‏ی خوشنودی اس طرح تو‏ں حاصل کرسکونگا کہ عبداللہ بن زبیر نوں بھی کوئی اعتراض نہ ہوئے گا تے میرا اثر شیعانِ علی وچ ترقی کرسک‏‏ے گا۔

عبداللہ بن زبیر مختار د‏‏ی چالاکیو‏ں نوں سمجھدے سن ؛ انھاں نے مذکورہ جواب مختار دے پاس بھیج کرفوراً عباس بن سہل بن سعد نوں دوہزار آدمیاں دے نال متعین کيتا کہ اگرکوفہ تو‏ں مختار کوئی لشکر بھیجے تواٰسل ایہ معلوم کروکہ اوہ محکوم ہوکرآیا اے یاخود مختار اے ؛ اگرمحکوم اے تواس تو‏ں کم لو تے اگروہ محکوم ہوک‏ے نئيں آیا تواس نوں واپس کردو، واپس ہونے تو‏ں انکار کرے تواس دا مقابلہ کرو، مقام اقیم وچ عباس وشرجیل د‏‏ی ملاقات ہوئی، عباس نے کہیا تسيں لوک مقامِ وادی القریٰ د‏‏ی طرف ساڈے نال دشمن دے مقابلہ نوں چلو، شرجیل نے کہیا اسيں نوں توسِدھے مدینے جانے دا حکم اے، اوتھ‏ے اسيں دوسرے حکم دا انتظار کرن گے، تب کدرے جاسکن گے، عباس نے اوّل انہاں نوں فیاں نوں کھانے پینے دا سامان دے کرتواضع کيتی؛ پھرتعمیلِ حکم تو‏ں انکار کرنے د‏‏ی پاداش وچ حملہ کرکے اپنے دوہزار آدمیاں تو‏ں انہاں تن ہزار نوں مجبور کردتا تے سترآدمی قتل کرکے کوفہ د‏‏ی طرف زبردستی لوٹادتا، مختار نے اس تو‏ں وی فائدہ اُٹھایا تے محمد بن حنفیہ نوں خط لکھ کرعبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ د‏‏ی شکایت کیت‏‏ی کہ انھاں نے میری فوج نوں آپ تک نہ پہنچنے دتا جوآپ د‏‏ی حفاظت دے لیئے ميں نے روانہ کيتی سی، ہن مناسب ایہ معلوم ہُندا اے کہ آپ اپنے اک معتمدِ خاص نوں بھیج دیجئے؛ تاکہ وچ اس دے نال اک زبردست فوج روانہ کرداں گا تے لوکاں نوں بھی آپ دے فرستادے د‏‏ی زیارت تو‏ں اطمینان حاصل ہو، محمد بن حنفیہ نے مصلحتاً جواب وچ لکھیا کہ وچ تواڈی حق پسندی تو‏ں واقف ہون، تسيں مجھ نوں گوشۂ عافیت وچ بیٹھیا رہنے دو تے مخلوقِ خدا د‏‏ی خاں ریزی تو‏ں اُتے ہیز کرو، وچ اگرحکومت وامارت دا خواہاں ہُندا توتم تو‏ں زیادہ لوکاں نوں اپنے گرد جمع کرسکدا تھا؛ لیکن ميں نے اپنے تمام دوستاں تے ہواخواہاں نوں معطل کررکھیا اے، خدائے تعالیٰ خود ہی جوچاہے گا فیصلہ کريں گا۔

عبیداللہ بن زیاد دا قتل

ابل دے میدان وچ بروز عیدالاضحیٰ سنہ۶۶ھ نوں فیاں دے مقابلے وچ شامیاں نوں شکست ہوئی سی؛ مگرکوفی سپہ سالار ابن زیاد دے آنے د‏‏ی خبر سن کرپِچھے ہٹ آیا سی اس خبر نوں سن کرمختار نے اپنے سپہ سالارِاعظم ابراہیم بن مالک بن اشترکوست ہزار فوج دے نال روانہ کيتا تھا؛ لیکن راستے ہی تو‏ں ابراہیم نوں کوفہ د‏‏ی طرف واپس لُٹنا پيا سی، کوفہ وچ نہایت کثرت تو‏ں لوک قتل کیتے گئے تے شیعانِ علی د‏‏ی مخالف جماعت یاشیعانِ علیہ دے سوا جولوک سن انہاں نوں اچھی طرح کچل دتا گیا جس تو‏ں آئندہ دے لئی اس قسم دے خطرے دا سدباب ہوگیا، اس کم تو‏ں فارغ ہوک‏ے ۲۲/ذی الحجہ سنہ۶۶ھ نوں مختار نے کوفہ تو‏ں ابراہیم بن مالک نوں پھراسی مہم اُتے ابن زیادکے مقابلے د‏‏ی غرض تو‏ں روانہ کيتا، اس مرتبہ چونکہ کوفہ د‏‏ی بغاوت دا کوئی خطرہ قطعاً باقی نہ رہیا سی تے لوک بہت زیادہ خائف ہوچکے سن ؛ لہٰذا ابراہیم دے نال تمام وڈے وڈے سردار تے بہادر لوک بھیج دتے گئے، نال ہی اوہ تابوت وی بھیجیا گیا جس وچ اوہ کرسی رکھی سی، اس تابوت دے بھیجنے تو‏ں مدّعا ایہ سی کہ فوج نوں پہلے ہی تو‏ں اپنی فتح دا یقین ہوجائے۔

ابراہیم نہایت تیزی تو‏ں سرحد عراق نوں عبور کرکے حدودِ موصل وچ داخل ہويا جتھ‏ے عبیداللہ بن زیاد عبدالملک بن مروان د‏‏ی طرف تو‏ں بطورِ گورنرمامور سی، عبیداللہ بن زیاد اس لشک‏ر ک‏ے آنے د‏‏ی خبر سن کرموصل تو‏ں روانہ ہويا تے نہرخارز دے متصل دونے لشکر اک دوسرے دے مقابل خیمہ زن ہوئے، رات بسر کرنے دے بعد نمازِ فجر پڑھدے ہی دونے لشکر اک دوسرے اُتے حملہ آور ہوئے، وڈی سخت وخاں ریز جنگ ہوئی، اوّل نوں فیاں د‏‏ی طرف آثارِ ہزیمت نمایاں ہوئے؛ مگرابراہیم بن مالک د‏‏ی جرأت تے استقامت تو‏ں نوں فیاں دے پیر جم گئے، دونے طرف دے سرداراں نے وڈی وڈی بہادریاں دکھاواں، آخرلشکرِ شام نوں شکست ہوئی تے اُنہاں دا سپہ سالارِاعظم عبیداللہ بن زیاد وی ماریا گیا، عبیداللہ بن زیاد دے نال شامیاں دا دوسرا زبردست سردار حصین بن نمیر وی شریک بن جدیرتغلبی دے ہتھ تو‏ں ماریا گیا، لڑائی دے ختم ہونے تے شامیاں دے مقتول ومفرور ہونے دے بعد ابراہیم بن مالک نے کہیا کہ نہر دے کنارے علم دے تھلے ميں نے اک شخص نوں قتل کيتا اے، جس دے لباس تو‏ں مشک د‏‏ی خوشبو آرہی سی، میری تلوار نے اس دے دوحصے کردتے نيں جاک‏ے دیکھو کہ اوہ نوں ن شخص سی، لوک اس د‏ی طرف گئے تے دیکھیا تومعلوم ہويا کہ اوہی عبیداللہ بن زیاد اے ؛ چنانچہ اس دا سرکاٹ کرجسم نوں جلادتا گیا، فتح د‏‏ی خوشخبری دے نال عبیداللہ بن زیاد دا سربھی مختار دے پاس کوفہ د‏‏ی جانب روانہ کيتا گیا۔

یمامہ اُتے نجدہ بن عامر دا قبضہ

نجدہ بن عامر بن عبداللہ بن ساد بن مفرح نے یمامہ دے علاقہ وچ شورش وبغاوت دا سلسلہ سنہ ۶۵ھ تو‏ں شروع کردتا تھا؛ لیکن اس نے مصلحتاً انی جمعیت د‏‏ی سرداری خود نئيں قبول کيتی سی؛ بلکہ ابوطالوت نامی اک شخص نوں سردار بنایا سی سنہ۶۵ھ وچ اس جماعت نوں کوئی زیادہ اہمیت حاصل نہ سی، بجز اس دے کہ قافلاں اُتے چھاپے ماردے تے مسافراں دے لئی رستےآں نوں اُتے خطربنا‏تے سن سنہ۶۶ھ وچ انہاں لوکاں نوں ایتھ‏ے تک تقویت حاصل سی کہ اوہ شہراں نوں اُتے تن تے غارت کرنے لگے ہن ابوطالوت نوں معزول کرکے نجدہ بن عامر خود امیرجماعت بنا تے سنہ۶۶ھ دے آخری ایام وچ اوہ علاقہ تے اس دے نواحی علاقہ دا مستقل حکمران بن گیا، حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نے انہاں ایام وچ یمامہ د‏‏ی طرف کوئی فوج نہ بھیج سک‏‏ے؛ کیونجے انہاں دے لئی اس تو‏ں زیادہ ضروری تے اہ‏م کم شام وعراق دے متعلق درپیش سن ؛ لہٰذا نجدہ بن عامر د‏‏ی فرماں روائی یمامہ اُتے سنہ۶۹ھ یاسنہ۷۰ھ تک قائم رہی۔

کوفہ اُتے حملہ د‏‏ی تیاری

سنہ۶۴ھ وچ عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ قریباً تمام عالمِ اسلام وچ خلیفہ تسلیم کيتے جاندے سن ؛ ايس‏ے سال مصر ، فلسطین تے تمام شام دا ملک انہاں دے دائرۂ خلافت تو‏ں خارج ہوگیا تے بنواُمیہ د‏‏ی خلافت دوبارہ دمشق وچ قائم ہوگئی، سنہ۶۵ھ وچ بعض صوبےآں دے اندر بغاوتاں ہوئیاں؛ لیکن حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نوں خلیفہ ضرورت سلیم کيتا جاندا رہیا تے کوئی صوبہ قبضے تو‏ں نئيں نکلیا۔

سنہ۶۶ھ وچ کوفہ تے یمامہ دونے قبضے تو‏ں نکل گئے، کوفہ وچ مختار د‏‏ی حکومت تے یمامہ وچ نجدہ بن عامر د‏‏ی حکومت خود مختارانہ طور اُتے قائم ہوگئی، بصرہ نوں حرث بن ربیعہ نے تے فارس نوں مہلب بن ابی صفرہ نے سنبھالے رکھیا تے خوارج دے فتنےآں نوں سراُبھاردے ہی دبادتا، مختار د‏‏ی طرف تو‏ں بصرہ اُتے ڈورے ڈالے جارہے سن تے بصرہ وچ عبداللہ بن مطیع سابق گورنر کوفہ تے عمروبن عبدالرحمن نامزدشدہ گورنر کوفہ وی موجود سن، انہاں دونے نوں عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ تو‏ں شرمندگی سی ايس‏ے لیئے بصرہ وچ انہاں دونے د‏‏ی موجودگی موجب خطر وی ہوسکدی سی کہ کدرے کسی سازش وچ شریک نہ ہوجاواں، جدو‏ں حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نے ایہ سنیا کہ عبیداللہ ن زیاد ابراہیم بن مالک دے مقابلے وچ مقتول ہوچکيا اے توان نوں اہلِ شام تے عبدالملک بن مروان د‏‏ی طرف تو‏ں تواک گونہ اطمینان ہويا کہ انہاں د‏‏ی طاقت نوں اک وڈا صدمہ پہنچیا سی تے اوہ جلد حجاز اُتے حملہ آور ہونے دا ارادہ نئيں کرسکدے سن ؛ لیکن بصرہ دے متعلق خطرات ودھ گئے؛ کیونجے مختار بن عبیدہ د‏‏ی توجہ اس فتح دے بعد بصرہ ہی د‏‏ی طرف مبذول ہونے والی سی؛ لہٰذا انھاں ے فوراً بصرہ دے عامل حرث بن ربیعہ نوں معزول کرکے اپنے بھائی مصعب بن زبیر نوں بصرہ د‏‏ی گورنری اُتے مامور کرکے بھیجیا۔

بصرہ وچ اج کل کوفہ دے بوہت سارے آدمی مختار دے خوف تو‏ں بھج بھج کرچلے آئے سن، ایہ اوہ سب لوک سن جنہاں نوں اندیشہ سی کہ قتل حسین دے معاوضے وچ مختار اسيں نوں بھی کدرے قتل نہ کردے، کوفہ دے انہاں نو‏ں مفرورین وچ شیث بن ربعی تے محمد بن الاشعث وی سن، مصعب بن زبیر نے بصرہ د‏‏ی حکومت وامارت اپنے ہتھ وچ لے کرحالات دا اُتے غور مطالعہ شروع کيتا، کوفہ تو‏ں آئے ہوئے لوکاں نے جنہاں وچ بعض بہت معزز تے تجربہ کار شخص وی سن، مصعب بن زبیر نوں مشورہ دتا کہ کوفہ اُتے حملہ کرو، مصعب نے کہیا کہ مجھ نوں امیرالمؤمنین عبداللہ بن زبیر نے حکم دتا اے کہ مہلب بن ابی صفرہ نوں ہمراہ لئی بغیر کوفہ اُتے حملہ نہ کراں؛ لہٰذا سب تو‏ں پہلے فارس تو‏ں مہلب نوں بلوانا چاہیے؛ چنانچہ مصعب نے اک خط مہلب دے ناں لکھیا تے محمد بن الاشعث دے ہتھ مہلب دے پاس روانہ کيتا، مہلب نے محمد بن الاشعث نوں دیکھ کرکہیا کہ مصعب دے سوا تے کوئی قاصد نئيں ملا؛ انھاں نے کہیا کہ وچ قاصد نئيں ہاں؛ بلکہ خود اپنی غرض نوں آیا ہاں کہ کوفہ دے حالات آپ نوں سناؤں، ساڈے غلام زاداں نے ساڈے اموال تے مکانات اُتے قبضہ کرکے اسيں نوں بے دخل کردتا اے تے مصیبت دے مارے بصرہ د‏‏ی طرف بھج کرآئے نيں تے فریاد کردے نيں کہ خدا دے لیلے ساڈی مدد کرو تے مصیبت تو‏ں اسيں نوں نجات دلاؤ۔

مہلب بن ابی صفرہ فارس دے صوبہ د‏‏ی حکومت اپنے بیٹے مغیرہ بن مہلب دے سپرد تے ملک دا قابل اطمینان بندوبست کرکے بصرہ د‏‏ی طرف کافی سامان تے لشکر لے کرروانہ ہويا تے مصعب بن زبیر تو‏ں بصرہ وچ آک‏ے ملا، مہلب بن ابی صفرہ دے پاس حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دا خط وی براہِ راست پہنچ چکيا سی کہ تسيں بصرہ وچ مصعب بن زبیر تو‏ں آک‏ے ملو تے کوفہ اُتے حملہ کرو، مہلب نوں کسی قدر توقف ہويا تومصعب نوں بصرہ تو‏ں قاصد بھیجنا پيا، حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ شاید کوفہ اُتے چڑھائی کرنے وچ تے تامل فرماندے؛ لیکن مختار نے جدو‏ں کوفہ وچ لوکاں نوں وڈی کثرت تو‏ں قتل کيتا تے ایہ وی مشہور کيتا کہ میرے پاس جبرئیل امین آندے تے خدائے تعالیٰ د‏‏ی طرف تو‏ں وحی لاندے اے تے وچ بطورِ نبی مبعوث ہويا ہاں تولوک شہر چھڈ چھڈ کربھجے، کچھ توبصرہ د‏‏ی طرف گئے، بعض سِدھے حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دے پاس پہنچے تے مختار د‏‏ی نبوت دا حال وی علاوہ مظالم دے سنایا، حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نے ایہ سن کرکہ مختار نے نبوت دا دعویٰ د‏‏ی اے، اس دے استیصال وچ توقف کرنا کسی طرح مناسب نہ سمجھیا تے مہلب نوں خط لکھیا تے مصعب نوں تاکید د‏‏ی کہ بصرہ وچ جاک‏ے بغیرمہلب دے آئے ہوئے کوفہ د‏‏ی طرف حملہ آور نہ ہونا۔

مختار دا قتل تے کوفہ اُتے قبضہ

جب مہلب آگیا تومصعب بن زبیر نے اس نوں حکم دتا کہ جبراکبر اُتے اپنے لشکر نوں مرتب کردو عبدالرحمن بن احنف نوں کوفہ د‏‏ی طرف روانہ کيتی کہ اوتھ‏ے جاک‏ے قیام کرو تے پوشیدہ طور اُتے لوکاں تو‏ں حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دے ناں اُتے بیعت لو، عباد بن حصین حطمی تمیمی نوں مقدمۃ الجیش دا افسر بنایا، میمن ہ اُتے عمربن عبیداللہ بن معمر نوں تے میسرہ اُتے مہلب بن ابی صفرہ نوں مامور کيتا تے قلب لشکر د‏‏ی سرداری خود مصعب بن زبیر رضی اللہ عنہ نے اپنے پاس رکھی؛ اس طرح ایہ لشکر مرتب ہوک‏ے بصرہ تو‏ں کوفہ د‏‏ی جانب روانہ ہويا۔

مختار نوں جب اس فوج کشی دا حال معلوم ہويا تووہ وی فوج لے کرکوفہ تو‏ں نکلیا، ابراہیم بن مالک اس زمانے وچ موصل د‏‏ی حکومت اُتے مامور سی تے اوہ بصرہ تو‏ں نئيں آسکا سی، بصرہ د‏‏ی فوج وچ اک دستہ فوج انہاں لوکاں دا وی سی جوکوفہ تو‏ں بھج کربصرہ پہنچے سن، اس دستہ فوج د‏‏ی سرداری محمد بن الاشعث نوں دتی گئی سی، دونے فوجاں دا مدآزانامی پنڈ دے نیڑے مقابلہ ہويا، خوب زور وشور د‏‏ی لڑائی ہوئی، آخرمختار نوں شکست ہوئی تے اوہ فرار ہوک‏ے کوفہ وچ داخل ہويا، قصرامارت د‏‏ی مضبوطی کرکے محصور ہوبیٹھیا۔

میدانِ جنگ تو‏ں جدو‏ں کوئی لشکر بھجیا تومحمد بن الاشعث نے فراریاں دا تعاقب کيتا تے بھجدے ہوواں نوں دور تک قتل کردا چلا گیا، مصعب بن زبیر نے دارالامارۃ دا محاصرہ کرلیا، ایہ محاصرہ کئی روز تک جاری رہیا، مختار دے نال اک ہزار آدمی قصر دے اندر محصور سن، آخرسامانِ رسد د‏‏ی کمی تو‏ں مجبور ہوک‏ے مختار نے قلعہ دا دروازہ کھولنے تے مقابلہ کرکے مرنے دا ارادہ کيتا، اس دے ہمراہیاں نے اس نوں منع کيتا تے مشورہ دتا کہ مصعب تو‏ں جان د‏‏ی امان طلب کرکے دروازہ کھولو، یقین اے کہ مصعب ضرور امان دیدے گا؛ لیکن مختار نے اس مشورہ نوں ناپسند کيتا، سرماں خوشبودار تیل ڈالیا، کپڑےآں نوں عطرملا تے ہتھیار لگاکرقصر تو‏ں نکلیا، صرف انہاں نو‏ں آدمیاں نے اس دا نال دتا، باقی قصر دے اندر ہی رہ‏ے، مختار نے نکل کرحملہ کيتا تے طرفہ وطراف پسران عبداللہ بن وجاجہ حنیفی دے ہتھ تو‏ں ماریا گیا۔

مختار ۱۴/رمضان المبارک سنہ۶۷ھ نوں مقتول ہويا، مختار دے ہمراہیاں وچ عبیداللہ بن علی بن ابی طالب وی مقتول ہوئے، مصعب بن زبیر نے انہاں لوکاں نوں جوقصر امارت دے اندر محصور سن گرفتار کيتا، تمام اوہ لوک وی جومیدانِ جنگ وچ گرفتار ہوئے سن، کوفہ دے اندر لیائے گئے تے اک وسیع مقام اُتے انہاں تمام قیدیاں نوں فراہ‏م کرکے انہاں د‏‏ی نسبت مشورہ لیا گیا، مہلب بن ابی صفرہ نے کہیا کہ انہاں سب نوں چھڈ دینا چاہیے؛ لیکن محمد بن الاشعث تے تمام دوسرے نوں فیاں نے ایہ سن کرمصعب بن زبیر رضی اللہ عنہ نوں اس رائے اُتے عمل کرنے تو‏ں منع کيتا۔

مصعب بن زبیر رضی اللہ عنہ حیران سن کہ وچ کیہ کراں؟ نوں فی کہندے سن کہ انہاں لوکاں نے مختار دے ہتھ اُتے بیعت کرکے کوفہ وچ کوئی گھرایسا نئيں چھڈیا جس وچ کوئی نہ کوئی قتل نہ کيتا ہو؛ اگریہ لوک ہن چھوڑدتے گئے تواسی وقت تمام کوفہ باغی ہوجائے گا، انہاں لوکاں د‏‏ی کل تعداد چھ ہزار سی جنہاں وچ صرف ست سوعرب تے باقی اریانی لوک سن، مصعب بن زبیر رضی اللہ عنہ نے آخر سوچ کرایہی فیصلہ کيتا کہ انہاں لوکاں نوں قتل کردتا جائے؛ چنانچہ اوہ سب قتل کردتے تے اہلِ کوفہ نوں اطمینان میسر ہويا، مصعب نے مختار دے دونے ہتھ کٹواکر جامع مسجد کوفہ دے دروازے اُتے لٹکادتے جووحجاج دے عہدامارت تک اوتھ‏ے لٹکے رہ‏‏ے۔

مصعب بن زبیر رضی اللہ عنہ نے کوفہ اُتے قابض ہوک‏ے ابراہیم بن مالک نوں جوموصل اُتے قابض تے مختار د‏‏ی طرف تو‏ں مامور سی، اک خط لکھیا سی کہ تسيں نوں میری اطاعت کرنی چاہیے، وچ تسيں نوں ملکِ شام د‏‏ی سنددیداں گا، نال ہی وعدہ کردا ہاں کہ شام تو‏ں مغرب د‏‏ی جانب جس قدر ملکاں اُتے تم قبضہ کردے چلے جاؤ گے، اوہ سب تواڈی جاگیر سمجھ‏‏ے جااں گے، ادھر مختار دے مارے جانے د‏‏ی خبر سن کرعبدالملک بن مروان نے دمشق تو‏ں ابراہیم دے پاس خط بھیجیا کہ تسيں میری اطاعت اختیار کرو، وچ تسيں نوں عراق د‏‏ی سند دیداں گا تے جس قدر ملکاں تسيں مشرق د‏‏ی طرف فتح کردے چلے جاؤ گے اوہ سب تواڈی حکومت وچ شامل رہن گے، دونے طرف تو‏ں اک ہی قسم دے خطوط ابراہیم دے پاس پہنچے، اس نے عبدالملک اُتے مصعب نوں ترجیح دتی تے کوفہ وچ آکرحضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ د‏‏ی خلافت تسلیم کرکے مصعب دے ہتھ اُتے بیعت کيتی، مصعب نے موصل وجزیرہ د‏‏ی حکومت اُتے مہلب بن ابی صفرہ نوں مامور کرکے بھیج دتا تے ابراہیم نوں اپنے پاس مہلب د‏‏ی جگہ سپہ سالاری اُتے رکھیا۔

حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نوں جب مختار دے مارے جانے تے کوفہ اُتے قبضہ ہونے دا حال معلوم ہويا توانھاں نے مصعب نوں کوفہ د‏‏ی گورنری اُتے نامزد کرکے بصرہ د‏‏ی گورنری اُتے اپنے بیٹے حمزہ بن عبداللہ نوں بھیجیا، حمزہ نے اہلِ بصرہ نوں ناراض کردتا تے انھاں نے حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نوں خطوط لکھے کہ حمزہ نوں معزول کرکے مصعب نوں بصرہ د‏‏ی حکومت اُتے بھیج دیجئے، آخرسنہ۶۸ھ وچ مصعب نوں بصرہ د‏‏ی حکومت وی عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نے سپرد کردتی۔

عمرو بن سعید دا قتل

او اُتے بیان ہوچکيا اے کہ عبیداللہ بن زیاد ابن حرث دے مقابلہ تے محاصرہ وچ ناکا‏م رہ ک‏ے قرقیسا تو‏ں واپس گیا سی، جدو‏ں ابن زیاد ماریا گیا توعبدالملک نے فوج مرتب کرکے عراق اُتے حملہ آوری دا قصد کيتا تے سب تو‏ں اوّل زفر بن حرث کلبی وائی قرقیسا اُتے حملہ کرنا ضروری سمجھیا؛ چنانچہ عبدالملک نے اپنے ہمشیرزادے عبدالرحمن بن اُم حکم نوں دمشق وچ اپنا نائب مقرر کيتا تے خود عمربن سعید بن عاص نوں ہمراہ لے کرقرقیسا د‏‏ی جانب معہ لشکر روانہ ہويا او اُتے یہ وی ذکر آچکيا اے کہ مروان بن حکم نوں اس شرط اُتے تخت نشین کيتا گیا سی کہ اس دے بعد خالد بن یزید تے اس دے بعد عمروبن سعید تحت نشین ہون گے، مروان نے بجائے انہاں دونے دے اپنے بیٹےآں عبدالملک وعبدالعزیز نوں ولی عہد بناکے خالد وعمر دونے نوں ولی عہدی تو‏ں معزول کردتا سی۔

عمروبن سعید بنواُمیہ دے اندر ہردل عزیز تے بہت ذی عزت سی، اس دے پاس حشم وخدم د‏‏ی وی کثرت سی تے سرداری وافسری د‏‏ی قابلیت وی رکھدا سی، مروان دے بعد جدو‏ں عبدالملک تخت نشین ہويا توعمروبن سعید دے نال اس نے ایسا سلوک کيتا جس تو‏ں اس دے دل دا انقباض دور ہوگیا، ہن جدو‏ں کہ عبدالملک فوج لے کرقرقیسا د‏‏ی جانب روانہ ہويا توعمروبن سعید نے اس تو‏ں راستے وچ کہیا کہ آپ اپنے بعد میرے لئی تختِ خلافت د‏‏ی وصیت کرداں، مجھ نوں اپنا ولی عہد مقرر فرماواں، اس قسم دے وعدے عمروبن سعید دے نال شروع ہی وچ کرلئی گئے سن، اوہ صرف انہاں دا باقاعدہ اعلان چاہندا سی، عبدالملک نے عمروبن سعید د‏‏ی خواہش دے پورا کرنے تو‏ں صاف انکار کيتا، عمروبن سعید نوں اس تو‏ں دل گرفتگی ہوئی، اوہ راستے ہی تو‏ں موقع پاکر دمشق د‏‏ی جانب واپس چلا آیا تے ایتھ‏ے آندے ہی عبدالرحمن نوں کڈ دتا تے خود دمشق اُتے قابض ہوک‏ے اپنی خلافت وحکومت دا اعلان کيتا، لوکاں نوں جمع کرکے خطبہ دتا تے وظائف مقرر کرنے تے بحسنِ سلوک پیش آنے دا وعدہ کيتا۔

یہ خبرسن کرعبدالملک وی فوراً دمشق د‏‏ی جانب واپس ہويا تے دمشق دا محاصرہ کرلیا، مدتاں لڑائی دا سلسلہ جاری رہیا تے عبدالملک کسی دوسری طرف متوجہ نہ ہوسکا، بالآخر لوکاں نے وچکار پڑکردونے وچ صلح کرادتی، عہد نامہ لکھیا گیا تے عمروبن سعید نے شہر تو‏ں نکل کرعبدالملک دے خیمے وچ آکرملاقات کيت‏ی تے دمشق اس دے سپرد کيتا، عبدالملک نوں ہمیشہ عمروبن سعید بن عاص د‏‏ی طرف تو‏ں اندیشہ رہندا سی، ہن اس نے مناسب سمجھیا کہ اس خدشہ نوں بھی مٹادتا جائے؛ چنانچہ اس نے دھوکے تو‏ں عمروبن سعید نوں دربار وچ ملاقات دے لئی بلابھیجیا، عمروبن سعید آیا تے حسب دستور عبدالملک دے برابر تخت اُتے جابیٹھیا، عبدالملک نے پہلے تو‏ں اس کم دے لئی آدمیاں نوں جمع کررکھیا تھا؛ چنانچہ عمروبن سعید نوں پکڑکرقتل کردتا گیا۔

عمروبن سعید دے بھائی تحییٰ نوں خبرلگی تووہ اک ہزار آدمیاں دے نال دارالامارۃ اُتے چڑھ آیا تے اس دا محاصرہ کرلیا، عبدالملک نے عمروبن سعید دا سرکاٹ کراُتے تو‏ں انہاں لوکاں د‏‏ی طرف سُٹ دتا تے نال ہی روپیاں تے اشرفیاں د‏‏ی بکھیر وی شروع کردتی، لوک روپے تے اشرفیاں دے اُٹھانے وچ مصروف ہوگئے تے یحییٰ تنہا کھڑا رہ گیا؛ آخر یحییٰ نوں گرفتار کرکے قید کردتا تے عمروبن سعید دے لڑکےآں نوں بھی یحییٰ دے پاس جیل خانہ وچ بھیج دتا گیا، ایہ لوک اس وقت تک قید رہے جدو‏ں کہ مصعب بن زبیر قتل ہُندے تے عبدالملک دا عراق اُتے قبضہ ہويا، عمروبن سعید دے قتل دا واقعہ سنہ۶۹ھ دا ا‏‏ے۔

مصعب بن زبیر د‏‏ی بے احتیاطی

اُتے ذکر ہوچکيا اے کہ بصرہ اُتے چند مہینے یااک سال حمزہ بن عبداللہ بن زبیر نے حکومت کیت‏‏ی، اس دے بعد بصرہ دا انتظام وی مصعب بن زبیر دے ماتحت کردتا گیا، مصعب بن زبیر نے خود بصرہ جاک‏ے عمربن عبداللہ بن معمر نوں بصرہ وچ اپنا نائب مقرر کيتا تے حکم دتا کہ ضرورت پئے توخوارج دے مقابلے د‏‏ی غرض تو‏ں خود فارس جائیے تے بصرہ وچ اپنی طرف تو‏ں کسی نوں نامزد کرجائیے؛ ايس‏ے طرح اس نواح دے تمام عاملاں تے صوبہ داراں دا مناسب تغیروتبدل کرکے چند روز قیام دے بعد مصعب بن زبیر بصرہ تو‏ں پھرکوفہ وچ چلے آئے؛ لیکن سنہ۷۰ھ وچ ایسی صورت پیش آئی کہ فارس وچ خوارج دے فتنے نے بہت زور پھڑیا تے مغیرہ بن مہلب تے عمر بن عبداللہ بن معمر دونے خوارج دے فتنے نوں نہ دباسک‏‏ے، مصعب بن زبیر نے موصل د‏‏ی حکومت تو‏ں مہلب بن ابی صفرہ نوں تبدیل کرکے پھرفارس د‏‏ی حکومت اُتے مامور کيتا تے حکم دتا کہ اوتھ‏ے جاک‏ے خوارج دے فتنے نوں فروکرو، اس وچ شک نئيں کہ مہلب بن ابی صفرہ تو‏ں بہتر کوئی دوسرا شخص خوارج دا علاج نئيں کرسکدا سی، مہلب بن ابی صفرہ نے کہیا کہ وچ توفارس جانے تو‏ں خوش ہاں؛ مگر فی الحال مجھ نوں موصل تو‏ں جدا کرنا آپ دے لئی بے حد مضرثابت ہوئے گا، اس لی کہ عبدالملک بن مروان نے خفیہ سازشاں دا اک جال عراق وچ پھیلیانا شروع کيتا اے، وچ اس د‏ی تدابیر نوں خوب غور تو‏ں مطالعہ کررہیا ہاں؛ ایسا نہ ہوکہ میرے ایتھ‏ے تو‏ں جدا ہونے دے بعد اوہ اپنی تدابیر وچ کامیاب ہوجائے۔

مصعب بن زبیر نے فارس د‏‏ی ضرورت نوں اس موہوم ضرورت اُتے ترجیح دتی تے مہلب بن ابی صفرہ نوں فارس د‏‏ی طرف روانہ ہونا پيا، مصعب بن زبیر دے پاس ابراہیم ومہلب دوزبردست سپہ سالار تے تجربہ کار افسر سن ؛ انھاں نے انہاں دونے وچو‏ں اک نو‏‏ں اپنے نوں لو‏‏ں جدا کردتا نال ہی عبداللہ بن عازم نوں خراسان د‏‏ی حکومت اُتے بھیج دتا، عباد بن حصین نوں مہلب دے نال مامور کردتا ایہ دونے وی وڈے زبردست سپہ سالار تے جنگی تجربہ کار سن ؛ ايس‏ے طرح مصعب بن زبیر نے کم دے آدمیاں نوں اپنے نوں لو‏‏ں جدا کرکے دور دراز دے تھ‏‏اںو‏اں اُتے بھیج دتا سی، کوفہ وچ انہاں دے پاس صرف ابراہیم بن مالک تے بصرہ وچ عمروبن عبداللہ بن معمر باقی رہ گئے سن ۔

عبدالملک بن مروان نے عمروبن سعید دے قتل تو‏ں فارغ ہُندے ہی سازشی تدابیر شروع کردتیاں سن، اس نے فارس د‏‏ی طرف اپنے آدمیاں نوں بھیج کراوتھ‏ے خوارج نوں توقعات دلاواں تے انہاں نوں خروج اُتے آمادہ کردتا، ادھرکوفہ تے بصرہ وچ وی اپنے آدمیاں نوں بھیج کرہواخواہانِ بنوامیہ دے ذریعہ سازشاں دا اک جال پھیلایا تے مصعب بن زبیر دے فوجی سرداراں نوں بھی خفیہ طور اُتے خط بھیج بھیج کروڈے وڈے لالچ دینے شروع کیئے؛ حتی کہ مہلب تے ابراہیم نوں بھی اس نے توڑنا تے اپنی طرف ملیانا چاہیا؛ مگریہ دونے ایداں دے نہ سن کہ مصعب بن زبیر تو‏ں بے وفائی کردے؛ ايس‏ے لئی مہلب فارس د‏‏ی طرف روانہ ہُندے وقت فکر مند سی۔

عبدالملک د‏‏ی جنگی تیاریاں

عبدالملک نے خالد بن عبیداللہ بن خالد بن اسید نوں خفیہ طور اُتے بصرہ وچ بھیجیا کہ اوتھ‏ے جاک‏ے حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دے خلاف تے بنواُمیہ دے موافق لوکاں نوں اپنا ہ‏م خیال بنائے؛ چنانچہ خالد نے بصرہ وچ آک‏ے بنوبکر بن وائل تے قبیلہ اژد وچ اپنا سازشی کم شروع کيتا تے اک وڈی جماعت اپنے ہ‏م خیال بنالی، اس دا حال عمربن عبداللہ بن معمر نوں معلوم ہويا تواس نے فوج بھیجی، خالد دے ہمراہیاں نے مقابلہ کيتا تے بآخر خالد نوں بصرہ تو‏ں کڈ دتا گیا۔

بصرہ د‏‏ی ایہ اُتے یشان کن خبراں جدو‏ں کوفہ پہنچی تے حالات دا صحیح علم ہويا توناممکن سی کہ مصعب بن زبیر خاموش بیٹھے رہندے، بصرہ د‏‏ی ایسی تشویشناک حالت سن کرمصعب بن زبیر نوں فے تو‏ں بصرہ آئے تے اوتھ‏ے خالد دے ہمراہیاں تے اسيں خیالاں نوں سزاواں داں، جرمانے کيتے تے بعض دے مکانات منہدم کرادتے؛ ايس‏ے طرح کوفہ وچ وی اندر ہی اندر عبدالملک دے لوک اپنا کم کررہے سن، سب تو‏ں وڈی مصیبت ایہ سی کہ فوجی سردار مثلاً عتاب بن ورقاء وغیرہ وی اندرونی طور اُتے عبدالملک تو‏ں ساز باز کرچکے سن ۔

اک طرف عبدالملک نے فوجی تیاریاں شروع کيتياں تودوسری طرف کوفہ وبصرہ د‏‏ی فوجاں وچ بغاوت د‏‏ی سازشاں وڈے وڈے لالچ دے ک‏‏ے پھیلاداں؛ چنانچہ اک مرتبہ ابراہیم بن اشتر دے پاس عبدالملک بن مروان دا اک سربمہرخط آیا، ابراہیم جاندا سی کہ اس وچ کیہ لکھیا ہوئے گا، اس نے اس خط دے لفافے نوں کھولے بغیر بجنسہٖ مصعب د‏‏ی خدمت وچ پیش کردتا، مصعب نے اس نوں کھول کرپڑھیا تواُس وچ عبدالملک نے ابراہیم نوں لکھیا سی کہ تسيں میرے پاس چلے آؤ وچ تسيں نوں تمام ملکِ عراق دا گورنرمقرر کردواں گا۔

مصعب نے ابراہیم تو‏ں کہیا کہ کیہ تسيں جداں شخص وی ایداں دے فقراں وچ آسکدا اے ؟ ابراہیم نے کہیا کہ وچ توکدی عذروخیانت نہ کراں گا؛ لیکن عبدالملک نے آپ دے تمام سرداراں نوں اسی قسم دے خطوط لکھے نيں؛ اگرآپ میری رائے مندے نيں توان تمام سرداراں نوں قتل یاقید کرداں، مصعب نے اس رائے نوں ناپسند کيتا تے اپنے کسی سردار تو‏ں نہ کچھ دریافت کيتا نہ کچھ مواخذہ کيتا۔

مصعب بن زبیرعنہ دا قتل

آخرعبدالملک اپنی مکمل تیاریاں دے بعد شام تو‏ں عراق د‏‏ی جانب فوج لے کرچلا، عبدالملک دمشق تو‏ں اس وقت روانہ ہويا اے جدو‏ں کہ اس دے پاس روساء کوفہ دے بوہت سارے خطوط پہنچ چکے سن کہ آپ نوں فوراً عراق اُتے حملہ آور ہونا چاہیے، عبدالملک دے مشیراں نے روانگی دے وقت اس نوں روکیا کہ کدرے اہلِ عراق تے اہلِ کوفہ دے ایہ خطوط ايس‏ے قسم دے نہ ہاں جداں انھاں نے امام حسین رضی اللہ عنہ نوں لکھے سن، عبدالملک نے کہیا کہ امام حسین رضی اللہ عنہ تومحض کوفہ دے بھروسے اُتے چل دتے سن تے وچ اک زبردست فوج دے نال جارہیا ہون، مجھ نوں ان د‏‏ی بدعہدی یابے وفائی تو‏ں کوئی نقصان نئيں پہنچ سکدا تے مجھ نوں یقین اے کہ اوہ جدو‏ں مجھ نوں اک طاقتور فوج دے نال دیکھو گے توہرگز اپنے انہاں وعدےآں تو‏ں جووہ خطوط وچ کررہے نيں، نہ پھراں گے۔

آخر عبدالملک فوج لے کرچلا، ادھر تو‏ں اس دے آنے د‏‏ی خبر سن کرمصعب بن زبیر وی روانہ ہوئے، جس زمانے وچ عبدالملک د‏‏ی فوج کشی د‏‏ی خبر کوفہ وچ پہنچی، اس تو‏ں پہلے مصعب بن زبیر رضی اللہ عنہ، عمربن عبداللہ بن معمر نوں خوارج دے مقابلے دے لیئے بصرہ تو‏ں فارس د‏‏ی طرف بھیج چکے سن ؛ لہٰذا عمر بن عبداللہ وی اس لڑائی وچ موجود نہ سی، دارجاثلیق دے نیڑے دونے لشکر اک دوسرے دے مقابل پہنچ کرخیمہ زن ہوئے، مصعب بن زبیر رضی اللہ عنہ د‏‏ی فوج بہت تھوڑی سی؛ کیونجے عین روانگی دے وقت بوہت سارے لوکاں نے حیلے بہانے کرکے جانے تو‏ں انکار کردتا سی، جولوک میدان وچ نال آئے سن اُنہاں وچو‏ں وی زیادہ حصہ دشمن تو‏ں ملیا ہويا سی تے اس گل دا منتظر سی کہ لڑائی شروع ہوتودشمن تو‏ں جاملیاں؛ غرض لڑائی شروع ہوئی، عبدالملک نے پوری طاقت تو‏ں اوّل ايس‏ے حصہ فوج اُتے حملہ کيتا جوابراہیم بن مالک د‏‏ی ماتحتی وچ سی؛ کیونجے اس نوں ابراہیم بن مالک د‏‏ی طرف تو‏ں بہت خوف سی، ایہ حملہ عبدالملک دے بھائی محمد بن مروان نے کيتا سی، طرفین تو‏ں خوب خوب دادِ شجاعت دتی گئی، آخرابراہیم نے محمد بن مروان نوں پِچھے ڈھکیل دتا، محمد بن مروان نوں ہزیمت ہُندے ہوئے دیکھ کرعبدالملک نے عبیداللہ بن یزید نوں اک تازہ دم فوج دے نال محمد د‏‏ی مدد اُتے بھیجیا، ہن جم کرمقابلہ ہونے لگا؛ ايس‏ے معرکہ وچ مسلم بن عمروباہلی قتیبہ بن مسلم دا باپ وی کم آیا۔

ابراہیم اُتے دشمناں دا ہجوم دیکھ کرمصعب بن زبیر نے عتاب بن ورقاء نوں ابراہیم د‏‏ی مدد دے لئی بھیجیا عتاب بن ورقاء پہلے ہی در اُتے دہ عبدالملک د‏‏ی بیعت کرچکيا سی اوہ قرار داد دے موافق فوراً میدان تو‏ں فرار ہوگیا، ابراہیم دشمناں دے نرغے وچ گھرکروڈی بہادری تو‏ں لڑدا ہويا ماریا گیا، ابراہیم بن ملک دے مارے جاندے ہی عبدالملک تے اہلِ شام دا دل ودھ گیا تے انہاں نوں اپنی فتح دا کامل یقین ہوگیا، مصعب بن زبیر نے دوسرے سرداراں تے اپنے ہمراہیاں تو‏ں اگے ودھنے تے حملہ کرنے دے لئی کہیا؛ مگرکوئی اپنی جگہ تو‏ں نہ ہلا، سب نے اس کان سنیا تے اس کان اُتے اڑادتا، تھوڑے جہے آدمی سن جومیدان وچ لڑرہے سن، باقی تمام فوج نوں فیاں د‏‏ی کھڑی ہوئی تماشا دیکھ رہی سی۔

کوفیاں د‏‏ی ایہ غداری درحقیقت اُس غداری تو‏ں جوانھاں نے امام حسین علیہ السلام نال کيتی بہت بڑھی ہوئی سی؛ کیونجے امام حسین دا نال نہ دینے وچ اُنہاں نوں ابن زیاد تے اس دے لشکر نے مجبور کردتا سی تے خوف وہراس انہاں اُتے غالب ہوگیا تھا؛ لیکن مصعب بن زبیر دا نال نہ دینا سراسر انہاں د‏‏ی شرارت وغداری تے محسن کشی سی، عبدالملک ایہ نئيں چاہندا سی کہ مصعب بن زبیر قتل کيتے جاواں، اس لئی اس نے اپنے بھائی محمد بن مروان نوں مصعب دے پاس بھیجیا تے کہلا بھجوایا کہ آپ د‏‏ی طرف تو‏ں ہن لڑائی د‏‏ی شکل بگڑ چک‏ی اے، آپ نوں کسی طرح فتح نئيں ہوسکدی، وچ آپ نوں امان دیندا ہون، آپ میری امان قبول کرلاں، مصعب نے اس دا انکاری جواب دتا تے کہیا کہ مجھ نوں صرف خدا د‏‏ی امان کافی اے اس دے بعد مصعب بن زبیر دے بیٹے عیسیٰ تو‏ں محمد بن مروان نے کہیا کہ تسيں نوں تے تواڈے باپ مصعب دونے نوں امیرالمؤمنین عبدالملک نے امان دتی اے، عیسیٰ نے ایہ سن کرباپ تو‏ں آکرکہیا، مصعب نے کہیا کہ ہاں ایہ تومجھ نوں یقین اے کہ اہلِ شام تواڈے نال وعدہ پورا کرن گے؛ اگرتواڈا جی چاہے توتم اُنہاں د‏‏ی امان وچ چلے جاؤ، عیسیٰ نے کہیا کہ وچ قریش د‏‏ی عورتاں نوں یہ کہنے دا موقع ہرگز نہ داں گا کہ عیسیٰ اپنی جان بچانے دے لئی باپ تو‏ں جدا ہوگیا، مصعب نے کہیا چنگا تسيں اپنے چچا عبداللہ بن زبیر د‏‏ی طرف مکہ روانہ ہوجاؤ تے اُنہاں نوں اہلِ عراق د‏‏ی غداری دا حال سناؤ، مجھ نوں ایہی چھڈ جاؤ ميں نے اپنے آپ نوں مقتول سمجھ لیا اے، عیسیٰ نے کہیا ميں ایہ خبر جاک‏ے نہ سناواں گا، مناسب ایہ اے کہ آپ اس میدانِ جنگ تو‏ں واپس چلياں تے سِدھے بصرے پہنچیاں اوتھ‏ے دے لوک آپ تو‏ں بہت خوش نيں تے آپ دے ہرطرح مطیع نيں، بصرہ پہنچ کرکچھ تدارک کيتا جاسک‏‏ے گا، یاپھرمکہ د‏‏ی طرف چلئی۔

مصعب نے کہیا کہ صاحبزادے ایہ ممکن نئيں اے ؛ کیونجے تمام قریش وچ میرے میدان تو‏ں بھاگنے دا چرچا ہوجائے گا؛ بہتر ایہ اے کہ تسيں ہراک خیال نوں چھوڑدو تے دشمن اُتے حملہ کرو، عیسیٰ ایہ سندے ہی اپنے چند ہمراہیاں سمیت دشمن اُتے حملہ آور ہويا تے سیکڑاں نوں خاک وخون وچ لٹا کرمصعب بن زبیر د‏‏ی اکھاں دے سامنے خود وی ہمیشہ دے لئی سوگیا، اس دے بعد عبدالملک اگے ودھ کرآیا تے مصعب بن زبیر رضی اللہ عنہ تو‏ں وڈی منت تے اصرار دے نال کہیا کہ آپ ہن میدان تو‏ں چلے جاواں یاامان قبول کرلاں؛ ایتھ‏ے تک کہ اس نے اس اصرار وچ الحاح وعاجزی تو‏ں کم لیا؛ مگرمصعب نے اس د‏ی طرف مطلق التفات نہ کيتا، ایہ وقت وی عجیب وغریب وقت ہوئے گا کہ عبدالملک اپنی خفیہ تدابیر دے نتائج دیکھ دیکھ کرخوش ہورہیا ہوئے گا۔

کوفیاں دا لشکر میدان وچ موجو دہے؛ مگرامیراپنے امیر دا نال نئيں دیندا تے دور تو‏ں تماشا دیکھ رہیا اے، دوسری طرف مصعب بن زبیر حیران ہون گے کہ جولشکر میرے اشاراں اُتے کم کردا تے گردناں کٹواندا سی اوہ میری مدد نئيں کردا، نوں فیاں نے مصعب بن زبیر تے امام حسین دونے دے قتل کرانے وچ اک ہی درجہ دا جرم کيتا؛ لیکن ایہ دونے جرم دومختلف شکلاں وچ ظاہر ہوئے اوتھ‏ے امام حسین علیہ السلام اپنے دشمناں تو‏ں چاہندے سن کہ اوہ انہاں نوں میدانِ جنگ تو‏ں مکہ یادمشق یاکسی تے طرف نوں چ کرجانے داں؛ ایتھ‏ے مصعب بن زبیر دے دشمن خود چاہندے سن کہ مصعب بن زبیر رضی اللہ عنہ میدان تو‏ں نکل جاواں، اوتھ‏ے امام حسین دے دشمناں نے انہاں د‏‏ی گل قبول نئيں کيت‏‏ی تے ایتھ‏ے مصعب بن زبیر نے اپنے دشمناں د‏‏ی گل نئيں مانی، نتیجہ دونے دا اک ہی ہويا۔

مصعب بن زبیر اپنے بیٹے عیسیٰ دے مارے جانے دے بعد اپنے خیمہ وچ گئے، سرماں تیل ڈالیا، خوشبو لگائی تے باہرآکرشمشیر بدست دشمن اُتے حملہ آور ہوئے، اس حملہ وچ آپ دا نال دینے والے صرف ست آدمی باقی سن جوان دے نال ہی مارے گئے، مصعب بن زبیر نے ایسا سخت حملہ کيتا کہ شامیاں د‏‏ی صفاں نوں درہم برہم کردتا، آخر تیراں، تلواراں تے نیزےآں دے زخماں تو‏ں چور چور ہوک‏ے بے ہوش ہوگئے، انہاں دے گردے ہی شامیاں نے انہاں دا سرکاٹ لیا تے سنہ۷۱ھ وچ دس برس دے بعد کربلا دا تماشا دارجاثلیق وچ دہرایا گیا۔

عبدالملک نے ايس‏ے میدان وچ تمام لشکر کوفہ تو‏ں اپنی خلافت د‏‏ی بیعت لی تے اوتھ‏ے تو‏ں روانہ ہوک‏ے کوفہ دے نیڑے مقامِ نخیلہ وچ چالیس دن ٹھہرا رہیا جدو‏ں اہلِ کوفہ د‏‏ی طرف تو‏ں بہرطور اطمینان حاصل ہوگیا توشہر وچ داخل ہويا، جامع مسجد وچ خطبہ دتا، لوکاں تو‏ں حسنِ سلوک دا وعدہ کيتا، انعام واکرام تو‏ں خوش کيتا، فارس وخراسان وبصرہ واہواز وغیرہ دے عاملاں نوں خط لکھیا کہ رعایا تو‏ں ساڈے ناں اُتے بیعت لے لو، مہلب بن ابی صفرہ نوں بھی اس د‏ی جگہ اُتے بدستور قائم رکھیا، سب نے عبدالملک د‏‏ی خلافت نوں تسلیم کرلیا تے بجز تسلیم کرنے دے ہن انہاں دے لئی کوئی چارہ وی نہ سی، صرف عبداللہ بن حازم نے کہ اوہ وی اک حصہ خراسان دے حاکم سن بیعت تو‏ں انکار کيتا تے بحرین بن ورقاء صریمی دے ہتھ تو‏ں چند ہی روم دے بعد مارے گئے۔

بصرہ د‏‏ی گورنری عبدالملک نے خالد بن اسید نوں سپرد د‏‏ی تے اپنے بھائی بشیر بن مروان نوں کوفہ دا گورنر بنایا، مصعب بن زبیر دا سرعبدالملک نے کوفہ تو‏ں دمشق د‏‏ی جانب بھیج دتا سی، ایہ سر جدو‏ں دمشق وچ پہنچیا تولوکاں نے اس د‏ی تشہیر دا ارادہ کيتا؛ لیکن عبدالملک د‏‏ی بیوی عاتکہ بنتِ یزید بن معاویہ نے لوکاں نوں ممانعت د‏‏ی تے اس سرکولے کرغسل دینے دے بعد دفن کردتا، مہلب بن ابی صفرہ نے وی عبدالملک د‏‏ی اطاعت اختیار کرکے لوکاں تو‏ں بیعت لے لی۔

زفر بن حرث تے عبدالملک

محاصرہ قرقیسا وچ عبیداللہ بن زیاد تے دوسرے سردار زفربن حرث نوں مغلوب نئيں کرسک‏‏ے تے ہراک حملہ وچ اہلِ شام نوں ناکامی حاصل ہوئی، ہن جدو‏ں کہ عبدالملک بن مروان فوج لے کرعراق د‏‏ی طرف متوجہ ہويا سی توا سنے اپنی روانگی تو‏ں پیشتر ابان بن ابی معیط گورنرحمص نوں اک فوج دے کراگے روانہ کردتا سی کہ قرقیسا وچ پہنچ کرزفربن حرث نوں مغلوب کرے، ابان نے پہنچ کرلڑائی چھیڑدی مگرحالے کوئی نتیجہ برآمد نہ ہونے پایا سی کہ خود عبدالملک وی مع فوج گراں پہنچ گیا تے وڈی سختی تو‏ں قرقیسا دا محاصرہ شروع کيتا، زفربن حرث نے اپنے بیٹے ہذیل نوں حکم دتا کہ اہلِ شام اُتے دھاوا کرے تے جدو‏ں تک عبدالملک دے خیمہ نوں نہ گرالو واپس نہ آؤ، ہذیل نے باپ دے حکم د‏‏ی تعمیل د‏‏ی تے اس سختی تو‏ں حملہ کيتا کہ عبدالملک دے خیمے نوں جاکرگرادتا تے واپس چلا آیا، عبدالملک نے ایہ دیکھ کرکہ قرقیسا د‏‏ی فتح تے زفر بن حرث دا مغلوب کرنا آسان نئيں اے، زفربن حرث دے پاس پیغام بھیجیا کہ تسيں نوں تے تواڈے لڑکے نوں امن دتی جاندی اے تے جوعلاقہ یاعہدہ تسيں پسند کرووہ لے لو۔

زفر بن حرث نے کہلا بھجوایا کہ وچ اس شرط اُتے صلح کرنے نوں تیار ہاں کہ اک سال تک میرے تو‏ں بیعت کرنے د‏‏ی خواہش نہ د‏‏ی جاے تے عبداللہ بن زبیر دے خلاف کسی قسم د‏‏ی اعانت طلب نہ کيت‏ی جائے، نیڑے سی کہ صلح نامہ تحریر ہو، اِنّے وچ عبدالملک نوں یہ خبر پہنچی کہ شہر پناہ دے چار برج منہدم ہوچکے نيں، عبدالملک نے فوراً صلح تو‏ں انکار کرکے شہر اُتے حملہ کيتا؛ مگریہ حملہ سراسر ناکا‏م رہیا تے زفر بن حرث نے عبدالملک د‏‏ی فوج نوں پسپا کرکے اس دے مورچاں وچ پہنچیا دتا، عبدالملک نے دوبارہ پیغام بھیجیا کہ اسيں آپ د‏‏ی تمام شرائطاں نوں منظور کردے نيں، زفر بن حرث نے کہیا کہ وچ عبداللہ بن زبیر د‏‏ی زندگی وچ کِسے دوسرے دے ہتھ اُتے بیعت نہ کراں گا؛ ہور ایہ وعدہ وی لاں گا کہ میرے تو‏ں تے میرے ہمراہیاں تو‏ں کسی قسم دا کوئی مواخذہ یاقصاص طلب نہ کيتا جائے۔

عبدالملک نے سب کچھ منظور کرلیا تے عہد نامہ لکھ کربھیج دتا؛ اُتے زفر بن حرث عبدالملک دے پاس نئيں آیا؛ کیونجے عمروبن سعید دا واقعہ سب نوں معلوم سی، آخر عبدالملک نے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا عصا جواس دے پاس سی زفر بن حرث دے پاس بھیج دتا، زفر بن حرث اس نوں کافی ضمانت سمجھ کرفوراً عبدالملک دے پاس چلا آیا، عبدالملک نے زفربن حرث نوں اپنے برابر تخت اُتے جگہ دتی تے وڈی عزت وتکریم تو‏ں پیش آیا تے اپنے بیٹے مسیلمہ بن عبدالملک تو‏ں زفر بن حرث د‏‏ی لڑکی دا عقد کيتا؛ ایتھ‏ے تو‏ں فارغ ہوک‏ے مصعب بن زبیر د‏‏ی طرف بڑطا سی۔

مصعب بن زبیر دے قتل د‏‏ی خبرمکہ وچ

جب مکہ معظمہ وچ حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دے پاس ایہ خبر پہنچی کہ انہاں دے بھائی مصعب بن زبیر عراق یاں د‏‏ی بے وفائی تو‏ں قتل ہوگئے تے تمام ملکِ عراق اُتے عبدالملک بن مروان دا قبضہ ہوگیا توانھاں نے اہلِ مکہ نوں جمع کرکے اس طرح تقریر فرمائی:

اَلْحَمْدُ لِلهِ الَّذِيْ لَهُ الْخَلقُ وَالْأَمْرُ، يُؤْتِي الْمُلْكَ مَنْ يَّشَاءُ، وَيَنْزَعُ الْمُلْكَ مِمَّنْ يَّشَاءُ، وَيُعِزُّ مَنْ يَّشَاءُ، وَيُذِلُّ مَنْ يَّشَاءُ۔

آپ لوکاں نوں معلوم ہونا چاہیے کہ خدائے تعالیٰ اس شخص نوں ذلیل نئيں کيتا کردا جوحق اُتے ہو چاہے اوہ اکیلا ہی کیو‏ں نہ ہوئے تے اس نوں عزت عطا نئيں کردا جس دا ولی شیطان ہو، چاہے اس دے نال بوہت سارے آدمی کیو‏ں نہ ہون، آپ لوکاں نوں معلوم ہونا چاہیے کہ ساڈے پاس ملک عراق تو‏ں اسيں نوں غمگین تے خوش کرنے والی خبرآندی اے، یعنی ساڈے پاس مصعب دے قتل د‏‏ی خبر آئی اے، اسيں خوش اس لیئے ہوئے نيں کہ اس دا قتل ہونا شہادت اے تے اسيں رنجیدہ اس لیئے نيں کہ دوست د‏‏ی جدائی مصیبت دے وقت اک سوزش ہُندی اے، جس دا دوست نوں احساس ہُندا اے، صاحب عقلِ سلیم صبرواستقامت ہی تو‏ں کم لیندا اے، مصعب کيتا سی؟ اوہ خدا دے بندےآں وچو‏ں اک بندہ تے میرے مددگاراں وچو‏ں اک مددگار سی، آپ نوں معلوم ہونا چاہیے کہ اہلِ عراق وڈے بے وفا تے منافق نيں؛ انھاں نے انہاں منافع نوں جومصعب دے ذریعے انہاں نو‏‏ں حاصل سن وڈی ہی کم قیمت اُتے بیچ ڈالیا، مصعب اگرقتل ہويا تواس دے باپ بھائی تے ابنِ عمر وی توقتل ہی ہوئے سن جونہایت نیک تے صالح سن تے خدا د‏‏ی قسم اسيں اپنے بستراں اُتے اس طرح نہ مراں گے جداں کہابوالعاص د‏‏ی اولاد اپنے بستراں اُتے مررہی اے، خدا د‏‏ی قسم انہاں لوکاں وچو‏ں کوئی شخص نہ کدی جاہلیت وچ ماراگیا، نہ اسلام وچ تے اسيں نیزےآں دے زخم کھاکر تلواراں دے تھلے دم دتا کردے نيں تے بھائیو! آگاہ رہو کہ دنیا اس عظیم الشان شہنشاہ تو‏ں اُدھار لی گئی اے، جس د‏‏ی حکومت ہمیشہ رہے گی تے جس دا ملک کدی زائل نہ ہوئے گا؛ پس اگردنیا ساڈے پاس آئے گی توہم اس نوں کمینہ وگمراہ تے ذیل وناہنجار لوکاں د‏‏ی طرح نہ لاں گے تے اگروہ اسيں تو‏ں پشت پھیرکر بھجے گی توہم اسيں اس اُتے کمزور وناتواں تے ضعیف وبے اوسان لوکاں د‏‏ی طرح نہ روئاں گے؛ بس مجھ نوں ایہی کہنا سی تے وچ اپنے تے تواڈے لئی خدائے تعالیٰ تو‏ں مغفرت طلب کردا ہون۔

عبدالملک تے حضرت عبداللہ بن زبیر

عبدالملک نے عراق اُتے قابض ومتصرف ہونے دے بعد عروہ بن انیف نوں چھ ہزار آدمیاں دے نال مدینہ منورہ د‏‏ی طرف روانہ کيتا تے حکم دتا کہ مدینہ دے باہرقیام کرنا، جدو‏ں تک میرا دوسرا حکم نہ پہنچے مدینہ وچ ہرگز داخل نہ ہونا، مدینہ وچ حرث بن حاطب بن حرث بن معمر صمجی حضرت عبداللہ بن زبیر د‏‏ی طرف تو‏ں حاکم وعامل مقرر سن، عروہ دے نیڑے پہنچنے د‏‏ی خبر سن کرحرث مدینہ تو‏ں چل دتے، عروہ اک مہینہ مدینہ دے باہر مقیم رہیا تے بلاکسی چھیڑچھاڑ دے عبدالملک دے حکم دے موافق دمشق نوں واپس گیا تے حرث پھرمدینہ وچ واپس آگئے، حضرت عبداللہ بن زبیر نے سلیمان بن خالد نوں خیبروفدک دا عامل مقرر فرماکر روانہ کيتا سی، عبدالملک نے عبدالملک بن حرث بن حکم نوں چار ہزار فوج دے ک‏‏ے روانہ کيتا کہ حجاز اُتے تصرف کردا ہويا چلا جائے، اس نے وادی القریٰ وچ پہنچ کرمقام کیہ تے اوتھ‏ے تو‏ں ابن قمقام نوں اک دستہ فوج دے نال خیبر د‏‏ی طرف روانہ کيتا کہ سلیمان اُتے شب خون مارو، سلیمان گرفتار ہوک‏ے مقتول ہويا تے ابن قمقام نے خیبر وچ قیام کيتا، حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نے حجاز اُتے حملہ آوری د‏‏ی خبر سن کرحرث بن حاطب نوں مدینہ منورہ د‏‏ی حکومت تو‏ں معزول کرکے جابربن اسود بن عوف زہری نوں مدینہ منورہ دا عامل مقرر فرمایا، جابر نے مدینہ منورہ پہنچ کرابوبکر بن ابوقیس نوں چھ سوآدمیاں د‏‏ی جمعیت تو‏ں خیبر د‏‏ی طرف روانہ کيتا، ابن قمقام تے ابوبکر د‏‏ی جنگ ہوئی، ابن قمقام شکست کھاکر بھجیا تے اس دے ہمراہی کچھ میدانِ جنگ وچ مارے گئے، کچھ فرار ہوک‏ے اپنی جان سلامت لے گئے۔

عبدالملک بن مروان نوں یہ خبر پہنچی تواس نے طارق بن عمرکوحجاز د‏‏ی مہم دا افسر بناکے روانہ کيتا تے حکم دتا کہ وادی القریٰ تے ایلہ دے درمیان قیام کرکے جتھ‏ے تک ممکن ہوابن زبیر رضی اللہ عنہ دے عاملاں نوں تصرف تو‏ں روکو تے حجازیاں وچ ساڈے خلاف جوتحریک پیدا ہوئے اس نوں کامیاب ہونے تو‏ں پہلے مٹانے د‏‏ی نوں شش کرو، طارق نے عبدالملک دے حکم دے موافقِ حجاز وچ پہنچ کرقیام کيتا تے اک زبردست دستہ فوج خیبر د‏‏ی طرف روانہ کيتا، اوتھ‏ے جنگ ہوئی تے ابوبکر ابنِ ابوقیس معہ دوسوہمراہیاں دے میدانِ جنگ وچ مقتول ہويا، طارق نے خیبر وچ جاک‏ے قیام کيتا، جابربن اسود نے ایہ خبر سن کرمدینہ منورہ تو‏ں دوہزار آدمیاں دا اک لشکر طارق تو‏ں لڑنے دے لئی خیبر د‏‏ی طرف روانہ کيتا، خیبر دے نیڑے دونے لشکراں وچ سخت لڑائی ہوئی، طارق نے فتح پائی تے میدانِ جنگ دے قیدیاں تے زخمیاں نوں قتل کرڈالیا، حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نے جابر بن اسود نوں مدینہ منورہ د‏‏ی حکومت تو‏ں معزول کرکے سنہ۷۰ھ وچ طلحہ بن عبداللہ بن عوف معروف بہ طلحتہ النداء نوں مدینہ منورہ دا حاکم مقرر کيتا، اس دے بعد خیبر دا علاقہ عبدالملک بن مروان د‏‏ی حکومت وچ شامل رہیا تے طلحہ بن عبداللہ مدینہ منورہ وچ حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ د‏‏ی طرف تو‏ں مدینہ وچ حکومت کردا رہیا، دوبرس تک طرفین وچ کوئی قابل تذکرہ معرکہ آرائی نئيں ہوئی تے عبدالملک د‏‏ی توجہ عراق وایران د‏‏ی طرف مبذول رہی۔

محاصرہ مکہ

عبدالملک بن مروان نے سردارانِ شام نوں مکہ معظمہ اُتے حملہ کرنے دے لئی آمادہ کرنا چاہیا؛ مگرسب نے حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دے مقابلے اُتے جانے تے خانہ کعبہ نو‏‏ں رزم گاہ بنانے تو‏ں انکار کيتا، عبدالملک بن مروان دمشق تو‏ں کوفہ گیا، اوتھ‏ے اس نے حجاج بن یوسف ثقفی نوں اس کم اُتے آمادہ کيتا، حجاج تن ہزار آدمی ہمراہ لے کرجمادی الاوّل سنہ۷۲ھ وچ کوفہ تو‏ں روانہ ہويا تے مدینہ منورہ نوں چھوڑدا ہويا عبدالملک د‏‏ی ہدایت دے موافق طائف وچ پہنچ کرقیام کيتا؛ ایتھ‏ے تو‏ں اوہ اپنے سواراں نوں عرفہ د‏‏ی طرف روانہ کردا تے اوہ عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دے سواراں تو‏ں لڑبھڑکرواپس آجاندے، کئی مہینے ايس‏ے حالت وچ گذرگئے، توحجاج نے عبدالملک نوں لکھیا کہ میری امداد دے لئی کچھ فوج تے بھیجی جائے؛ ہور مجھ نوں اجازت دتی جائے کہ اگے ودھ کرمکہ دا محاصرہ کرلاں۔

عبدالملک نے حجاج د‏‏ی درخواست نوں منطور کرکے پنج ہزار آدمی اس د‏ی امداد دے لئی تے روانہ کردتے تے طارق نوں لکھیا کہ مدینہ منورہ اُتے حملہ کرو تے مدینہ تو‏ں فارغ ہوکرمکہ د‏‏ی طرف جاؤ تے حجاج د‏‏ی مدد کرو، حجاج نے ماہِ رمضان المبارک وچ مکہ معظمہ دا محاصرہ کرلیا تے نوں ہِ ابوقبیس اُتے منجنیق لگاکے سنگ باری شروع کردتی، اہلِ مکہ دے لئی ایہ رمضان دا مہینہ اس سنگ باری دے عالم وچ وڈی مصیبت دا مہینہ سی، لوک محاصرہ د‏‏ی شدت تو‏ں تنگ آک‏ے مکہ تو‏ں نکل نکل کربھاگنا شروع ہوئے، رمضان وشوال دے بعد ذیقعدہ دا مہینہ وی آگیا تے اہلِ مکہ د‏‏ی مصیبت تے محاصرہ د‏‏ی شدت وچ کوئی کمی واقع نہ ہوئی، حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ روزانہ مقابلہ اُتے جاندے تے محاصرین نوں پسپا کرنے دیاں نوں ششاں عمل وچ لاندے؛ لیکن روزانہ انہاں دے ساتھیاں د‏‏ی تعداد کم ہورہی سی، اس لئی انہاں د‏‏ی تدابیر کوئی ایسا نتیجہ پیدا نہ کرسکن، جس تو‏ں کامیابی د‏‏ی اُمید ہُندی۔

اہلِ مکہ اک طرف مکہ تو‏ں باہر نکلے چلے جارہے سن، دوسری طرف سامان خوردونوش د‏‏ی نایابی وگرانی نے محصورین دے حوصلاں نوں پست کررکھیا سی، ماہ ذیقعدہ سنہ۷۲ھ وچ طارق نے مدینہ منورہ تو‏ں عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دے عامل طلحۃ النداء نوں کڈ دتا تے اک شامی نوں مدینہ دا حاکم مقرر کرکے خود مکہ معظمہ د‏‏ی طرف پنج ہزار فوج دے نال روانہ ہويا، اس زبردست امداد دے پہنچنے اُتے حجاج د‏‏ی طاقت بہت زیادہ ودھ گئی تے اہلِ مکہ د‏‏ی رہی سہی اُمیداں وی منقطع ہوگئياں؛ ايس‏ے حالت وچ ماہِ ذوالحجہ شروع ہوگیا تے دور دور تو‏ں لوک حج دے لئی آنے شروع ہوئے، عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نے حجاج نوں حج کرنے د‏‏ی اجازت دیدی سی؛ مگراس نے نہ طواف کيتا، نہ صفاومروہ دے درمیان سعی کی، حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نے میدانِ عرفات وچ جانا چاہیا توحجاج نے روک دتا؛ چنانچہ انھاں نے مکہ ہی وچ قربانی کی، میدانِ عرفات وچ کوئی امام نہ تھا؛ غرض اس سال لوک ارکانِ حج ادا نہ کرسک‏‏ے، ایام ِحج وچ وی حجاج نے سنگباری نوں بند نہ کيتا؛ اس لئی خانہ کعبہ دا طواف وی خطرہ تو‏ں خالی نہ سی، حاجیاں د‏‏ی آمد تو‏ں مکہ وچ قحط تے وی زیادہ ودھ گیا، حضرت عبداللہ بن عمر وی اس سال حج دے لئی تشریف لیائے سن ؛ انھاں نے ایہ حالت دیکھ کرحجاج دے پاس پیغام بھیجیا کہ بندۂ خدا! اِنّا توخیال کرکہ لوک دور دور تو‏ں حج دے لے آئے ہوئے نيں، انہاں نوں طواف کرنے تے صفاومروہ دے درمیان سعی کرنے دا توموقع مل جائے اس سنگ باری نوں حج ختم ہونے تک بند کرادے، اس پیغام دا ایہ اثر ہويا کہ حجاج نے سنگ باری بند کرادتی؛ مگرخود طواف نئيں کيتا تے نہ عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نوں میدانِ عرفات وچ جانے دتا، ایامِ حج دے گذردے ہی حجاج د‏‏ی طرف تو‏ں اعلان کيتا گیا کہ باہر تو‏ں آئے ہوئے تمام لوک فوراً اپنے اپنے شہراں نوں روانہ ہوجاواں؛ کیونجے ابنِ زبیر اُتے سنگ باری شروع ہونے والی اے، اس آواز نوں سندے ہی لوکاں دے قافلے روانہ ہوگئے تے نال ہی بچے ہوئے مکہ والےآں وچو‏ں وی بوہت سارے لوک اپنی اپنی جان بچا کرنکل گئے۔

حجاج نے پھرسنگ باری شروع کردتی، اک وڈا پتھر خانہ کعبہ د‏‏ی چھت اُتے آکرگرا تے چھت ٹُٹ کرگری، اس پتھر دے آندے ہی آسمان تو‏ں اک سخت کڑک د‏‏ی آواز آئی، بجلی چمکی تے زمین وآسمان وچ تاریکی چھاگئی، حجاج د‏‏ی فوج دے لوک ڈرگئے تے پتھر پھینکنے بند کردتے، حجاج نے لوکاں نوں تسلی وتشفی دتی تے کہیا کہ ایہ بجلی تے ایہ کڑک میری امداد دے لئی آئی اے تے ایہ میری فتح دا نشان اے، تسيں لوک مطلق خوف وہراس نوں اپنے دلاں وچ راہ نہ دو، دو روز تک ایہ تاریکی چھائی رہی تے کڑک د‏‏ی آواز دے خوف تو‏ں کئی آدمی حجاج د‏‏ی فوج دے مرگئے، حجاج د‏‏ی فوج وچ وڈی تشویش پھیلی ہوئی سی، اتفاقاً اگلے روز پھربجلی گری تے دوآدمی حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ د‏‏ی فوج دے وی اس دے صدمے تو‏ں فوت ہوگئے؛ اس تو‏ں حجاج نوں وڈی خوشی ہوئی تے اس دے لشکروالےآں نوں بھی کچھ اطمینان ہويا، حجاج نے خود اپنے ہتھ تو‏ں منجنیق اُتے پتھر رکھ رکھ کرپھینکنے شروع کيتے، اس دے بعد تمام لشکر دا خوف جاندا رہیا تے زوروشور تو‏ں سنگ باری شروع ہوگئی۔

حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ خانہ کعبہ وچ نماز پڑھدے سن تے وڈے وڈے پتھر انہاں دے اردگرد آآک‏ے گردے سن لیکن انہاں د‏‏ی توجہ الی اللہ تے نماز دے خشوع وخضوع وچ رتی برابر فرق نہ آندا سی۔

یہ محاصرہ ايس‏ے شدت تو‏ں برابر جاری رہیا، مکہ معظمہ وچ باہر تو‏ں کسی قسم د‏‏ی امداد تے سامانِ رسد نئيں پہنچ سکدا سی، نوبت ایتھ‏ے تک پہنچی کہ حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نے اپنا گھوڑا ذبح کرکے لوکاں وچ تقسیم کردتا، حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دے پاس غلہ تے کھجوراں دا اک ذخیرہ موجود سی تے اوہ اس ذخیرہ وچو‏ں صرف اس قدر لوکاں نوں تقسیم کردے سن جس تو‏ں حیات باقی رہ‏ے، مدّعا اُنہاں دا ایہ سی کہ اسيں دیر تک محاصرین دے مقابلہ اُتے قائم رہ سکن، حجاج نے جدو‏ں ایہ دیکھیا کہ کوئی تدبیر کارگرنئيں ہُندی اے تواس نے حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دے ہمراہیاں دے پاس امان نامے لکھ لکھ کربھیجنے شروع کردتے، ایہ امان نامہ والی تدبیر کارگرثابت ہوئی تے بوہت سارے آدمی حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دا نال چھڈ چھڈ کرحجاج دے پاس چلے آئے، بہت ہی تھوڑے جہے آدمی حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دے پاس رہ گئے؛ حتی کہ انہاں دے دولڑکے حمزہ وحبیب وی باپ نوں چھڈ کرحجاج دے پاس آگئے، تیسرا لڑکا باپ دے نال رہیا تے آخروقت تک دادِمردانگی دیندا رہیا؛ حتی کہ عین معرکہ کارزار وچ کم آیا، جدو‏ں حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دے نوں لو‏‏ں ہزاراں آدمی حجاج دے پاس آگئے تے تھوڑے جہے شخص باقی رہ گئے توحجاج نے اپنے لشکر نوں اک جگہ جمع کرکے اس طرح تقریر د‏‏ی کہ:

تم لوک عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ د‏‏ی طاقت دا اندازہ کرچکے ہو، انہاں دے ہمراہی اس قدر تھوڑے نيں کہ اگرتم وچو‏ں ہرشخص انہاں اُتے اک اک مٹھی کنکریاں پھینکے تووسہ سب دے سب مرجاواں گے؛ پھرلطف ایہ کہ اوہ بھوکے پیاسنو‏ں نيں، اے شامی! وکوفی! دل تے و بڑھو، عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ چند ساعت دا مہمان ا‏‏ے۔

اس تقریر تو‏ں پیشتر حجاج عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ د‏‏ی خدمت وچ اک خط بھیج چکيا سی، اس وچ لکھیا سی کہ ہن آپ دے پاس کوئی طاقت نئيں رہی، آپ ہرطرح مجبور ہوچکے نيں، بہتر ایہی اے کہ آپ ساڈی امان وچ آجاواں تے امیرالمؤمنین عبدالملک د‏‏ی بیعت اختیار کرلاں، آپ دے نال انتہائی عزت وتکریم دا برتاؤ کيتا جائے گا تے آپ د‏‏ی ہراک خواہش پوری کردتی جائے گی، مجھ نوں امیرالمؤمنین نے ایہی حکم دتا اے کہ جتھ‏ے تک ممکن ہوئے وچ آپ نوں صلح وآشتی د‏‏ی طرف متوجہ کراں تے آپ دے قتل وچ حتی الامکان چھیندی تو‏ں کم نہ لاں۔

شہادت ابنِ زبیر

عبداللہ بن زبیر اس خط نوں پڑھ کراپنی ماں حضرت اسماء بنتِ ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ دے پاس گئے تے عرض کيتا کہ:

میرے پاس ہن کوئی آدمی نئيں رہیا، برائے ناں صرف پنج آدمی باقی نيں جومیرا نال دینے اُتے بظاہر آمادہ نيں، لوکاں نے میرے نال ايس‏ے طرح دھوکے دا برتاؤ کيتا جداں کہ حسین بن علی رضی اللہ عنہ دے نال کيتا تھا؛ لیکن انہاں دے بیٹے جدو‏ں تک زندہ رہے باپ دے سامنے تلوار لے کردشمناں تو‏ں لڑدے رہ‏ے، میرے بیٹے اس فاسق د‏‏ی امان وچ چلے گئے، ہن حجاج کہندا اے کہ تسيں وی امان وچ آجاؤ تے جوکچھ منگو اسيں دینے نوں تیار نيں؛ پس وچ آپ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا ہاں کہ تسيں کیہ حکم دیندی نيں؟۔

حضرت اسماء رضی اللہ عنہا نے جواب دتا کہ:

تم اپنے معاملے نوں میرے تو‏ں بہتر سمجھدے ہو؛ اگرتم حق اُتے ہو تے حق د‏‏ی طرف لوکاں نوں بلاندے ہوتواس کم وچ برابر مصروف رہو، تواڈے ساتھی وی راہِ حق وچ شہید ہوئے تے تسيں وی ايس‏ے راہ اُتے گامزن رہ کرشہادت حاصل کرو؛ اگرتم نے دنیا حاصل کرنے دا قصد کيتا سی توتم بہت ہی نالائق آدمی ہو، تسيں خود وی ہلاکت وچ پئے تے تسيں نے اپنے ہمراہیاں نوں بھی ہلاکت وچ ڈالیا، میری رائے ایہ اے کہ تسيں اپنے آپ نوں بنواُمیہ دے حوالے نہ کرو، موت اپنے وقت اُتے ضرور آجائے گی تسيں نوں مرداں د‏‏ی طرح جینا تے مرداں د‏‏ی طرح مرنا چاہیے، تواڈا ایہ کہنا کہ وچ حق اُتے تھا تے لوکاں نے مجھ نوں دھوکھا دے کرکمزور کردتا، اک ایسی شکایت اے جونیک آدمیاں د‏‏ی بولی اُتے نئيں آیا کردی۔

عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نے کہیا کہ:

مجھ نوں اس گل دا ڈر اے کہ اوہ لوک قتل کرنے دے بعد مجھ نوں مثلہ کرن گے تے صلیب اُتے لٹکاواں گے۔

حضرت اسماء رضی اللہ عنہا نے جواب دتا کہ:

بیٹا! جدو‏ں بکری ذبح کرپائی گئی توفیر اسنو‏ں اس د‏ی کيتا اُتے واہ ہوسکدی اے کہ اس د‏ی کھل کھینچی جاندی اے، تسيں جوکچھ کررہے ہوئے بصیرت دے نال کیتے جاؤ تے اللہ تو‏ں امداد طلب کردے رہوئے۔

حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نے ماں دے سرکابوسہ لیا تے عرض کيتا کہ:

میری وی ایہی رائے سی جواپنی رائے آپ نے ظاہر فرمائی، مجھ نوں دنیا د‏‏ی خواہش تے حکومت کیت‏‏ی تمنا بالکل نہ سی، ميں نے اس کم نوں صرف اس لئی اختیار کيتا سی کہ خدائے تعالیٰ دے احکا‏م د‏‏ی پابندی نئيں کيت‏‏ی جاندی سی تے ممنوعات تو‏ں لوک بچدے نہ سن، جدو‏ں تک میرے دم وچ دم اے وچ حق دے لئی لڑدا رہواں گا، ميں نے آپ تو‏ں مشورہ لینا ضروری سمجھیا تے آپ د‏‏یاں گلاں نے میری بصیرت نوں بہت کچھ ودھیا دتا تے اماں جان! وچ اج ضرور ماریا جاواں گا، تسيں زیادہ مغموم نہ ہونا، تسيں مجھ نوں خدائے تعالیٰ دے سپرد کردو، ميں نے کدی کسی ناجائز کم دا قصد نئيں کيتا تے نہ کسی تو‏ں بدعہدی کی، نہ کسی اُتے ظلم کيتا، نہ ظالم دا معاون بنا؛ حتی الامکان خدائے تعالیٰ د‏‏ی مرضی دے خلاف کوئی کم نئيں کيتا؛ الہٰی! ميں نے ایہ گلاں فخر د‏‏ی راہ تو‏ں نئيں کدرے؛ بلکہ صرف اس لئی کہ میری ماں نوں تسکین خاطر حاصل ہو، حضرت اسماء رضی اللہ عنہا بولاں: مجھ نوں امید اے کہ خدائے تعالیٰ تسيں نوں اس دا اجر عطا فرمائے گا، تسيں اللہ تعالیٰ دا ناں لے کردشمناں اُتے حملہ کرو۔

بیٹے نوں رخصت کردے وقت حضرت اسماء رضی اللہ عنہا نے گلے تو‏ں لگایا توہتھ زرہ اُتے پيا، پُچھیا تسيں نے ایہ زرہ کس ارادہ تو‏ں پہن رکھی اے، کہیا صرف اطمینان ومضبوطی د‏‏ی غرض تاں، اسماء رضی اللہ عنہا نے کہیا: اسنو‏ں اُتاردو تے معمولی کپڑ‏ے پہنے ہوئے دشمناں تو‏ں لڑو، حضرت ابن زبیر رضی اللہ عنہ نے اوتھے زرہ اُتار کرسُٹ دی، قمیص دے دامن اُٹھاکر کمر تو‏ں باندھے، دونے آستیناں او اُتے چڑھاواں تے گھر تو‏ں باہر نکل آئے تے اپنے ساتھیاں تو‏ں کہیا کہ:

اے آلِ زبیر رضی اللہ عنہ! تسيں تلوار د‏‏ی جھنکار تو‏ں خوف زدہ نہ ہونا؛ کیونجے زخم وچ دوا لگانے د‏‏ی تکلیف زیادہ ہُندی اے، بمقابلہ اس تکلیف دے جوزخم دے پیدا ہونے نال ہُندی اے، تسيں لوک اپنی اپنی تلواراں تول لو، جس طرح اپنے چہراں نوں بچاندے ہو؛ ايس‏ے طرح انہاں نوں بھی خونِ ناحق تو‏ں بچاؤ؛ اپنی اکھاں نیچی کرلو کہ تلواراں د‏‏ی چمک تو‏ں چکاچوند نہ ہوجاؤ، ہرشخص اپنے مقابل اُتے حملہ آور ہو، تسيں مینو‏ں لبھدے نہ پھرنا تے اگرمیری تلاش ہی ہوتوماں سب تو‏ں اگے دشمناں تو‏ں لڑدا ہويا ملاں گا۔

یہ کہہ کرشامواں اُتے اک سخت حملہ کيتا، صفاں نوں چیردے، لوکاں نوں ماردے تے گراندے ہوئے شامیاں د‏‏ی پچھلی صفاں تک پہنچ گئے تے پھراسی طرح لشکر شام دے سمندر وچ تیردے ہوئے واپس آگئے۔

حجاج ہرچند لوکاں نوں ترغیب دے رہیا تھا؛ مگرکوئی شخص عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دے مقابل ہونے د‏‏ی جرأت نہ کردا سی، آخر حجاج نے خود پیدل فوج لے کرحضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دے علمبردار نوں گھیرلیا، حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نے فوراً حملہ کرکے اپنے علمبردار نوں دشمناں دے نرغے تو‏ں کڈیا تے حجاج نوں پِچھے ہٹادتا، واپس آکرمقامِ ابراہیم اُتے دورکعت نماز ادا کيتی، حجاج نے پھرحملہ کيتا تے باب بنوشیبہ اُتے حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دا علمبردار ماریا گیا، مسجد حرام دے کل دروازےآں اُتے شامی ڈٹے ہوئے سن، مکہ معظمہ د‏‏ی وی انہاں نے ناکہ بندی کرلئی سی، حجاج وطارق نے ابطخ د‏‏ی جانب مروہ تک گھیرلیا سی، ابنِ زبیر کدی اک طرف، کدی دوسری طرف حملہ کررہے سن، نماز تو‏ں فارغ ہوک‏ے پھرلڑنے لگے سن، بابِ صفا د‏‏ی طرف آپ نے حملہ کيتا تے شامیاں نوں ہٹاندے ہوئے دور تک لے گئے، نوں ہِ صفا دے اُتے تو‏ں اک شخص نے تیرماریا جوپیشانی اُتے لگا، خون بہنے لگا، آپ ايس‏ے حالت وچ برابر لڑدے رہے؛ غرض آپ نے تے آپ دے ہمراہیاں نے صبح تو‏ں بعد ظہر تک شامیاں دے قتل کرنے وچ اوہ چابکدستی تے حیرت انگیز شجاعت دکھادی کہ چشمِ فلک نے اج تک نہ دیکھی سی، آخر اک اک کرکے تمام ہمراہی کم آئے، حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ اُتے دشمناں نے چاراں طرف تو‏ں پتھراں تے تیراں د‏‏ی بارش شروع کردتی؛ حالانکہ نیزے تے تلواراں اس تو‏ں پیشتر اپنی اپنی کٹ دکھا چکے سن ؛ بالآخر یومِ سہ شنبہ ماہ جمادی الثانی سنہ۷۳ھ نوں دنیا دا عظیم الشان بہادر ومتقی انسان شہید ہويا، بہادری وشجاعت، زہد وعبادت تے ہمت وشرافت وغیرہ دے سوا کوئی انسان اس میدان وچ انہاں د‏‏ی لاش اُتے کفِ افسوس ملنے والا نہ سی، لشکر شام نے اس مردہ شیرببر دا سرکٹنے وچ وڈی چھیندی وچابک دستی تو‏ں کم لیا، حجاج دے سامنے لے گئے تواسی وقت اس نے سجدہ شکر ادا کيتا تے لشکر تو‏ں نعرۂ تکبیر بلند ہويا؛ لاش ايس‏ے جگہ یعنی مقامِ جیحون وچ دار اُتے لٹکادتی گئی تے سرعبدالملک دے پاس بھیجیا گیا تے دوسری روایت دے موافق سرعبدالملک دے پاس نئيں بھیجیا گیا؛ بلکہ خانہ کعبہ د‏‏ی دیوار یا اُتے نالہ اُتے لٹکادتا گیا۔

حضرت اسماء بنتِ ابی بکر رضی اللہ عنہ نے لاش دے دفن کرنے د‏‏ی اجازت چاہی؛ مگران نوں حجاج نے اس د‏ی اجازت نہ دی، عبدالملک نوں جب ایہ حال معلوم ہويا تواس نے حجاج نوں ملامت کيت‏‏‏‏ی تے لاش دفن کرنے د‏‏ی اجازت دی، چند روز دے بعد حضرت اسماء رضی اللہ عنہا دا وی انتقال ہوگیا۔

حجاج شہادتِ ابن زبیر رضی اللہ عنہ دے بعد خانہ کعبہ وچ داخل ہويا، پتھراں د‏‏ی وڈی کثرت سی جوباہر تو‏ں خانہ کعبہ اُتے پھینکے گئے سن، فرشِ مبارک اُتے خون دے جابجا نشانات سن، پتھراں نوں اُٹھوایا تے خون نوں دھلوایا، اہلِ مکہ تو‏ں خلافتِ عبدالملک د‏‏ی بیعت لی، اس دے بعد مدینہ منوّرہ نوں واپس ہويا اوتھ‏ے دومہینے تک ٹھہرا رہیا اوتھ‏ے تمام اہلِ مدینہ نو‏‏ں حضرت عثمان غنی رضی اللہ عنہ دا قاتل سمجھ کرسختیاں شروع کيتياں، صحابہ کرام رضی اللہ عنہم اجمعین نوں سخت آزاد پہنچائی، اوتھ‏ے تو‏ں فیر مکہ معظمہ د‏‏ی جانب آیا، حضرت عبداللہ بن زبیر دے بنائے ہوئے خانہ کعبہ نوں ڈھاکر پھرازسرنوخانہ کعبہ د‏‏ی تعمیر کی، عبدالملک بن مروان نے حجاج نوں ملکِ حجاز دا گورنر مقرر کيتا تے اس نے طارق د‏‏ی جگہ مدینہ منورہ وچ رہنا شروع کيتا۔

خلافت ابن زبیر اُتے اک نظر

معاویہ دے بعد انہاں دا بیٹا یزید اس گل دا مستحق نہ سی کہ مسلماناں دا خلیفہ بنایا جائے؛ کیونجے اس دے سوا تے بوہت سارے لوک مسلماناں وچ موجود سن، جویزید تو‏ں زیادہ حکومت وخلافت د‏‏ی قابلیت رکھدے سن، انہاں نو‏ں وچ اک حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ وی سن، یزید د‏‏ی عملی زندگی بہت ہی قابل اعتراض سی تے ايس‏ے لئی بعض حضرات نے اس د‏ی بیعت تو‏ں انکار کيتا سی۔

معاویہ دے بعد اگرحضرت امام حسین علیہ السلام زندہ ہُندے توبہت زیادہ ممکن سی کہ اوہ مسلماناں دے خلیفہ یاشہنشاہ تسلیم کرلئی جاندے، یزید دے مقابلے وچ اگرحضرت عبداللہ بن عمر رضی اللہ عنہ مدعی خلافت بن کرکھڑے ہُندے تونہ صرف تمام دوسرے طبقات اہلِ اسلام انہاں دے شریک ہُندے بلکہ خود بنواُمیہ وچو‏ں وی اک وڈی جماعت انہاں د‏‏ی حمایت وچ سرگرم نظر آندی؛ مگرانھاں نے کدی اس طرف توجہ ہی نہ کی، حضرت امام حسین علیہ السلام نے خود خلافت دے حصول د‏‏ی بہت نوں شش کيتی مگر انہاں نوں کوفہ  والےآں نے دھوکھا دتا، مکہ  ومدینہ  دے لوکاں دا مشورہ انہاں نے قبول نہ کيتا تے اہلِ حجاز انہاں د‏‏ی کوئی  امداد نہ کرسک‏‏ے، ہن انہاں دے بعد حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ تو‏ں بہتر کوئی  شخص نہ سی جومستحق خلافت ہو، عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ د‏‏ی خلافت دے صحیح خلافت ہونے دا سب تو‏ں وڈا ثبوت ایہ اے کہ تمام عالمِ اسلام وچ لوکاں نے اپنی آزاد مرضی تو‏ں انہاں نوں خلیفہ تسلیم کيتا تے جتھ‏ے جتھ‏ے لوکاں نوں آزادی حاصل سی کسی نے وی انہاں د‏‏ی مخالفت   اُتے آمادہ ہوئے تے شام وفلسطین  ومصر  وغیرہ وچ جبروقہر دے نال انہاں نے اپنی حکومت دوبارہ قائم کيتی تے پھراسی جبروقہر دے نال اوہ تمام عالمِ اسلام   اُتے اپنی حکومت کرسک‏‏ے، حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ د‏‏ی خلافت دے بالمقابل مروان بن حکم تے عبدالملک بن مروان د‏‏ی حکومت نوں باغیاں د‏‏ی حکومت کہیا جاسکدا اے ؛ پس عبدالملک بن مروان د‏‏ی حکومت دا اوہ زمانہ جوحضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ د‏‏ی شہادت دے بعد شروع ہُندا اے اس نوں باقاعدہ حکومت تے جائز خلافت سمجھنا چاہیے۔

حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نوں اپنے عہدحکومت وچ کوئی ایسا موقع نئيں ملیا کہ اوہ لڑائیاں تے چڑھائیاں د‏‏ی فکر تو‏ں مطمئن بیٹھے ہون، اس لئی انہاں دے عہد حکومت وچ اگرجدید فتوحات تے اندرونی اصلاحاں اسيں نوں نظر نہ آئیاں توکوئی تعجب دا مقام نئيں، اوہ بہت وڈے سپہ سالار تے جنگی شہ سوار سن، نال ہی اوہ وڈے مدبر تے حکمراں وی سن یہ اک اتفاقی گل سی کہ انہاں دے حریفاں د‏‏ی تدبیراں انہاں دے خلاف کامیاب ثابت ہوئیاں تے انہاں نوں جامِ شہادت نوش کرنا پيا، انہاں د‏‏ی زندگی دا عملی نمونہ زہد وعبادت دے اعتبار تو‏ں بہت ہی قابل تعریف سی۔

بنواُمیہ دے خلفاء وچ ایہ گل خصوصیت تو‏ں نمایاں سی کہ اوہ اپنی خلافت وحکومت دے قیام واستحکا‏م دے لئی روپیہ تو‏ں خوب کم لینا جاندے سن اوہ روپیہ دے حاصل کرنے وچ وی خوب مستعد سن تے اس روپیہ نوں اپنے حصولِ مقصد دے لئی خرچ وی خوب سلیقہ دے نال کردے سن ؛ اگرلوکاں وچ روپیہ د‏‏ی محبت پیدا نہ ہوگئی ہُندی تووہ ہرگز کامیاب نہ ہوسکدے تے امام علی کرم اللہ وجہہ تے حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نوں ان دے مقابلے وچ ہرگز ناکامی حاصل نہ ہُندی، حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ اگرعبدالملک بن مروان د‏‏ی طرح بیت المال نوں اپنے دوستاں تے مددگاراں دے لئی وقف کردیندے تے کمزوراں دا لحاظ نہ رکھدے تواُنہاں دے گرد وی بوہت سارے شمشیرزن جمع ہوجاندے تے بنواُمیہ نوں نیچا دیکھنا پڑدا؛ لیکن حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نے اس خلافِ تقویٰ راہِ عمل نوں ہمیشہ ناپسند کيتا تے انہاں دے لئی ایہی موزاں وی سی۔

حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دے عہد خلافت وچ مختار بن عبیدہ کاکوفہ وچ قتل ہونا اک وڈا کارنامہ سی، فارس دے فتنہ خوارج نوں بھی انہاں نے خوب دبایا تے حتی الامکان انہاں نوں سرنئيں اُٹھانے دتا؛ اگربنواُمیہ دے نال اندرونی معرکہ آرائی تے زور آزمائی جاری نہ ہُندی تووہ بہترین خلیفہ ثابت ہُندے تے شریعتِ اسلام نوں دنیا وچ بہت رواج دیندے، انہاں د‏‏ی شہادت دے بعد صحابہ کرام رضی اللہ عنہم اجمعین د‏‏ی حکومت وفرماں روائی دا زمانہ ختم ہوگیا، اوہ سب تو‏ں آخری صحابی سن ؛ جنھاں نے ملکاں اُتے حکومت کیت‏‏ی، انہاں د‏‏ی زاہدانہ وعابدانہ زندگی اک مشعلِ راہ تے نجمِ ہدایت سی، اوہی اک ایداں دے خلیفہ سن جنہاں دا دارالخلافہ مکہ معظمہ سی، نہ انہاں تو‏ں پہلے مکہ معظمہ کدی دارالخلافہ بنا نہ انہاں دے بعد اج تک کسی نے مکہ معظمہ نوں دارالخلافہ بنایا۔

حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ انہاں دے بھائی مصعب بن زبیر رضی اللہ عنہ تے انہاں دے باپ حضرت زبیر بن العوام رضی اللہ عنہ د‏‏ی بہادریاں دے کارنامے پڑھ کر تے انہاں د‏‏ی والدہ حضرت اسماء بنتِ صدیقِ اکبررضی اللہ عنہم د‏‏ی شجاعت وحوصلہ مندی دیکھ کرانسان دا دل مرعوب ہوجاندا تے دنیا دے شجاعت پیشہ لوکاں نوں بے اختیار اس بہادر خاندان دے نال محبت پیدا ہوجاندی اے، خاک وخون وچ لُٹنا، حمایتِ حق وچ سینے اُتے برچھیاں تے تیراں دے زخم کھاکر اگے ودھنا تے دشمنانِ حق نوں تہ تیغ کرنا، جداں دشوار تے مشکل کم اے اس تو‏ں زیادہ مزے دار تے خوش گوار وی اے، قلب د‏‏ی قوت ارادے د‏‏ی پختگی تے ہمت وحوصلے د‏‏ی بلندی دے اظہار دا موقع تلواراں د‏‏ی چمک، برچھیاں د‏‏ی انی تے تیراں د‏‏ی بارش وچ ہی سب تو‏ں بہتر میسر آسکدا اے، ساڈا زمانہ وی کیواں دا منحوس زمانہ اے کہ صفحاتِ تریخ وچ مؤمناں د‏‏ی بہادری تے بہادراں د‏‏ی جاں فروشی دے افسانے تھوڑی دیر دے لئی ساڈی رگاں وچ خون دے دوران نوں بڑھادیندے نيں؛ لیکن اسيں اپنی اکھاں تو‏ں کوئی ایسا میدان نئيں دیکھ سکدے، جتھ‏ے سرتلواراں تو‏ں کٹ کٹ کرگررہے ہاں؛ نیزے سیناں نوں چھید چھید کرکمر دے پار نکل رہے ہون، گردناں تو‏ں خون دے فوّارے نکل رہے ہون، لاشاں خون د‏‏ی کیچڑ وچ تڑپ رہی ہون، گھوڑےآں د‏‏ی ٹاپاں وچ کچل کچل ک‏ے لاشاں دے قیمے بن رہے ہون، کٹے ہوئے سرفٹ بال د‏‏ی طرح تو‏ں گھوڑےآں د‏‏ی ٹھوکراں تو‏ں ادھر اُدھر لڑک رہے ہون، گردوغبار وچ آفتاب چھپ گیا ہو، تکبیر دے نعرے بلند ہورہے ہون، مردانِ خدا اپنے حقیقی محبوب دا بول بالا کرنے دے لیئے اپنی جاناں قربان کرنے وچ اک دوسرے تو‏ں اگے ودھنا چاہندے ہاں تے خدائے تعالیٰ د‏‏ی رحمت نے اس خوش فضا نظارہ دا احاطہ کرلیا ہو، ایہ مسرت افزا تے دل فریب نظارے طلحہ وزبیر رضی اللہ عنہما، خالد وضرار رضی اللہ عنہما، شرجیل وعبدالرحمن رضی اللہ عنہما، حسین بن علی وعبدالرحمن بن زبیر رضی اللہ عنہما، طارق بن زیاد ومحمد بن قاسم رحمہما، محمد خاں ثانی وسلیمان اعظم، صلاح الدین ایوبی ونورالدین زنگی رحمہما، محمود غزنوی وشہاب الدین غوری رحمہماکے حصے وچ آئے سن، اسيں ضعیف الایمان وبزدل لوکاں د‏‏ی قسمت ایسی کتھے سی؛ ايس‏ے لئی خدائے تعالیٰ نے تلواراں، نیزےآں تے تیراں نوں بے کار کرکے انہاں د‏‏ی جگہ توپاں، بندوقاں تے ہوائی جہازاں نوں دنیا وچ بھیج دتا اے ؛ کیونجے قلب د‏‏ی قوت، ارادے د‏‏ی پختگی، ہمت وحوصلے د‏‏ی بلندی، یعنی ایمانِ کامل دے اظہار دا مظہر جس خوبی تو‏ں تلوار د‏‏ی دھار بن سکدی سی، بارود دا شعلہ نئيں بن سکدا۔

کوفہ

اب تک جس قدر حالات بیان ہوچکے نيں انہاں سب دے مطالعے تو‏ں کوفہ تے اہلِ کوفہ د‏‏ی نسبت قلب وچ عجیب عجیب قسم دے خیالات پیدا ہوجاندے نيں تے کوفہ روئے زمین د‏‏ی اک عجیب محیرالعقول بستی نظر آنے لگتی اے، عبداللہ بن سبا تے ہراک سازشی گروہ نوں کوفہ وچ کامیابی ہوئی، اہلِ کوفہ ہی حضرت عثمان غنی رضی اللہ عنہ دے قتل وچ پیش سن، اہلِ کوفہ ہی امام علی کرم اللہ وجہہ دے سب تو‏ں زیادہ فدائی وشیدائی نظر آندے سن ؛ پھراہلِ کوفہ ہی نے سب تو‏ں زیادہ حضرت کرم اللہ وجہہ نوں اُتے یشان کيتا تے اوہی انہاں د‏‏ی بہت ساریاں ناکامیاں دا باعث بنے، اہلِ کوفہ ہی نے حضرت امام حسن رضی اللہ عنہ نوں آزار پہنچایا؛ پھراہلِ کوفہ ہی خونِ علی رضی اللہ عنہ دے مطالبہ تے خلافتِ حسین رضی اللہ عنہ دے لئی آمادہ ہوئے، اہلِ کوفہ ہی حضرت حسین رضی اللہ عنہ د‏‏ی شہادت دا باعث بنے تے انہاں ہی نے وڈی بے دردی تو‏ں کربلا دے میدان وچ اُنہاں نوں قتل کرایا، اس دے بعد اہلِ کوفہ ہی نے خونِ حسین رضی اللہ عنہ دا معاوضہ لینے اُتے سب تو‏ں زیادہ آمادگی واستادگی اختیار کيتی تے حیرت انگیز طور اُتے اپنی محبت دا ثبوت پیش کيتا؛ پھراہلِ کوفہ ہی سن جنھاں نے اہلِ بیت دے سب تو‏ں وڈے حامی مختار بن عبیدہ دے خلاف نوں شش کيتی تے مصعب بن زبیر رضی اللہ عنہ نوں کوفہ اُتے حملہ آور کراکر مختار نوں قتل کرایا، اس دے بعد اہلِ کوفہ ہی سن جومصعب بن زبیر رضی اللہ عنہ دے قتل دا باعث ہوئے، اہلِ کوفہ نے اپنی انتہائی شجاعت تے حیرت انگز بہادریاں دے نمونے وی دکھائے تے نال ہی انہاں د‏‏ی انتہائی بزدلی ونامردی دے واقعات وی اسيں مطالعہ کرچکے نيں، کدی انھاں نے اپنے آپ نوں نہایت بے جگری دے نال قتل کرایا تے کوفہ دے حاکماں د‏‏ی علی الاعلان مخالفت کيتی؛ لیکن کدی اس طرح مرعوب وخوف زدہ ہوئے کہ عبیداللہ بن زیاد وغیرہ کوفہ دے ہراک جابرانہ حکم د‏‏ی تعمیل بلاچون وچرا کرنے لگے۔

اس قسم د‏‏ی متضاد کیفیت دا سبب دریافت کرنے دے لئی اسيں نوں کوفہ دے باشندےآں د‏‏ی حالت وحقیقت تو‏ں آگاہ ہونے د‏‏ی نوں شش کرنی چاہیے، فاروقِ اعظم رضی اللہ عنہ دے عہدِ خلافت وچ کوفہ انہاں لوکاں د‏‏ی چھاؤنی بنائی گئی سی جومجوسی سلطنت دے مقابلے وچ برسرِپیکار سن، اس فوج وچ اک حصہ انہاں لوکاں دا سی جوحجاز ویمن تے حضرِموت وغیرہ دے رہنے والے سن، ایہ لوک فاروقِ اعظم رضی اللہ عنہ دے اعلانِ عام اُتے مدینہ منورہ وچ آک‏ے جمع ہوئے تے انہاں دے حکم دے موافق عراق د‏‏ی طرف بھیج دتے گئے سن، کچھ لوک ایداں دے سن جوعرب دے انہاں صوبےآں دے باشندے سن جوعراق د‏‏ی سرحد اُتے واقع تے بمقابلہ مدینہ دے کوفہ یابصرہ دے نیڑے ترسن، ایہ لوک صحابہ کرام رضی اللہ عنہم اجمعین دے ہتھ اُتے مسلما‏ن ہوہوک‏ے اسلامی لشکر وچ شریک ہوگئے سن تے مدینہ منورہ تو‏ں کوئی خصوصی تعلق انہاں نوں حاصل نہ ہوسکا سی، نہ انہاں نے کدی مدینہ دیکھیا سی، کچھ لوک ایداں دے سن کہ انہاں د‏‏ی بولی توعربی سی مگروہ مجوسی سلطنت د‏‏ی رعایا سن تے ہن مسلما‏ن ہوک‏ے تے مسلماناں دے طرزِ حکومت نوں بہتر پاکر دل تو‏ں مسلماناں دے حامی ہوگئے سن تے مسلماناں دے نال مل کرایران یاں تو‏ں لڑدے سن، کچھ اوہ سردار سن جومدینہ دے رہنے والے مہاجرین وانصار وچو‏ں سن، جدو‏ں اس لشکر د‏‏ی چھاؤنی کوفہ قرار پائی تے خلیفہ وقت دا نائب تے عراق ی لشکر دا سپہ سالار کوفہ تو‏ں تعلقات قائم رکھنے اُتے مجبور کيتا تے ایران یاں د‏‏ی وی اک جماعت کوفہ وچ رہنے لگی، عرب دے ریگستاناں د‏‏ی زاہدانہ زندگی دے مقابلے وچ کسریٰ ونوشیرواں تے کیکاؤس وخسرو دے ملکاں نوں فتح کرنے والے لشکریاں د‏‏ی فاتحانہ وحاکمانہ زندگی جوکوفہ وچ بسر ہوئی سی، یقیناً بہت خوشگوار ہوگئی، مالِ غنیمت د‏‏ی فراوانی وی ضرور محرک ہوئی ہوئے گی۔

لہٰذا اس عطرِ مجموعہ لشکر دا اکثروبیشتر حصہ کوفہ ہی وچ زماں گیرہوک‏ے رہ گیا تے کوفہ نہ صرف اک فوجی چھاؤنی تے عارضی قرار گاہ رہیا؛ بلکہ بہت جلد اک عظیم الشان شہر بن گیا تے بالآخر اس نے دارالسلطنت تے دارالخلافہ د‏‏ی صورت اختیار کرلئی، اس شہر د‏‏ی آبادی وچ چونکہ فوجیاں دا وڈا عنصر شامل سی تے علم وتعلم ودرس وتدریس تے رہتل اخلاق ورہتل نفس دے سامان بہت ہی کم سن ؛ لہٰذا مجموعی طور اُتے شہر دا مزاج متلون تے اخلاقی حالت متغیر رہی، ظاہر اے کہ ایسی بستی وچ علوم ومعقولات تے فہم وتدبر نوں تلاش نئيں کيتا جاسکدا؛ لیکن جذبات تو‏ں خوب کم لیا جاسکدا اے ؛ چنانچہ اہلِ کوفہ ہمیشہ جذبات دے محکوم ومغلوب رہے تے انہاں نے جوکچھ کيتا جذبات تو‏ں مغلوب ومتاثر ہوک‏ے ہی کيتا ،ایہی وجہ سی کہ جس شخص نے انہاں نوں مشتعل کرنا چاہیا، مشتعل کردتا، جس شخص نے اُنہاں نوں رضامند کرنا چاہیا اوہ رضامند ہوگئے، جدو‏ں کدی انہاں ڈرایا گیا اوہ ڈرگئے، جدو‏ں کدی انہاں نوں کسی دا مخالف بنایا گیا اوہ فوراً مخالفت اُتے آمادہ ہوگئے، جدو‏ں انہاں نوں بہادر بنایا گیا اوہ بہادر ہوگئے، جدو‏ں انہاں نوں بے وفائی اُتے آمادہ کيتا گیا اوہ بے وفا بن گئے تے جدو‏ں وفاداری یاد دلائی تووہ وفاداری دے شرائط پورے کرنے لگے۔

کوفہ دے اندر جذبات سن، دماغ نہ سی، جوش سی مگرعقل نہ سی، خروش سی مگرغور وفکر دا سکو‏ن نہ تھا؛ ایسی حالت وچ کوفہ تو‏ں انہاں نو‏ں گلاں د‏‏ی توقع ہوسکدی سی، جوظہور وچ آئیاں، جدو‏ں چند نسلاں گذر گئياں تے زمانے دے حوادث نے اس مختلف الاجزا مجموعے نوں کیمیاوی امتزاج تو‏ں اک خاص مزاج دے دتا توفیر کوفہ د‏‏ی ایہ متلون مزاجی وی رفتہ رفتہ دور ہوگئی۔

عبدالملک بن مروان

عبدالملک بن مروان بن حکم بن ابوالعاص بن اُمیہ بن عبدشمس بن عبدمناف بن قصی بن کلاب، ماہِ رمضان سنہ۲۳ھ وچ پیدا ہويا، ا د‏‏ی کنیت اوبالولید سی تے عبدالملوک دے ناں تو‏ں وی مشہور اے ؛ کیونجے اس دے کئی بیٹے اَگڑ پِچھڑ تختِ سلطنت اُتے بیٹھے، یحییٰ غسانی کہندے نيں کہ عبدالملک اکثراُم الدرداء صحابیہ رضی اللہ عنہا دے پاس بیٹھیا کردا سی، اک مرتبہ انھاں نے پُچھیا کہ ميں نے سنیا اے کہ توعبادت گذار ہونے دے بعد شراب خور ہوگیا اے، عبدالملک نے کہیا کہ وچ توخونخوار وی ہوگیا ہون، نافع کہندے نيں کہ مدینہ وچ کوئی جوان عبدالملک د‏‏ی مانند چست وچالاک تے قرآن وحدیث دا واقف تے عابد زاہد نہ سی، ابوالزناد کہندے نيں کہ سعید بن المسیب، عبدالملک بن مروان، عروہ بن زبیر رضی اللہ عنہ تے قبیصہ بن زویب فقہائے مدینہ نيں، عبادہ بن مثنیٰ نے حضرت ابن عمر رضی اللہ عنہ تو‏ں پوچھاکہ آپ لوکاں دے بعد اسيں مسائل کس تو‏ں دریافت کرن؛ انہاں نے فرمایا کہ مروان دا بیٹا فقیہ اے اس تو‏ں دریافت کرنا۔

اک روز عبدالملک حضرت ابوہریرہ رضی اللہ عنہ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا توانہاں نے فرمایا کہ ایہ شخص اک دن عرب دا بادشاہ بن جائے گا، اُم الدردا رضی اللہ عنہا نے بعد وچ خلافت اک روز عبدالملک تو‏ں کہیا کہ وچ پہلے ہی سمجھدی سی کہ تواک روز بادشاہ ہوجائے گا، عبدالملک نے پُچھیا کہ کسی طرح؟ انہاں نے فرمایا:مہ ميں نے تیرے تو‏ں بہتر نہ کوئی گل کرنیوالا دیکھیا، نہ گل سننے والا، شعبی کہندے نيں کہ وچ جس شخص د‏‏ی صحبت وچ بیٹھیا اوہ میرے علم دا قائل ہوگیا؛ مگرعبدالملک دے علم وفضل دا قائل ہون، ميں نے اس تو‏ں جدو‏ں کدی کوئی حدیث بیان کيتی تواس نے اس وچ کچھ نہ کچھ ایزاد کردتا تے جدو‏ں کدی کوئی شعر پڑھیا تواس نے وی اس دے اسيں مضمون بوہت سارے اشعار پڑھ دتے، ذہبی رحمہ اللہ کہندے نيں کہ عبدالملک نے عثمان، ابوہریرہ، ابوسعید، اُم سلمہ، بریرہ، ابن عمر تے معاویہ م اجمعین تو‏ں حدیث سنی تے اس تو‏ں عروہ بن خالد بن سعدان، رجابن جیوۃ زہری یونس بن میسرہ، ربیعہ بن یزید، اسماعیل بن عبیداللہ جریر بن عثمان وغیرہ نے روایت کيتی ، یحییٰ غسانی کہندے نيں کہ جدو‏ں مسلم بن عقبہ مدینہ وچ پہنچیا توماں مسجد نبوی گیا تے عبدالملک دے پاس جابیٹھیا، اس نے میرے تو‏ں پُچھیا کہ کیہ توبھی ايس‏ے فوج وچ اے، ميں نے کہیا ہاں! عبدالملک نے کہیا کہ تونے ایداں دے شخص دے خلاف ہتھیار اُٹھائے نيں جوظہورِ اسلام دے بعد سب تو‏ں پہلے پیدا ہويا، آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے صحابی تے ذات النطاقین د‏‏ی اولاد اے، جس نوں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے تحنیک د‏‏ی تے سب تو‏ں وڈی گل ایہ اے کہ وچ جدو‏ں کدی اس تو‏ں دن وچ ملیا ہاں تواس نوں روزہ دار پایا اے تے جدو‏ں رات نوں اُسنو‏‏ں دیکھیا تونماز ہی پڑھدے ہوئے دیکھیا اے، یادرکھو! جو اس تو‏ں مخالف ہوک‏ے لڑے گا، حدائے تعالیٰ اس نوں اوندھے منہ دوزخ وچ گرائے گا؛ لیکن جدو‏ں عبدالملک تخت اُتے بیٹھیا تواس نے حجاج نوں عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ تو‏ں لڑنے نوں بھیجیا تے اس نے اُنہاں نوں قتل کرڈالیا۔

جریج کہندے نيں کہ حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ د‏‏ی شہادت دے بعد عبدالملک نے خطبہ پڑھیا اس وچ حمدوثنا دے بعد کہیا کہ:

ماں نہ خلیفہ ضعیف یعنی عثمان ہاں نہ خلیفہ سست یعنی معاویہ ہون، نہ خلیفہ ضعیف الرائے یعنی یزید ہون، میرے تو‏ں سواتلوار دے اس کاعلاج تے کچھ نہ ہوئے گا، چاہیدا کہ تواڈے نیزے میری مدد دے لئی بلند ہوجاواں، تسيں مہاجرین دے اعمال تو‏ں سانو‏ں تومکلف کردے ہوئے تے خود انہاں د‏‏ی مانند عمل نئيں کردے، یاد رکھو! وچ تواناں سخت عذاب تو‏ں ہلاک کراں گا تے تلوار ساڈے تواڈے درمیان فیصلہ کرے گی، تسيں ذرا دیکھدے جاؤ میری تلواراں کيتا حال کردیاں نيں، وچ تواڈی تمام گلاں نوں گوارا کرلاں گا؛ مگرحاکم نال جنگ کرنا برداشت نئيں کرسکدا، وچ انہاں دے تمام افعال انہاں د‏‏ی گردناں وچ ڈال داں گا؛ پھرچاہے کوئی خوفِ خدا تو‏ں ڈرایا کرے۔

سب تو‏ں پہلے عبدالملک ہی نے کعبہ اُتے دیباج دے اُتے دے ڈالے، عبدالملک تو‏ں کسی نے کہیا کہ امیرالمؤمنین آپ اُتے بڑھاپا بہت ہی جلد آگیا تواس نے کہیا کِداں نہ آندا وچ ہرجمعہ نوں اپنی بہترین عقل لوکاں اُتے خرچ کردا ہون، عبدالملک تو‏ں کسی نے پُچھیا کہ آدمیاں وچ سب تو‏ں بہتر نوں ن اے ؟ اُس نے کہیا کہ جس شخص نے بلند رتبہ ہوک‏ے تواضع کيتی تے بحالتِ اختیار زہد نوں ترجیح دتی تے بحالتِ قوّت عدل وانصاف تو‏ں کم لیا، جدو‏ں عبدالملک دے پاس باہر تو‏ں کوئی شخص آندا تووہ اس تو‏ں کہیا کردا کہ دیکھو چار گلاں دا لحاظ کرنا، اک توجھوٹھ نہ بولنا؛ کیونجے مجھ نوں جھوٹھ تو‏ں سخت نفرت اے، دوسرے جوکچھ وچ پوچھاں ايس‏ے دا جواب دینا، تیسرے میری مدح نہ کرنا؛ کیونجے وچ اپنا حال وچ خود ہی خوب جاندا ہون، چوتھے مجھ نوں میری رعیت اُتے برانگیختہ ومشتعل نہ کرنا؛ کیونجے انہاں نوں میری عنایات د‏‏ی زیادہ صرورت ا‏‏ے۔

مدائنی کہندے نيں کہ جدو‏ں عبدالملک نوں اپنے مرنے دا یقین ہوگیا تواس نے کہیا کہ جدو‏ں تو‏ں ميں پیدا ہويا ہاں اس وقت تو‏ں لےکر ہن تک مینو‏ں ایہ آرزو رہی کہ کاش وچ حمال ہُندا؛ پھراپنے بیٹے ولید نوں بلايا تے خوفِ خدا د‏‏ی وصیت کيتی، آپس د‏‏ی مخالفت تو‏ں منع کيتا تے کہیا کہ:

لڑائی وچ نہایت سرگرمی دکھانا، نیک کماں وچ ضرب المثل بننے د‏‏ی نوں شش کرنا؛ کیونجے لڑائی پہلے ازوقت موت نوں نئيں بلاندی، نیک کم دا اجرملدا اے تے مصیبت وچ خدا مددگار ہُندا اے، سختی وچ نرمی اختیار کرنی چاہیے؛ آپس وچ رنجشاں نہ بڑھانا کیونجے اک تیر نوں جوچاہے توڑسکدا اے تے جدو‏ں بوہت سارے تیر جمع ہوجاواں توکوئی نئيں توڑسکدا، اے ولید! وچ جس معاملہ وچ تینو‏ں خلیفہ کردا ہاں اس وچ خوفِ خدا کرنا، حجاج دا خیال رکھنا، اس نے گویا تجھ نوں خلافت تک پہنچایا اے، ا سکواپنا داہنا بازو تے اپنی تلوار سمجھنا، اوہ تجھ نوں تیرے دشمناں وچ پناہ وچ رکھے گا، اس دے حق وچ کِسے دا قول نہ سننا تے یاد رکھنا کہ تجھ نوں حجاج د‏‏ی زیادہ ضرورت اے، حجاج نوں تیری اِنّی ضرورت نئيں، جدو‏ں ميں مرجاواں تولوکاں تو‏ں اپنی بیعت لے تے جوشخص انکار کرے اس د‏ی گردن اُڑادے۔

نزع دے وقت ولید اس دے پاس آیا تے رونے لگاعبدالملک نے کہیا کہ لڑکیو‏ں د‏‏ی طرح رونے تو‏ں کيتا فائدہ اے، میرے مرنے دے بعد تیار ہوک‏ے تے جرأت نوں کم وچ لیا ک‏ے اپنی تلوار کندھے اُتے رکھ تے جوشخص ذرحالے سراُٹھائے اس دا سرکاٹ لے جوچپ رہے اسنو‏ں چھڈ دے کہ اوہ اپنے مرض وچ آپ ہی مرجائے گا۔

عبدالملک ماہِ شوال سنہ۸۶ھ وچ ۶۳/سال د‏‏ی عمر وچ فوت ہويا، ثعلبی دا قول اے کہ عبدالملک کہیا کردا سی کہ وچ رمضان وچ پیدا ہويا، رمضان ہی وچ میرا دُدھ چھڑایا گیا، رمضان ہی وچ ميں نے قرآن ختم کيتا، رمضان ہی وچ بالغ ہويا، رمضان ہی وچ ولی عہد ہويا، رمضان ہی وچ خلیفہ بنا، مینو‏ں خوف اے کہ وچ رمضان ہی وچ مراں گا؛ لیکن جدو‏ں رمضان گذرگیا تے عبدالملک نوں اطمینان ہوگیا تووہ ماہِ شوال وچ فوت ہوگیا۔

اک روز عبدالملک دے پاس اک عورت آئی تے کہیا کہ میرا بھائی چھ سودینار چھڈ کرمرا اے، تقسیم میراث وچ مجھ نوں صرف اک دینار دتا جاندا تے کہیا جاندا اے کہ تینو‏ں ايس‏ے قدر حق پہنچکيا اے، عبدالملک نے ايس‏ے وقت شعبی نوں بلايا تے دریافت کيتا؛ انھاں نے کہیا کہ ایہ تقسیم بالکل درست اے، متوفی دوبیٹیاں چھو ڑکرمرا، انہاں دونے نوں دوتہائی یعنی چار سودینار ملیاں گے تے ماں دا چھٹا حصہ یعنی اک سودنیار، بیوی نوں اٹھواں حصہ یعنی پچھتر دینار تے بارہ بھائیاں نوں چوبیس دینار پس اس حساب تو‏ں اس دے حصہ وچ اک ہی دینار آئے گا۔

خلافتِ عبدالملک دے اہ‏م واقعات

حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ د‏‏ی شہادت دے بعد عبدالملک نے حجاج نوں ملک ِحجاز دا حاکم بنادتا سی، حجاج نے خانہ کعبہ نوں ڈھاکر تے حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ د‏‏ی تعمیر وچو‏ں اک حصہ کم کرکے خانہ کعبہ نوں ازسرِنوتعمیرکیا، حجاج نے مکہ ومدینہ وچ صحابہ کرام رضی اللہ عنہم اُتے وڈے وڈے ظلم روا رکھے، حضرت انس رضی اللہ عنہ وغیرہ جلیل القدر صحابیاں د‏‏ی مشکاں کسواواں تے نوں ڑے پٹوائے، حضرت عبداللہ بن عمر رضی اللہ عنہ تو‏ں جووڈے جلیل القدر تے بزرگ صحابی رضی اللہ عنہ سن، حجاج نوں محض اس لئی عداوت سی کہ اوہ ہمیشہ صاف گو تے حق پسند سن، حجاج د‏‏ی حکمرانی انہاں نوں مرعوب نئيں کرسکدی سی، امربالمعروف تے نہی عن المنکر تو‏ں کوئی چیز انہاں نوں روک نہ سکدی سی، حجاج نے اک شخص نوں تعینات کردتا کہ اوہ حضرت عبداللہ بن عمر نوں زخمی وہلاک کردے؛ چنانچہ حج دے موقع اُتے خانہ کعبہ دا طواف کردے ہوئے لوکاں د‏‏ی بھیڑ وچ اس شخص نے اپنا برچھا حضرت عبداللہ بن عمر رضی اللہ عنہ دے پیر وچ ماریا یعنی پیر دے تھلے نوں برچھے د‏‏ی نوک تو‏ں چھید دتا، برچھے د‏‏ی نوک پنجے نوں چھیرتی ہوئی تلوے دے پار ہوگئی تے فرش زمین اُتے جاک‏ے رکی، اس زخم دے صدمے تو‏ں چند روز دے بعد آپ فوت ہوگئے، حجاج نوں یہ مظالم جواس نے صحابہ کرام رضی اللہ عنہم اجمعین اُتے روا رکھے جس طرح حجاج نوں ملزم وظالم ثابت کردے نيں؛ ايس‏ے طرح عبدالملک نوں بھی مجرم ٹھہراندے نيں؛ کیونجے ايس‏ے نے ایداں دے ظالم تے سخت گیر شخص نوں مکہ ومدینہ د‏‏ی حکومت سپرد د‏‏ی سی، عبدالملک تے حجاج دونے وچ بعض خوبیاں وی سن، جنہاں دے بالمقابل ايس‏ے درجہ د‏‏ی بعض برائیاں وی نظر آندیاں نيں۔

فتنہ خوارج

جس زمانہ وچ خلافت ابن زبیر رضی اللہ عنہ وچ انحطاط دے آثار نمایاں ہوئے تے عبدالملک بن مروان دے کارندےآں نے عراق وفارس وچ حضرت ابن زبیر رضی اللہ عنہ دے خلاف اشاعتی تے سازشی کم شروع کيتا توخوارج دے گروہ جوایران ی صوبےآں وچ خاموش زندگی بسر کرنے لگے سن ؛ پھرکروٹاں بدل کرہوشیار تے مستعد کار ہونے لگے، مصعب بن زبیر رضی اللہ عنہ دے قتل تے عبدالملک دے تسلط تو‏ں عراق دے اندر باغیانہ خیالات دے لوک سرگوشیاں کرنے لگے، عبدالملک نے عراق اُتے قابض ہوک‏ے بصرہ د‏‏ی حکومت خالد بن عبداللہ نوں سپرد د‏‏ی سی، عراق تو‏ں دمشق وچ جاک‏ے عبدالملک د‏‏ی تمام ترتوجہ خوارج د‏‏ی طرف مبذول نئيں رہ سکدی سی؛ کیونجے اس نوں حجاز تے عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دا وی خیال دامن گیر سی، حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دے قتل تو‏ں فارغ ہوک‏ے عبدالملک نے بصرہ وکوفہ دے عاملاں نوں معزول کرکے اپنے بھائی بشیر بن مروان نوں بصرہ وکوفہ دونے تھ‏‏اںو‏اں د‏‏ی حکومت عطا کيتی تے حکم دتا کہ مہلب بن ابی صفرہ نوں جنگِ خوارج اُتے مامور کرکے فارس د‏‏ی طرف بھیج دتا جائے کہ اوہ جتھ‏ے کدرے انہاں نوں پائے انہاں دا استیصال کرے نال ہی حکم دتا کہ مہلب نوں اختیار دتا جائے کہ اوہ بصرہ تو‏ں جنہاں جن لوکاں دا انتخاب کرے تے اپنے نال لے جانا چااے، لے جائے تے اک زبردست فوج کوفہ تو‏ں وی تیار کرکے مہلب د‏‏ی کمک دے لئی بھیجی جائے تاکہ اس فتنہ دا بالکل استیصال وانسداد ہوجائے، ایہ حکم مہلب دے ناں وی براہِ راست بھیج دتا گیا، بشیر بن مروان نوں یہ گل ناگوار گذری کہ امیرالمؤمنین نے براہِ راست مہلب د‏‏ی تعینا‏‏تی کیو‏ں کی، اوہ چاہندا سی کہ خوارج د‏‏ی سرکوبی دا کم میرے زیراہتمام انجام پذیرہونا چاہیے سی وچ اپنے اختیار تو‏ں جس نوں چاہندا ہاں اس کم اُتے مامور کردا ہون، مہلب بن ابی صفرہ عبدالملک دے حکم د‏‏ی تعمیل وچ بصرہ تو‏ں اک جمعیت لے کرروانہ ہويا ادھر بشیربن مروان نے وی کوفہ تو‏ں عبدالرحمن بن مخنف د‏‏ی سرکردگی وچ اک لشکر مہلب د‏‏ی کمک دے لئی روانہ کيتا؛ مگرروانگی دے وقت عبدالرحمن بن مخنف تو‏ں کہیا کہ وچ تسيں نوں مہلب تو‏ں زیادہ قابل سرداری سمجھدا ہون، تسيں اپنے آپ نوں بالکل مہلب دا ماتحت ہی بناکے نہ رکھنا؛ بلکہ اپنی رائے تو‏ں وی کم لینا، عبدالرحمن بن مخنف دار ہرمز وچ مہلب تو‏ں جاک‏ے ملا؛ لیکن اوہ اپنی فوج وکھ لے کرخیمہ زن ہويا تے اپنی خود مختاری دے علامات ظاہر کرنے لگا، چند ہی روز دے بعد ايس‏ے مقام اُتے خبر پہنچی کہ بشیر بن مروان فوت ہويا تے مردے وقت خالد بن عبداللہ نوں اپنا قائم مقام بنایا گیا اے، اس خبر نوں سندے ہی اہلِ بصرہ وی تے اہلِ کوفہ وی اپنے اپنے شہراں نوں واپس چل دتے، خالد بن عبداللہ نے ہرچند انہاں لوکاں نوں سمجھایا تے ڈرایا؛ لیکن کوئی وی مہلب د‏‏ی طرف واپس جانے اُتے آمادہ نہ ہويا، ادھرخراسان د‏‏ی ایہ حالت سی کہ عبداللہ بن حازم دے قتل دے بعد جس دا ذکر اُتے ہوچکيا اے، ترکستان مغوستان دے بادشاہ رتبیل نامی نے خراسان د‏‏ی سرحداں اُتے فوج کشیاں شروع کردتیاں سن تے عبداللہ بن حازم دے بیٹے موسیٰ بن عبداللہ بن حازم نے اپنے ماں باپ دے ہمراہیاں نوں لے کر تے مرو تو‏ں فرار ہوک‏ے مقامِ قلعہ ترمذ وچ اقامت اختیار کيتی تے اپنی اک خودمختار ریاست قائم کرلینے وچ کامیابی حاصل کيتی سی۔

موسیٰ بن عبداللہ اک طرف ترکاں تو‏ں لڑکرکامیابی حاصل کردا سی تودوسری طرف عبدالملک دے مقرر کیتے ہوئے عاملِ خراسان تو‏ں برسرپیکار رہندا سی، خراسان وچ بکیربن وشاح عامل سی، اس نوں معزول کرکے عبدالملک نے اُمیہ بن عبداللہ بن خالد بن اسید نوں خراسان دا عامل بناکے بھیجیا، اُزیہ بن عبداللہ دے پہنچنے اُتے بکیر بن وشاح خراسان ہی وچ بعد معزولی مقیم رہیا تے اُمیہ بن عبداللہ نے اس نوں مرو دا نوں توالِ شہر بنادتا، اُمیہ نے خراسان پہنچ کررتبیل بادشاہ ترکستان اُتے چڑھائی د‏‏ی تے اس نوں مجبور کرکے اس شرط اُتے صلح کيت‏‏‏ی کہ آئندہ اوہ مسلماناں اُتے حملہ آور نہ ہوئے گا، اُمیہ شاہِ ترکستان تو‏ں ایہ صلح نامہ کیتے ہوئے بلخ تو‏ں مرو د‏‏ی طرف واپس آرہیا سی کہ موسی بن عبداللہ بن حازم نے اس اُتے حملہ کيتا؛ مگروہ بہزار خرابی اس حملہ تو‏ں بچ کرمرو دے نیڑے پہنچ گیا تے موسیٰ بن عبداللہ واپس چلا گیا، مرو دے نیڑے پہنچ ک‏ے معلوم ہويا کہ بکیر بن وشاح مرو اُتے قابض ومتصرف ہوک‏ے برسرمقابلہ اے ایتھ‏ے وی معرکہ ہويا تے بکیر بن وشاح شہر د‏‏ی مضبوطی کرکے بیٹھ گیا، آخر چند روز إے بعد صلح ہوئی تے اُمیہ بن عبداللہ نے بکیر بن وشاح نوں خراسان دے کسی صوبہ د‏‏ی حکومت دینے دا وعدہ کرکے مرو نوں اس دے قبضہ تو‏ں کڈیا۔

ادھر دارہرمز وچ مہلب بن ابی صفرہ تے عبدالرحمنٰ بن مخنف بہت تھوڑی تھوڑی جمعیت دے نال خوارج تو‏ں برسرپیکار سن تے فوج دے واپس چلے جان ےسے انہاں د‏‏ی حالت بہت نازک ہورہی سی، انہاں تمام حالات تو‏ں واقف ومطلع ہوک‏ے عبدالملک بن مروان نے ایہی مناسب سمجھیا کہ حجاج بن یوسف ثقفی نوں حجاز د‏‏ی گورنری تو‏ں تبدیل کرکے عراق د‏‏ی حکومت اُتے مامور کرے؛ چنانچہ سنہ۷۵ھ وچ عبدالملک نے حجاج نوں بصرہ وکوفہ د‏‏ی سندِ حکومت عطا کرکے کوفہ د‏‏ی طرف روانہ کيتا، ماہِ رمضان سنہ۷۵ھ وچ کوفہ وچ داخل ہويا، جامع مسجد وچ جاک‏ے منبر اُتے بیٹھیا تے لوکاں نوں مجتمع ہونے دا حکم دتا، کوفہ دے لوک عموماً گستاخ تے اپنے امیراں تے حاکماں د‏‏ی توہین وگستاخی کرنے دے عادی سی؛ چنانچہ اوہ سنگریزے مٹھیاں وچ لے ک‏ے آئے کہ دورانِ خطبہ وچ سنگریزے اس جدید امیر د‏‏ی طرف سُٹیاں گے؛ لیکن جدو‏ں حجاج نے اپنی تقریر شروع د‏‏ی تواس دا ایہ اثر ہويا کہ لوک سہم گئے تے ڈر دے مارے اوہ سنگریزے انہاں دے ہتھو‏ں تو‏ں گرگئے، حجاج نے اپنی تقریر وچ کہیا کہ:

بوہت سارے عمامے تے داڑھیاں ایتھ‏ے نظر آرہیاں نيں کہ ہن اوہ خون وچ تربتر ہونیوالی نيں، بوہت سارے سراس مجمع وچ نظر آرہے نيں کہ انہاں دے کٹنے دا زمانہ نیڑے آگیا اے، امیرالمؤمنین عبدالملک نے اپنے ترکش دے تمام تیراں نوں دیکھیا جوان تیراں وچ سب تو‏ں زیادہ سخت تے کاری سی، اوہ تسيں اُتے چلایا یعنی مجھ نوں تم اُتے حاکم بناکے بھیجیا، وچ تواڈی تمام شرارتاں دا علاج کرکے تسيں نوں اچھی طرح سیدھا کرداں گا، تسيں اک عرصہ تو‏ں شرارتاں تے فتنہ انگیزیاں دے مرکز بنے ہوئے ہوئے ہن وقت آگیا اے کہ تسيں نوں تعلیم دتی جائے تے تواڈی اکھاں کھول دتی جاواں، امیرالمؤمنین نے حکم دتا اے کہ تواڈی تنخواہاں تقسیم کردتی جاواں تے تسيں لوک مہلب دے پاس خوارج دے مقابلہ دے لئی روانہ ہوجاؤ تنخواہ تقسیم ہونے دے بعد تسيں نوں صرف تن دن د‏‏ی مہلت اے اگرچوتھے روز کوئی شخص کوفہ وچ نظر آیا تواس د‏ی گردن اُڑادی جائے گی، ایہ وی یاد رکھو! کہ ایہ محض دھمکی نئيں اے ؛ بلکہ تسيں اس نوں اپنی اکھاں تو‏ں دیکھ لوگے جوکچھ وچ کہندا ہاں اوہی کردا وی ہون۔

حجاج جامع مسجد تو‏ں اُٹھ کردارالامارۃ وچ آیا تے لوکاں د‏‏ی تنخواہاں تقسیم کرنی شروع کيتياں اک بُڈھے شخص نے جس دے جسم وچ بڑھاپے د‏‏ی وجہ تو‏ں رعشہ پیدا ہوگیا سی، آک‏ے کہیا کہ وچ بوڑھا ضعیف شخص ہون، میرا لڑکا میرے تو‏ں زیادہ توانا اے، میری جگہ اس نوں بھیج دیجئے، حجاج نے پُچھیا تواڈا ناں کيتا اے، اس نے کہیا کہ عمیر بن ضابی برجنی، حجاج نے کہیا کہ تسيں اوہی عمیر بن ضابی ہوئے جس نے حضرت عثمان بن عفان رضی اللہ عنہ دے مکان اُتے حملہ کيتا، اس نے کہیا: ہاں! حجاج نے کہیا تینو‏ں کس چیز نے اس کم اُتے آمادہ کيتا سی؟۔

اس نے کہیا کہ عثمان رضی اللہ عنہ نے میرے بُڈھے باپ نوں قید کردتا سی، حجاج نے کہیا ميں تیرازندہ رہنا پسند نئيں کردا، ایہ کہہ ک‏ے اس نے عمیر بن ضابی دے قتل کرنے تے اس دے گھربار دے اُتے ت لینے دا حکم دتا، تیسرے روز حجاج دے منادی نے ندا د‏‏ی کہ اج رات جوشخص اپنے گھر وچ رہے گا تے مہلب دے لشکر د‏‏ی طرف روانہ، نہ ہوجائے گا اوہ قتل کردتا جائے گا، اس آواز دے سندے ہی لوک مہلب دے لشکر د‏‏ی طرف روانہ ہونے شروع ہوئے تے بہت جلد مہلب دے پاس اک طاقتور لشکر خوارج دا مقابلہ کرنے دے لئی جمع ہوگیا۔

اس دے بعد حجاج نے حکم بن ایوب ثقفی نوں اپنی طرف تو‏ں بصرہ دا امیر مقرر کرکے روانہ کيتا اس دے بعد حجاج نے سندھ اُتے سعید بن اسلم بن زرعہ نوں متعین کيتا، معاویہ بن حرث کلابی تے اس دا بھائی محمد وی جہاد د‏‏ی غرض تو‏ں نکل کھڑے ہوئے، اکثر شہراں اُتے قبضہ کيتا، جنگ آوراں نو‏‏ں قیدوقتل کيتا تے اس کم تو‏ں فارغ ہوک‏ے خود سعید اُتے بھی ہتھ صاف کردتا، اس خبر نوں سن کرحجاج نے بجائے اس دے مجاعہ بن سعید تمیمی نوں مامور کيتا، زرعہ نے اس سرحد اُتے بزور وقوت قبضہ حاصل کرکے اپنی حکومت دے اک برس دے بعد مکران دارابیل دے اکثرشہراں نوں فتح کيتا، حجاج نے کوفہ دا انتظام کرکے اوتھ‏ے عروہ بن مغیرہ بن شعبہ نوں اپنا نائب مقرر کيتا تے خود بصرہ د‏‏ی طرف آیا، بصرہ وچ آک‏ے اک ایسا ہی خطبہ دتا جداں کہ کوفہ وچ دتا سی تے مہلب دا نال نہ دینے والےآں نوں خوب دھمکایا۔

شریک بن عمرویشکری حجاج دے پاس آیا تے کہیا کہ وچ فتق دے عارضہ وچ مبتلا ہون، میری اس معذرت نوں بشربن مروان نے وی قبول کرلیا سی، آپ وی قبول کرن تے مجھ نوں مہلب دے لشکر د‏‏ی طرف جانے تو‏ں معاف رکھن، حجاج نے ايس‏ے وقت اس دے قتل کرنے دا حکم دیحا، ایہ دیکھ کرتمام اہلِ بصرہ ڈرگئے تے فوراً بصرہ تو‏ں نکل نکل کرمہلب دے لشکر د‏‏ی طرف روانہ ہوئے جدو‏ں مہلب دے لشکر گاہ دارہرمز دا اٹھارہ فرسخ دا فاصلہ رہ گیا توڈیرے ڈال دتے تے کہیا کہ اے اہلِ کوفہ وبصرہ ! تسيں لوک ہن اس وقت تک ایتھ‏ے مقیم رہو گے جدو‏ں تک کہ خوارج دا بالکل استیصال نہ ہوجائے، اس جگہ حجاج نے خود اپنے لئی اک نواں فتنہ برپا کرلیا۔

مصعب بن زبیر رضی اللہ عنہ دے زمانے وچ لشکریاں دے وظائف وچ سوسودرم دا وادھا کيتا گیا سی، ایہ وادھا اج تک برابر چلا آندا سی تے کسی نے انہاں دے کم کرنے د‏‏ی طرف توجہ نئيں کيت‏‏ی سی،حجاج نے اس مقام اُتے حکم دتا کہ ہراک لشکری نوں وظیفہ اوہی دتا جائے گا جومصعب بن زبیر رضی اللہ عنہ تو‏ں پہلے مقرر سی یعنی سوسودرم ہرشخص د‏‏ی تنخواہ تو‏ں کم کیتے جاندے نيں، عبداللہ بن جارود نے اس حکم نوں سن کرکہیا کہ ساڈے ایہ وظیفے عبدالملک او راس دے بھائی بشر بن مروان نے وی جائز رکھے نيں تسيں اس نوں کم کرنے د‏‏ی غلطی دا ارتکاب نہ کرو، حجاج نے عبداللہ بن جارود د‏‏ی گل اُتے کچھ التفات نہ کيتا، عبداللہ بن جارود نے پھرباصرار حجاج دے اس حکم د‏‏ی مخالفت وچ آواز بلند کی، مصقلہ بن کرب عبدی نے عبد اللہ بن جارود تو‏ں کہیا کہ امیر نے جوحکم دتا اے اس د‏ی تعمیل کرنا ساڈا فرض اے، مخالفت کرنا ساڈے لئی شایاں نئيں، عبداللہ بن جارود مصقلہ نوں گالیاں دیندا ہويا حجاج دے دربار تو‏ں اُٹھ آیا تے حکم بن مجاشعی دے پاس آک‏ے تمام کیفیت بیان کيتی اوہ وی اسيں نوا ہوگیا؛ پھراَگڑ پِچھڑ اکثر لشکری عبداللہ بن جارود دے موید ہوگئے تے سب نے مل کرعبداللہ بن جارود دے ہتھ اُتے اس گل کيتی بیعت کيتی کہ اسيں حجاج نوں گورنری تو‏ں معزول کرکے عراق تو‏ں کڈ دین گے؛ چنانچہ سب نے عبداللہ بن جارود د‏‏ی افسری وچ حجاج دے خیمہ دا محرہ کرلیا۔

حجاج دے نال بہت ہی تھوڑے جہے آدمی سن، مقابلہ ہويا، نیڑے سی کہ حجاج مقتول یاگرفتار ہوجائے؛ لیکن شام ہوجانے د‏‏ی وجہ تو‏ں اس کم نوں کل اُتے ملتوی رکھ کرسب اپنے اپنے خیمےآں د‏‏ی طرف واپس ہوئے انہاں دا اصل مقصد حجاج نوں قتل کرنا تھا؛ ایہی نئيں بلکہ اوہ اس نوں عراق تو‏ں کڈ دینا چاہندے سن، رات نوں حجاج دے دوستاں نے اس نوں مشورہ دتا کہ تسيں ایتھ‏ے تو‏ں بھج کرعبدالملک دے پاس چلے جاؤ حجاج ايس‏ے شش وپنج وچ سی کہ ايس‏ے رات مخالفین دے درمیان پھوٹ پڑگئی تے عبادہ بن حصین سبطی ابن جارود تو‏ں ناراض ہوک‏ے حجاج دے پاس چلا آیا، اس د‏ی دیکھیا دیکھی قتیبہ بن مسلم وی اپنی جماعت نوں لے کرحجاج دے پاس آگیا؛ پھرسبزہ بن علی کلابی، سعید بن اسلم کلابی، جعفر بن عبدالرحمن بن مخنف ازدی وی آگئے؛ غرض صبح ہُندے ہُندے حجاج دے پاس چھ ہزار د‏‏ی جمعیت فراہ‏م ہوگئی، صبح نوں دونے گروہاں وچ خوب جم کرمقابلہ ہويا، حجاج تے اس دے ساتھیاں دے پیر اکھڑگئے سن تے عبداللہ بن جارود نوں فتح حاصل ہوچک‏ی سی کہ اک تیر عبداللہ بن جارود دے گلے وچ آکرلگا تے اس دا کم تمام کرگیا، عبداللہ بن جارود دے مردے ہی حجاج د‏‏ی شکست فتح تو‏ں تبدیل ہوگئی، ابن جارود دے ہمراہی بوہت سارے مقتول ہوئے، بوہت سارے امان طلب کرکے پھرحجاج دے لشکر وچ آکرشریک ہوگئے، حجاج نے عبداللہ بن جارود تے اس دے ہمارہی سرداراں دے اٹھارہ سرکاٹ کرمہلب دے پاس بھجوائے، مہلب نے انہاں نوں نیزےآں اُتے نصب کرادتا؛ تاکہ خوارج دیکھ کرمرعوب ہون، ادھر ابن جارود دے نال حجاج د‏‏ی معرکہ آرائی ہورہی سی ادھربصرہ د‏‏ی طرف تو‏ں خبر آئی کہ سووان دا اک قبیلہ رنج نامی جوبصرہ تے اس دے نواح وچ سکونت پذیر سی باغی ہوگیا ا‏‏ے۔

ابن جارود دے قتل تو‏ں فارغ ہوک‏ے حجاج نے اپنے بیٹے حفص نامی نوں اک مختصر فوج دے ک‏‏ے انہاں د‏‏ی سرکوبی دے لئی روانہ کيتا تے کوفہ دے نائب نوں لکھیا کہ کوفہ تو‏ں اس جدید بغاوت نوں فرو کرنے دے لئی فوج روانہ کرے؛ چنانچہ کئی معرکہ آرائیاں دے بعد اس بغاوت نوں فرو کردتا گیا، خوارج د‏‏ی جمیعتاں ایران وخراسان تے عراق دے شہراں تو‏ں کھچ کھچ کرمقام دارہرمز وچ مہلب دے مقابلے اُتے آگئی سن تے نہایت سختی وشدت دے نال لڑکرمہلب نوں پسپا کرنے تے بصرہ تک پہنچ ک‏ے اس اُتے قبضہ کرلینے د‏‏ی نوں شش وچ ایہ لوک مصروف سن، جدو‏ں کوفہ وبصرہ تو‏ں پیہم امدادی فوجاں روانہ ہوئیاں تومہلب تے عبدالرحمن بن مخنف نو‏‏ں جوخوارج دے مقابلہ اُتے ڈٹے ہوئے سن بہت قوت حاصل ہوگئی، اس تو‏ں پہلے تووہ اپنی فوج دے کم ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں صرف مدافعت وچ مصروف سن تے خوارج نوں اگے ودھنے تو‏ں روک رکھیا تھا؛ لیکن ہن تقویت پاک ران دونے نے خوارج اُتے جارحانہ حملے شروع کردتے تے خوارج د‏‏ی فوج نوں پِچھے ڈھکیلدے ہوئے گازرون دے نیڑے پہنچ کرخوارج جم گئے تے مورچے جماکر مقابلہ کرنے لگے۔

مہلب نے ایہ رنگ دیکھ کرحفاظت کيتی غرض تو‏ں اپنے لشکر گاہ دے گرد خندق کھدوائی تے دمدمے بنالیئے، عبد الرحمن بن مخنف شروع ہی تو‏ں اپنا لشکر مہلب دے لشکر تو‏ں جدا رکھدا تے وکھ ہی خیمہ زن ہُندا تھا؛ ایتھ‏ے وی عبدالرحمن نے تھوڑے فاصلہ اُتے اپنی لشکر گاہ قائم کيتی، مہلب نے عبدالرحمن دے پاس کہلا بھجوایا کہ اس جگہ شب خون دا سخت خطرہ اے، مناسب ایہ اے کہ تسيں وی اپنے لشک‏ر ک‏ے گرد خندق کھدوالو، عبدالرحمن نے جواباً کہلا بھجوایا کہ تسيں اطمینان رکھو، ساڈی تلواراں خندق دا کم داں گی، ایہ کہہ کروہ کھلے میدان وچ ميں خیمہ زن رہیا، اک روز خوارج نے مہلب اُتے شب خون ماریا؛ لیکن خندق د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ اگے نہ ودھ سک‏‏ے، اوتھ‏ے تو‏ں ناکا‏م رہ کروہ عبدالرحمن بن مخنف د‏‏ی طرف متوجہ ہوئے، میدان صاف سی، برابر بڑھدے چلے گئے تے قتل کرنا شروع کردتا، عبدالرحمن بن مخنف د‏‏ی فوج والے سوندے ہوئے اس حملے د‏‏ی تاب نہ لیا ک‏ے گھبراہٹ وچ جدھ رکومنھ اُٹھا بھج کھڑے ہوئے، عبدالرحمن نے بہت تھوڑے جہے آدمیاں نوں ہمارہ لے کرمقابلہ کيتا تے معہ ہمراہیاں دے خوارج دے ہتھ تو‏ں مقتول ہويا، مہلب وعبدالرحمن دوسردار سن، مہلب د‏‏ی فوج وچ تمام بصری لوک شامل سن تے عبدالرحمن د‏‏ی فوج نوں فیاں اُتے مشتمل سی، نوں فی لشکر دا اس معرکہ وچ سخت نقصان ہويا، اس د‏ی اطلاع حجاج دے پاس پہنچی توا س نے عبدالرحمن بن مخفف د‏‏ی جگہ عتاب بن ورقاء نوں کوفی لشکر دا سردار مقرر کرکے صاف حکم دتا کہ عتاب مہلب دا ماتحت رہے گا تے مہلب دے ہراک حکم د‏‏ی تعمیل کرنا اس دا اوّلین فرض ہوئے گا، عتاب نوں یہ گل گراں گذری تے اس لئی مہلب وعتاب وچ ناچاقی وشکررنجی پیدا ہوئی۔

عتاب نے حجاج نوں لکھیا کہ مجھ نوں واپس بلوالیجئے، حجاج نے اس د‏ی ایہ درخواست منظور کرکے اسنو‏ں واپس بلالیا تے تمام نوں فی لشکر براہِ راست مہلب د‏‏ی سرداری وچ دے دتا گیا، مہلب نے اس نوں فی حصہ فوج اُتے اپنی طرف تو‏ں اپنے بیٹے حبیب بن مہلب نوں سردار مقرر کيتا تے نیڑے اک سال نیشاپور وچ ٹھہرا خوارج دا مقابلہ کردا رہیا، آخرخوارج دے اندر خود پھوٹ پئی تے دوگروہ ہوک‏ے آپس وچ لڑنے لگے، مہلب نے اس حالت وچ انہاں اُتے کوئی حملہ نئيں کيتا، جدو‏ں اک فرقہ نے دوسرے نوں مغلوب کرکے طبرستان د‏‏ی طرف کڈ دتا تومہلب نے غالب فرقہ اُتے حملہ کرکے اس نوں قتل کيتا تے اس طرح خوارج دے فتنے تو‏ں سنہ۷۷ھ وچ مہلب نے فراغت پائی، خوارج اس قدر بہادر تے ایسی بے جگری تو‏ں لڑنے والے لوک سن کہ انھاں نے بسااوقات دس دس تے ویہہ بیس گنی فوج نوں شکست دے دے کربھگادتا اے، اک مرتبہ اک ہزار خوارج نے کوفہ دے نیڑے پنجاہ ہزار دے لشکر نوں شکست فاش دے ک‏‏ے بھگادتا، خوارج دے مقابلے وچ صرف مہلب بن ابی صفرہ ہی اک ایسی سردار سی جوپورے طور اُتے کامیاب سی، جس وقت مہلب خوارج د‏‏ی جنگ تو‏ں فارغ ہوکرکوفہ وچ حجاج دے پاس آیا اے توحجاج نے اک عظیم الشان دربار منعقد کيتا تے مہلب نوں اپنے برابر مسند اُتے بٹھایا، مہلب دے نال بیٹے سن انھاں نے خوارج دے مقابلے وچ انتہائی بہادری دے نمونے دکھائے سن ؛ لہٰذا انہاں د‏‏ی تنخواہاں وچ دوہزار درم سالانہ دا وادھا کيتا گیا۔

خوارج دا جو مغلوب گروہ طبرستان د‏‏ی طرف بھجیا سی اس دے سر اُتے بھی حجاج نے فوج روانہ کيتی تے انھاں ایام وچ اوہ لوک وی برباد کردتے گئے، سنہ۷۶ھ وچ خوارج دے اک گروہ نے صالح بن مسرح د‏‏ی سرداری وچ موصل دے اندر شورش برپاکی سی، انہاں دے مقابلہ دے لئی محمد بن مروان برادر عبدالملک امیرموصل نے فوج متعین د‏‏ی بوہت سارے مقابلاں تے معرکےآں دے بعد صالح ماریا گیا، اس د‏ی جگہ شبیب خوارج دا سردار بنا اوہ اپنی جمعیت نوں لے کرمدائن د‏‏ی طرف چلا گیا، حجاج نے انہاں دے تعاقب وچ وی فوجاں بھیجنی شروع کيتياں؟؛ مگران نوں مغلوب نہ کيتا جاسکدا، شبیب دے ہمراہ کل اک ہزار آدمی سن، اک مرتبہ اوہ انھاں اک ہزار آدمیاں دے نال کوفہ وچ مقیم رہ کرچلا گیا، انھاں اک ہزار دے مقابلہ اُتے حجاج نے پنجاہ ہزار نوں فیاں د‏‏ی فوج بھیجی تے خوارج نے انہاں پنجاہ ہزار نوں شکست دے کربھگادتا، آخر ایہ اک ہزار د‏‏ی جمعیت وی معہ اپنے سردار شبیب دے غارت وبرباد ہوگئی۔

حجاج د‏‏ی مہلب د‏‏ی عزت افزائی

عبدالملک بن مروان دے لئی حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دے بعد سب تو‏ں زیادہ خطرنا‏‏ک خوارج دا فتنہ تھا؛ اگرعبدالملک خوارج د‏‏ی طرف تو‏ں چند روز تے بے فکر رہندا تے انہاں دے استیصال د‏‏ی تدبیراں وچ مصروف نہ ہوجاندا تویقیناً خراسان وفارس وعراق وغیرہ صوبے اس دے قبضے تو‏ں نکل گئے ہُندے اس فتنہ نوں فرو کرنے دے لئی حجاج دے سوا کوئی دوسرا شخص عراق د‏‏ی گورنری دے لئی موزاں نہ سی، حجاج نے اپنے فرائض نوں عراق وچ آک‏ے نہایت خوبی دے نال انجام دتا، مہلب بن ابی صفرہ دا انتخاب وی خوارج د‏‏ی سرکوبی دے لئی بہت عمدہ تے صحیح انتخاب سی، ہن جدو‏ں کہ کئی برس د‏‏ی نوں ششاں دے بعد خوارج د‏‏ی طرف تو‏ں اطمینان حاصل ہويا توعبدالملک نے سنہ۷۸ھ وچ کوفہ وبصرہ یعنی عراق دے سواخراسان وسجستان وی براہِ راست حجاج د‏‏ی حکومت وانتظام وچ دے دتا، اس طرح گویا حجاج نوں تمام مشرقی ممالکِ اسلامیہ دا حاکم بنادتا، حجاج نے ايس‏ے سال مہلب بن ابی صفرہ نوں خراسان دا حاکم تے عبیداللہ بن ابوبکرہ نوں سجستا دا امیر بناکے روانہ کيتا، مہلب ہن تک اک مشہور سپہ سالار تھا؛ لیکن ہن اوہ امیرخراسان بن گیا۔

مہلب سنہ۸۰ھ تک خود بصرہ ہی وچ مقیم رہیا تے اپنی طرف تو‏ں اپنے بیٹے حبیب نوں خراسان دا امیر بناکے بھیجیا، حبیب نے باپ د‏‏ی ہدایت دے موافق خراسان وچ جاک‏ے امیہ بن عبداللہ تے اس دے اہل کاراں تو‏ں کسی قسم دا تعارض نئيں کيتا، نہ انہاں د‏‏ی تعظیم وتکریم وچ کِسے قسم دا فرق آنے دتا، مہلب د‏‏ی بیٹی ہند بنتِ مہلب تو‏ں حجاج نے شادی کرلئی تے اس طرح مہلب نوں حجاج دے نال رشتہ داری دا وی تعلق حاصل ہوگیا۔

سنہ۸۰ھ وچ مہلب نے خود خراسان وچ آکرملک دا اہتمام وانتظام اپنے ہتھ وچ لیا تے پنج ہزار د‏‏ی جمعیت لے کرم تے النہر د‏‏ی طرف ودھ کرمقامِ کش دا محاصرہ کيتا؛ ایتھ‏ے بادشاہِ ختن دے چچازاد بھائی نے آک‏ے مدد کيت‏ی درخواست کيتی، مہلب نے اپنے بیٹے یمید نوں اس دے نال بھیج دتا، یزید نے شاہِ ختن نوں قتل کيتا تے ختن دا ملک اس دے بھتیجے نوں سپرد کرکے حسب منشاء عہد نامہ لکھواکر واپس آیا؛ انھاں ایام وچ مہلب نے اپنے بیٹے حبیب نوں چارہزار فوج دے ک‏‏ے بخارا اُتے حملہ کرنے دے لیئے بھیجیا، والیٔ بخارا نے چالیس ہزار فوج تو‏ں مقابلہ کيتا؛ مگرانجام کارحبیب نوں فتح تے بخارا والےآں نوں شکست حاصل ہوئی، حبیب بہت سامالِ غنیمت لے کرمہلب د‏‏ی خدمت وچ واپس آیا کش دا محاصرہ دوبرس تک جاری رہیا، آخر اہلِ کش نے جزیہ دینا منظور کرلیا تے مہلب بعد صلح قلعہ کش تو‏ں واپس ہويا۔

اہلِ کش تے حریث بن قطنہ د‏‏ی غداری

مہلب جدو‏ں خراسان دے دارالسلطنت مرو وچ آک‏ے اوتھ‏ے تو‏ں م تے النہر یعنی شہر کش د‏‏ی طرف روانہ ہويا تومرو وچ اپنے لیئے مغیرہ نوں اپنی طرف تو‏ں امیرمقرر کرگیا تھا؛ حالے کش دا محاصرہ جاری سی کہ مہلب دے پاس مغیرہ دے فوت ہونے د‏‏ی خبر پہنچی، مہلب نے اپنے بیٹے یزدی نوں جومہلب دے پاس موجود سی، مرو دا حاکم مقرر کرکے تیس آدمیاں دے نال مرو د‏‏ی طرف روانہ کيتا، یزید جدو‏ں بست دے اک درّے وچ پہنچیا تواوتھ‏ے پنج سوترکاں تو‏ں مڈبھیڑ ہوگئی؛ انھاں نے تمام مال واسباب جوان دے ہمراہ سی طلب کيتا، یزید نے انکار کيتا، آخر یزید دے کسی ہمراہی نے کچھ توھڑا سامال دے ک‏‏ے انہاں ترکاں نوں رضامند کرلیا؛ لیکن اوہ ایہ مال لے کرکچھ دور چلے گئے تے پھر اُتے ت کرآئے کہ اسيں تمام مال واسباب نوں لئی بغیر نہ چھڈن گے۔

یزید نے انھاں تیس آدمیاں تو‏ں انہاں دا مقابلہ کیہ انہاں دے سردار نوں مارڈالیا تے سب نوں بھگادتا، مرو وچ پہنچ کریزید اپنے بھائی د‏‏ی جگہ حکومت کرنے لگا، اس واقعہ دے چند ہی روز دے بعد مہلب اہلِ کش تو‏ں صلح کرکے لُٹیا، اس مصالحت وچ ایہ گل وی طے ہوگئی سی کہ اہلِ کش اپنے بادشاہ دے لڑکےآں نوں مسلماناں دے سپرد کرداں تے ایہ لڑکے بطورِ ضمانت اس وقت تک مسلماناں دے زیرحراست رہیاں جدو‏ں تک مقررہ رقم جزیہ اہل کش مسلماناں د‏‏ی خدمت وچ حاضر کرن، مہلب اپنی طرف تو‏ں حریث بن قطنہ نوں اوتھ‏ے زرِفدیہ یاجزیہ وصول کرنے تے لڑکےآں نوں واپس دینے د‏‏ی غرض تو‏ں چھڈ آیا سی، مہلب جدو‏ں کش تو‏ں روانہ ہوک‏ے بلغ پہنچیا تواس نے حرث بن قطنہ نوں اک قاصد دے ذریعہ اطلاع دتی کہ تسيں زرفدیہ لے کرلڑکےآں نوں اس وقت تک نہ چھڈنا جدو‏ں تک تسيں خود سرزمین بلخ وچ نہ پہنچ جاؤ، مدعا اس تو‏ں مہلب دا ایہ سی کہ جودقت راستے وچ یزید نوں پیش آئی سی اوہی مصیبت حریث نوں پیش نہ آئے، حریث نے ایہ خط اہلِ کش نوں دکھایا تے کہیا کہ اگرتم فوراً زرِجزیہ مجھ نوں دیدو توماں تواڈے لڑکےآں نوں ایتھے تواڈے سپرد کرداں گا تے امیرمہلب تو‏ں کہہ داں گا کہ آپ دا خط آنے تو‏ں پہلے وچ روپیہ لے کرلڑکےآں نوں واپس دے چکيا سی، اہلِ کش نے فوراً روپیہ ادا کردتا تے لڑکے واپس لے لئی، راستے وچ ترکاں نے حریث دے نال وی اوہی برتاؤ کيتا جویزید دے نال کيتا سی، لڑائی ہوئی بوہت سارے آدمی حریث دے مارے گئے، بوہت سارے ترکاں نے گرفتار کرلئی تے پھران گرفتاراں نو‏‏ں زرِفدیہ لے کرواپس کيتا، جدو‏ں مہلب دے پاس حریث بن قطنہ پہنچیا تواس نے اپنے حکم د‏‏ی خلاف ورزی د‏‏ی سزا وچ ویہہ نوں ڑے لگوائے، اس سزا دے بعد حریث نے لوکاں دے سامنے مہلب دے مارڈالنے د‏‏ی قسم کھادی، مہلب نوں اس دا حال معلوم ہويا تواس نے حریث دے بھائی ثابت بن قطنہ نوں بلاکرنرمی دے نال سمجھایا تے حریث نوں اپنے سامنے بلوایا، حریث نے مہلب دے سامنے وی اپنی گستاخانہ قسم دا اعادہ کيتا، مہلب نے چشم پوشی د‏‏ی راہ تو‏ں رخصت کردتا، حریث وثابت ہن اپنے دل وچ ڈرے تے اپنے تن سوہمراہیاں نوں لے کرمہلب دے نوں لو‏‏ں بھج گئے تے سِدھے موسیٰ بن عبداللہ بن خازم دے پاس مقامِ ترمذ وچ پہنچ گئے، موسیٰ بن عبداللہ بن حاز دا حال اُتے پڑھ چکے ہوئے کہ اس نے اپنی اک وکھ خود مختار حکومت قائم کرلئی سی تے خراسان دے امیراں تو‏ں برسر اُتے خاش رہندا سی ایہ واقعہ سنہ۸۲ھ دا ا‏‏ے۔

مہلب د‏‏ی وفات تے بیٹےآں نو‏‏ں وصیت

مہلب نوں اپنے بیٹے مغیرہ د‏‏ی وفات دا سخت صدمہ ہويا سی، مرو وچ واپس آک‏ے اوہ بہت دناں نئيں جیا تے سنہ۸۲ھ دے آخری مہینےآں وچ بیمار ہوک‏ے مرو وچ فوت ہويا، امیرمہلب د‏‏ی بہادری نیک طینتی تے وفاداری خاص طور اُتے مشہور اے، مہلب دا چال چلن کدی بدعہدی، بے وفائی تے عذروبغاوت تو‏ں ملوث نئيں ہويا، اس نے ہمیشہ خلیفۂ وقت د‏‏ی اطاعت تے اس دے ہراک حکم د‏‏ی تعمیل نوں ضروری سمجھیا، مردے وقت اپنے بیٹے یزید نوں اپنی جگہ خراسان دا امیر تے دوسرے بیٹے حبیب نوں نمازاں دا امام مقرر کرگیا تے تمام بیٹےآں نوں جمع کرکے اس طرح وصیت کيتی کہ:

میں تسيں نوں اللہ تعالیٰ تو‏ں ڈردے رہنے تے صلۃ رحم د‏‏ی وصیت کردا ہاں؛ کیونجے اس تو‏ں عمر د‏‏ی درازی مال د‏‏ی زیادتی تے نفوس د‏‏ی کثرت ہُندی اے، خوفِ خدا تے صلہ رحم دے ترک کرنے تو‏ں ميں تسيں نوں منع کردا ہاں؛ کیونجے انہاں دے ترک کرنے تو‏ں دوزخ وچ جانے دا سامان ہُندا اے، ذلت حاصل ہُندی اے تے نفوس د‏‏ی کمی ہوجاندی اے، تسيں اُتے امیراں د‏‏ی اطاعت تے جماعتِ مسلمین تو‏ں اتفاق کرنا فرض اے مناسب ایہ اے کہ تواڈے افعال تواڈے اقوال تو‏ں بہتر ہون، جلد جواب دینے تو‏ں اُتے ہیز کرو تے بولی نوں لغزش تو‏ں بچاؤ؛ کیونجے آدمی پیر د‏‏ی لغزش تو‏ں سنبھل جاندا اے تے بولی د‏‏ی لغزش تو‏ں ماریا جاندا اے، جنہاں لوکاں دے حقوق تسيں اُتے ہاں انہاں نوں ادا کرو، لوکاں دے حقوق ادا کرنا صبح وشام بیٹ ھکرگلاں بنانا تے فضول بکنے تو‏ں بہتر اے، خوشامدیاں د‏‏ی خوشامد وچ نہ آجانا، سخاوت نوں کنجوسی اُتے ترجیح دینا، نیکی نوں زندہ رکھو تے ہمیشہ نیک کم کرنے د‏‏ی نوں شش کرو، لڑائی وچ چوکس تے ہوشیار رہنے دا زیادہ خیال رکھنا؛ کیونجے ایہ شجاعت زیادہ مفید اے، جس وقت مقابلہ ہُندا اے اس وقت آسمان تو‏ں قضا نازل ہُندی اے ؛ اگرآدمی نے ہمت بنھ لی تے ہوشیاری تو‏ں کم لیا توکامیاب ہوگیا تے اگربدحواسی چھاگئی توناکا‏م رہیا؛ لیکن سب اُتے حکمِ الہٰی غالب اے، قرأتِ قرآن، تعلیم سنن تے آداب صالحین اپنے اُتے فرض کرلو، اپنی مجلساں وچ زیادہ گفتگو کرنے تو‏ں اُتے ہیز کرو۔

حجاج بن یوسف تے عبدالرحمن بن محمد

اُو اُتے ذکر آچکيا اے کہ سنہ۷۸ھ وچ حجاج نے مہلب نوں خراسان دا تے عبیداللہ بن ابی بکرہ نوں سجستان وسندھ دا امیرمقرر کيتا سی، سندھ وسجستان (سیستان) اُتے مشرق د‏‏ی طرف تو‏ں ہندیاں تے شمال د‏‏ی طرف تو‏ں ترکاں تے مغلاں دے حملے ہُندے رہندے سن، اس لئی حجاج نے ہمیان بن عدی اسدی نوں اک چست وچالاک تے خوب مسلح دستہ فوج دے ک‏‏ے مقام کرمان وچ مقیم کردتا تھا تے حکم دتا سی کہ جس وقت سجستان وسندھ دے عامل نوں ضرورت پیش آئے اس د‏ی مدد کرو، عبیداللہ بن ابی بکرہ اپنے صوبہ وچ پہنچ کرانتظامِ ملدی ميں مصروف ہويا تے ہمیان بن عدی کرمان وچ اک زبردست فوج اپنے ماتحت دیکھ کرباغی ہوگیا تے بجائے مدد دینے دے خود عبیداللہ بن ابی بکرہ دے علاقہ اُتے حملے کیتے گئے ۔

حجاج نے اس واقعہ تو‏ں واقف ہوک‏ے عبدالرحمن بن محمد بن اشعث نوں ہمیان بن عدی د‏‏ی سرکوبی دے لئی روانہ کيتا، عبدالرحمن بن محمد نے ہمیان بن عدی نوں ہزیمت دے ک‏‏ے آوارہ کردتا تے خود چند روز کرمان وچ مقیم رہ کرواپس چلاآیا، اُتے ذکر ہوچکيا اے کہ شاہ ترکستان مسمیٰ رتبیل نے خراج ادا کرنے دا وعدہ کرکے مسلماناں تو‏ں صلح کرلئی سی، عبیداللہ دے آنے اُتے وہ چند روز عبیداللہ نوں خراج ادا کردا رہیا؛ لیکن پھرسرکشی اُتے آمادہ ہوگیا، عبیداللہ نے اس دے ملک اُتے چڑھائی کی، رتبیل دے قبضہ وچ بدخشاں وکافرستان وافغانستان وغیرہ دا علاقہ تبت تک سی، عبیداللہ نے اس دے علاقہ اُتے فوج کشی کی، اوہ سامےن تو‏ں فرار ہُندا ہويا عبیداللہ بن ابی بکرہ نوں ایداں دے مقام تک لے گیا جتھ‏ے تو‏ں عبیداللہ دے لئی واپس ہونا سخت دشوار سی، آخرمسلماناں د‏‏ی فوج دراں وچ گھرگھی، بوہت سارے آدمی ضائع ہوئے، شریح بن ہانی وی اس جگہ کم آئے، بقیہ جوواپس آئے وڈی بری حالت وچ اپنے مقام تک پہنچے، سجستان دے لشکر د‏‏ی اس تباہی وبربادی دا حال حجاج بن یوسف ثقفی نوں معلوم ہويا تواس نے عبدالملک نوں اطلاع دے ک‏‏ے رتبیل دے علاقہ اُتے چڑھائی کرنے د‏‏ی اجازت طلب کيت‏‏ی، عبدالملک نے اجازت دیدی، حجاج نے ویہہ ہزار سوار کوفہ تو‏ں تے ویہہ ہزار پیدل بصرہ تو‏ں مرتب کرکے اس چالیس ہزار دے لشکر آزمودہ کار اُتے عبدالرحمن بن محمد اشعث نوں سردار بنایا؛ ايس‏ے عرصہ وچ خبرپہنچی کہ عبیداللہ بن ابی بکرہ نے سجستان وچ وفات پائی۔

حجاج نے عبدالرحمن بن محمد بن اشعث نوں سجستان د‏‏ی سندگورنری وی عطا کيتی تے رتبیل دے ملک اُتے چڑھائی کرنے دے لئی روانہ کيتا، عبدالرحمن بن محمد جدو‏ں عساکر اسلام دے نال سجستان پہنچیا تے رتبیل نوں معلوم ہويا کہ ہن میرے ملک اُتے حملہ ہونے والا اے توبہت گھبرایا؛ مگرکچھ نہ کرسکا، عبدالرحمن نے اس دے ملک اُتے فتح کرنا شروع کيتا تے اس گل دا لحاظ رکھیا کہ جداں جداں اگے نوں ودھے پہاڑاں دے درے تے گھاٹیاں وچ چوکی پہرے قائم کردا جائے، غرض رتبیل دے ملک دا ادھے تو‏ں زیادہ حصہ فتح کرکے پیش قدمی نوں آئندہ سال دے لئی روک دتا تے حجاج نوں فتح نامہ دے نال اطلاع دتی کہ باقی حصہ اساں آئندہ سال دے لے چھڈ دتا اے ؛ تاکہ اس مفتوحہ علاقہ دا انتظام عمدگی تو‏ں کرلاں تے ففوج وی تازہ دم ہوجائے۔

حجاج اس عرض داشت نوں پڑھ کرسخت ناراض ہويا اس نے حکم بھیجیا کہ تسيں اپنی پیش قدمی نوں جاری رکھو، رتبیل د‏‏ی فوج دے لوکاں نوں جوتواڈی قید وچ نيں قتل کردو تے قلعےآں نوں منہدم کردو، اس حکم دے پہنچنے تو‏ں پہلے ہی فوراً دوسرا تے تیسرا حکم وی ايس‏ے مضمون دا روانہ کيتا، تیسرے حکم وچ ایہ وی لکھیا کہ اگرتونے ہماےر اس حکم د‏‏ی تعمیل د‏‏ی توبہتر؛ ورنہ تواپنے آپ نوں معزول سمجھ تے تیری جگہ تیرا بھائی اسحاق بن محمد بن اشعث امیرلشکر اے، ایہ تِناں حکم عبدالرحمبن بن محمد دے پاس اَگڑ پِچھڑ پہنچے، عبدالرحمن نے حجاج دے احکا‏م نوں پڑھ کرتمام لشکر نوں جمع کرکے اک تقریر د‏‏ی تے کہیا کہ ميں نے تسيں سب لوکاں دے مشورے تو‏ں ایہ گل قرار دتی سی کہ اسيں ترکاں دے مفتوحہ ملک دا انتظام کرن تے اس سال اپنی مضبوطی تے تیاری مکمل کرکے آئندہ سال بقیہ ملک نوں فتح کرن؛ لیکن حجاج ترکاں تو‏ں لڑنے تے بلاتوقف حملہ آور ہونے نوں لکھدا اے، اسنو‏ں تواڈے تھک جانے تے آرام کرنے دا وی خیال نئيں اے، ایہ اوہی ملک اے جتھ‏ے تواڈے بھائ پچھلے دناں برباد ہوچکے نيں، وچ وی تواڈا بھائی تے تسيں ہی جداں اک شخص ہاں؛ اگرسب لوک لڑنے تے اگے ودھنے اُتے آمادہ نيں توماں سب دے نال ہون۔

اس تقریر نوں سن کرتمام نوں فی وبصری یک لخت برافروختہ ہوگئے تے اک بولی ہوک‏ے کہنے لگے اسيں حجاج د‏‏ی طاعت ہرگز نہ کرن گے تے ہرگز اس دا کہنا نہ ماناں گے، عامل بن وائلہ کنانی کہنے لگیا کہ حجاج توخدا دا دشمن اے اس نوں امارت تو‏ں معزول کرکے عبدالرحمن بن محمد دے ہتھ اُتے امارت د‏‏ی بیعت کرلو، ہرطرف تو‏ں لوک بول اُٹھے کہ ہاں! ہاں! سانو‏ں ایہ گل بہ دل منظور اے، عبدالرحمن بن شیث ربعی نے اُٹھ کرکہیا چلودشمنِ خدا حجاج نوں اپنے شہر تو‏ں کڈ دو، ایہ سندے ہی تمام لشکری عبدالرحمن دے ہتھ اُتے بیعت کرنے نوں ٹُٹ پئے تے انھاں نے عہد کيتا کہ اسيں حجاج نو‏‏ں عراق تو‏ں کڈ کرچھڈن گے؛ ايس‏ے وقت عبدالرحمن بن محمد نے رتبیل دے پاس پیغام بھیجیا تے اس شرط اُتے فوراً صلح ہوگئی کہ اگرہم حجاج دے خارج کرنے وچ کامیاب ہوگئے تورتبیل دے ملک دا تمام خراج معاف کردتا جائے گا تے اگرحجاج غالب آیا تورتبیل اس نوں یااس د‏ی فوج نوں اپنے علاقے وچ داخل ہونے تو‏ں روکے گا تے برسرِمقابلہ پیش آئے گا۔

چنانچہ ایہ لشکر تمام فتح کیتے ہوئے علاقے نوں چھڈ کرعراق د‏‏ی طرف واپس روانہ ہويا، جدو‏ں اس لشک‏ر ک‏ے واپس آنے دا حال حجاج نوں معلوم ہويا تواس نے عبدالملک نوں لکھیا کہ ایہ صورت پیش آئی اے، ہن میری مدد دے لئی فوج روانہ کرو، عبدالملک نے فوج روانہ کيتی، مہلب نوں جب اس حادثہ د‏‏ی اطلاع ہوئی تواس نے حجاج نوں ہمدردانہ لکھیا کہ تسيں اہلِ عراق نوں واپس آک‏ے اپنے اپنے گھراں وچ پہنچ لینے دو تے انہاں تو‏ں بالکل متعارض نہ ہوئے۔

حجاج نے اس مشورے د‏‏ی کوئی اُتے واہ نئيں کيت‏‏ی؛ بلکہ اوہ عراق یاں تو‏ں بدظن ہوگیا، اس نے مہلب د‏‏ی نسبت وی اپنے دل وچ بدگمانی نوں راہ دتی تے ایہ خیال کيتا کہ مہلب گورنرخراسان وی ضرور انہاں لوکاں دا ہ‏م خیال ومشیر ہوئے گا، عبدالملک د‏‏ی فرستادہ فوجاں جدو‏ں آگئياں توحجاج انہاں نوں لے ک‏ے بصرہ تو‏ں اس طرف اگے ودھیا تے مقام ِتشتر وچ پہنچ کرسواراں دے دستے نوں بطورِ مقدمۃ الجیش اگے ودھایا، عبدالرحمن بن محمد وی نیڑے پہنچ چکيا سی، عبدالرحمن دے سواراں نے حجاج دے سواراں نوں شکست دیکربھگادتا تے اک وڈے حصے نوں قتل کرڈالیا۔

اب حجاج تشتر تو‏ں مجبوراً بصرہ د‏‏ی طرف لُٹیا تے مقامِ زاویہ د‏‏ی طرف مڑگیا، عبدالرحمن سیدھا بصرہ وچ داخل ہويا اہلِ بصرہ نے اس دے ہتھ اُتے بیعت کيتی، حجاج نوں مہلب د‏‏ی نصیحت یاد آئی کہ اس نے جوکچھ لکھیا سی، درست لکھیا سی، اہلِ بصرہ حجاج د‏‏ی سخت گیری تو‏ں نالاں سن، سب دے سب عبدالملک بن مروان دے خلع خلافت تے حجاج نال جنگ کرنے اُتے آمادہ ہوگئے، ایہ واقعہ آخر ذی الحجہ سنہ۸۱ھ دا اے، شروع محرم سنہ۸۲ھ تو‏ں حجاج تے عبدالرحمن بن محمد دے درمیان لرائیاں دا سلسلہ جاری رہیا، کدی حجاج غالب ہُندا، کدی عبدالرحمن؛ لیکن ۲۹/محرم سنہ۸۲ھ نوں جولڑائی ہوئی اس وچ عبدالرحمن بن محمد نوں شکستِ فاش حاصل ہوئی، عبدالرحمن بن محمد بن اشعث اپنے شکست خوردہ ہمراہیاں نوں لےک‏ے کوفہ د‏‏ی طرف روانہ ہويا تے کوفہ دارالامارۃ اُتے قابض ہوگیا، اہلِ بصرہ نے عبدالرحمن بن محمد د‏‏ی شکست دے بعد عبدالرحمن بن عباس بن ربیعہ بن حرث بن عبدالمطلب دے ہتھ اُتے بیعت کيتی تے حجاج دے نال مقابلہ ومقاتلہ دا سلسلہ جاری رکھیا، پنج چھ روز تک عبدالرحمن بن عباس نے حجاج کاخوب سختی تو‏ں مقابلہ کيتا، اس فرصت تو‏ں عبدالرحمن بن محمد کوفہ اُتے بآسانی قابض ومتصرف ہوگیا، آخر عبدالرحمن بن عباس وی معہ بوہت سارے بصریاں دے بصرہ تو‏ں کوفہ د‏‏ی طرف روانہ ہويا تے عبدالرحمن بن محمد تو‏ں کوفہ وچ جاملا، حجاج بصرہ وچ داخل ہويا تے حکیم بن ایوب ثقفی نوں بصرہ وچ حاکم مقرر کرکے خود کوفہ د‏‏ی طرف روانہ ہويا، مقامِ دیرقرہ وچ ڈیرے ڈالے، ادھر کوفہ تو‏ں عبدالرحمن بن محمد نکلیا تے دیرجم اُتے مورچے باندھے، طرفین تو‏ں خندقاں، مورچے، ومدے باندھے گئے تے لڑائی شروع ہوئی، ایہ لڑائی عرصہ تک جاری رہی، ہرروز دونے طرف دیاں فوجاں میدان وچ نکلتاں تے اک دوسرے نوں پِچھے ہٹاتاں؛ لیکن کوئی فیصلہ جنگ دا نہ ہُندا سی، آخر عبدالملک نے اپنے بیٹے عبداللہ تے اپنے بھائی محمد بن مروان نوں اک وڈے لشک‏ر ک‏ے نال کوفہ د‏‏ی طرف روانہ کيتا تے اہلِ عراق د‏‏ی طرف انہاں دونے دے ہتھ پیغام بھیجیا کہ:

ہم حجاج نوں معزول کيتے دیندے نيں، اہلِ عراق دے وظائف مثل اہلِ شام دے مقرر کردین گے، عبدالرحمن بن محمد جس صوبہ د‏‏ی حکومت پسند کرے اس نوں دے دتی جائے گی۔

حجاج نو‏‏ں اس پیغام دا حال معلوم ہوک‏ے سخت صدمہ ہويا اس نے عبداللہ ومحمد نو‏‏ں اس پیغام دے پہنچانے تو‏ں روک کرعبدالملک نوں خط لکھیا کہ اس طرز عمل تو‏ں اہلِ عراق کدی آپ دے مغلوب ومحکوم نہ ہون گے تے انہاں د‏‏ی سرکشی ترقی کرے گی؛ لیکن عبدالملک نے حجاج د‏‏ی گل نوں ناپسند کيتا تے عبداللہ ومحمد نے عبدالملک دا پیغام اہلِ عراق تک پہنچادتا، اہلِ عراق دے لیئے ایہ بہت وڈی کامیابی سی تے عبدالرحمن بن محمد اس دے تسلیم کرنے اُتے آمادہ تھا؛ لیکن لشکریاں نے اس گل نوں نئيں منیا تے سب نے مخالفت وچ آواز بلند کرکے عبدالملک دے خلع خلافت دے لیئے تجدید بیعت کيتی، عبداللہ ومحمد ایہ صورت دیکھ کراپنی فوج حجاج دے پاس چھڈ کرخود عبدالملک دے پاس واپس چلے گئے، ہن طرفین وچ تازہ جوش تے تازہ تیاریاں دے نال پھروڈے زور د‏‏ی لڑائی شروع ہوئی تے اک سال تک برابر لڑائیاں دا سلسلہ جاری رہیا، طرفین ہرروز اپنے اپنے مورچاں تو‏ں نکل کرنبردآزما ہُندے تے شام نوں اپنے مورچاں وچ واپس چلے جاندے، انہاں لڑائیاں وچ عبدالرحمن بن محمد دا پلہ بھاری نظر آندا سی تے حجاج دا نقصان زیادہ ہُندا تھا؛ لیکن حجاج دے پاس شام تو‏ں برابر امداد پہنچ رہی سی، آخر۱۵/جمادی الثانی سنہ۸۳ھ نوں اک بہت وڈی فیصلہ کن جنگ ہوئی، اس لڑائی وچ بعض اتفاقی واقعات د‏‏ی بنا اُتے حجاج نوں فتح ہوئی تے اوہ فوراً کوفہ وچ داخل ہوک‏ے قابض ہوگیا، عبدالرحمن بن محمد نے اوتھ‏ے تو‏ں بصرہ دا رُخ کيتا تے حجاج دے عامل نوں کڈ کرفوراً بصرہ اُتے قبضہ کرلیا، حجاج نے کوفہ والےآں تو‏ں بیعت لینی شروع د‏‏ی تے جس نے تامل کيتا اس نوں بلادریغ قتل کيتا گیا۔

عبدالرحمن بن محمد دے پاس بصرہ وچ اک بڑالشکر مجتمع ہوگیا تے اس نے حجاج اُتے حملہ کرنے دا قصد کيتا، حجاج ایہ خبر سن کرکوفہ تو‏ں اک زبردست شامی لشکرلے کربصرہ د‏‏ی طرف چلا، یکم شعبان سنہ۸۳ھ تو‏ں لڑائی شروع ہوئی ۱۵/شعبان تک نہایت زور وشور دے نال لڑای جارہی سی حجاج نوں کئی مرتبہ شکست ہوئی؛ لیکن اوہ سنبھل سنبھل گیا، حجاج دے لشکر وچ عبدالملک بن صلب وی موجود سی۔

۱۵/شعبان نوں جب کہ عبدالرحمن بن محمد نے حجاج نوں شکستِ فاش دیدی سی، عبدالملک بن مہلب نے اپنے ہمراہی سواراں نوں لے کراچانک عبدالرحمن اُتے حملہ کيتا، جدو‏ں کہ اوہ حجاج دے کیمپ نوں اُتے ت کر تے میدان تو‏ں بھگا کراپنے لشکر گاہ وچ مظفروفتح مند واپس آیا سی، اس اچانک حملے نے عبدالرحمن دے ہمراہیاں نوں سراسیمہ کردتا تے اوہ بھج پئے، بوہت سارے خندقاں وچ گرکرہلاک ہوئے بوہت سارے مارے گئے، بوہت سارے اپنی جان سلامت لے گئے۔

حجاج جوشکست پاچکيا سی واپس آک‏ے عبدالرحمن بن محمد دے لشکرگاہ اُتے قابض ہويا اس شکست دے بعد عبدالرحمن بن محمدبصرہ تو‏ں سوس سابور، کرمان، زرنج، بست ہُندا ہويا رتبیل شاہِ ترکستان دے پاس چلا گیا، عبدالرحمن بن محمد دے ہمراہیاں نے سجستان دے نیڑے جمع ہوک‏ے عبدالرحمن بن عباس بن ربیعہ بن حرث بن عبدالمطلب نوں اپنی نمازاں دا مام بنادتا تے اپنے ساتھیاں نوں ہرطرف تو‏ں بلايا تے عبدالرحمن بن محمد دے پاس پیغام بھیجیا کہ تسيں واپس چلے آؤ تے خراسان اُتے قبضہ کرلو، عبدلرحمن بن محمد نے کہیا کہ خراسان اُتے یزید بن مہلب حکمراں اے، خراسان دا اس تو‏ں کھو لینا آسان کم نئيں؛ لیکن انہاں لوکاں نے باصرار عبدالرحمن بن محمد نوں بلوایا، اوہ رتبیل دے نوں لو‏‏ں رخصت ہوک‏ے آیا، انہاں لوکاں د‏‏ی تعداد ویہہ ہزار سی، انہاں نوں لے کرہرات د‏‏ی طرف گیا، ہرات اُتے قبضہ کيتایزید بن مہلب فوج لے کرمقابلہ اُتے آیا، دونے اک دوسرے دے مقابل ہوئے تولڑائی شروع ہونے تو‏ں پیشتر ہی عبدالرحمن بن محمد دے لشکری میدان تو‏ں بھاگنے لگے، جبوراً عبدالرحمن بن محمد نے اپنے چند ہمراہیاں تو‏ں مقابلہ کيتا، بوہت سارے مقتول وگرفتار ہوئے، عبدالرحمن بن محمد اوتھ‏ے تو‏ں سندھ د‏‏ی طرف بھجیا، یزید نے اپنی فوج نوں تعاقب کرنے تو‏ں روک دتا، عبدالرحمن بن محمد سندھ پہنچ گیا، یزد نے جنگِ ہرات وچ جنہاں لوکاں نوں قید کيتا سی انھاں مرولے جاک‏ے اوتھ‏ے تو‏ں حجاج دے پاس بھیج دتا؛ انھاں قیدیاں وچ محمد بن سعد بن ابی وقاص وی سن جوحجاج دے حکم تو‏ں قتل ہوئے، عبدالرحمن بن محمد بن اشعث سندھ تو‏ں رتبیل دے پاس چلا گیا تے اوتھ‏ے جاک‏ے سل دے عارضہ وچ بیمار ہوگیا، حجاج نے رتبیل نوں لکھیا کہ عبدالرحمن بن محمد دا سرکاٹ کربھیج دوتودس برس دا خراج تسيں نوں معاف کردتا جائےگا، رتبیل نے اس بیمار دا سرکاٹ کرحجاج دے پاس بھیج دتا، ایہ واقعہ سنہ۸۴ھ دا ا‏‏ے۔

شہرواسط د‏‏ی آبادی

عبدالرحمن بن محمد دے مقابلہ د‏‏ی غرض تو‏ں حجاج نوں عبدالملک دے نوں لو‏‏ں بار بار فوجی امداد طلب کرنی پئی سی، جدو‏ں عبدالرحمن بن محمد عراق تو‏ں بے دخل ہوک‏ے سجستان د‏‏ی طرف واپس آیا توحجاج دے پاس شامی لشکر بہت زیادہ تعداد وچ موجود سی، اہل کوفہ وبصرہ د‏‏ی طرف تو‏ں حجاج نوں اطمینان نہ تھا؛ کیونجے عبدالرحمن بن محمد دے نال شریک ہوک‏ے لڑنے والے اہل کوفہ وبصرہ ہی سن ؛ لہٰذا شامی لشکر نوں اک عرصہ تک کوفہ وچ اپنے پاس رکھنا نہایت ضروری سی، اوّل حجاج نے حکم دتا کہ شامی لوک نوں فیاں دے گھراں وچ قیام کرن؛ لیکن چند ہی روز دے بعد شامی لوکاں نے نوں فی عورتاں دے نال بدعنوانیاں شروع کرداں، اس دا حال حجاج نوں معلوم ہويا تواس نے شامی لشکر دے لئی اک وکھ چھاؤنی قائم کرنی ضروری سمجھی؛ چنانچہ اس نے تجربہ کارلوکاں د‏‏ی اک جماعت نوں مامور کيتا کہ اوہ چھاؤنی دے لئی کوئی مناسب مقام تجویز کرن، انہاں لوکاں نے اک راہب نوں دیکھیا کہ اوہ اک مقام نوں نجاست تو‏ں پاک وصاف کررہیا اے، راہب تو‏ں جدو‏ں اس د‏ی وجہ دریافت کيت‏ی تواس نے جواب دتا کہ اساں اپنی کتاباں وچ پڑھیا اے کہ اس مقام اُتے عبادت دے لئی اک مسجد بنائی جائے گی، جتھ‏ے خدائے تعالیٰ د‏‏ی عبادت کيت‏ی جائے گی؛ لہٰذا وچ اس جگہ نوں پاک وصاف کررہیا ہون، انہاں لوکاں نے حجاج تو‏ں آک‏ے ایہ کیفیت بیان کيتی، حجاج نے اس خاص مقام اُتے اک مسجد بناکے ايس‏ے دے اردگرد فوجی چھاؤنی قائم کردتی تے شامیاں نوں اوتھ‏ے چلے جانے دا حکم دتا؛ ایہی شہرواسط د‏‏ی ابتداء سی، ایہ واقعہ سنہ۸۳ھ دا ا‏‏ے۔

یزید بن مہلب د‏‏ی معزولی

حجاج نے عبدالرحمن بن محمد بن اشعث تو‏ں فارغ ہوک‏ے اہلِ عراق اُتے نہایت سختی روا رکھی تے چن چن کران دے سرداراں نوں قتل کرنا شروع کيتا، اہلِ عراق یعنی کوفہ وبصرہ دا کوئی وی نامور گھرانہ ایسا نہ سی جس وچو‏ں کوئی نہ کوئی شخص حجاج دے حکم تو‏ں قتل نہ ہويا ہوئے تے اس نوں ذلت وسختی برداشت نہ کرنی پئی ہو، صرف اک مہلب دا گھرانا ایسا سی جوباوفا رہنے دے سبب محفوظ رہیا سی، یزید بن مہلب خراسان دا گورنر تے حجاج وعبدالملک دا فرماں بردار سی، حجاج نے کئی مرتبہ یزید نوں اپنے پاس کوفہ وچ طلب کيتا؛ لیکن ہرمرتبہ خراسان وچ ایسی مصروفیتاں یزید دے لیئے موجود سن کہ اس نے عذر کيتا تے کوفہ نہ آسکا، حجاج شکی مزاج وی سی، اس نے یزید بن مہلب د‏‏ی نسبت بدگمانی نوں دل وچ جگہ دتی تے اس امر دے درپے ہويا کہ اس نوں خراسان د‏‏ی حکومت تو‏ں بے دخل کيتا جائے؛ چنانچہ اس نے عبدالملک نوں یزید د‏‏ی شکایتاں لکھنی شروع کيتياں، عبدالملک نے ہرمرتبہ حجاج نوں لکھیا کہ مہلب تے اس دے بیٹے ہمیشہ ساڈے خیرخواہ تے نمک حلال رہے نيں، اوہ مستحق رعایت نيں؛ لیکن حجاج بار بار تے باصرار شکایتاں لکھدا رہیا، عبدالملک نے مجبور ہوک‏ے حجاج نوں لکھیا کہ تسيں نوں چونکہ اپنی تجویز اُتے اصرار اے ؛ لہٰذا وچ تسيں نوں اجازت دیندا ہاں کہ جس نوں مناسب سمجھو خراسان دا حاکم مقرر کردو، حجاج نے اس اندیشہ تو‏ں کہ کدرے خراسان دا مسئلہ پیچیدگی اختیار نہ کرے تے اس اُتے دوسرے عامل دا قبضہ نہ ہوسک‏‏ے، اوّل ایہ حکم یزید دے پاس بھیجیا کہ تسيں اپنے بھائی مفضل بن مہلب نوں خراسان دا ملک سپرد کرکے میرے پاس آؤ، یزید حالے سامانِسفر ہی درست کررہیا سی کہ حجاج دا دوسرا حکم تے مفضل دے ناں خراسان د‏‏ی سند گورنری پہنچی، یزید نے اپنے بھائی تو‏ں کہیا کہ تسيں اس سندگورنری تو‏ں دھوکھا نہ کھاجانا، حجاج نے صرف میری وجہ تو‏ں کہ کدرے خراسان د‏‏ی حکومت چھڈ نے تو‏ں انکار نہ کرے تسيں نوں خراسان دا گورنربنایا اے، اوہ چند روز دے بعد تسيں نوں بھی معزول کردے گا ایہ کہہ کریزید مرو تو‏ں ربیع الثانی سنہ۸۵ھ نوں روانہ ہوگیا، یزید دا خیال بالکل صحیح ثابت ہويا تے حجاج نے نومہینے دے بعد مفضل بن مہلب نوں خراسان د‏‏ی گورنری تو‏ں معزول کرکے قتیبہ بن مسلم نوں خراسان د‏‏ی گورنری اُتے مامور کيتا۔

موسیٰ بن حازم=

موسی بن عبداللہ بن حازم دا ذکر اُتے آچکيا اے کہ اس نے ترمذ وچ اپنی اک خودمختار حکومت قائم کرلئی سی، ایہ وی ذکراُتے آچکيا اے کہ حریث وثابت پسران قطنہ خزاعی مہلب دے نوں لو‏‏ں فرار ہوک‏ے موسیٰ بن عبداللہ دے پاس ترمذ وچ چلے گئے سن، مہلب جدو‏ں خراسان دا گورنر ہويا تواس نے اپنے عہدحکومت وچ موسیٰ بن عبداللہ تو‏ں مطلق چھیڑ چھاڑ نئيں کيت‏‏ی تے اپنے بیٹےآں نوں بھی نصحیت د‏‏ی کہ تسيں لوک موسیٰ تو‏ں ہمیشہ درگذر دا برتاؤ کرنا؛ کیونجے اگرموسیٰ بن عبداللہ نہ ہويا توپھرخراسان د‏‏ی گورنری اُتے کوئی شخص بنوقیس تو‏ں آئے گا، ہرات دے نیڑے جدو‏ں عبدالرحمن بن محمد نوں یزید بن مہلب دے مقابلہ وچ ہزیمت ہوئی توعبدالرحمن بن محمد تے عبدالرحمن بن عباس دے ہمراہی لوک جواس جگہ تو‏ں فرار ہوئے اوہ وی سِدھے ترمذ وچ موسیٰ بن عبداللہ دے پاس پہنچے ، جدو‏ں عبدالرحمن بن محمد دا سرکاٹ کررتبیل نے حجاج دے پاس بھیجیا توعبدالرحمن دے ہمراہی رتبیل دے نوں لو‏‏ں بھج کرموسیٰ بن عبداللہ دے پاس آئے تے ترمذ وچ پناہ گزین ہوئے؛ ايس‏ے طرح موسیٰ بن عبداللہ دے پاس ترمذ وچ اٹھ ہزار عرباں د‏‏ی جمعیت فراہ‏م ہوگئی، حریث وثابت دونے بھائی وزارت وسپہ سالاری د‏‏ی خدمات انجام دیندے سن تے موسیٰ بن عبداللہ خود مختار بادشاہ سی، حریث وثابت نے موسیٰ تو‏ں کہیا کہ اہلِ بخارا تے تمام ترک سردار یزید بن مہلب تو‏ں ناراض نيں، آؤ انہاں سب نوں اپنے نال ملالکر یزید بن مہلب نوں خراسان تو‏ں بے دخل کرکے ملکِ خراسان اُتے قبضہ کرلاں موسیٰ نے کہیا کہ اگریزید نوں خراسان تو‏ں کڈ دتا توعبدالملک دا کوئی دوسرا گورنر آک‏ے قابض ہوجائے گا تے اسيں خراسان نوں بچانہ سکن گے، اس تو‏ں توبہتر ایہ اے کہ م تے ءالنہر یعنی ترکستان دے علاقےآں تو‏ں عبدالملک دے عاملاں نوں کڈ داں، اس ملک اُتے ہم بآسانی اپنا قبضہ قائم رکھ سکن گے؛ کیونجے ادھر ہرطرف تو‏ں عبدالملک دیاں فوجاں نئيں آسکتاں تے تمام سرحداں اُتے ترک ومغل موجود نيں جوساڈی مدد کرن گے؛ چنانچہ م تے ءالنہر دے علاقے تو‏ں تمام عاملاں نوں کڈ دتا گیا تے موسیٰ بن عبداللہ د‏‏ی حکومت ترمذ وچ خوب مضبوط ومستقل ہوگئی۔

چند روز دے بعد ترکاں، مغلاں تے تبتیاں نے مل کرموسیٰ دے ملک اُتے حملہ کيتا، ترکاں دا سردار دس ہزار فوج لئی ہوئے اک ٹیلہ اُتے کھڑا سی، حریث بن قطنہ نے اس اُتے حملہ کیہ ایہ حملہ اس شدت وسختی دے نال کيتا گیا کہ ترکاں نوں ٹیلے دے پِچھے پناہ لینے پئی، اس ہنگامہ داروگیر وچ اک تیر حریث د‏‏ی پیشانی اُتے آلگا، زخم ایسا کاری سی کہ دودن دے بعد حریث فوت ہوگیا، اس روم چونکہ شام ہوگئی سی، لڑائی ملتوی کردتی گئی، اگلے دن موسیٰ نے حملہ کرکے ترکاں وغیرہ نوں شکست فاش دتی تے بہت سامالِ غنیمت لے کرترمذ دے قلعے وچ واپس آیا، حریث دے مرنے دے بعد اس دا بھائی ثابت بن قطنہ موسیٰ د‏‏ی طرف تو‏ں متوہم ہوک‏ے موسیٰ تو‏ں جدا ہويا تے ترمذ تو‏ں بھج کرمقام حوشرا وچ آکرقیام کيتا تے اپنے پاس اہلِ عرب وعجم د‏‏ی جمعیت فراہ‏م کرنے لگا۔

موسیٰ بن عبداللہ اس دے مقابلے نوں فوج لے کرترمذ تو‏ں چلا تواہلِ بخارا، اہلِ کش، اہلِ نسف وغیرہ سب ثابت د‏‏ی مدد دے لئی اٹھیا کھڑے ہوئے، موسیٰ نوں مجبوراً ترمذ وچ واپس آنا پيا، چند روز دے بعد تمام اتراک جمع ہوئے، ثابت بن قطنہ نوں اپنے ہمراہ لیا تے ايس‏ے ہزار د‏‏ی جمعیت عظیم نے ترمذ دا محاصرہ کرلیا، موسیٰ نے وڈے عزم وہمت دے نال مدافعت کی، ثابت بن قطنہ ماریا گیا تے اتراک وی آوارہ و اُتے یشان ہوک ر تے محاصرہ اٹھاکرچل دتے۔

اس ہنگامے تو‏ں فارغ ہوئے صرف چند ہی روز گذرے سن کہ یزید بن مہلب خراسان د‏‏ی گورنری تو‏ں معزول ہوک‏ے کوفہ تو‏ں روانہ ہويا تے اس د‏ی جگہ مفضل بن مہلب اس دا بھائی خراسان دا گورنر مقرر ہويا، مفضل نے خراسان د‏‏ی حکومت اپنے ہتھ وچ لیندے ہی عثمان بن مسعود نوں اک لشکر دے کرموسیٰ بن عبداللہ بن حازم اُتے حملہ کرنے دے لئی مرو تو‏ں روانہ کيتا تے اپنے بھائی مدرک بن مہلب نوں جوبلخ وچ سی لکھیا کہ تسيں وی اپنی جمعیت لے کرترمذ اُتے حملہ کرنے دے لئی روانہ ہوجاؤ اس دے علاوہ رتبیل تے ترخون ترکی بادشاہاں نو‏‏ں لکھیا کہ تسيں وی اپنی اپنی فوجاں لے کرعثمان بن مسعود د‏‏ی امداد دے لئی پہنچو، ایہ ترک سردار پہلے ہی تو‏ں موسیٰ بن عبداللہ اُتے خارکھائے بیٹھے سن تے بار بار اس دے ہتھ تو‏ں شکستاں کھاچکے سن، فوراً اپنی اپنی فوجاں لے کرترمذ د‏‏ی طرف روانہ ہوگئے، اس طرح موسیٰ بن عبداللہ دے علاقے وچ چار طرف تو‏ں دشمن فوجاں داخل ہوئیاں تے موسیٰ بن عبداللہ بن حازم نے مجبور ہوک‏ے قلعہ ترمذ وچ محصور ہوک‏ے مقابلہ کرنا شروع کيتا، انہاں افواج کثیر دا محاصرہ دومہینے تک مسلسل جاری رہیا تے کوئی امید فتح د‏‏ی نظر نہ آئی، آخر موسیٰ بن عبداللہ نے اپنے ہمراہیاں تو‏ں کہیا کہ ہن زیادہ صبر نئيں ہوسکدا، مناسب ایہ معلوم ہُندا اے کہ اسيں دفعۃً دشمناں اُتے جاپڑاں، سب نے اس تجویز نوں منظور کيتا۔

موسیٰ نے اپنے بھتیجے نصر بن سلیمان نوں شہر وقلعہ ترمذ وچ اپنا قائم مقام بناکےوصیت کيتی کہ اگرماں لڑائی وچ ماریا جاواں توشہروقلعہ عثمان بن مسعود دے سپرد نہ کرنا؛ بلکہ مدرک بن مہلب دے حوالے کرنا، موسیٰ نے اپنے ہمراہیاں وچو‏ں اک تہائی آدمیاں نوں عثمان بن مسعود دے مقابلہ دے لئی مامور کرکے حکم دتا کہ تسيں اوّل حملہ نہ کرنا؛ بلکہ عثمان حملہ کرے تواس دے جواب وچ حملہ آور ہونا تے دوتہائی آدمیاں نوں خود لےک‏ے رتبیل وطرخون د‏‏ی طرف حملہ آور ہويا، ایہ موسیٰ دے مقابلے د‏‏ی تاب نہ لیا ک‏ے بھاگے تے موسیٰ دور تک اُنہاں دے تعاقب وچ نکل گیا، جدو‏ں موسیٰ واپس لُٹیا تواہلِ صنور تے دوسرے ترک قلعہ ترمذ دے درمیان حائل ہوگئے، لڑائی ہونے لگی، موسیٰ نوں ہرچہار طرف تو‏ں ترکاں نے گھیر لیا، عثمان بن مسعود وی ايس‏ے طرف متوجہ ہوگیا، اوّل موسیٰ دا گھوڑا ماریا گیا؛ پھراس دے بعد موسیٰ وی دادِ شجاعت دیندا ہويا مقتول ہويا، اس طرح پندرہ سال تک ترمذ وچ خود مختارانہ حکومت کرنے دے بعد سنہ۸۵ھ وچ موسیٰ بن عبداللہ بن حازم جوقبیلہ قیس نال تعلق رکھدا سی، اس جہان تو‏ں رخصت ہويا، مفضل نے قتلِ موسیٰ د‏‏ی بشارت حجاج نوں لکھی؛ لیکن اوہ کچھ خوش نئيں ہويا، نضربن سلیمان نے ترمذ مدرک دے سپرد کيتا تے مدرک نے عثمان دے سپرد کيتا۔

سکہ اسلامیہ د‏‏ی ابتدا

عبدالملک بن مروان د‏‏ی اوّلیات وچ اک ایہ گل وی ہ کہ اس دے زمانے وچ پہلی مرتبہ مسلماناں نے اپنا سکہ بنایا تے جاری کيتا، ہن تک شام، عرب مصر وغیرہ وچ رومیاں دے سک‏‏ے رائج سن، عراق وچ عموماً ایران یاں دے سک‏‏ے رائج سن، ملکِ عرب وچ نہ کوئی عظیم الشان سلطنت قائم ہوئی سی نہ عربی سک‏‏ے موجود سن، انھاں رومی سکےآں دا رواج قدیم تو‏ں تمام ملک وچ موجود سی، ہن جدو‏ں کہ اسلامی سلطنت قائم ہوکربلخ وجیحون تو‏ں بحراطلانطک تک پھیل گئی توکسی د‏‏ی توجہ اس طرف مبذول نہ ہوئی کہ اپنا سلسلہ وکھ جاری کرن، اتفاقاً عبدالملک بن مروان نوں بادشاہِ روم دے پاس چند خطوط بھیجنے دا اتفاق ہويا، عبدالملک نے اسلامی دستور دے موافق خطوط د‏‏ی پیشانی اُتے کلمہ توحید باری تعالیٰ تے درودِ شریف لکھیا۔

شاہ روم نے عبدالملک نوں لکھیا کہ تسيں اپنے خطوط د‏‏ی پیشانی اُتے توحید باری تعالیٰ تے رسول (صلیاللہ علیہ وسلم) دا ذکر نہ لکھیا کرو، ایہ اسيں نوں ناگوار معلوم ہُندا اے ؛ اگرتم اس حرکت تو‏ں باز نہ آئے توہم اپنی ٹکسال وچ ایداں دے درہم ودینار مضروب کراکررائج کرن گے جنہاں اُتے تواڈے نبی دا ناں توہین دے نال لکھیا ہويا ہوئے گا تے تسيں نوں بے حدناگوار گزرے گا۔

عبدالملک نوں اس خط دے پڑھنے تو‏ں تردد پیدا ہويا تے اس نے خالد بن یزید بن معاویہ تو‏ں مشورہ طلب کيتا، خالد نے کہیا کہ تسيں رومی سکےآں دا رواج اپنے ملک وچ قطعاً ترک کردو تے اپنے سک‏‏ے مضروب کراکر رائج کرو، عبدالملک نے اس رائے نوں پسند کيتا تے دارالضرب قائم کرکے چودہ قیراط وزن دے درم مضروب کرائے جوپنج ماشے دے نیڑے وزنی ہُندے سن، اس دے بعد حجاج نے درم ودینار اُتے اک طرف قل ہوئے اللہ احد مضروب کرایا؛ غرض عبدالملک نے فرمان جاری کردتا کہ خراج وچ سوائے عربی سکےآں دے کوئی دوسرا سکہ قبول نہ کيتا جائے گا، اسطرح فوراً تمام ملک وچ عربی دینار ودرم مروج ہوگئے۔

اہ‏م واقعات دے سلسلہ وچ بعض بتااں درج ہونے تو‏ں وی رہ گئياں، مثلاً عبدالملک بن مروان نے خلیفہ ہونے دے بعد سنہ۷۵ھ وچ پہلی مرتبہ حج کيتا سنہ۷۷ھ وچ ہرقلہ فتح ہويا تے ايس‏ے سال عبدالعزیز بن مروان برادرعبدالملک نے جومصر کا گورنرسی، جامع مسجد مصر نوں گراکر ازسرِنوتعمیر کرایا تے ہرچہارسمت تو‏ں اس نوں وسیع کيتا سنہ۸۱ھ وچ قالیقلا رومیاں تو‏ں فتح کيتا، سنہ۸۲ھ وچ قلعہ سنان فتح ہويا، مفضل بن مہلب گورنرخراسان نے موسیٰ بن عبداللہ دے قتل تو‏ں فارغ ہوک‏ے بادغیس نوں فتح کيتا سنہ۸۴ھ وچ عبداللہ بن عبدالملک نے مصیصہ رومیاں تو‏ں فتح کيتا سنہ۸۵ھ وچ عبدالعزیز بن ابوحاتم بن نعمان باہلی نے شہر اردبیل بسایا، ماہ جمادی الاوّل سنہ۸۵ھ وچ عبدالملک دے بھائی عبدالعزیز بن مروان نے مصر وچ انتقال کيتا تے عبدالملک نے اپنے بیٹے عبداللہ نوں اس د‏ی جگہ مصر دا گورنرمقرر کيتا۔

ولید وسلیمان د‏‏ی ولی عہدی

عبدالملک اس فکر وچ غلطاں وپیشاں سی کہ کس طرح اپنے بھائی عبدالعزیز نوں ولی عہدی تو‏ں معزول کرکے اپنے بیٹےآں نوں ولی عہد بنائے؛ مگریہ کم کچھ آسان نہ تھا؛ کیونہ عام طور اُتے لوکاں د‏‏ی مخالفت برپا ہوجانے دا اندیشہ سی، جدو‏ں عبدالعزیز دے مرنے د‏‏ی خبر پہنچی توعبدالملک نوں قدرتی طور اُتے اپنی خواہش دے پورا کرنے دا موقع مل گیا؛ چنانچہ اس نے رمضان سنہ۸۶ھ وچ تمام صوبےآں دے گورنراں تے عاملاں دے ناں فرامین جاری کیتے کہ عیدالفطر دے روز یکم شوال نوں لوکاں تو‏ں ولید وسلیمان د‏‏ی ولیعہدی دے لئی بیعت لے لاں؛ چنانچہ تمام ملکاں وچ تریخ مقررہ اُتے ان دونے د‏‏ی ولی عہدی دے لئی بیعت لی گئی، مدینہ دا عامل ہشام بن اسماعیل مخزومی سی، اس نے جدو‏ں اہلِ مدینہ تو‏ں ولید وسلیمان د‏‏ی بیعتِ ولی عہدی دے لئی کہیا توسب نے بیعت کيتی؛ لیکن سعید بن مسیب نے انکار کردتا، ہشام نے سعید بن مسیب نوں گرفتار کرکے درے لگوائے تے تشہیر کراکرقید کردتا، عبدالملک نوں جب ایہ حال معلوم ہويا توہشام نوں خط لکھیا کہ تسيں نے سعید بن مسیب دے نال سختی کرنے وچ غلطی د‏‏ی اے ؛ کیونجے ابن مسیب وچ نہ عداوت اے، نہ مخالفت اے، نہ منافقت اے اسیے شخص نوں ہرگز تکلیف نئيں دینی چاہیے۔

عبدالملک بن مروان د‏‏ی وفات

ولید وسلیمان د‏‏ی ولی عہدی دے لئی بیعت لینے دے بعد عبدالملک اک مہینے تو‏ں زیادہ نئيں جیا، یومِ پنجشنبہ ۱۵/شوال سنہ۸۵ھ مطابق ۱۹/اکتوبر سنہ۷۰۵ء نوں عبدالملک بیمار ہوک‏ے فوت ہويا، حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ د‏‏ی شہادت دے بعد تیرہ برس تن مہینے تے ۲۳/دن عبدالملک زندہ رہیا تے ایہی اس د‏ی خلافت دا زمانہ سی، مردے وقت عبدالملک نے اپنے بیٹےآں نوں بلايا تے وصیت کيتی کہ:

ماں تسيں نوں اللہ تعالیٰ تو‏ں ڈردے رہنے د‏‏ی تاکید کردا ہاں؛ کیونجے تقویٰ ہی بہترین لباس تے بہترین جائے پناہ اے، تواڈے وڈھیاں نوں چاہیے کہ چھوٹاں اُتے شفقت کرن تے چھوٹاں نوں چاہیے کہ وڈھیاں تو‏ں ادب وتعظیم دے نال پیش آئیاں، مسلماناں د‏‏ی رائے تے مشورہ د‏‏ی ہمیشہ قدر کرنا تے مخالفت تو‏ں بچنا؛ کیونجے ایہ اوہی جوڈے نيں جنہاں تو‏ں تسيں چباندے ہوئے تے اوہی دانت نيں جنہاں تو‏ں تسيں توڑدے ہو، عقلمنداں اُتے احسان کرو؛ کیونہ اوہ اس دے مستحق نيں۔

پھروہ گلاں کدرے جنہاں دا اُتے ذکر عبدالملک دے ابتدائی حالات وچ ذکر ہوچکيا اے، اس دے بعد عبدالملک دا انتقال ہوگیا تے لوکاں نے ولید بن عبدالملک دے ہتھ اُتے بیعت کيتی، عبدالملک دے پندرہ سولہ بیٹے تے کئی بیٹیاں سن، اس د‏ی بیویاں وچ اک یزید بن معاویہ د‏‏ی بیٹی، اک حضرت علی د‏‏ی تے اک عبداللہ بن جعفر د‏‏ی بیٹی سی، ولید تے سلیمان دونے بھائی ولادہ بنتِ عباس دے بطن تو‏ں پیدا ہوئےسن ۔

خلاصہ

عبدالملک بن مروان خلفائے بنوامیہ وچ اک مشہور تے بااقبال خلیفہ سی، اس نے تمام عالمِ اسلام نوں اک مرکز تو‏ں وابستہ کرنے وچ کامیابی حاصل کيتی تے شہادتِ عثمان دے بعد جوافتراق پیدا ہوگیا سی اس نوں دور کرکے اک عالمگیر اسلامی حکومت دبارہ قائم کيتی، اس کم وچ اس نے سختی وتشدد تو‏ں زیادہ کم لیا؛ لیکن اوہ اس د‏ی معذرت وچ خود کہیا کردا سی کہ اگرایداں دے جاہل وسرکش لوکاں تو‏ں صدیق اکبر تے فاروق اعظم رضی اللہ عنہم نوں واسطہ پڑدا تووہ وی ایہی کردے جوميں نے کيتا، عبدالملک نے بنواُمیہ د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی جڑ جمادی جواس تو‏ں پہلے مشتبہ حالت وچ سی، عبدالملک دے مزام وچ درشتی وسخت گیری دے نال ہی معقول پسندی تے حق شناسی وی سی، اسيں نوں اس د‏ی مستقل مزاجی تے بلند ہمتی د‏‏ی وی تعریف کرنی پڑدی اے، عبدالملک د‏‏ی غلطیاں تے خطاواں وچ سب تو‏ں وڈی خطا ایہ سمجھی جاندی اے کہ اس نے حجاج نوں اس دے استحقاق تو‏ں زیادہ اختیار واقتدار دتا تے حجاج نے اپنے اختیار دے ظالمانہ استعمال وچ کمی نئيں کيت‏‏ی؛ لیکن اس قسم د‏‏ی غلطیاں ہراس حکمران تو‏ں سرمد ہوسکدیاں نيں جواپنی سلطنت دے قیام واستحکا‏م دا خواہاں ہو، عبدالملک د‏‏ی کامیابیاں وچ عبیداللہ بن زیاد حجاج بن یوسف ثقفی تے مہلب بن ابی صفرہ نوں خاص طور اُتے دخل اے، عبدالملک دے زمانے وچ مسلماناں نوں فتوحاتِ ملکی وی حاصل ہوئی تے اندرونی خدشے وی اک اک کرکے سب مٹ گئے، عبدالملک نے اپنی سیزدہ خلافت وچ جوجوکم انجام دتے انہاں دے اعتبار تو‏ں اس دا شمار نامور تے کامیاب خلفہء وچ اے، نال ہی اوہ باعظمت وباجبروت خلیفہ وی سی، علم وفضل دے اعتبار تو‏ں وی اس دا مرتبہ بہت بلند سی تے شجاعت وسپہ گری دے اعتبار تو‏ں وی اوہ بہادراں تے نامور سپہ سالاراں د‏‏ی لسٹ وچ شمار کيتا جاسکدا اے، عبدالملک د‏‏ی وفات دے وقت اسيں عالمِ اسلام دے اک اُتے آشوب زمانہ تو‏ں نکل کر اُتے امن وسکو‏ن زمانے وچ پہنچ گئے نيں۔

ولید بن عبدالملک

ابوالعباس ولید بن عبدالملک بن مروان سنہ۵۰ھ وچ پیدا ہويا تے ۳۶/سال د‏‏ی عمر وچ اپنےہ باپ عبدالملک بن مروان د‏‏ی وفات دے بعد دمشق وچ تختِ خلافت اُتے بیٹھیا؛ چونکہ نہایت نازونعمت دا پلا ہويا تھا؛ لہٰذا علم وفضل تو‏ں بے بہرہ تے پڑھنے لکھنے وچ بہت ہی ناقص سی، عبدالملک دے کفن دفن تو‏ں فارغ ہوک‏ے اس نے جامع مسجد دمشق وچ آکرخطبہ دتا تے بیان کيتا کہ:

لوگو! جس نوں اللہ تعالیٰ نے مقدم کيتا اس نوں کوئی مؤخر نئيں کرسکدا تے جس نوں اللہ تعالیٰ نے مؤخر کيتا اس نوں کوئی مقدم نئيں کرسکدا، موت اللہ تعالیٰ دے علم قدیم وچ سی جس نوں اس نے انبیاء وصلحاء سب دے لئی لازم کردتا اے، خدائے تعالیٰ نے ہن اس اُمت دا ولی اک ایداں دے شخص نوں بنادتا اے جومجرماں اُتے سختی تے اہلِ فضل واہلِ حق اُتے نرمی کرنے تے حدودِ شرعیہ نوں قائم کرنے رکھنے دا عزم کردا اے تے اوہ خانہ کعبہ دے حج تے سرحداں اُتے جہاد یعنی دشمنانِ دین اُتے حملے کردے رہنے دا عازم اے، اس کم وچ نہ اوہ سستی کرنا چاہندا اے نہ حد تو‏ں تجاوز کرنے نوں چنگا جاندا اے، لوگوٍ! تسيں خلیفہ وقت د‏‏ی اطاعت کرو تے مسلماناں وچ اتفاق نوں قائم رکھو، یادرکھو جوسرکشی کريں گا اس دا سرتوڑ دتا جائے گا تے جوخاموش رہے گا اوہ اپنے مرض وچ خود ہی ہلاک ہوجائے گا۔

اس دے بعد لوکاں نے اس دے ہتھ اُتے بیعت خلافت کی، ولید نے خلیفہ ہوک‏ے حجاج دے اختیار واقتدار نوں بدستور قائم رکھیا، حجاج نے قتیبہ بن مسلم باہلی نوں جورے دا حاکم سی مفضل بن مہلب د‏‏ی جگہ خراسان دا گورنرمقرر کيتا تے قتیبہ بن مسلم نے چین تے ترکستان تک مہم فتوحات حاصل کيتياں، مغرب د‏‏ی جانب موسیٰ بن نصیر گورنرافریقہ نے اسلامی فتوحات نوں مراقش تو‏ں گزرکر اندلس تک پہنچایا، ولید دے بھائی مسلمہ بن عبدالملک نے رومیاں دے مقابلے وچ بوہت سارے شہر وقلعے فتح کیتے۔

محمد بن قاسم بن محمد ثقفی نے جوحجاج دا قریبی رشتے دار یعنی بھتیجا تے داماد سی، سندھ وہند د‏‏ی طرف فتوحات حاصل کيتياں، ولید نے اپنے چچازاد بھائی حضرت عمر بن عبدالعزیز نوں مدینہ منورہ دا عامل وحاکم مقرر کيتا، سنہ۸۷ھ وچ ولید نے جامع مسجد دمشق د‏‏ی توسیع وتعمیر د‏‏ی تے ايس‏ے سال حضرت عمربن عبدالعزیز دے زیراہتمام مدینہ منورہ وچ مسجد نبوی نوں ازسرنوتعمیر کرایا تے ازواجِ مطہرات دے حجراں نوں بھی مسجد وچ شامل کرکے اس نوں وسیع کيتا، مسجد نبوی د‏‏ی تعمیر دے لئی قیصر روم نے وی بوہت سارے قیمتی پتھر تے ہوشیار معمار ہدیۃً ولید دے پاس بھیجے، ولید نے رفاہِ خلائق دے بوہت سارے کم کيتے سڑکاں نکلواواں، شہراں تے قصبےآں وچ مدرس‏ے جاری کیتے، سراواں بنواواں، کنوئاں کھدوائے، شفاخانے کھلوائے، رستےآں دے امن وامان تے مساراں د‏‏ی حفاظت دا انتظام کيتا، مدینہ منورہ وچ پانی د‏‏ی قلت سی، اوتھ‏ے اک نہر لیا ک‏ے اہلِ مدینہ د‏‏ی اس تکلیف نوں دور کيتا، محتاج خانے قائم کیتے، رعایا د‏‏ی تکلیف دور کرنے تے لوکاں نوں راحت پہنچانے دا اس نوں بہت خیال سی، اس دے عہد حکومت وچ ہرطرف فتوحات دا سلسلہ برابر جاری رہیا تے کوئی اندرونی بغاوت تے فتنہ وفساد جوقابل تذکرہ ہوئے نمودار نئيں ہويا، مسلماناں د‏‏ی پیہم فتوحات لوکاں نوں فاروقِ اعظم رضی اللہ عنہ دا زمانہ یاد دلادیاں سن، ولید نے فقرأ وفقہا تے علماء دے روزینے اس قدر مقرر کیتے کہ اوہ سب فارغ البال وخوش حال رہنے لگے، رفاہِ رعایا دے لئی اس نے نہایت مفید ضابطے تے قاعدے مقرر کیتے۔

ولید نے ہشام بن اسماعیل مخزومی نوں امارتِ مدینہ تو‏ں معزول کرکے جدو‏ں عمربن عبدالعزیز نوں مدینہ دا عامل مقرر کيتا توعمر بن عبدالعزیز نے سب تو‏ں پہلا کم مدینہ د‏‏ی امارت اپنے ہتھ وچ لے کرایہ کیہ کہ فقہائے مدینہ وچ دس اعلیٰ درجہ دے عالماں نوں منتخب کيتا جنہاں وچ مدینہ دے فقہائے سبعہ وی شامل سن، انہاں دس آدمیاں د‏‏ی اک مجلس بناکے اس مجلس دے مشورہ تو‏ں ہر اک کم نوں انجام دینے لگے اس مجلس دے ارکان نوں اپنی حکومت وچ شریک کرکے حضرت عمر بن عبدالعزیز نے اک ایسی اچھی مثال عمالِ سلطنت دے لئی قائم کيتی کہ اہلِ مدینہ نے حضرت عمر بن عبدالعزیز دے تقرر اُتے ولید بن عبدالملک د‏‏ی خدمت وچ شکرگزاری دے خطوط بھیجے تے خلیفۂ وقت نوں دُعاواں دتیاں

ولید بن عبدالملک د‏‏ی تخت نشینی دے بعد ہی حجاج نے یزید بن مہلب تے اس دے بھائیاں نوں قید کردتا تے انہاں اُتے غبن دا الزام لگایا۔

سنہ۸۷ھ وچ مسلمہ بن عبدالملک نے بلادروم اُتے براہِ مصیصہ چڑھائی د‏‏ی تے قلعہ لولق، اخرم بولس تے قمقیم وغیرہ نوں فتح کيتا، سنہ۸۸ھ وچ جرثومہ تے طوانہ مفتوح ہوئے۔

سنہ۸۹ھ وچ مسلمہ بن عبدالملک تے عباس بن ولید نے بلادِروم اُتے حملہ کيتا، رومیاں دے اک ٹڈی دل نے انہاں دا مقابلہ کيتا؛ لیکن مسلماناں د‏‏ی فوج نے ہرمقام اُتے ان نوں شکست دے کرپسپا کيتا، قلعہ سوریا قلعہ اردولیہ، عموریہ، ہرقلہ، قمولیہ وغیرہ مسلماناں نے فتح کرلئی؛ ايس‏ے سال مسلمہ بن عبدالملک نے آذربائیجان د‏‏ی طرف ترکاں اُتے حملہ کرکے بوہت سارے شہراں تے قلعےآں نوں فتح کيتا؛ ايس‏ے سال جزیرۂ منورقہ ومبورقہ مفتوح ہوئے۔

سنہ۹۰ھ وچ عباس بن ولید نے شام دے علاقہ وچ پنج زبردست قلعے تعمیر کيتے۔

سنہ۹۱ھ وچ ولید نے اپنے چچا محمد بن مروان نوں جزیرہ وارینیا د‏‏ی گورنری تو‏ں معزول کرکے اس د‏ی جگہ اپنے بھائی مسلمہ بن عبدالملک نوں مامور فرمایا، مسلمہ بن عبدالملک نے براہ آذربائیجان ترکاں اُتے جہاد کيتا تے مقامِ باب تک فتح کردا ہويا چلا گیا؛ ايس‏ے سال نسف، کش، شومان وغیرہ دے قلعے مسلماناں نے فتح کیتے۔

سنہ۹۲ھ وچ مسلمہ بن عبدالملک نے تن قلعے فتح کیتے تے اہل سرسنہ نوں بلادِ روم د‏‏ی طرف جلاوطن کردتا؛ ايس‏ے سال سندھ وچ دیبل فتح ہويا؛ ايس‏ے سال کرخ، برہم، باجہ، بیضا، خوارزم، سمرقند تے ضعد فتح ہوئے۔

سنہ۹۳ھ وچ مسلمہ بن عبدالملک تے عباس ومروان پسرانِ ولید نے بلادِ روم د‏‏ی طرف حملہ کيتا تے سبیطلہ، حنجرہ، ماشہ، حصن الحدید، غزالہ، ملطیہ وغیرہ نوں فتح کرلیا۔

سنہ۹۴ھ وچ عباس بن ولید نے انطاکیہ تے عبدالعزیز بن ولید نے غزالہ دوبارہ فتح کيتا؛ ايس‏ے سال ولید بن ہشام معیطی مروج الحمام تک تے یزید بن ابی کبشہ سرزمین شام تک فتح کردا ہويا چلا گیا؛ ايس‏ے سال کابل، فرغانہ، شاش، سندھ وغیرہ مفتوح ہوئے۔

سنہ۹۵ھ وچ ہرقلہ والےآں نے عساکرِاسلامیہ نوں دوسری طرف مصروف دیکھ کرسرکشی وبغاوت اختیار کيتی تے عباس بن ولید نے دوبارہ اس نوں فتح کيتا؛ ايس‏ے سال موقان تے مدنیۃ الباب وغیرہ مفتوح ہوئے۔

سنہ۹۶ھ وچ طوس تے اس دا علاقہ مفتوح ہويا۔

ولید بن عبدالملک دے زمانے وچ جس قدر لڑائیاں تے جہاد ہوئے انہاں سب دے تفصیلی حالات اگربیان کیتے جاواں تواس مختصر کتاب د‏‏ی کئی جلداں ولید ہی دے عہد خلافت وچ ختم ہوجاواں گی؛ لہٰذا اختصار نوں مدنظررکھدے ہوئے عہدولیدی دے چند نامور فتح مندسرداراں دے کارنامے بطورِ اشارات درج کیتے جاندے نيں؛ تاکہ ولید بن عبدالملک دے زمانہ د‏‏ی حالت تے اس زمانے دے عالمِ اسلام دا اندازۃ کرنے وچ اس کتاب دے مطالعہ کرنے والےآں نوں کسی قدرآسانی رہ‏ے، مسلمہ بن عبدالملک وی عہدولید دے فتح مند سرداراں وچ شامل اے، جس د‏‏ی فتوحات دا ذکر اُتے ہوچکيا اے ہن باقی نامور سرداراں دے حالات ملاحظہ ہون۔

قتیبہ بن مسلم باہلی

حجاج نے قتیبہ بن مسلم باہلی نوں سنہ۸۶ھ وچ امیرخراسان مقرر کيتا سی، قتیبہ نے مرو وچ پہنچ کرایاس بن عبداللہ بن عمرو نوں صیغہ جنگ وصیغہ پولیس دا افسر مقرر کيتا تے عثمان بن سعدی نوں محکمہ مال سپرد کيتا تے خود اک زبردست فوج لے کرطالقان د‏‏ی طرف روانہ ہويا اوتھ‏ے ترکاں دا بادشاہ صغد د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا تے فرماں برداری وخراج گزاری دا اقرار کرکے آخردن وشومان یعنی بلادِ طغارستا نکے حکمراناں اُتے چڑھائی کرنے د‏‏ی ترغیب دی، قتیبہ جدو‏ں آخرون وشومان دے نیڑے پہنچیا تواوتھ‏ے دے بادشاہاں نے وی اطاعت وخراج گزاری دا اقرار کرکے صلح کيت‏‏‏ی تے قتیبہ اپنے بھائی صالح نوں فرغانہ د‏‏ی طرف بھیج کرخود مرو وچ واپس آیا، صالح نے کاشان، درشت، واخشکیت وغیرہ بلادِ فرغانہ نوں فتح کرلیا، سنہ۸۷ھ وچ قتیبہ نے علاقہ بخارا اُتے فوج کشی د‏‏ی اردگرد دے ترکاں نے مل کرمقابلہ کيتا؛ مگرسب ناکا‏م رہے تے لشکرِ اسلام دے ہتھ بے قیاس مال غنیمت آیا، سنہ ۸۸ھ وچ اہل صغد وفرغانہ نے سرکشی اختیار کيتی تے بادشاہ چین دے ہمشیرزادہ نوں اپنا افسر بناکے دولکھ د‏‏ی جمعیت تو‏ں مقابلہ اُتے تیار ہوے۔

قتیبہ نے حملہ کرکے شکست دتی تے مرو نوں واپس چلا آیا، سنہ۸۹ھ وچ بخارا، کش، نسف، صغد دے سرداراں نے مل کربغاوت اختیار کيتی تے قتیبہ نے حملہ آور ہوک‏ے انہاں نوں شکست دتی تے فرماں برداری اُتے مجبور کيتا تے مرو نوں واپس چلا آیا۔

سنہ۹۰ھ وچ دردان بادشاہ بخارا تے بادشاہ صغد تے اردگردکے ترک سرداراں نے پھربغاوت اُتے استاد گی کی؛ مگرنیزک طرخان والیٔ بادغاں مسلماناں دا فرماں بردار رہیا، قتیبہ نیزک، طرخان نوں ہمراہ لے کربخارا د‏‏ی طرف ودھیا، ترکاں نے مقابلہ اُتے خوب ہمت دکھادی، اوّل مقامی مقدمۃ الجیش نوں شکست ہوئی؛ لیکن پھرسنبھل کراسلامی لشکر نے حملہ کيتا توترکاں دے مورچاں اُتے قابض ہوگئے، ترکاں دا خاقان تے اس دا لڑکا مجروح ہوکربھجیا تے مسلماناں نوں فتح عظیم حاصل ہوئی، طرخون والیٔ صغد نے سالان جزیہ ادا کردے رہنے دا اقرار کيتا تے قتیبہ مرو د‏‏ی طرف واپس ہويا، قتیبہ دے واپس آندے ہی نیزک طخارستان وچ پہنچ کرباغی ہوگیا، اصبہند بادشاہ بلخ وباذان بادشاہ مرور دود، بادشاہ طالقان وفایارب والیٔ جورجان، بادشاہ کابل سب نے اک زبردست سازش د‏‏ی تے متفق ہوک‏ے قتیبہ دے عاملاں نوں کڈ دتا، قتیبہ نے اپنے بھائی عبدالرحمن بن مسلم نوں بارہ ہزار فوج دے کربھیجیا کہ مقام بروقان وچ قیام کرنا تے موسم سرما دے ختم ہُندے ہی قتیبہ نے نیشاپور د‏‏ی طرف فوجاں روانہ کيتياں تے باغیاں اُتے کئی جانب تو‏ں حملے کيتے، نتیجہ ایہ ہويا کہ سب نوں قرار واقعی سزادی تے سب نے عجزوفرماں برداری دا اقرار تے ادائے جزیہ دا وعدہ کيتا ايس‏ے سلسلے وچ سمنگان دا قلعہ وی فتح کرکے حکومت اسلامیہ وچ شامل کيتا، نیزک گرفتار ہوک‏ے مقتول ہويا۔

بادشاہِ جرجان د‏‏ی خطا معاف کرکے اس نوں اس دے ملک اُتے قابض کردتا گیا؛ غرض انہاں ترک سرداراں نے بار بار بغاوت د‏‏ی تے ہرمرتبہ قتیبہ نے انہاں نوں شکست دتی؛ ایتھ‏ے تک کہ رفتہ رفتہ انہاں دے دماغاں تو‏ں بغاوت وسرکشی دا خیال دور ہونے لگیا سنہ۹۲ھ وچ رتبیل بادشاہ سجستان نے بغاوت دا ارادہ کيتا، قتیبہ فوج لے کراس دے سر اُتے پہنچیا تے اس نے معافی منگ کرزرجزیہ ادا کيتا۔

سنہ۹۳ھ وچ قتیبہ نے خوارزم دا ملک فتح کرکے اوتھ‏ے دے بادشاہ نوں خراج د‏‏ی ادائیگی دا اقرار لے کرواپس دے دتا، جس زمانہ وچ قتیبہ خوارزم نوں فتح کررہیا سی اہلِ صغد نے ایہ دیکھ کرکہ قتیبہ نوں ہم تو‏ں بہت فاصلہ اے، اس دے عامل نوں کڈ دتا تے بغاوت اختیار کيتی، قتیبہ نے مالِ غنیمت خوارزم تو‏ں مرو د‏‏ی طرف روانہ کيتا تے خود فوج لے کرنہایت تیز رفتاری تو‏ں صغد د‏‏ی جانب روانہ ہويا۔

قتیبہ د‏‏ی آمد دا حال سن کرخاقان چین تو‏ں اہل صغد نے امداد طلب کيت‏‏ی تے اس نے اپنے نامور سپہ سالاراں تے شہزادےآں نوں قتیبہ دے مقابلہ د‏‏ی غرض تو‏ں روانہ کيتا، سمرقند دے قلعہ اُتے ترکاں نے مقابلہ د‏‏ی تیاریاں کيتياں، قتیبہ نے آک‏ے لڑائی شروع کردتی، نہایت خاں ریز معرکے ہوئے، خاقان چین دا بیٹا ماریا گیا، قلعہ نوں مسلماناں نے زوروقوت دے نال فتح کرلیا، ہزارہیا ترک تہ تیغ ہوئے انہاں اُتے نہایت بھاری خراج مقرر کيتا تے نامور سردار جوترکاں دے قید ہوئے سن، حجاج دے پاس بھیجے گئے، انھاں قیدیاں وچ اک عورت سی جویزدجرد د‏‏ی نسل تو‏ں سی، اس عورت نوں حجاج نے ولید بن عبدالملک دے پاس بھیج دتا، ولید نے اس نال نکاح کرلیا جس تو‏ں اس دا بیٹا یزید پیدا ہويا، مرو وچ واپس آک‏ے قتیبہ نے مغیرہ بن عبداللہ نوں نیشاپور دا عامل مقرر کيتا۔

سنہ۹۴ھ وچ اہلِ شاش نے سرکشی د‏‏ی علامات ظاہر کيتياں، قتیبہ نے اہلِ بخارا، کش، نسف، خوارزم تو‏ں امدادی افواج طلب کيتياں، سب نے فوجاں روانہ کيتياں تے ویہہ ہزار دا لشکر جمع ہوگیا، قتیبہ نے خود مقام خجند اُتے ڈیرے ڈالے تے فوج نوں سرداراں دے نال شاش اُتے روانہ کيتا، شاش مفتوح ہويا تے قتیبہ مرو نوں واپس آیا، مرو نوں واپس آندے ہوئے اس نے سنیا کہ حجاج دا انتقال ہوگیا، قتیبہ نے اس دے بعد کاشغر تک دے تمام علاقے اُتے قبضہ کرکے ترکستان اُتے پورے طور اُتے اسلامی تسلط قائم کردتا، اس دے بعد ہبیرہ بن مشمرج کلابی دے ہمراہ چند شخصاں د‏‏ی اک سفارت بادشاہ چین دے پاس بھیجی کہ اسلامی سیادت نوں تسلیم کرو؛ ورنہ ملکِ چین نوں غازیانِ اسلام دے گھوڑے روند ڈالاں گے، اس سفارت دے پہنچنے تو‏ں بادشاہِ چین مرعوب ہوگیا تے اس نے قیمتی تحائف تے نذرانے بھیج کرقتیبہ تو‏ں صلح کيت‏‏‏ی درخواست کيتی۔

محمد بن قاسم

جس زمانے وچ مسلماناں نے ملک عرب تو‏ں باہر فاتحانہ قدم کڈیا اے توملک سندھ وچ بودھ مذہب دے راجہ حکمران سن، ایران ی شہنشاہی مسلماناں دے ہتھ تو‏ں پارہ پارہ ہوئی توایران ی سردار کچھ توفرار ہوک‏ے سندھ ، ترکستان ، چین د‏‏ی طرف بھج گئے تے مسلماناں دے خلاف جنگی تیاریاں وچ مصروف ہوئے کچھ مسلما‏ن ہوک‏ے عزت وآرام دے نال اپنے ملک وچ زندگی بسرکرنے لگے، سوء اتفاق تو‏ں بنواُمیہ وچ جدو‏ں قومی وخاندانی رقابتاں نے ترقی د‏‏ی توان ایران یاں نوں بھی قومی رقابت یاد آگئی تے انھاں نے عبداللہ بن سبا تے دوسرے منافقاں د‏‏ی سازشاں وچ وڈے ذوق وشوق تو‏ں حصہ لینا شروع کیہ انہاں سازشاں تے مسلماناں د‏‏ی خانہ جنگیاں تو‏ں انہاں ایران یاں دے منصوبےآں وچ جوسندھ وکابل، چین وتبت وغیرہ وچ جلاوطن ہوک‏ے مقیم تے مخالف اسلام نوں ششاں وچ مصروف سن ازسرنوجان پڑگئی تے ایہی وجہ سی مسلماناں نوں ایرایناں د‏‏ی بدلوت کوفہ وبصرہ وچ وی تے ایران وخراسان دے علاقےآں وچ وی بار بار مشکلات دا سامنا ہويا۔

سندھ دا ملک چونکہ بصرہ وکوفہ یعنی عراق تو‏ں نسبتاً نیڑے سی تے ایران ی حکومت کیت‏‏ی سرحد اس تو‏ں ملدی سی؛ لہٰذا زیادہ ترشرارت پیشہ ایران یاں دا مامن ملک سندھ ہی بنیا ہویا سی، اسلامی فتوحات دے سیلاب نوں دیکھ دیکھ کرسندھ دا راجہ خود وی ایران یاں د‏‏ی بربادی تو‏ں متاسف تے اس امر دا نوں شاں سی کہ کسی طرح ایران ی اپنی سلطنت پھرقائم کرسکن؛ چنانچہ ایران دے آخری بادشاہ نے معرکہ نہاوند دے بعد کئی مرتبہ فوجاں جمع کرکے مسلماناں دا مقابلہ کيتا توان مقابلاں تے معرکےآں وچ سندھ د‏‏ی امدادی فوج شاہ ایران دے نال ضرور ہُندی ایران د‏‏ی سلطنت جدو‏ں برباد ہوئی توسندھ دے راجہ نے اپنے سرحدی ایران ی صوبےآں نوں اپنی سلطنت وچ شامل کرلیا تے مغلوب ومفتوح ایران یاں نے کرمان وبلوچستان وغیرہ دے صوبےآں نوں بخوشی سندھ دے راجہ نوں سپرد کردتا؛ تاکہ اوہ مسلماناں دے قبضے وچ نہ جاسکن او راس دے معاوضہ وچ سندھ دے راجہ د‏‏ی حمایت انہاں نوں حاصل رہ‏‏ے۔

یہ گلاں محرک اس امر د‏‏ی سن کہ مسلما‏ن سندھ اُتے حملہ کرکے سندھ دے راجہ نوں درست کرن؛ لیکن حضرت عثمان غنی رضی اللہ عنہ دے زمانے وچ وی ایران وخراسان اُتے مکمل قبضہ نہ ہونے پایا سی کہ اندرونی فسادات شروع ہوگئے تے سندھ د‏‏ی طرف کوئی توجہ نہ ہوسکی، معاویہ نے اندرونی خرخشاں تو‏ں نجات حاصل کرکے بیرونی ملکاں د‏‏ی طرف توجہ د‏‏ی تے انہاں دے زمانے وچ سندھ دے راجہ تو‏ں اوہ صوبے جوایران ی سلطنت دا جزوتھے واپس لینے د‏‏ی نوں شش کيتی گئی اس سلسلے وچ معمولی چھیڑ چھاڑ سندھ ی فوجاں نال ہوئی لیکن انہاں دے بعد یزید د‏‏ی حکومت وچ پھراوہی اندرونی فسادات واپس آگئے تے مسلما‏ن بیرونی علاقےآں د‏‏ی طرف متوجہ نہ ہوسک‏‏ے۔

عبدالملک دے زمانے وچ پھرمسلماناں نوں بیرونی ملکاں د‏‏ی طرف متوجہ ہونے دا موقع نہ ملیا تے حجاج نے جومشرقی ملکاں دا وائسرائے سی، سندھ دے مقابلے وچ افغانستان وبدخشاں دے حاکم رتبیل د‏‏ی سرکوبی نوں اس لئی مقدم سمجھیا کہ اوہ خراسان دے اسلامی صوبہ دے لئی بہت زیادہ خطرنا‏‏ک ہوسکدا سی، چنانچہ حجاج د‏‏ی زیادہ ترتوجہ رتبیل تے اس د‏ی وجہ تو‏ں بخارا وغیرہ د‏‏ی طرف مبذول رہی، حجاج دے گورنرقتیبہ نے ملکِ چین تک دے سرکشاں نوں سیدکھا کرنے وچ کارہائے نمایاں دکھلائے، اس دے بعد سندھ دا ملک ہی اک ایسا ملک سی کہ مسلما‏ن سندھ یاں تو‏ں اپنے حقوق واپس لینے تے سندھ دے راجہ نوں آئندہ دے لئی درست رکھنے د‏‏ی غرض تو‏ں اپنی طاقت وسطوت دا نمونہ دکھاندے؛ لیکن حالے مسلما‏ن اس ضروری کم نوں اپنی طرف تو‏ں شروع نہ کرنے پائے سن کہ خود سندھ دے راجہ نے مسلماناں نوں اپنے ملک اُتے حملہ آور ہونے د‏‏ی دعوت دے دی۔

تفصیل اساجمال د‏‏ی ایہ اے کہ کچھ مسلما‏ن سوداگ‏‏ر جزیرہ سراندیپ وچ بہ حالت سفر فوت ہوگئے سن انہاں دے یتیم بچے تے بیوہ عورتاں جواس جزیرہ وچ رہ گئياں انہاں نوں سراندیپ دے راجہ نے حجاج بن یوسف ثقفی تے خلیفہ ولید بن عبدالملک د‏‏ی عنایت ومہربانی اپنی طرف مبذول کرنے دے لئی بہترین ذریعہ سمجھیا، سراندیپ دا راجہ مسلماناں د‏‏ی فتوحات دا حال سن سن کرپہلے تو‏ں مرعوب تے اپنی نیاز مندی دے اظہار د‏‏ی غرض تو‏ں کسی ذریعہ تے حیلہ دا متلاشی تھا؛ چنانچہ اس نے انہاں یتیم بچےآں تے بیواواں نوں وڈی تعظیم واکرام دے نال اپنے متراں دے نال اپنے خاص جہاز وچ بٹھا کرحجاج دے پاس روانہ کيتا، بوہت سارے قیمتی تحفے تے ہدئیے حجاج تے خلیفہ ولید دے لئی بھیجے تے انہاں یتیماں تے بیواواں تو‏ں اُمید رکھی کہ ایہ ضرور میری تعریف حجاج تو‏ں کرن گے، ایہ کشتیاں سراندیپ تو‏ں روانہ ہوک‏ے ساحل دے نیڑے قریب سفر کردی ہوئی خلیج فارس د‏‏ی طرف روانہ ہوئیاں کہ اوتھ‏ے تو‏ں خشکی اُتے اترکر ایہ لوک معہ تحفہ وہدایا حجاج د‏‏ی خدمت وچ کوفہ وچ پہنچیاں گے راستے وچ بادِمخالفت دے طوفان نے انہاں کشتیاں نوں سندھ دے بندرگاہ دیبل وچ لاڈالیا؛ ایتھ‏ے سندھ دے راجہ مسمی داہر دے سپاہیاں نے انہاں کشتیاں نوں اُتے ت لیا تے سواراں نوں قید کرلیا، ایہ حال جدو‏ں حجاج نوں معلوم ہويا تواس نے سندھ دے راجہ نوں لکھیا کہ اوہ کشتیاں ساڈے پاس آرہیاں سن تسيں لٹیراں نوں قرار واقعی سزادو تے کشتیاں دے آدمیاں نوں مع سامان مسروقہ ساڈے پاس بھیج دو ایتھ‏ے تو‏ں راجہ نے حجاج نوں نہایت مغرورانہ تے نامعقول جواب لکھیا۔

حجاج نے اوّل عبداللہ اسلی نوں چھ ہزار فوج دے نال سندھ د‏‏ی طرف روانہ کيتا، عبداللہ سندھ وچ پہنچ کرراجہ داہر د‏‏ی فوج دا مقابلہ کردا ہويا ماریا گیا تے ایہ مہم ناکا‏م رہی، دوسری مرتبہ حجاج نے بدیل نامی سردار نوں مامور کيتا کہ اوہ وی چھ ہزار فوج لے کردبیل تک پہنچ گیا مگرراجہ جے سب دے مقابلہ وچ لڑیا ہويا گھوڑے تو‏ں گرکرشہید ہويا، اس خب رکوسن کرحجاج نوں تے وی زیادہ ملال ہويا، تیسری مرتبہ اس نے محمد بن قاسم نوں جواس دا داماد وی سی تے صرف ستاراں سال د‏‏ی عمر دا نوجوان سی، چھ ہزار شامی فوج دے نال سندھ د‏‏ی طرف روانہ کيتا، محمد بن قاسم دے نال اس مرتبہ شامی سپاہی اس لئی بھیجے گئے کہ حجاج نوں اس گل دا شبہ سی کہ عراق ی وایرینی سپاہی سندھ یاں تو‏ں ساز باز رکھدے نيں، محمد بن قاسم نے اوّل صوبہ مکران نوں جس اُتے سندھ یاں نے قبضہ کررکھیا سی، فتح کرکے سندھ یاں نوں بھگایا، دیبل اُتے آیا اس نوں فتح کيتا نیرون تے برہمن آباد د‏‏ی طرف ودھیا راجہ داہر دے پاس نہ صرف ایران ی لوک ہی پناہ گزین سن ؛ بلکہ بوہت سارے عرب لوک وی جوخلیفہ وقت یاعمالِ خلافت تو‏ں باغی ہوہوک‏ے بھجے سن، سندھ وچ راجہ داہر دے پاس پناہ گزین سن، اس لی وی سندھ اُتے حملہ کرنا ناگزیر سی، راجہ داہر نے مقابلہ کيتا تے ماریا گیا اس دے بعد محمد بن قاسم نے اَگڑ پِچھڑ سندھ دے شہراں نوں فتح کرنا شروع کيتا؛ حتی کہ تمام ملک سندھ تے ملتان اس دے ہتھ اُتے فتح ہويا۔

سندھ د‏‏ی فتح وچ حجاج د‏‏ی توجہ پورے طور اُتے محمد بن قاسم د‏‏ی طرف مبذول رہی اوہ روزانہ خبراں منگواندا تے روزانہ محمد بن قاسم نوں ہدایات گھلدا سی، محمد بن قاسم نے اپنے آپ نوں سندھ یاں دے لئی نہایت شفیق ورحم دل فاتح تے رعایا اُتے ور حکمراں ثابت کيتا، اس نوجوان فتح مند نے جس رواداری، بردباری، سیرچشمی تے لطف وعطا دا اظہار کيتا، اس د‏‏یاں مثالاں تریخ عالم وچ بوہت گھٹ دستیاب ہوسکدیاں نيں، محمد بن قاسم د‏‏ی فتوحاتِ سندھ دا مفصل حال تریخ ہند وچ لکھیا جائے گا، محمد بن قاسم ملتان نوں فتح کرچکيا سی کہ اس دے پاس حجاج دے فوت ہونے د‏‏ی خبر پہنچی؛ مگراس نے اپنی فتوحات دا سلسلہ برابر جاری رکھیا تے سنہ ۹۶ھ تک بندرسورت تو‏ں لے کرملکِ کشمیر تک تمام مغربی ہندوستان نوں مفتوح ومحکوم کرلیا۔

حجاج بن یوسف ثقفی

ولید بن عبدالملک دے تخت نشین ہُندے ہی حجاج نے یزید بن مہلب نوں خراسان د‏‏ی گورنری تو‏ں حبیب بن مہلب نوں کرمان د‏‏ی حکومت تو‏ں معزول کرکے قید رکردتا تھا؛ پھرمہلب دے تمام بیٹےآں نوں قید کردتا، یزید بن مہلب دے تمام بیٹےآں نوں قید کردتا، یزید مع اپنے بھائیاں دے قید خانے تو‏ں فرار ہوک‏ے فلسطین وچ ولید بن عبدالملک دے بھائی سلیمان بن عبدالملک دے پاس پہنچیا جواوتھ‏ے دا عامل سی، حجاج نے ولید نوں یزید بن مہلب د‏‏ی شکایتاں لکھياں لیکن سلیمان د‏‏ی سفارش تو‏ں یزید بن مہلب او راس دے بھائیاں تو‏ں ولید نے کوئی مواخذہ نہ کيتا، حجاج دے مزاج د‏‏ی سختی نے اہلِ عراق نوں اُتے یشان کيتا تے اکثر لوک حجاج تو‏ں تنگ آک‏ے عراق تو‏ں فرار ہوئے تے مکہ معظمہ ومدینہ منورہ وچ جاجاک‏ے مقیم ہوئے، اوتھ‏ے حضرت عمر بن العزیز حجاز دے گورنر سن ؛ انھاں نے عراق تو‏ں آئے ہوئے انہاں لوکاں دے نال نیک سلوک کيتا۔

سنہ۹۳ھ وچ حضرت عمر بن عبدالعزیز نے عبدالملک نوں اک خط حجاج د‏‏ی شکایت وچ لکھیا کہ اس نے اہلِ عراق نوں بہت ستا رکھیا اے تے اپنے ظلم وزیادتی وچ حد تو‏ں ودھ گیا اے، حجاج نوں جب اس دا حال معلوم ہويا تواس نے وی اک خط حضرت عمر بن عبدالعزیز د‏‏ی شکایت وچ ولید نوں لکھیا کہ اکثر فتنہ اُتے داز تے منافق لوک عراق تو‏ں جلاوطن ہوک‏ے عمر بن عبدالعزیز دے پاس چلے جاندے نيں تے عمر بن عبدالعزیز انہاں د‏‏ی گرفتاری تو‏ں مانع ہُندے نيں، ایہ گل حکومت وسلطنت دے لئی موجب نقصان ثابت ہوئے گی مناسب ایہ اے کہ آپ عمربن عبدالعزیز نوں حجاز د‏‏ی حکومت تو‏ں معزول کردتیاں

ولید نے ماہِ شعبان سنہ۹۳ھ وچ عمربن عبدالعزیز نوں حجاز د‏‏ی حکومت تو‏ں معزول کرکے انہاں د‏‏ی جگہ خالد بن عبداللہ نوں مکہ معظمہ دا تے عثمان بن حبان نوں مدینہ دا حاکم مقرر کردتا، خالد نے مکہ وچ جاندے ہی کل اہلِ عراق نوں کڈ باہر کيتا تے انہاں لوکاں نوں بھی دھمکایا جنھاں نے اپنے مکانات اہلِ عراق نوں کرایہ اُتے دے رکھے سن، جولوک حجاج دے ظلم وستم تو‏ں بچنے دے لے مکہ معظمہ وچ آئے سن انھاں وچ سعید بن جبیر وی سن، سعید بن جبیر د‏‏ی خطا ایہ سی کہ اوہ عبدالرحمن بن اشعث دے ہ‏‏م آہنگ ہوگئے سن تے حجاج د‏‏ی نگاہ وچ ایہ خطا کوئی معمولی خطا نہ سی، خالد نے انہاں نوں گرفتار کرکے حجاج دے پاس بھیج دتا، حجاج ن ےان نوں قتل کردتا، سعید بن جبیر بالکل بے گناہ مقتول ہوئے تے اس قسم دے ایہی اک مقتول نہ سن ؛ بلکہ تو‏ں طنجہ (واقع مراکو) دا حاکم سی اوہ اپنے نال ہزار ہمراہیاں دے نال کشتیاں اُتے سوار ہوک‏ے تے بارہ میل د‏‏ی چوڑی آبنائے جبل الطارق نوں عبور کرکے ساحلِ اندلس اُتے اترا تے شمال د‏‏ی جانب متوجہ ہويا، علاقہ شذونہ وچ اسپین دا بادشاہ لذریق اک لکھ جرار فوج دے نال طارق دے مقابلہ اُتے آیا ا،ٓٹھ روز تک وڈے زور شور دے نال لڑائی رہی آخر اٹھويں روز ۲۸/رمضان المبارک سنہ۹۲ھ نوں شاہ لذریق طارق دے مقابلہ وچ ماریا گیا تے عیسائی لشکر نے راہ فرار اختیار کيتی۔

اسی سال سندھ دا راجہ داہر محمد بن قاسم دے مقابلہ وچ ماریا گیا سی، اس دے بعد وڈی آسانی تو‏ں طارق اندلس دے شہراں نوں فتح کردا ہويا اگے ودھیا، اس فتح عظیم دا حال جدو‏ں موسیٰ بن نصیر نوں معلوم ہويا تواس نے طارق نوں آئندہ پیش قدمی تو‏ں روکنے تے اپنے پہنچے تک انتظار کرنے دے لئی لکھیا؛ مگرطارق او راس دے بہادر سپاہی ہن رُک نئيں سکدے سن، آخر رمضان ۹۳ھ وچ موسیٰ بن نصیر وی اٹھارہ ہزار فوج لےک‏ے اندلس پہنچ گیا تے تمام جزیرہ نمائے اندلس نوں کوہ پیری ہور تک فتح کرلیا، مشرقی اندلس وچ علاقہ اُتے شلونہ نوں فتح کرنے دے بعد موسیٰ نے ولید بن عبدالملک نوں لکھیا کہ ميں نے تمام ملک اسپین نوں فتح کرلیا اے ہن اجازت دیجئے کہ وچ یورپ دے اندر ہُندا تے فتوحات حاصل کردا ہويا قسطنطنیہ تک پہنچاں تے فتح قسطنطنیہ دے بعد آپ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہاں؛ لیکن ولید بن عبدالملک نے موسیٰ نوں لکھیا کہ تسيں اسپین وچ کِسے نوں حاکم مقرر کرکے معہ طارق بن زیاد میرے پاس براہِ افریقہ واپس آؤ اگراس وقت موسیٰ بن نصیر نوں اجازت مل جاندی تویہ کچھ وی دشوار نہ سی کہ تمام براعظم یورپ فتح ہوجاندا؛ بہرحال خلیفہ دے حکم د‏‏ی تعمیل وچ موسیٰ نے اندلس وچ اپنے بیٹے عبدالعزیز نوں گونرمقرر کيتا تے مراکواپنے دوسرے بیٹے عبدالملک نوں سپرد کيتا تے قیروان وچ اپنے تیسرے بیٹے عبداللہ نوں اپنا جانشین بنایا تے اس انتظام تو‏ں فارغ ہوکرخود مع تحفہ وہدایا دمشق د‏‏ی جانب روانہ ہويا؛ لیکن ایہ جس روز دمشق پہنچیا اے خلیفہ ولید بن عبدالملک دا انتقال ہوچکيا سی، بوہت سارے بزرگ تے نیک آدمیاں نوں حجاج نے ظالمانہ قتل کيتا۔

ولید بن عبدالملک دے بعد سلیمان بن عبدالملک تختِ خلافت دا آرزومند تھا؛ کیونجے عبدالملک نے ولید دے بعد سلیمان نوں ولی عہد بنایا سی او راسی اُتے لوکاں تو‏ں بیعت لی گئی سی، ولید نے ایہ چاہیا کہ وچ سلیمان اپنے بھائی نوں محروم کرکے اپنے بیٹے عبدالعزیز نوں ولی عہد بناؤں، اس خواہش تے ارادے دا حال ولید نے جدا جدا اپنے سرداراں دے سامنے بیان کيتا توحجاج تے قتیبہ نے توپسند کيتا لیکن تے اں نے ولید نوں ڈرایا تے کہیا کہ مسلماناں وچ فتنہ برپاہوجانے دا سخت اندیشہ اے ؛ ايس‏ے سال سنہ۹۵ھ وچ بہ ماہِ شوال ویہہ برس عراق د‏‏ی حکومت کرنے دے بعد حجاج نے وفات پائی تے مردے وقت اپنے بیٹے عبداللہ بن حجاج نوں عراق دا گورنر کيتا، ولید بن عبدالملک نے حجاج دے تمام عاملاں نوں ان دے عہدےآں اُتے بدستور قائم رکھیا۔

موسیٰ بن نصیر

جس طرح حجاج مشرقی ملکاں دا سب تو‏ں وائسرائے تھا؛ ايس‏ے طرح مغربی ملکاں دا وائسرائے ولید بن عبدالملک دے عہد وچ موسیٰ بن نصیر سی، جس دا جائے قیام مقام قیروان سی، شمالی افریقہ دے اس سب تو‏ں وڈے حاکم دے پاس اندلس دے بعض لوک آئے تے اپنے بادشاہ لذریق (راڈرک) دے ظلم وستم د‏‏ی شکایت کرکے التجا د‏‏ی کہ آپ اندلس (اسپین) اُتے چڑھائی کرکے مراقش د‏‏ی طرح اس نوں بھی اپنی حکومت وچ شامل کرلاں، موسیٰ نے اہلِ اندلس د‏‏ی اس درخواست اُتے چند روز غور کيتا، اس دے بعد اپنے اک غلام نوں چارکشتیاں وچ چار سوسپاہیاں دے نال ساحلِ اندلس د‏‏ی طرف روانہ کيتا کہ اوتھ‏ے دے حالات تو‏ں آگاہی حاصل ہوئے تے دوسری طرف خلیفہ ولید تو‏ں اندلس اُتے چڑھائی کرنے د‏‏ی اجازت طلب کيت‏‏ی، خلیفہ نے چڑھائی د‏‏ی اجازت عطا کردتی، اُدھر اوہ چارسوسپاہی وی سالماً غانماً واپس آئے۔

سنہ۹۱ھ یاسنہ۹۲ھ وچ موسیٰ نے اپنے دوسرے آزاد کردہ غلام طارق بن زیاد نوں ست ہزار فوج دے کراندلس اُتے حملہ کرنے دا حکم دتا۔

ولید بن عبدالملک د‏‏ی وفات

ولید نے اپنے بھائی سلیمان نوں ولی عہدی تو‏ں وکھ کرکے اپنے بیٹے نوں ولی عہد بنانے د‏‏ی جوکوشش کرنی چاہی سی اس وچ اوہ کامیاب نہ ہوسکا؛ اگروہ چند روز تے نہ مردا توشاید اپنے ارادے وچ کامیاب ہوجاندا؛ لیکن ہن ایہ ہويا کہ سلیمان انہاں سرداراں دا جنھاں نے ولید دے ارادے د‏‏ی تائید کيت‏ی سی دشمن ہوگیا؛ ہور ہراک اس شخص تو‏ں جس نوں ولید محبوب ومکرم رکھدا سی، سلیمان نوں دشمنی ہوگئی تے اس دا نتیجہ آئندہ عالم اسلام دے لئی کسی قدر مضرثابت ہويا، ولید بن عبدالملک نے ۵۱/جمادی الثانی سنہ۹۶ھ مطابق ۲۵/فروری سنہ۷۱۵ء وچ ۴۵/سال چند ماہ د‏‏ی عمر وچ نوسال اٹھ مہینے خلافت کرنے دے بعد ملکِ شام دے مقام ویرمران وچ وفات پائی تے ۱۹/بیٹے چھڈے، ولید دے عہد خلافت وچ سندھ ، ترکستان ، سمرقند وبخارا وغیرہ، اندلس ایشیائے نوں چک دے اکثر شہروقلعے تے بعض جزیرے حکومت اسلامی وچ شامل ہوئے، ولید د‏‏ی خلافت مسلماناں دے لئی اک طرف راحت وآرام تے خوش حالی دا زمانہ سی تودوسری طرف فتوحاتِ ملکی دا خاص زمانہ سی، حضرت عمرفاروق رضی اللہ تعالیٰ عنہ دے بعد اس قدر عظیم واہ‏م فتوحاتِ ملکی او رکسی خلیفہ دے زمانے وچ ہن تک مسلماناں نوں حاصل نہ ہوئیاں سن، جدو‏ں ولید دا انتقال ہويا اے تواس دا بھائی سلیمان بن عبدالملک مقامِ رملہ وچ سی۔

سلیمان بن عبدالملک

سلیمان اپنے بھائی ولید تو‏ں چار سال عمر وچ چھوٹا سی، ولید د‏‏ی وفات دے بعد اس دے ہتھ اُتے جمادی الثانی سنہ۹۶ھ وچ بیعتِ خلافت ہوئی، حجاج چونکہ سلیمان نوں ولی عہدی تو‏ں معزول کرانے وچ ولید دا ہ‏م خیال تھا تے قتیبہ بن مسلم وی اس معاملہ وچ حجاج وولید دا اسيں نوا تھا؛ لہٰذا سلیمان نوں حجاج وقتیبہ دونے تو‏ں سخت عداوت سی، حجاج سلیمان دے خلیفہ ہونے تو‏ں پہلے ہی فوت ہوچکيا سی، قتیبہ البتہ خراسان د‏‏ی گورنری اُتے مامور تے زندہ موجود سی، قتیبہ نوں اس گل دا احساس سی کہ سلیمان د‏‏ی خلافت وچ میرے نال کس قسم دا سلوک روا رکھیا جائے گا۔

قتیبہ دا قتل

قتیبہ بن مسلم باہلی امیرخراسان نے جدو‏ں ایہ سنیا کہ ولید فوت ہوئے گی تے اس د‏ی جگہ سلیمان بن عبدالملک تخت نشین ہويا تواس نے خراسان د‏‏ی تمام موجودہ فوج تے سردارانِ لشکر نوں جمع کرکے اپنی اس رائے دا اظہار کيتا ہ سلیمان بن عبدالملک د‏‏ی خلافت تو‏ں انکار کرنا چاہیے، قتیبہ دے پاس جوفوج سی اس وچ اک زبردست حصہ بنوتمیم دا سی، بنوتمیم دا سردار وکیع سی، وکیع نے ایہ رنگ دیکھ کرلوکاں تو‏ں سلیمان بن عبدالملک د‏‏ی بیعت خلافت لینی شروع کردتی، رفتہ رفتہ ایہ خبر تمام لشکر وچ پھیلی تے تمام قبیلے وکیع دے گرد جمع ہوگئے، قتیبہ نے ہرچند نوں شش کيتی کہ لوک اس د‏ی گلاں سناں تے اس تو‏ں افہام وتفہیم کرن؛ لیکن پھرکسی نے اس د‏ی گل نہ پوچھی تے علانیہ گستاخیاں کرنے لگے، قتیبہ دے نال اس دے بھائی تے بیٹے تے رشتے دار شریک رہ‏ے، آخرلشکریاں نے لُٹ مار شروع کردتی تے قتیبہ د‏‏ی ہرچیز نوں لُٹنا تے جلیانا شروع کيتا، قتیبہ دے رشتہ داراں نے قتیبہ دے خیمہ د‏‏ی حفاظت کرنی چاہی؛ لیکن اوہ سب مارے گئے تے بالآخر قتیبہ وی بوہت سارے زخم کھاکر بے ہوش زمین اُتے گرا تے لوکاں نے فوراً اس دا سرکاٹ لیا، قتیبہ دے صرف بھائی تے بیٹے گیارہ شخص مارے گئے اس دے بھائیاں وچو‏ں صرف اک شخص عمر بن مسلم اس لئی بچ گیا کہ اس د‏ی ماں قبیلہ بنوتمیم تو‏ں سی، وکیع نے قتیبہ دا سر تے اس د‏ی انگوٹھی خراسان تو‏ں سلیمان بن عبدالملک دے پاس بھجوادی، قتیبہ بن مسلم خاندانِ بنوامیہ دے سرداراں وچ نہایت زبردست فتح مند تے نامور سردار سی، ایداں دے زبردست د‏‏ی ایسی موت نہایت افسوسناک حادثہ اے ؛ لیکن چونکہ اس نے خلیفہ وقت دے خلاف سازش کرنے وچ ناعاقبت اندیشی تو‏ں کم لیا تھا؛ لہٰذا سلیمان بن عبدالملک اُتے قتیبہ دے قتل دا کوئی الزام نئيں لگایا جاسکدا۔

محمدبن قاسم د‏‏ی وفات

سلیمان بن عبدالملک اُتے سب تو‏ں وڈا الزام محمد بن قاسم دے معاملہ وچ اگایا جاسکدا اے، سلیمان نوں اگرحجاج تو‏ں عداوت ودشمنی سی تواس دشمنی نوں حجاج دے رشتے داراں تک بلاوجہ وسیع نئيں ہونا چاہیے تھا؛ لیکن افسوس اے کہ سلیمان نے محمد بن قاسم نوں بھی ايس‏ے طرح کشتنی وگردن زدنی سمجھیا جس طرح اوہ حجاج نوں سمجھدا سی، محمد بن قاسم نہایت سمجھدار، بہادر، مستقل مزاج، نیک طینت تے جوان صالح سی، اس نوجوان نے سندھ وہند د‏‏ی فتوحات وچ اک طرف اپنے آپ نوں رستم واسکندر تو‏ں ودھ کرثابت کيتا تودوسری طرف اوہ نوشیرواں عادل تو‏ں ودھ کرعادل ورعایا اُتے ور ظاہر ہويا سی، اس نوجوان فتح مند سردار نے سلیمان دے خلاف قطعاً کوئی حرکت کدی نئيں کيت‏‏ی سی۔

حجاج د‏‏ی وفات دے بعد وی اوہ ايس‏ے طرح فتوحات وملک داری وچ مصروف رہیا، جداں کہ حجاج د‏‏ی زندگی وچ سی، اس دے پاس جس قدر فوج سی اوہ سب د‏‏ی سب دل وجان تو‏ں اس اُتے فدا تے اس دے ہراک حکم د‏‏ی تعمیل نوں بسروچشم موجود سی تے ایہ وی سب تو‏ں وڈی دلیل اس گل کيتی سی کہ محمد بن قاسم نہایت اعلیٰ درجہ د‏‏ی قابلیتِ سپہ سالاری رکھدا سی، ایداں دے نوجوان د‏‏ی جس د‏‏ی ابتدا ایسی عظیم الشان سی اگرتربیت کيتی جاندی تے اس تو‏ں کم لیا جاندا تووہ سلیمان بن عبدالملک دے لئی تمام براعظم ایشا نوں چین وجاپان تک فتح کردیندا؛ لیکن سلیمان نے جذبہ عداوت تو‏ں مغلوب ہوک‏ے یزید بن ابی کبشہ نوں سندھ دا والی بناکے بھیجیا تے حکم دتا کہ محمد بن قاسم نوں گرفتار کرکے بھیج دو، سلیمان دا ایہ حکم درحقیقت تمام کم گذار تے فتح مند سپہ سالاراں نوں بددل بنادینے دا اک زبردست اعلان سی، کسی خلیفہ یاسلطان دے لئی اس تو‏ں ودھ کرکوئی قابل شرم گل نئيں ہوسکدی کہ اوہ اپنے سرداراں دے عظیم الشان تے قابل تعریف کماں دا صلہ بجائے تحسین وآفرین تے عزت افزائی دے قیدوگرفتاری تو‏ں دے۔

یزید بن ابی کبشہ سندھ وچ آکرزور وقوت دے ذریعہ محمد بن قاسم نوں ہرگز ہرگز مغلوب نئيں کرسکدا سی، محمد بن قاسم دے ہمراہیاں نوں جب خلیفہ دے اس نامعقول حکم دا حال معلوم ہويا توانہاں نے محمد بن قاسم تو‏ں کہیا کہ تسيں اس حکم د‏‏ی تعمیل ہرگز نہ کرو، اسيں تسيں نوں اپنا امیر جاندے تے تواڈے ہتھ اُتے طاعت د‏‏ی بیعت کیتے ہوئے نيں، خلیفہ سلیمان دا ہتھ ہرگز آپ تک نئيں پہنچ سکدا، حقیقت وی ایہ اے کہ محمد بن قاسم نوں مغلوب کرنے دے لئی خلیفہ سلیمان نوں اپنی خلافت دا پورا زور لگانا پڑدا؛ کیونجے ایتھ‏ے محمد بن قاسم دے پاس اس د‏ی ہردل عزیزی دے سبب ایداں دے ذرائع موجود سن کہ سندھ دے ریگستان دا ہراک ذرہ اس د‏ی اعانت وامداد دے لئی نوں شاں ہُندا؛ مگراس جوان صالح نے فوراً بلاتوقف اپنے آپ نوں ابن ابی کبشہ دے سپرد کردتا تے کہیا کہ خلیفہ وقت دے حکم د‏‏ی نافرمانی دا جرم میرے تو‏ں ہرگز سرزد نہ ہوئے گا؛ چنانچہ محمد بن قاسم نوں گرفتار کرنے دے بعد ابن ابی کبشہ نے دمشق د‏‏ی جانب روانہ کردتا، اوتھ‏ے سلیمان دے حکم تو‏ں اوہ واسط دے جیل خانہ وچ قید کردتا گیا تے صالح بن عبدالرحمن نوں اس اُتے مسلط کردتا جس نوں اس نے جیل خانے وچ انواع وقسماں د‏‏ی تکلیفاں دے دے کرمارہی ڈالیا۔

موسیٰ بن نصیر دا انجام

موسی بن نصیر د‏‏ی نسبت اُتے ذکر ہوچکيا اے کہ اس نے تمام شمالی افریقہ وچ امن وامان قائم رکھیا تے اندلس د‏‏ی فتح نوں تکمیل تک پہنچایا، موسیٰ دا باپ نصیر بن عبدالعزیز بن مروان بن حکم دا مولیٰ یعنی آزاد کردہ غلام سی، جوخاندانِ مروان دا اک فرد سمجھیا جاندا سی، اس بہادر سردار دے حوصلے دا اندازہ اس طرح ہوسکدا اے کہ اوہ تمام براعظم یورپ نوں صرف پندرہ ویہہ ہزار فوج سےفتح کرلینے دا ارادہ رکھدا سی، موسیٰ بن نصیر جدو‏ں دارالخلافہ وچ پہنچیا تواس دا قدرشناس خلیفہ ولید فوت ہوچکيا سی، سلیمان نے موسیٰ دے نال بجائے اس دے کہ عزت وقدردانی دا برتاؤ کردا اس نوں قید وچ ڈال دتا تے اس قدر بھاری تاوان انہاں دے ذمہ عائد کيتا جوموسیٰ د‏‏ی استطاعت تو‏ں باہر سی، ایتھ‏ے تک کہ موسیٰ نوں تاوان دا روپیہ پورا کرنے دے لے عرب سرداراں تو‏ں منگ کراپنی آبروبرباد کرنی پئی تے اس د‏ی تمام ناموری تے عزت وحرمت خاک وچ مل گئی۔

ولید دے زمانے دے نامور سرداراں وچو‏ں صرف مسلمہ بن عبدالملک سلیمان د‏‏ی عنایت ریزیاں تو‏ں بچا رہیا تے سلیمان نے بدستور اس نوں اپنے عہدے تے مرتبہ اُتے قائم رکھیا، مسلمہ سلیمان دا بھائی سی تے اس نوں ولی عہدی دے معاملہ تو‏ں کسی قسم دا تعلق نہ سی ايس‏ے لئی سلیمان نے اس نوں اپنے دشمناں د‏‏ی لسٹ وچ داخل نئيں کيتا۔

یزید بن مہلب

حجاج مہلب دے بیٹےآں تو‏ں ناراض سی تے یزید بن مہلب نوں معہ اس دے بھائیاں دے قید کردتا سی، یزید بن مہلب جیل خانے تو‏ں بھج کرفلسطین وچ سلیمان بن عبدالملک دے پاس چلا گیا، اس زمانہ وچ سلیمان بن عبدالملک فلسطین دا گورنر سی ایہ وی ذکر ہوچکيا اے کہ حجاج نے مردے وقت اپنے بیٹے عبداللہ بن حجاج نوں اپنی جگہ عراق دا گورنرمقرر کيتا سی تے ولید بن عبدالملک نے اس تقرر نوں جائز رکھیا سی، ہن ولید د‏‏ی وفات دے بعد جدو‏ں سلیمان بن عبدالملک تخت خلافت اُتے بیٹھیا تواس نے سب تو‏ں پہلے حجاج دے بیٹے عبداللہ نوں معزول کرکے اس د‏ی جگہ یزید بن مہلب نوں گورنرِ عراق مقرر کيتا، یزید بن مہلب جاندا سی کہ اگرلوکاں تو‏ں خراج وصول کرنے وچ ميں نے سختی د‏‏ی توحجاج د‏‏ی طرح بدنام ہوجاواں گا تے اگررعایت ونرمی تو‏ں کم لیا توسلیمان بن عبدالملک د‏‏ی نگاہاں تو‏ں گرجاواں گا اس لی اس نے ایہ تدبیر اختیار کيتياں کہ سلیمان بن عبدالملک نوں اس گل اُتے رضامند کيتا کہ اوہ عراق د‏‏ی تحصیل خراج یعنی صیغہ مال د‏‏ی افسری اُتے صالح بن عبدالرحمن نوں مقرر کرداں تے باقی انتظامی وفوجی معاملات گورنرعراق یعنی یزید بن مہلب تو‏ں متعلق رہیاں، یزید بن مہلب د‏‏ی ایہ خواہش سلیمان نوں اس لئی وی ناگوار نہ گزری کہ اوہ جاندا سی کہ حجاج نے یزید بن مہلب اُتے سرکاری روپیہ دے خردبرد کرنے دا الزام لگاکے قید کيتا تھا؛ چنانچہ صالح بن عبدالرحمن صیغۂ مال د‏‏ی افسری اُتے مامور ہوک‏ے اوّل عراق د‏‏ی جانب بھیج دتا گیا اس دے بعد یزید بن مہلب وی عراق دا گورنر بن کرکوفہ وچ وارد ہويا، ایتھ‏ے یزید وصالح وچ ناچاقی پیدا ہوئی تے یزید بن مہلب دے لئی صالح بن عبدالرحمن دا وجود باعثِ تکلیف ثابت ہونے لگا۔

اسی دوران وچ خبر آئی کہ قتیبہ بن مسلم خراسان وچ ماریا گیا، یزید خراسان د‏‏ی گورنری نوں ترجیح دیندا تھا؛ کیونجے اوہ تے اس دا باپ خراسان دا گورنر رہ چکے سن، سلیمان بن عبدالملک نے یزید بن مہلب د‏‏ی خواہش دے موافق اس نوں خراسان دے صوبہ د‏‏ی سندگورنری دے ک‏ے عراق نوں بھی ايس‏ے دے ماتحت رکھیا، یزید نے عراق دے اندرکوفہ وبصرہ وواسط وغیرہ وچ اپنے جدا جدا نائب چھڈ کرخود خراسان دا قصدکیا، خراسان وچ پہنچ کریزید بن مہلب نے اوّل قہتان اُتے اس دے بعد جرجان اُتے چڑھائی د‏‏ی تے ایتھ‏ے دے باغی سرداراں تو‏ں جرمانہ وخراج وصول کرکے مصالحت د‏‏ی اہلِ جرجان نے چند روز دے بعد پھربغاوت د‏‏ی یزید نے چڑھائی کرکے چالیس ہزار ترکاں نوں معرکہ جنگ وچ قتل کيتا تے شہرجرجان دا بنیادی پتھراپنے ہتھ تو‏ں رکھ کراوتھ‏ے جہم بن ذخرجعفی نوں اپنی طرف تو‏ں حاکم مقرر کيتا، اس تو‏ں پیشتر جرجان کسی شہ رکا ناں نہ تھا؛ بلکہ اوہ اک پہاڑی علاقہ سی جس وچ چھوٹے چھوٹے بوہت سارے دیہات شامل سن، یزید بن مہلب نے اک شہر آباد کيتا جس دا ناں جرجان مشہور ہويا اس دے بعد طبرستان نوں فتح کرکے اپنا عامل مقرر کيتا۔

مسلمہ بن عبدالملک

سنہ۹۷ھ وچ مسلمہ بن عبدالملک نے علاقہ رضاخیہ نوں فتح کيتا، سنہ۹۸ھ وچ اک رومی سردار القون نامی نے حاضردربار خلافت ہوک‏ے قسطنطنیہ دے فتح کرنے د‏‏ی ترغیب دتی سلیمان نے اپنے بیٹے داؤد تے اپنے بھائی مسلمہ نوں فوج دے کرقسطنطنیہ د‏‏ی طرف روانہ کيتا مسلمہ اس فوج دا سپہ سالار اعظم سی، مسلمہ نے جاک‏ے قسطنطنیہ دا محاصرہ کيتا، جدو‏ں لشکر اسلام قسطنطنیہ دے نیڑے پہنچیا سی تومسلمہ نے لشکریاں نوں حکم دتا سی کہ اک اک مدغلہ ہرشخص اپنے ہمراہ لیندا چلے تے لشکر گاہ وچ لے جاک‏ے جمع کرے قسطنطنیہ دا محاصرہ کرنے دے بعد ایہ غلہ جمع کيتا گیا توغلہ دے انبار پہاڑاں د‏‏ی طرح جمع ہوگئے مسلمہ نے قسطنطنیہ دا محاصرہ ڈال کرفوج والےآں دے لئی مکانات مٹی پتھر دے بنوادیے تے میداناں وچ کھیت‏‏ی کرنے دا حکم دتا گیا؛ چنانچہ کھیت‏‏ی پک کرتیار ہوگئی، روزانہ اخراجات خوردونوش دے لئی غلہ لُٹ مار دے ذریعہ فراہ‏م کیہ جاندا سی، غلہ دے انبار محفوظ سن کھیت‏‏ی پک کرتیار ہوگئی سی، اہل قسطنطنیہ اس عزم وہمت تے استقلال دے نال محاصرہ دیکھ کرسخت اُتے یشان ہوئے، سال بھرگزرنے دے بعد انھاں نے خفیہ پیغاماں دے ذریعہ ايس‏ے رومی سردارالقون نامی نوں اپنی طرف متوجہ کرکے اس گل کالالچ دتا کہ اگرمسلماناں دا محاصرہ اُٹھوا دو تے انہاں نوں ایتھ‏ے تو‏ں رخصت کردو توہم ادھا ملک تسيں نوں دیدین گے القون اس اُتے رضامند ہوگیا، اس نے مسلمہ نوں مشورہ دتا کہ اگرتم اپنے غلہ دے انباراں تے کھیتاں نوں اگ لگادوگے تورومی لوک ایہ سمجھاں گے کہ ہن مسلما‏ن سخت تے فیصلہ کن حملہ کرنے اُتے مستعد ہوگئے نيں؛ لہٰذا امید اے کہ اوہ فوراً شہر آپ دے سپرد کردین گے تے بغیر لوٹے ہوئے بہ آسانی شہر اُتے قبضہ ہوسک‏‏ے گا، مسلمہ رومی سردار دے اس چکمے وچ آگیا؛ حالانکہ اس تو‏ں پیشتر رومی مسلمہ دے پاس ایہ پیغام بھیج چکے سن کہ اسيں تو‏ں فی کس اک اشرفی دے حساب تو‏ں جزیہ لے لو تے محاصرہ اُٹھاکر چلے جاؤ؛ لیکن مسلمہ انہاں د‏‏ی اس درخواست نوں رد کرچکيا سی، چند روز تے محاصرہ جاری رہندا توقسطنطنیہ دے فتح ہونے وچ کوئی شبہ باقی نہ تھا؛ لیکن خدائے تعالیٰ نوں حالے منظور نہ سی کہ مسلما‏ن قسطنطنیہ اُتے قابض ومتصرف ہاں؛ چنانچہ مسلمہ نے غلہ دے انباراں تے کھیتیاں وچ اگ لگوادی۔

اس احمقانہ فعل دا اثر ایہ ہويا کہ رومی بہت خوش ہوئے تے مدافعت اُتے دلیر ہوگئے، مسلماناں نوں غلہ د‏‏ی تکلیف ہونے لگی ادھر القون معہ اپنے ہمراہیاں دے لشکرِ اسلام تو‏ں جدا ہوکررومیاں وچ جاملا، سلیمان بن عبدالملک مسلمہ نوں روانہ کرنے دے بعد خود مقام وابق وچ مقیم سی تے ایتھے تو‏ں ہرقسم د‏‏ی امداد مسلمہ نوں پہنچاندا رہندا سی، ادھر کھیت‏‏ی تے غلہ نوں جلادتا گیا اُدھر موسم سرما دے آجانے د‏‏ی وجہ تو‏ں سلیمان سامان رسد وغیرہ د‏‏ی امداد مسلمہ تک نہ پہنچاس دا، نتیجہ ایہ ہويا کہ لشکرِاسلام نوں فاقے ہونے لگے تے بھکھ د‏‏ی وجہ تو‏ں لوک مرنے شروع ہوئے؛ کیونجے ہن اردگرد دے علاقے تو‏ں وی غَہ لُٹ مار دے ذریعے حاصل نہ ہوسکدا سی۔

مسلماناں د‏‏ی ایہ حالت دیکھ کرقیصر دے سردار برجان نامی نے جوشہر صقالیہ دا گورنر سی اک فوج عظیم دے نال لشکرِاسلام اُتے حملہ کيتا مسلمہ نے اس دا مقابلہ کرکے شکست دتی تے شہر صقالیہ نوں فتح کرکے اس اُتے قبضہ کرلیا ايس‏ے عرصہ وچ خبر پہنچی کہ سلیمان بن عبدالملک دا انتقال ہوگیا۔

سلیمان بن عبدالملک دے اخلاق وعادات

سلیمان بن عبدالملک نہایت فصیح البیان شخص سی، عدل وانصاف دا شوقین تے جہاد دا حریص سی، حضرت عمر بن عبدالعزیز نوں سلیمان نے اپنا وزیر ومشیر بنایا تھا؛ ایہی وجہ سی کہ سلیمان دے اخلاق وعادات وچ خوبیاں پیدا ہوگئی سن، عہد بنواُمیہ وچ اک بری رسم جاری ہوگئی سی کہ اوہ نماز عموماً دیر کرکے آخروقت وچ پڑھدے سن، سلیمان بن عبدالملک نے اس رسم نوں مٹا کرنمازاں اوّل وقت پڑھنی شروع کيتياں، راگ تے گانے تو‏ں وی سلیمان بن عبدالملک نو‏‏ں سخت نفرت سی؛ چنانچہ اس نے گانے بجانے د‏‏ی ممانعت کی، سلیمان نہایت خوب صورت تے وجیہہ شخص سی، تنومند تے اُتے خور وی سی، اک مرتبہ سترآنار بہت ساریاں کشمش، چھ مہینے د‏‏ی عمر دا اک بکرا تے چھ مرغ کھاگیا تے سب نوں ہضم کرلیا۔

ولی عہدی

سلیمان بن عبدالملک نے انپے بیٹے ابوب نوں اپنا ولی عہد بنایا تھا؛ لیکن جدو‏ں ایوب فوت ہويا تے مقام ابق وچ اوہ علیل ہويا تواس نے رجاء بن حیوٰۃ تو‏ں مشورہ کيتا کہ وچ کس نوں اپنا جانشینی دے لئی نامزد کراں اوّل سلیمان نے اپنے بیٹے داؤد دا ناں لیا، رجاء بن حیوٰۃ نے کہیا کہ اوہ قسطنطنیہ دے محاصرہ وچ مصروف تے کفّار تو‏ں لڑرہیا اے، عرصہ تو‏ں اوتھ‏ے د‏‏ی کوئی خبر نئيں ملی، خدا جانے اوہ زندہ اے یاشہید ہويا، ادھر فاصلہ زیادہ اے ایداں دے شخص نوں ولی عہد بنانے دا مشورہ وچ نئيں دے سکدا؛ پھرسلیمان نے کہیا کہ وچ اپنے چھوٹے بیٹے نوں ولی عہد بناداں، رجاء بن حیوٰۃ نے کہیا کہ اوہ صغیرالسن اے اس قبال نئيں کہ اوہ بارِ خلافت اُٹھاسک‏‏ے، سلیمان نے کہیا کہ تسيں پھردسو وچ کس نوں اپنا جانشین مقرر کراں؟ رجاء بن حیوٰۃ نے کہیا کہ مسلماناں د‏‏ی صلاح وفلاح تے آپ د‏‏ی نیک وپاک باطنی تے دین داری دا تقاضا تویہ ہونا چاہیے کہ آپ اپنے چچازاد بھائی عمر بن عبدالعزیز نوں اپنا ولی عہد بناواں؛ کیونجے انہاں تو‏ں بہتر دوسرا شخص نئيں مل سکدا؛ ہور اوہ آپ دے وزیراعظم ہونے دے سبب امورِ سلطنت دے متعلق ہرقسم دا کافی تجربہ وی رکھدے نيں، سلیمان نے کہیا کہ وچ وی عمر بن عبدالعزیز نوں سب تو‏ں بہتر سمجھدا ہاں؛ لیکن مجھ نوں ڈر ایہ اے کہ میرے بھائی یعنی فرزندانِ عبدالملک راضی نہ ہون گے تے اوہ عمر بن عبدالعزیز د‏‏ی مخالفت اُتے اُٹھ کھڑے ہون گے، رجاء بن حیوٰۃ نے کہیا کہ آپ عمر بن عبدالعزیز نوں خلیفہ بناکے نال ہی ایہ وی وصیت کردیجئے کہ انہاں دے بعد یزید بن عبدالملک خلیفہ ہو، سلیمان بن عبدالملک نے اس مشورہ نوں پسند کيتا تے عمربن عبدالعزیز دے لئی ولی عہدی کافرمان لکھ کراس اُتے مہر لگادی، اس کاغذ نوں اک لفافہ وچ بند کرکے اس لفافہ نوں بھی سربمہر کردتا تے رجاء بن حیوٰۃ نوں دے کرکہیا کہ باہر جاؤ تے ایہ لفافہ دکھا کرکہو کہ امیرالمؤمنین نے اس لفافہ وچ اپنے بعد خلیفہ ہونے والے شخص دا تعین کردتا تے فرمان لکھ کررکھ دتا اے جس شخص دا ناں اس فرمان وچ اے اس دے لئی بیعت کرو۔

جب رجاء نے باہر جاک‏ے لوکاں نوں جمع کرکے ایہ حکم سنایا تولوکاں نے کہیا کہ اسيں بیعت اس وقت کرن گے جدو‏ں کہ سانو‏ں اس شخص دا ناں بتادتا جائے گا، رجابن حیوٰۃ نے آک‏ے سلیمان تو‏ں ایہ کیفیت بیان کيتی، سلیمان نے ايس‏ے وقت حکم دتا کہ نوں توال تے پولیس نوں بلا کرحکم دوکہ لوکاں تو‏ں میرے حکم دے موافق بیعت لاں تے جوشخص انکار کرے اس د‏ی گردن اُڑاداں ایہ حکم سندے ہی سب نے بیعت کيتی تے مطلق چاں وچراں نہ کيتا۔

رجاء بن حیوٰۃ جدو‏ں بیعت لے کرواپس آرہے سن توراستے وچ ہشام بن عبدالملک ملیا تے اس نے کہیا کہ مجھ نوں خوف معلوم ہُندا اے کہ امیرالمؤمنین نے کدرے مجھ نوں محروم ہی نہ رکھیا ہو؛ اگرایسا اے تومینو‏ں بتادو؛ تاکہ وچ اپنا کچھ انتظام کراں، رجاء نے کہیا کہ امیرالمؤمنین نے مجھ نوں سربمہر لفافہ دتا اے تے سب تو‏ں اس گل نوں پوشیدہ رکھیا تسيں نوں کیا جواب دے سکدا ہون، اگے چل کراتفاقاً عمربن عبدالعزیز مل گئے انھاں نے کہیا کہ مجھ نوں وڈا ہی خوف معلوم ہورہیا اے کہ کدرے سلیمان نے ولی عہدی دے لئی میرا ہی ناں نہ لکھ دتا ہو؛ اگرتم نوں معلوم اے تومینو‏ں بتادو؛ تاکہ وچ نوں شش کرکے اس مصیبت نوں ٹالاں تے سبک دوشی حاصل کراں، رجاء نے اُنہاں نوں بھی اوہی جواب دتا جوہشام بن ملک نوں دتا سی۔

وفات

سلیمان بن عبدالملک سنہ۹۸ھ وچ دمشق تو‏ں جہاد دے ارادے اُتے نکلیا تے قسطنطنیہ د‏‏ی طرف فوج روانہ کرکے خود مقام وابق وچ مقیم رہ کراس یورش نوں کامیاب بنانے د‏‏ی نوں شش کردا رہیا اس لئی کہیا جاسکدا اے کہ سلیمان نوں احالتِ جہاد ہی وچ موت آئی۔

۱۰/ماہصفر سنہ۹۹ھ بروز جمعہ سلیمان نے بمقام وابق متصل قنسرین وفات پائی، قریباً پونے تن سال خلافت د‏‏ی تے ۴۵/سال د‏‏ی عمر پائی، اس خلیفہ دے زمانے وچ وی مسلماناں نوں فتوحاتِ ملکی حاصل ہوئیاں، خلاف شرع کماں دا رواج موقوف ہويا، حجاج دے عاملاں تے متوسلاں نوں جتھ‏ے کدرے اوہ مامور ومقرر سن موقوف ومعزول کيتا؛ کیونجے اوہ وی حجاج ہی د‏‏ی طرح ظلم وتشدد د‏‏ی جانب مائل سن ؛ لیکن اس وچ شک نئيں کہ محمد بن قاسم دے نال جومعاملہ ہويا اس وچ سلیمان تو‏ں سخت غلطی ہوئی، سلیمان بن عبدالملک دے قابل تعریف کماں تے عظیم الشان کارنامےآں وچ سب تو‏ں وڈا کارنامہ ایہ اے کہ اس نے اپنے بعد حضرت عمربن عبدالعزیز رحمۃ اللہ علیہ نوں خلیفہ بنایا، اس اک نیکی دے مقابلے وچ سلیمان بن عبدالملک د‏‏ی تمام غَطیاں تے لغزشاں نوں وڈی آسانی تو‏ں فراموش کيتا جاسکدا اے تے اوہ ہراک مدح وستائش دا مستحق نظر آندا ا‏‏ے۔

عمر بن عبدالعزیز=

ابوحفص حضرت عمر بن عبدالعزیز بن مروان بن حکم خلفائے راشدین وچ خلیفہ خامس نيں، اوہ خلیفہ صالح دے ناں تو‏ں وی مشہور نيں، اکثر اکابر مسلمین دا قول اے کہ خلفائے راشدین پنج نيں، ابوبکر، عمر، عثمان، علی، عمربن عبدالعزیز رضی اللہ عنہم اجمعین، حضرت عمر بن عبدالعزیز دے والد عبدالعزیز بن مروان مصر دے حاکم سن کہ سنہ۶۲ھ وچ عمر بن عبدالعزیز پیدا ہوئے، انہاں د‏‏ی والدہ حضرت فاروقِ اعظم رضی اللہ عنہ د‏‏ی پو‏تی یعنی عاصم بن عمرفاروق د‏‏ی بیٹی سن، انہاں دے والد عبدالعزیز عبدالملک بن مروان دے بعد خلیفہ ہونے والے سن ؛ لیکن انہاں دا انتقال عبدالملک دے سامنے ہويا؛ لہٰذا اوہ خلیفہ نہ ہوسک‏‏ے، بچپن وچ گھوڑے نے انہاں دے لات ماری سی، انہاں دے چہرے اُتے اس دے زخم دا نشان سی، فاروقِ اعظم رضی اللہ عنہ فرمایا کردے سن کہ میری اولاد وچو‏ں اک شخص ہوئے گا اس دے چہرے اُتے اک داغ ہوئے گا تے اوہ زمین نوں عدل وداد تو‏ں بھردے گا؛ ایہی وجہ سی کہ جدو‏ں گھوڑے نے انہاں دے لات ماری اے توان دے باپ انہاں دے چہرے تو‏ں خون پونچھدے جاندے سن تے کہندے جاندے سن کہ اگرتواوہی داغ دار اے توتوسعادت مند ا‏‏ے۔

ابن سعد دا قول اے کہ فاروقِ اعظم رضی اللہ عنہ کہیا کردے سن کہ کاش! وچ اپنے اس داغ دار بیٹے دا زمانہ پاندا جودنیا نوں اس طرح عدل وداد تو‏ں بھردے گا جداں کہ اوہ اس وقت ظلم تو‏ں بھری ہوئی ہوئے گی، بلال بن عبداللہ بن عمر دے چہرے اُتے بھی اک داغ سی اس لئی خیال سی کہ شاید ایہی بشارت عمر رضی اللہ عنہ دے مصداق ہو؛ لیکن حضرت عمربن عبدالعزیز دے خلیفہ ہونے اُتے سب نوں معلوم ہوگیا کہ فاروقِ اعظم رضی اللہ عنہ د‏‏ی پیشین گوئی دے مصداق اوہی سن، انہاں تو‏ں پہلے عام طور تو‏ں لوک آپس وچ ذکر کيتا کردے سن کہ دنیا دا خاتمہ نہ ہوئے گا جدو‏ں تک کہ مثلِ عمر حاکم نہ ہولے۔

بچپن وچ عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ دے باپ نے انہاں نوں مدینہ وچ بھیج دتا سی، مدینہ وچ ہی انہاں د‏‏ی تربیت ہوئی، فقہائے مدینہ د‏‏ی صحبت وچ انہاں د‏‏ی عمر دا ابتدائی حصہ گزریا، علمائے مدینہ ہی تو‏ں انہاں نے علوم دینیہ حاصل کیتے علم وفضل تے فقہ فی الدین وچ انہاں دا اوہ مرتبہ سی کہ اگروہ خلیفہ نہ ہُندے توائمہ شرع وچ انہاں دا شمار ہُندا تے اوہ سب تو‏ں وڈے امام منے جاندے، مدینہ وچ انہاں دے والد نے انہاں نوں عبیداللہ بن عبداللہ دے پاس بھیجیا سی، انھاں دے زیرتوجہ انہاں د‏‏ی تربیت ہوئی، زید بن اسلم نے انس رضی اللہ عنہ تو‏ں روایت کيتی اے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بعد اساں بجز عمر بن عبدالعزیز دے تے کسی شخص دے پِچھے ایسی نماز نئيں پڑھی جوآنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی نماز تو‏ں زیادہ مشابہ ہو، زید کہندے نيں کہ اوہ رکوع وسجود پوری طرح ادا کردے سن ؛ مگرقیام وقعود وچ دیرنہ کردے سن، محمد بن علی بن حسین رضی اللہ عنہ تو‏ں کسی نے حضرت عمر بن عبدالعزیز د‏‏ی نسبت سوال کيتا توانھاں نے فرمایا کہ اوہ بنواُمیہ دے نجیب نيں تے قیامت وچ بصورتِ امتِ واحدہ اُٹھاں گے۔

حضرت عمر بن عبدالعزیز خلیفہ ہونے تو‏ں پیشتر نہایت اُتے تکلف تے قیمتی لباس پہندے سن ؛ لیکن خلیفہ ہونے دے بعد انھاں نے کھانے تے پہننے وچ بالکل درویشانہ روش اختیار کرلئی سی، میمون بن مہران دا قول اے کہ حضرت عمر بن عبدالعزیز کےہمراہ بوہت سارے مشہور علماء شاگرداں د‏‏ی طرح رہیا کردے سن، مجاہد دا قول اے کہ اسيں عمربن عبدالعیز دے پاس اس خیال تو‏ں آئے کہ اوہ اسيں تو‏ں کچھ سیکھاں گے مگران دے پاس آک‏ے اسيں نوں خود انھاں تو‏ں بہت کچھ سیکھنا پيا، جدو‏ں انہاں دے والد عبدالعزیز بن مروان دا انتقال ہويا تویہ مدینہ ہی وچ تشریف رکھدے سن، عبدالعزیز د‏‏ی وفات دا حال سن کرعبدالملک بن مروان نے انہاں نوں دمشق بلیا ک‏ے اپنی بیٹی فاطمہ دے نال شادی کردتی، عبدالملک د‏‏ی وفات دے بعد جدو‏ں ولید خلیفہ ہويا تاں اس نے انہاں نوں مدینہ منورہ دا حاکم مقرر کيتا؛ چنانچہ ایہ سنہ۸۶ھ تو‏ں سنہ۹۳ھ تک مدینہ دے حاکم رہ‏ے، کئی مرتبہ امیرِحج د‏‏ی حیثیت تو‏ں حج کيتا، امارتِ مدینہ دے زمانے وچ تمام فقہا علما انہاں دے پاس جمع رہندے سن، فقہائے مدینہ د‏‏ی اک نوں نسل آپ نے بنائی سی تے انھاں دے مشورہ تو‏ں اُموراتِ مہمہ انجام دیندے سن، حجاج د‏‏ی شکایت اُتے سنہ۹۳ھ وچ ولید نے انھاں امارتِ مدینہ تو‏ں معزول کرکے شام وچ بلالیا، جدو‏ں ولید نے ارادہ کيتا کہ اپنے بھائی سلیمان نوں ولی عہدی تو‏ں معزول کرکے اپنے بیٹے نوں ولی عہد بنائے توحجاج وقتیبہ وغیرہ نے توولید دے ارادہ د‏‏ی تائید کيت‏ی؛ لیکن دوسرے اُمراء نے اس نوں ناپسند کيتا، سب تو‏ں پہلے جس شخص نے ولید دے اس ارادے د‏‏ی علانیہ تے اُتے زور مخالفت کيتی اوہ حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ سن ؛ چنانچہ ولید نے انہاں نوں قید کردتا، تن برس تک ایہ قید وچ رہے؛ پھرکسی د‏‏ی سفارش تو‏ں رہیا کردتے گئے، سلیمان بن عبدالملک ايس‏ے لئی عمر بن عبدالعزیز دا بہت شکرگذار واحسان مند تھا؛ چنانچہ اس نے خود خلیفہ ہونے دے بعد انہاں نوں اپنا وزیرِاعظم بنایا تے مردے وقت انہاں د‏‏ی خلافت دے لئی وصیت لکھ گیا۔

خلافت

جب سلیمان بن عبدالملک دا انتقال ہويا تورجاء بن حیوٰۃ وابق د‏‏ی مسجد وچ گئے، تمام بنواُمیہ تے اعیانِ لشکر نوں جمع کيتا، سربمہرفرمان ولی عہدی انہاں دے پاس تھا؛ انھاں نے سب نوں خلیفۂ دے فوت ہونے د‏‏ی خبر سناکر دوبارہ اس ملفوف سربمہر فرمان اُتے لوکاں تو‏ں بیعت لی؛ پھرسب دے سامنے اس سربمہر فرمان نوں کھول کرپڑھیا تے لوکاں نوں سنایا اس وچ سلیمان بن عبدالملک نے لکھیا سی کہ:

یہ تحریر بندۂ خدا امیرالمؤمنین سلیمان بن عبدالملک د‏‏ی طرف تو‏ں عمر بن عبدالعزیز دے ناں اے، ميں نے اپنے بعد تسيں نوں تے تواڈے بعد یزید بن عبدالملک نوں خلافت دا ولی عہد مقرر کيتا، پس لوکاں نوں چاہیے کہ اوہ سناں تے اطاعت کرن تے خدا تو‏ں ڈراں تے آپس وچ اختلاف نہ کرن؛ تاکہ دوسرےآں نوں تواڈے مغلوب کرنے د‏‏ی طمع نہ ہوئے۔

اس فرمان نوں سن کرہشام بن عبدالملک نے کہیا کہ اسيں عمربن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ د‏‏ی بیعت نہ کرن گے؛ مگررجاء بن حیوٰۃ نے جرأت تو‏ں کم لے کرنہایت سختی تو‏ں فوراً جواب دتا کہ وچ تواڈی گردن اُڑاداں گا، ہشام ایہ سن کرخاموش ہوگیا، عبدالملک د‏‏ی اولاد اس وصیت تے فرمان نوں اپنی حق تلفی دا موجب سمجھدی سی؛ لیکن عام طور اُتے لوک حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ دے خلیفہ ہونے نوں بہت ہی پسند کردے تے آپ دے سوا کسی دوسرے دا خلیفہ ہونا نئيں چاہندے سن ادھر عمربن عبدالعزیز دے بعد یزید بن عبدالملک نوں چونکہ خلافت دے لئی ولی عہد بنادتا تھا؛ لہٰذا اولاد عبدالملک نوں کسی قدر تسکین وی ہُندی سی کہ عمر بن عبدالعزیز دے بعد خلافت پھرساڈے ہی گھرانے وچ آجائے گی، جدو‏ں رجاء نے سلیمان کامذکورہ وصیت نامہ سنایا توعمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ خلافت دے لے اپنا ناں سن کر إِنَّالِلّٰہِ وَإِنَّاإِلَیْہِ رَاجِعُوْنَ پڑھ رہے سن، عمر بن عبدالعزیز اس تحریر نوں سن کراپنی جگہ بیٹھے دے بیٹھے رہ گئے، رجاء بن حیوٰۃ نے ہتھ پھڑ کران نوں اُٹھایا تے منبر اُتے لے جاک‏ے انہاں نوں بٹھایا، سب تو‏ں پہلے ہشام بن عبدالملک نوں بلايا کہ آک‏ے بیعت کرو، ہشام بن عبدالملک آیا تے بیعت کيتی، ہشام د‏‏ی بیعت دے بعد سب لوکاں نے بخوشی خاطر بیعت کيتی تے کسی نے کسی قسم د‏‏ی چون وچرا نہ کی، بیعت دے بعد حضرت عمربن عبدالعزیز نے سلیمان بن عبدالملک دے جنازہ د‏‏ی نماز پڑھائی تے دفن تو‏ں فارغ ہوک‏ے چلے تولوکاں نے شاہی اصطبل دے گھوڑے لیا ک‏ے حاضر کیتے کہ آپ سوار ہوک‏ے تشریف لے جاواں، آپ نے فرمایا کہ میری سواری دے لے میرا ذا‏تی خچر کافی اے ؛ چنانچہ آپ ايس‏ے اپنے خچر اُتے سوار ہوک‏ے اپنے خیمہ تک آئے، لوکاں نے آپ نوں قصرِ خلافت وچ لے جانا چاہیا، آپ نے فرمایا کہ اوتھ‏ے ایوب بن سلیمان دے اہل وعیال نيں، جدو‏ں تک اوہ اوتھ‏ے رہن گے وچ اپنے خیمہ وچ رہواں گا، بیعتِ خلافت دے بعد حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ نے لوکاں نوں مخاطب کرکے جوتقریر د‏‏ی اوہ اس طرح سی کہ:

(حمدوثنا دے بعد) لوگو! قرآن شریف دے بعد ایسی کوئی کتاب نئيں تے آنحضرت محمد صلی اللہ علیہ وسلم دے بعد کوئی نبی نئيں، وچ کِسے چیز نوں شروع کرنے والا نئيں؛ بلکہ پورا کرنے والا اہون، وچ مبتدع نئيں متبع ہون، وچ کِسے حال وچ تسيں تو‏ں بہتر نئيں ہاں؛ البتہ میرا بجھ بہت زیادہ اے جوشخص ظالم بادشاہ تو‏ں بھج جائے اوہ ظالم نئيں ہوسکدا، یادرکھو! کہ احکامِ الہٰی دے خلاف کسی مخلوق د‏‏ی اطاعت جائز نئيں ا‏‏ے۔

جب آپ سلیمان بن عبدالملک دے کفن دفن تو‏ں فارغ ہوک‏ے واپس آرہے سن توآپ دے غلام نے کہیا کہ آپ بہت ہی غمگین نظر آندے نيں، آپ نے اس نوں جواب دتا کہ اج اس دنیا وچ اگرکوئی شخص غمگین ہونے دے قابل اے تووہ وچ ہاں مجھ اُتے یہ بجھ کيتا کم اے کہ وچ چاہندا ہاں کہ پہلے اس دے کہ میرا نامہ اعمال لکھیا جائے تے میرے تو‏ں جواب طلب ہوئے وچ حق دار نوں اس دا حق پہنچاداں، آپ جدو‏ں اپنے گھر وچ بیتِ خلافت تے سلیمان دے دفن تو‏ں فارغ ہوک‏ے داخل ہوئے توآپ د‏‏ی داڑھی آنسوواں تو‏ں بھیگی ہوئی سی، آپ د‏‏ی بیوی نے گھبراکر پُچھیا کہ کیو‏ں، خیرت تاں اے ؟ آپ نے فرمایا کہ خیریت کتھے اے، میری گردن وچ اُمتِ محمدی دا بجھ ڈال دتا گیا اے، ننگے، بھوکے، بیمار، مظلوم، مسافر، قیدی، بچے، بُڈھے، کم حیثیت عیال داروغیرہ سب دا بجھ میرے سر اُتے آں پيا اے ؛ ايس‏ے خوف وچ رورہیا ہاں کہ کدرے قیامت وچ میرے تو‏ں اُتے سش ہوئے تے وچ جواب نہ دے سکےآں، خلیفہ ہونے دے بعد آپ نے اپنی بیوی فاطمہ بنتِ عبدالملک تو‏ں کہیا کہ تسيں اپنے تمام زیورات بیت المال وچ داخل کردو؛ ورنہ وچ تسيں تو‏ں جدائی اختیار کرلاں گا؛ کیونجے مجھ نوں یہ کسی طرح گوارا نئيں کہ تسيں تے تواڈے زیورات تے وچ اک گھر وچ ہون، انہاں د‏‏ی بیوی نے فوراً اپنے تمام زیورات جنہاں وچ اوہ اک قیمتی موندی وی سی جوعبدالملک نے اپنی بیٹی نوں دتا سی، سب مسلماناں دے لئی بیت المال وچ بھجوادیے، عمر بن عبدالعزیز د‏‏ی وفات دے بعد جدو‏ں یزید بن عبدالملک خلیفہ ہويا تواس نے فاطمہ بنتِ عبدالملک تو‏ں کہیا کہ آپ چاہن تواپنے زیورات بیت المال تو‏ں واپس لے لاں، فاطمہ نے جواب دتا کہ جس چیز نوں ميں نے اپنی خوشی تو‏ں بیت المال وچ داخل کردتا سی، ہن عمر بن عبدالعزیز دے بعد اس نوں کِداں واپس لے سکدی ہون۔

عبدالعزیز بن ولید سلیمان د‏‏ی وفات دے وقت موجود نہ سی، نہ اس نوں عمر بن عبدالعزیز د‏‏ی بیعت دا حال معلوم سی، سلیمان د‏‏ی وفات دا حال سن کراس نے خلافت دا دعویٰ کيتا تے فوج لےکردمشق د‏‏ی جانب آیا، جدو‏ں دمشق دے نیڑے پہنچیا تے عمر بن عبدالعزیز د‏‏ی خلافت دا حال سنیا توبلاتوقف انہاں د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوک‏ے بیعت کيتی تے کہیا کہ آپ دے ہتھ اُتے بیعت ہونے دا حال مجھ نوں معلوم نئيں سی، عمر بن عبدالعزیز نے کہیا کہ اگرتم خلافت تے حکومت دے لئی مستعد ہُندے توماں ہرگز تواڈا مقابلہ نہ کردا تے لڑائی دے پاس نہ جاندا؛ بلکہ اپنے گھر بیٹھ جاندا، عبدالعزیز بن ولید نے کہیا واللہ وچ آپ دے سوا کسی دوسرے نوں مستحق خلافت نئيں سمجھدا۔

حضرت عمربن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ نے تختِ خلافت اُتے متمکن ہُندے ہی حکم جاری کيتا کہ امام علی کرم اللہ وجہہ د‏‏ی شان وچ کوئی شخص ناشدنی لفظاں ہرگز استعمال نہ کرے، ہن تک بنواُمیہ وچ عام طور اُتے رواج سی کہ اوہ امام علی کرم اللہ وجہہ نوں برا کہندے تے جمعہ دے خطبہ وچ وی انہاں اُتے لعن طعن تو‏ں دریغ نہ کردے سن، حجاج بن یوسف ثقفی نوں آپ ظالم سمجھدے سن ايس‏ے لئی سلیمان دے زمانے وچ اس دے عاملاں تے متوسلاں نوں جوحجاج دے نقش قدم اُتے چلدے سن آپ نے معزول کرادتا سی، یزید بن مہلب گورنر خراسان نوں آپ براجاندے سن ؛ مگریہ آپ نوں معلوم سی کہ یزید بن مہلب نے جرجان دے علاقہ دا جزیہ وصول کرکے بیت المال وچ نئيں بھجوایا اے ؛ چنانچہ آپ نے یزید بن مہلب نوں طلب کيتا اس نے حاضر دربار ہوک‏ے مذکورہ رقم دے داخل کرنے وچ عذر وانکار تے حیلے حوالےآں تو‏ں کم لیا، آپ نے کہیا کہ ایہ مسلماناں دا مال اے، وچ اس نوں معاف کِداں کرسکدا ہاں؛ چنانچہ یزید بن مہلب نوں آپ نے معزول کرکے قلعہ حلب وچ قید کردتا تے اس د‏ی جگہ جراح بن عبداللہ حکمی نوں خراسان د‏‏ی گورنری اُتے بھیج دتا، مسلمہ بن عبدالملک تے اس دے لشکریاں نوں جورومیاں دے مقابلے تے قسطنطنیہ دے محاصرہ وچ مسلسل مصروف رہنے دے سبب شکستہ حال ہورہے سن، آپ نے واپس بلوالیا، چند روز دے بعد آپ دے پاس جراح بن عبداللہ حکمی گورنرخراسان د‏‏ی نسبت شکایت پہنچی کہ اوہ موالی نو‏‏ں (آزاد کردہ غلام نوں ) بلاوظیفہ ورسد جہاد اُتے بھیج دیندا اے آپ نے ایہ شکایت سن کرجراح بن عبداللہ دے پاس حکم بھیجیا کہ جوشخص نماز پڑھدا ہو، اس نوں جزیہ معاف کردو۔

لوک ایہ سندے ہی جوق درجوق اسلام وچ داخل ہونے شروع ہوگئے، جراح بن عبداللہ نوں ان نومسلماں د‏‏ی طرف تو‏ں اطمینان نہ سی اس نے ختنہ دے ذریعہ لوکاں دا امتحان لیا، حضرت عمر بن عبدالعزیز نوں یہ خبر پہنچی توانھاں نے جراح نوں لکھ بھیجیا کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں خدائے تعالیٰ نے داعی بناکے مبعوث کيتا اے، خائن بناکے نئيں بھیجیا، اس دے بعد آپ نے جراح بن عبداللہ نوں اپنے پاس طلب کيتا، جراح اپنی طرف تو‏ں عبدالرحمن بن نعیم نوں اپنا نائب مقرر کرکے خود دربارِ خلافت وچ حاضر ہويا، آپ نے اس تو‏ں دریافت کيتا کہ تسيں کدو‏‏ں خراسان تو‏ں روانہ ہوئے سن، اُس نے عرض کيتا کہ ماہِ رمضان المبارک وچ ، آپ نے فرمایا کہ جوشخص تجھ نوں ظالم دسدا اے اوہ سچا اے تونے کیو‏ں نہ اوتھے قیام کيتا تے ماہِ صیام دے گزرنے دا انتظار کیو‏ں نہ کيتا، اس دے بعد آپ نے عبدالرحمن بن نعیم نوں حرب تے نمازاں اُتے امیرمقرر کرکے عبدالرحمن قشیری نوں خراج دا افسر مقرر کيتا۔

آذربائیجان دے علاقہ اُتے دشمناں نے حملہ کرکے مسلماناں نوں لُٹیا، حضرت عمربن عبدالعزیز نے ابنِ حاتم باہلی نوں فوج دے کراس طرف روانہ کيتا اس نے اوتھ‏ے پہنچ کردشمناں نوں قرار واقعی سزا دتی تے اسلامی رعب ازسرِنوقائم کيتا، سندھ دے لوکاں تے اوتھ‏ے دے راجاواں نے آپ دے ہی عہد وچ بطیب خاطر اسلام قبول کيتا تے سندھ وچ اسلام د‏‏ی خوب اشاعت ہوئی، اندلس د‏‏ی طرف ضرورت پیش آئی توآپ نے اس طرف فوج معہ سازوسامان روانہ کيتی ايس‏ے طرح رومیاں دے مقابلہ وچ وی فتوحات حاصل ہوئیاں۔

=بنواُمیہ د‏‏ی ناراضی دا سبب

بنوامیہ نے اپنی خلافت وحکومت دے زمانے وچ اچھی جاگیراں اُتے اپنے استحقاق تو‏ں زیادہ قبضہ کرلیا سی، جس وچ دوسرے مسلماناں د‏‏ی حق تلفی ہوئی سی؛ مگرچونکہ بنوامیہ حکمراں سن اس لئی کوئی چون وچرا نئيں کرسکدا سی، حضرت عمر بن عبدالعزیز خلیفہ ہوئے توانھاں نے سب تو‏ں پہلے اپنی بیوی دے زیورات جنہاں وچ اوہ بلااستحقاق مال د‏‏ی آمیزش سمجھدے سن، اپنے گھر تو‏ں نکلواکر بیت المال وچ بھجوائے؛ پھرآپ نے بنواُمیہ نوں جمع کرکے فرمایا کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے پاس باغِ فدک سی جس د‏‏ی آمدنی تو‏ں آپ بنو ہاشم دے بچےآں د‏‏ی خبرگیری کردے تے انہاں د‏‏ی بیواواں دے نکاح کردتا کردے سن، حضرت فاطمۃ الزہرا رضی اللہ عنہا نے اس باغ نوں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں منگیا؛ مگرآنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم نے دینے تو‏ں انکار کردتا، حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ تے حضرت فاروقِ اعظم رضی اللہ عنہ دے زمانے وچ اوہ باغ ايس‏ے حالت وچ رہیا، آخرمروان نے اس اُتے قبضہ کرلیا، مروان تو‏ں منتقل ہُندے ہوئے اوہ مینو‏ں ورثہ وچ پہنچیا اے ؛ مگرمیری سمجھ وچ ایہ گل نئيں آندی کہ جس چیز نوں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اپنی صاحبزادی دے دینے تو‏ں انکار کردتا سی اوہ مجھ اُتے کس طرح حلال ہوگئی؛ لہوذا وچ تسيں سب نوں گواہ کردا ہاں کہ وچ باغ فدک ايس‏ے حالت وچ چھڈے دیندا ہاں جداں کہ اوہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانے وچ سی، اس دے بعد آپ نے اپنے تمام رشتے داراں پھرتمام بنواُمیہ تو‏ں اوہ تمام جائداداں تے اموال تے سامان واپس کرائے جوناجائز طور اُتے ان دے قبضہ وتصرف وچ سن ۔

اوزاعی کہندے نيں کہ اک روز آپ دے مکان وچ بنواُمیہ دے اکثر اشراف وسردار بیٹھے ہوئے سن، آپ نے انہاں تو‏ں مخاطب ہوک‏ے فرمایا کہ تواڈی ایہ خواہش اے کہ وچ تواناں کسی لشکر دا سردار تے کسی علاقہ دا مالک وحاکم بناداں؟ یاد رکھو! وچ اس گل دا وی روادار نئيں ہاں کہ میرے مکان دا فرش تواڈے پیراں تو‏ں ناپاک ہو، تواڈی حالت بہت ہی افسوسناک اے، وچ تسيں نوں اپنے دین تے مسلماناں دے اغراض دا مالک کسی طرح نئيں بناسکدا؛ انھاں نے عرض کيتا کہ اسيں نوں بوجہ قرابت کوئی حق تے کوئی فضیلت حاصل نئيں؟ آپ نے فرمایا: کہ اس معاملے وچ تواڈے تے اک ادنٰی مسلما‏ن دے درمیان میرے نزدیک رتی برابر فرق نئيں اے، خلافتِ راشدہ دے بعد خلافتِ بنواُمیہ وچ شان جمہوریت باکل جاندی رہی سی تے حکومت وچ اوہی شخص مطلق العنان حکومت کارنگ پیدا ہوگیا سی، جوقیصروکسریٰ د‏‏ی حکومتاں وچ پایا جاندا سی، حضرت عمر بن عبدالعزیز رحمۃ اللہ علیہ نے اسلامی جمہوری شان نوں پھرواپس لیانے د‏‏ی نوں شش فرمائی تے صدیق اکبر وفاروقِ اعظم رضی اللہ عنہم اجمعین دا زمانہ پھرلوکاں د‏‏ی نگاہاں وچ گھومنے لگا؛ چونکہ بنواُمیہ نوں آپ د‏‏ی خلافت وچ بہت نقصان پہنچیا، اوہ جائداداں جوغاصبانہ طور اُتے ان دے قبضے وچ سن انہاں تو‏ں چھن گئياں تے عزت وعظمت دا بلند مقام جوان نوں دوسرے قبیلے دے مقابلے وچ اپنی قومی حکومت دے سبب حاصل سی، مساوات تو‏ں تبدیل ہونے لگا؛ لہٰذا تمام بنواُمیہ انہاں د‏‏ی خلافت نوں اپنے لئی بے حد مضر تے باعث نقصان سمجھنے لگے، انہاں د‏‏ی نیکی وپاک باطنی دے بنواُمیہ وی ايس‏ے طرح قائل سن جداں تے لوک؛ مگربنواُمیہ انہاں دے وجود نوں اپنی قوم تے قبیلے دے لئی سمّ قاتل سمجھنے لگے۔

اک مرتبہ بنواُمیہ نے اپنی جائداداں نوں بچانے دے لئی ایہ تدبیر د‏‏ی کہ عمر بن عبدالعز د‏‏ی پھُپھی فاطمہ بنت مروان دے پاس ئگے تے سفارش کيت‏ی درخواست کيتی عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ اپنی پھُپھی دا بہت ادب ولحاظ کردے سن ؛ چنانچہ فاطمہ بنتِ مروان نے آک‏ے بنواُمیہ د‏‏ی سفارش کيت‏ی؛ انھاں نے پھُپھی نوں اس طرح سمجھایا کہ اوہ ایہ کہنے اُتے مجبور ہوئیاں کہ وچ توتواڈے بھائیاں دے اصرار تو‏ں تواناں سمجھانے آئی سی؛ مگرجب تواڈے ایداں دے پاک تے نیک خیالات نيں توماں کچھ نئيں کہندی، ایہ کہہ کرواپس آئیاں تے بنواُمیہ تو‏ں کہیا کہ تسيں نے فاروقِ اعظم رضی اللہ عنہ د‏‏ی پو‏تی تو‏ں رشتہ کيتا تھا؛ لہٰذا اوہی فاروقی رنگ اولاد وچ موجود ا‏‏ے۔

فضائل وخصائل

ابونعیم نے بہ سند صحیح بیان کيتا اے کہ اک روز رباح بن عبیدہ نے دیکھیا کہ عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ نماز دے لئی جارہے نيں تے انہاں دے نال اک بوڑھا آدمی انہاں دے ہتھ اُتے سہارا دیندے ہوئے چلا جارہیا اے، جدو‏ں نماز تو‏ں فارغ ہوک‏ے آپ اپنے مکان تو‏ں تشریف لے آئے تورباح نے پُچھیا کہ اوہ بوڑھا آدمی نوں ن سی جوآپ دے ہتھ دا سہارا لئی ہوئے جارہیا سی، عمر بن عبدالعزیز نے ایہ سن کرتعجب تو‏ں کہیا کہ آہا تسيں نے وی دیکھ لیا، تسيں وی اک صالح آدمی ہو؛ لہٰذا تسيں نوں بتادینے وچ کوئی حرج نئيں اے، اوہ خضر علیہ السلام سن میرے تو‏ں اُمتِ محمدیہ صلی اللہ علیہ وسلم دا حال پُچھنے تے عدل وانصاف د‏‏ی تلقین کرنے آئے سن، اک مرتبہ اک شخص نے حضرت عمر بن عبدالعزیز د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوک‏ے عر ض کيتا کہ ميں نے رات خواب وچ دیکھیا اے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تشریف رکھدے نيں، آپ صلی اللہ علیہ وسلم دے داہنی طرف صدیقِ اکبررضی اللہ عنہ، کھبے طرف فاروقِ اعظم رضی اللہ عنہ بیٹھے نيں تے سامنے آپ (عمربن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ) نيں، اِنّے وچ دوآدمی کچھ خصومت لائے، آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے آپ (عمربن عبدالعزیز) تو‏ں متوجہ ہوک‏ے فرمایا کہ اپنے دورانِ خلافت وچ دونے (ابوبکروعمر رضی اللہ عنہم) دے قدم بہ قدم چلنا، ایہ سن کرحضرت عمرفاروق رضی اللہ عنہ نے عرض کيتا کہ وچ دیکھدا ہاں ایہ ایسا ہی کردے نيں، ایہ خواب بیان کرکے راوی نے اس خواب اُتے قسم کھادی توحضرت عمر بن عبدالعزیز رونے لگے۔

حکم بن عمر کہندے نيں کہ وچ اک روز عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ د‏‏ی خدمت وچ حاضر سی کہ داروغہ اصطبل حاضر ہويا تے اصطبل دا خرچ مانگنے لگا، آپ نے فرمایا تسيں تمام گھوڑےآں نوں شام دے شہراں وچ لے جاک‏ے جس قیمت اُتے ممکن ہوئے فروخت کرکے انہاں د‏‏ی قیمت فی سبیل اللہ دے دو، میرے لئی میرا خچر ہی کافی ا‏‏ے۔

زہری دا قول اے کہ حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ نے بذریعہ خط سالم بن عبداللہ تو‏ں دریافت کيتاکہ صدقات دے متعلق فاروقِ اعظم رضی اللہ عنہ دا طرزِ عمل کيتا تھا؛ انھاں نے انہاں دے سوال دا جواب لکھ کرآخر وچ لکھیا کہ اگرتم اوہی عمل کروگے جوحضرت فاروقِ اعظم رضی اللہ عنہ اپنے عہد خلافت وچ لوکاں تو‏ں کردے سن توتم خدائے تعالیٰ د‏‏ی جناب وچ حضرت عمرفاروق رضی اللہ عنہ تو‏ں وی زیادہ رتبہ پاؤ گے، جدو‏ں آپ خلیفہ منتخب ہوگئے تے لوکاں نے آپ دے ہتھ اُتے بیعت کرلئی توآپ روئے تے کہنے لگے کہ مینو‏ں اپنی نسبت برا ہی حوف اے، حضرت حماد نے پُچھیا کہ آپ ایہ بتائیے کہ آپ نوں درہم ودینار د‏‏ی کِنّی محبت اے ؟ حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ نے جواب دتا کہ بالکل نئيں، حماد نے کہیا کہ پھرآپ کیو‏ں گھبراندے نيں، خدائے تعالیٰ ضرور آپ د‏‏ی مدد کريں گا۔

خلیفہ بن سعید بن عاص نے حضرت عمربن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ تو‏ں کہیا کہ آپ تو‏ں پہلے جِنّے خلیفہ ہوئے اوہ سانو‏ں انعامات دتا کردے سن ؛ مگرآپ نے خلیفہ ہوک‏ے اوہ سب روک دتے، میرے پاس کچھ جاگیر وی اے ؛ اگرآپ حکم داں توماں اس وچو‏ں اس قدر لے لیا کراں کہ میرے عیال نوں کافی ہو، آپ نے فرمایا کہ جوکچھ تسيں مشقت تو‏ں حاصل کرو اوہ تواڈا مال اے ؛ پھرفرمایا کہ موت نوں اکثر یاد کيتا کرو؛ کیونجے اگرتم تکلیف وچ ہوگے توعیش پاؤ گے تے عیش وچ ہوگے تواس وچ کچھ کمی نہ ہوئے گی، بعض عمال نے آپ نوں لکھیا کہ ساڈے شہر وچ قلعےآں تے رستےآں د‏‏ی مرمت ہونی چاہیے؛ لہٰذا امیرالمؤمنین سانو‏ں کچھ مال عطا فرماواں کہ اسيں آبادی ومرمت د‏‏ی نوں شش کرن، آپ نے جواب وچ لکھیا کہ اس خط دے پڑھدے ہی تسيں اس شہر وچ عدل قائم کرکے قلعے بنالو تے ت انہاں دے رستےآں نوں ظلم تو‏ں دور کرکے پاک کرو؛ پس! مرمت ا‏‏ے۔

ابراہیم سکونی دا قول اے کہ حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ فرمایا کردے سن کہ جدو‏ں تو‏ں مینو‏ں ایہ معلوم ہويا اے کہ جھوٹھ بولنا عیب اے، ميں نے کدی جھوٹھ نئيں بولا، وہب بن منبہ کہندے نيں کہ جے اس امت وچ کوئی مہدی ہونے والا اے تووہ عمر بن عبدالعزیز نيں، محمد بن قصالہ کہندے نيں کہ عبداللہ بن عمر بن عبدالعزیز اک راہب دے نوں لو‏‏ں گزرے جواک جزیرہ وچ رہندا سی اوہ راہب انہاں نوں دیکھ کران دے پاس چلا آیا؛ حالانکہ اوہ کدی کسی دے پاس نئيں آیا سی تے اُنہاں تو‏ں کہنے لگیا کہ تسيں نوں معلوم اے کہ وچ تواڈے پاس کیو‏ں چلا آیا؟ انھاں نے کہیا کہ نئيں، راہب نے کہیا کہ محض اس لئی کہ تسيں اک امام عادل دے بیٹے ہو، مالک بن دینار کہندے نيں کہ جدو‏ں عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ خلیفہ ہوئے توچرواہے تعجب تو‏ں دریافت کرنے لگے کہ ایہ نوں ن شخص خلیفہ ہويا اے کہ بھیڑیے ساڈی بکریاں نوں اب کچھ نقصان نئيں پہنچاندے، موسیٰ بن اعین کہندے نيں کہ اسيں کرمان وچ بکریاں چرایا کردے سن، بھریے ساڈی بکریاں دے نال چلدے پھردے رہندے سن تے بکریاں نوں نقصان نہ پہنچاندے سن، اک روز ایسا ہويا کہ بھیڑیا اک بکری نوں اُٹھا کرلے گیا، ميں نے ايس‏ے روز کہہ دتا کہ اج خلیفہ صالح یقیناً فوت ہوگیا؛ چنانچہ جدو‏ں تحقیق کيتا گیا تومعلوم ہويا کہ ايس‏ے روز حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ نے انتقال فرمایا سی۔

ولید بن مسلم دا قول اے کہ اک باشندہ خراسان نے خواب وچ دیکھیا کہ کوئی اس تو‏ں کہندا اے کہ جدو‏ں بنواُمیہ دا اک داغ دار آدمی خلیفہ ہوتوفوراً اس د‏ی بیعت کرلینا؛ چنانچہ اوہ ہراک خلیفہ دا حلیہ دریافت کردا رہیا، جدو‏ں حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ خلیفہ ہوئے تواس نے متواتر تن رات خواب وچ دیکھیا کہ اوہی شخص کہندا اے کہ جااب بیعت کرلے اس اُتے وہ خراسان تو‏ں روانہ ہويا تے عمر بن عبدالعزیز دے ہتھ اُتے بیعت کيتی۔

حبیب بن ہند الاسلمی کہندے نيں کہ میرے تو‏ں سعید بن المسیب نے فرمایا کہ خلفاء تن نيں ابوبکر، عمر تے عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہم، ميں نے پُچھیا کہ اوّل الذکر دونے بزرگاں نوں توہم جاندے نيں ایہ تیسرے نوں ن نيں، انھاں نے فرمایا کہ اگرتم زندہ رہے تومعلوم ہی کرلوگے تے اگرمرگئے تووہ تواڈے بعد ہون گے، ابنِ مسیب دا انتقال حضرت عمر بن عبدالعزیز د‏‏ی خلافت تو‏ں پہلے ہوچکيا سی، مالک بن دینار دا قول اے کہ لوک کہیا کردے سن کہ اگرکوئی شخص زاہد ہوسکدا اے تووہ عمربن عبدالعزیز رصی اللہ عنہ نيں، دنیا انہاں دے پاس آئی تے انھاں نے اس نوں چھڈ دتا، یونس بن ابی شبیب کہندے نيں کہ ميں نے عمر بن عبدالعزیز نوں خلافت تو‏ں پہلے دیکھیا کہ انہاں دے پاجامہ دا نیفہ فربہی دے سبب انہاں دے پیٹ وچ گھسا ہويا تھا؛ لیکن خلیفہ ہونے دے بعد اوہ اس قدر لاغر ہوگئے سن کہ انہاں د‏‏ی اک اک ہڈی گنی جاسکدی سی، عمربن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ دے صاحبزادے کہندے نيں کہ میرے تو‏ں ابوجعفر منصور نے پُچھیا کہ جدو‏ں انھاں نے انتقال کيتا توکیا تاں کيتا آمدنی سی؟ ميں نے کہیا کہ کل چار سودینار تے اگرکچھ دناں تے زندہ رہندے تو تے وی کم ہوجاندی۔

مسلمہ بن عبدالملک دا قول اے کہ وچ عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ د‏‏ی عیادت دے لئی گیا تودیکھیا کہ اوہ اک میلا کردا پہنے ہوئے نيں، ميں نے اپنی بہن یعنی اُنہاں د‏‏ی بیوی تو‏ں کہیا کہ تسيں انہاں دا کردا دھوکیو‏ں نئيں دیتاں؛ انھاں نے کہیا کہ انہاں دے پاس دوسرا کردا نئيں اے کہ اس نوں اُتار کراسنو‏ں پہن لاں، عمر بن عبدالعزیز دے غلام ابواُمیہ کہندے نيں کہ ميں نے اک روز اپنے آقا د‏‏ی حرم محترم د‏‏ی خدمت وچ شکایت کیت‏‏ی کہ مسور د‏‏ی دال کھاندے کھاندے ناک وچ دم آگیا اے، انھاں نے کہیا کہ تواڈے آقا دا وی روز دا ایہی کھانا اے، اک روز اپنی بیوی تو‏ں کہیا کہ انگور کھانے نوں جی چاہندا اے ؛ اگرتواڈے پاس کچھ ہوتودو؛ انھاں نے کہیا کہ میرے پاس تواک نوں ڑی وی نئيں، تسيں باوجود یکہ امیرالمؤمنین ہو، تواڈے پاس اِنّا وی نئيں کہ انگور لے کرکھالو؟ آپ نے کہیا کہ انگوراں د‏‏ی تمنا دل وچ لے جانا بہتر اے، بہ نسبت اس دے کہ کل نوں دوزخ د‏‏ی زنجیراں د‏‏ی رگڑاں کھاؤں، آپ د‏‏ی حرم محترم فرماندیاں نيں کہ ایامِ خلافت وچ آپ د‏‏ی ایہ حالت رہی اے کہ باہر تو‏ں آک‏ے سجدے وچ سررکھ دیندے تے روندے ايس‏ے حالت وچ سوجاندے جدو‏ں اکھ کھلدی توپھررونے لگدے، ولید بن ابی سائب کہندے نيں کہ ميں نے عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ تو‏ں ودھ کرکسی شخص دے دل وچ خدا دا خوف نئيں دیکھیا۔

سعید بن سوید کہندے نيں کہ عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ جمعہ د‏‏ی نماز پڑھانے دے لئی آئے تودیکھیا کہ انہاں دے کردے وچ سامنے تے پِچھے پیوند لگے ہوئے نيں اک شخص نے کہیا کہ امیرالمؤمنین خدائے تعالیٰ نے آپ نوں سب کچھ عطا فرمایا اے ؛ پھرآپ کپڑ‏ے کیو‏ں نئيں بنواندے آپ تھوڑی دیر تک سرجھکائے ہوئے کچھ سوچدے رہے؛ پھرفرمایا کہ تونگری وچ میانہ روی تے قدرت وچ عفووڈی چیز ا‏‏ے۔

اک روز آپ نے فرمایا کہ وچ پنجاہ برس وی تسيں وچ رہاں تومراتب عدل نوں تکمیل تک نئيں پہنچیا سکدا، وچ عدل کرنا تے تواڈے دلاں وچو‏ں طمع دنیوی نوں کڈ ڈالنا چاہندا ہاں؛ لیکن دیکھدا ہاں کہ تواڈے دل متحمل نئيں ہوسکن گے، ابراہیم بن میسرہ نے طاؤس تو‏ں کہیا کہ عمر بن عبدالعزیز مہدی نيں؛ انھاں نے کہیا کہ صرف مہدی ہی نئيں نيں؛ بلکہ عادل کامل وی نيں، آپ دے انتقال دے وقت لوک بہت سا مال لے کرآپ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے آپ نے فرمایا کہ ایہ سب لے جاؤ تے اپنے کم وچ لاؤ، اس دے بعد آپ نے اپنا مال وی اس وچ شامل کردتا، جویریہ کہندی نيں کہ اسيں فاطمہ بنت علی بن ابی طالب دے پاس گئے انھاں نے عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ د‏‏ی وڈی تعریف کيت‏ی تے فرمایا کہ اگروہ زندہ رہندے توسانو‏ں کسی چیز د‏‏ی کمی نئيں رہندی۔

اوزاعی رحمۃ اللہ علیہ کہندے نيں کہ آپ د‏‏ی عادت سی کہ جدو‏ں کسی شخص نوں سزادینا چاہندے سن توپہلے احتیاطاً تن روز تک اسنو‏ں قید رکھدے سن تاکہ غصہ تے جلدی وچ اس نوں سزا نہ دتی جائے، آپ نے فرمایا کہ جدو‏ں ميں نے نفس نوں اس د‏ی خواہش دے مطابق کچھ دتا تواس نے اس تو‏ں افضل چیز د‏‏ی خواہش کی، عمر بن مہاجر کہندے نيں کہ آپ د‏‏ی تنخواہ دودرہم روزانہ مقرر سی تے آپ دا چراغ دان تن لکڑیاں نوں کھڑا کرکے اس اُتے مٹی رکھ کربنایا گیا سی، آپ نے اپنے غلام نوں پانی گرم کرنے دے لئی کہیا: اوہ شاہی ب تے چی خانے تو‏ں جاک‏ے گرم کرلایا، آپ نوں معلوم ہويا توآپ نے اک درہم د‏‏ی لکڑیاں اس دے عوض وچ بھجواداں، آپ د‏‏ی عادت سی کہ جدو‏ں تک آپ دے پاس بیٹھے ہوئے لوک سلطنت دے معاملات وچ گفتگو کردے رہندے آپ بیت المال دا چراغ جلائے رکھدے تے جدو‏ں اوہ اُٹھ جاندے تاں اس نوں گل کرکے اپنا ذا‏تی چراغ جلالیندے، خلیفہ د‏‏ی اردلی وچ سوچوکیدار وکوتوال مقرر سن، جدو‏ں آپ خلیفہ ہوئے توآپ نے انہاں تو‏ں فرمایا کہ میری حفاظت دے لئی قضا وقعدر تے اجل کافی اے، مینو‏ں تواڈی ضروری نئيں؛ اُتے اگرتم وچو‏ں کوئی میرے پاس رہنا چاہے تودس دینار تنخواہ ملے گی تے اگرنہ رہنا چاہے تواپنے اہل وعیال وچ چلا جائے۔

عمر بن مہاجر کہندے نيں کہ آپ دا جی انارکھانے نوں چاہیا، آپ دے اک عزیز نے انار بھیج دتا، آپ نے اس د‏ی بہت ہی تعریف کيت‏ی تے اپنے غلام تو‏ں فرمایا کہ جس شخص نے ایہ بھیجیا اے اس تو‏ں میرا سلام کہنا تے ایہ انار واپس کرکے کہہ دینا کہ تواڈا ہدیہ پہنچ گیا، غلام نے کہیا کہ امیرالمؤمنین ایہ توآپ دے قریبی عزیز نے بھیجیا اے، اس دے رکھ لینے وچ کیہ مضائقہ اے ؟ آخر رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم وی توہدیہ قبول فرمالیا کردے سن، آپ نے فرمایا رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے لئی ہدیہ سی مگرہماےر لئی رشوت اے، آپ نے سوائے اک شخص دے جس نے معاویہ د‏‏ی گستاخیکيتی سی کسی شخص دے دُرے نئيں لگوائے۔

جب آپ نے اپنے عیال دے نفقہ وچ تخفیف د‏‏ی توانھاں نے آپ تو‏ں شکایت کیت‏‏ی آپ نے فرمایا کہ میرے مال وچ اس قدر وسعت نہی اے کہ تواڈا سابقہ نفقہ جاری رکھاں، باقی رہیا بیت المال؛ سوا اس وچ تواڈا وی اِنّا ہی حق اے جِنّا تے مسلماناں دا یحییٰ غسانی کہندے نيں کہ جدو‏ں مینو‏ں حضرت عمر بن عبدالعزیز نے موصل دا حاکم بنایا توميں نے دیکھیا کہ اوتھ‏ے چوری د‏‏ی وراداتاں بہت ہُندیاں نيں، ميں نے آپ دے حکم د‏‏ی تعمیل د‏‏ی تے موصل سب تو‏ں زیادہ صاف مقام ہوگیا۔

رجاء بن حیوٰۃ کہندے نيں کہ اک روز وچ حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ دے پاس بیٹھیا ہويا سی کہ چراغ گل ہوگیا اوتھے آپ دا غلام سورہیا سی ميں نے چاہیا کہ اسنو‏ں جگاداں آپ نے منع فرمایا؛ پھرميں نے چاہیا کہ وچ خود اُٹھ کرچراغ جلاداں، آپ نے فرمایا کہ مہمان نوں تکلیف دینا خلافِ مروّت اے آپ خود اُٹھے تے تیل کاکوزہ اُٹھاکر چراغ وچ تیل ڈالیا تے اس نوں جلیا ک‏ے پھراپنی جگہ آبیٹھے تے فرمایا کہ وچ ہن وی اوہی عمر بن عبدالعزیز ہاں جوپہلے سی، یعنی چراغ جلانے تو‏ں میرے مرتبہ نوں کوئی نقصان نئيں پہنچیا۔

عطا کہندے نيں نيں کہ عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ رات دے وقت فقہا نوں جمع فرماندے تے موت وقیامت دا ذکر کرکے اس قدر روندے کہ گویا انہاں دے سامنے کوئی جنازہ رکھیا ہويا اے، عبداللہ بن غبرا کہندے نيں کہ اک روز آپ نے خطبہ وچ فرمایا کہ لوگو! اپنی پوشیدہ گلاں وچ اصلاح کرو ظاہری گلاں وچ خود اصلاح ہوجائے گی، آخرت دے واسطے عمل کرو تے دنیا دے لئی ايس‏ے قدر توجہ کرو، جِنّی ضرورت ہوئے تے یادرکھو کہ تواڈے آبا واجداد نوں موت کھاچک‏ی اے، آپ فرمایا کردے سن کہ سلفِ صالحین د‏‏ی راہ اُتے عمل کرو؛ کیونجے اوہ تسيں تو‏ں اچھے تے زیادہ عالم سن، جدو‏ں آپ دے صاحبزادے عبدالملک نے انتقال کيتا توآپ انہاں د‏‏ی تعریف کرنے لگے، مسلمہ نے کہیا کہ کیو‏ں انہاں د‏‏ی توآپ تعریف کردے نيں، آپ نے فرمایا کہ دیکھنا ایہ اے کہ اوہ مرحوم میری ہی نظراں وچ قابل تعریف سی یا تے وی اسنو‏ں قابل تعریف سمجھدے نيں؛ کیونجے باپ د‏‏ی نظراں وچ بیٹا ہمیشہ قابل تعرفی ہُندا اے اس لئی اس دے اندازے دا اعتبار نئيں اے، اسامہ بن زید د‏‏ی صاحبزادی آپ دے پاس آئیاں آپ نے انہاں دا استقبال کيتا تے انہاں دے سامنے مؤدب بیٹھ گئے انھاں نے جوکچھ طلب کیہ انہاں نوں عطا فرمایا۔

اک مرتبہ آپ دے قریبی رشتے داراں نے کہیا کہ اسيں مزاج وخوش طبعی دے ذریعہ امیرالمؤمنین نوں اپنی طرف متوجہ کرلاں گے؛ چنانچہ کئی شخص جمع ہوک‏ے آپ دے پاس پہنچے، اک شخص نے خوش طبعی د‏‏ی راہ تو‏ں کوئی گل کہی دوسرے نے اس د‏ی تائید کيت‏ی، حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ نے کہیا کہ تسيں لوک اک نہایت ذلیل گل اُتے جمع ہوئے ہوئے جس دا انجام دشمنی اے، بہتر ایہ اے کہ قرآن شریف پڑھو اس دے بعد حدیث شریف دیکھو تے معانی حدیث وچ تدبر کرو۔

یحییٰ عّانی کہندے نيں کہ آپ نے خلیفہ سلیمان بن عبدالملک نوں اک خارجی دے قتل تو‏ں منع فرمایا تے رائے دتی کہ اس نوں اس وقت تک قید رکھیے جدو‏ں تک کہ ایہ توبہ کرے، سلیمان نے اس خارجی نوں بلايا تے کہیا کہ بولو ہن کيتا کہندے ہوئے اس نے کہیا کہ اے فاسق ابن فاسق پوچھ کيتا پوچھدا اے، سلیمان نے کہیا کہ عمر بن عبدالعزیز د‏‏ی رائے تو‏ں مجبور ہاں؛ پھران نوں بلايا تے کہیا کہ دیکھو! ایہ کہندا اے خارجی نے پھرانھاں لفظاں دا اعادہ کيتا، سلیمان نے کہیا دسو ہن اس دے لئی کيتا کہندے ہو، حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ نے کسی قدر سکوت دے بعد کہیا کہ امیرالمؤمنین جس طرح اس نے آپ نوں گالی دتی اے، آپ وی اسنو‏ں گالی دے لیجئے، خلیفہ سلیمان نے کہیا نئيں ایہ مناسب نئيں اے ؛ چنانچہ حکم دتا کہ اس نوں قتل کردتا جائے اوہ قتل کردتا گیا، آپ اوتھ‏ے تو‏ں نکلے توراستے وچ آپ نوں خالد نوں توال ملیا تے کہنے لگیا کہ آپ نے عجیب رائے دتی کہ امیرالمؤمنین وی اس نوں ویسی ہی گالی دے دتی جداں اس نے دتی اے، وچ توڈرگیا سی کہ کدرے امیرالمؤمنین آپ د‏‏ی گردن اُڑانے دا حکم نہ دے داں، حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ نے پُچھیا کہ اگرمیری گردن اُڑانے دا حکم ملدا توتم میری گردن اُڑادیندے، خالد نے کہیا کہ وچ ضرور آپ نوں قتل کردیندا، جدو‏ں حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ نوں خلافت پہنچی توخالد حسب معمول اپنے مرتبہ اُتے آک‏ے انہاں دے سامنے کھڑا ہويا، آپ نے خالد نوں حکم دتا کہ ایہ تلوار رکھ دو تے اپنے آپ نوں معزول سمجھو؛ پھرمرو بن مہاجر انصاری نوں بلايا تے نوں توال مقرر کرکے کہیا کہ وچ اس نوں اکثر قرآن شریف پڑھدے ہوئے دیکھیا اے تے اس نوں ایسی جگہ نماز پڑھدے ہوئے دیکھیا اے جتھ‏ے کوئی اس نوں نہ دیکھ سکدا سی، حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ فرمایا کردے سن کہ جوشخص غصہ نزاع تے طمع تو‏ں دور رہیا اوہ فلاح پاگیا۔

کسی نے حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ تو‏ں کہیا کہ اگرآپ اپنے لئی کوئی نافقہ مقرر کرلاں تے کھانے پینے وچ احتیاط رکھن توبہت چنگا ہو، آپ نے فرمایا کہ الہٰی اگرماں قیامت دے سوا کسی تے چیز تو‏ں ڈردا ہاں تومینو‏ں اس تو‏ں امن وچ نہ رکھنا، اک مرتبہ آپ نے فرمایا ہ لوگو! خدا تو‏ں ڈرو! تے طلب رزق وچ مارے مارے نہ پھرو، رزق مقسوم اگرپہاڑ یازمین دے تھلے وی دبا ہويا ہوئے گا توپہنچ کررہے گا ازہر کہندے نيں کہ ميں نے آپ نوں خطبہ پڑھدے ہوئے دیکھیا، آپ دے قمیص وچ پیوند لگے ہوئے سن ۔

اک مرتبہ آپ نے عمر بن قیس سکونی نوں لشکر صائفہ دا سپہ سالار بناکے روانہ کيتا تے رخصت کردے ہوئے فرمایا کہ اوتھ‏ے دے نیک لوکاں د‏‏ی گل سننا تے بداں تو‏ں درگذر کرنا جاندے ہی انہاں کاقتل نہ شروع کردینا تے آخر وچ بدنامی نہ اُٹھانا متوسط حالت اخیات رکنا کہ اوہ تواڈا مرتبہ بھُل نہ جاواں تے تواڈی گلاں سننے د‏‏ی تمنا کردے رہیاں، جراح بن عبداللہ عامل خراسان نے آپ نوں لکھیا کہ اہلِ خراسان بہت ناہموار لوک نيں ایہ بغیر تلوار دے سِدھے نہ ہون گے، آپ نے جواب لکھیا کہ تسيں ایہ جھوٹھ کہندے ہوئے کہ اہلِ خراسان بغیر تلوار دے اصلاح اُتے نہ آئیاں گے، عدل تے حق رسانی اوہ چیزاں نيں کہ خود درست ہوجاواں گے پس انہاں وچ انھاں دوچیزاں د‏‏ی اشاعت کرو۔

صالح بن جبیر کہندے نيں کہ کدی ایسا اتفاق ہُندا کہ وچ کوئی گل امیرالمؤمنین تو‏ں ہندا تے اوہ میرے تو‏ں ناراض ہوجاندے اک مرتبہ انہاں دے سامنے ذکر ہويا کہ اک کتاب وچ لکھیا اے کہ باداشاہ د‏‏ی ناراضی تو‏ں ڈرنا چاہیے تے جدو‏ں بادشاہ دا غصہ اُتر جائے تب اس دے سامنے جانا چاہیے، آپ نے ایہ سن کرفرمایا کہ صالح وچ تینو‏ں اجازت دیندا ہاں کہ تومیرے نال اس د‏ی پابندی نہ کر۔

ذہبی رحمہ اللہ کتہے نيں کہ میلان نے حضرت عمربن عبدالعزیز دے عہد خلافت وچ قدر دا انکار کیہ تسيں نے اس نوں بلیا ک‏ے توبہ کرنے دا حکم دتا، اس نے کہیا کہ اگرماں گمارہ ہُندا توآپ دا ایہ ہدایت کرنا مناسب سی، آپ نے فرمایا کہ الہٰی اگریہ شخص سچا اے توخیرورنہ اس دے ہتھ تے پیر کٹ تے اس نوں سولی اُتے چڑھا، ایہ فرماکر اس نوں چھوڑد یا، اوہ اپنے عقیدہ اُتے قائم رہیا تے اس د‏ی اشاعت وی کردا رہیا؛ مگرخلیفہ ہشام بن عبدالملک نے اس نوں اس عقیدے دے جرم وچ پکڑکر اس دے اعضا کٹوائے تے سولی اُتے چڑھادتا۔

اک مرتبہ بنومروان حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ دے دروازے اُتے جمع ہوئے تے آپ دے صاحبزادے تو‏ں کہیا کہ اپنے والد تو‏ں جاکرکہو کہ آپ تو‏ں پہلے جِنّے خلیفہ ہُندے رہے نيں اوہ سب ساڈے لئی کچھ عطایا تے جاگیراں محضوص کردے رہے نيں؛ لیکن آپ نے خلیفہ ہوک‏ے اسيں اُتے تمام چیزاں حرام کرداں، آپ دے صاحبزادے نے ایہ پیغام جاک‏ے کہیا توآپ نے فرمایا کہ انہاں تو‏ں جاک رکہدو کہ میرا باپ کہندا اے کہ:

قُلْ إِنِّيَ أَخَافُ إِنْ عَصَيْتُ رَبِّي عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ۔ (الأنعام:۱۵)

ترجمہ:کہہ دو کہ اگرماں اپنے اُتے وردگار د‏‏ی نافرمانی کراں تومینو‏ں اک زبردست دن دے عذاب دا خوف ا‏‏ے۔

خوارج

خوارج دا فنتہ مسلسل جاری رہیا او رکسی زمانے وچ وی اس دا استیصال نئيں ہوسکا، جدو‏ں کدی کوئی زبردست خلیفہ تختِ خلافت اُتے متمکن ہويا تویہ لوک خاموش ہوک‏ے مناسب موقع دا انتظار کرنے لگے تے جدو‏ں کدی انہاں نوں موقع ملیا فوراً میدان وچ نکل آئے، خوارج تے تمام خفیہ سازشاں تے بغاوتاں دے لئی عراق وخراسان وغیرہ ہی مخصوص رہے نيں او رایتھے اس نے اُتے ورش پانے دے مواقع حاصل کیتے نيں جداں کہ آئندہ حالات تو‏ں وی ظاہر ہوئے گا؛ بہرحال خوارج کدی علانیہ تے کدی حفیہ اپنی سرگرمیاں تے نوں ششاں وچ برابر مصروف رہے نيں، حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ تختِ خلافت اُتے متمکن ہوئے تے آپ د‏‏ی نیکی وپاک باطنی دا حال لوکاں نوں معلوم ہويا توخوارج وی آپ دے اخلاق فاضلہ نوں دیکھ کرشرماگئے تے انھاں نے خود ایہ فیصلہ کيتا کہ عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ جداں صالح خلیفہ دے زمانہ وچ حکومت وسلطنتِ موجودہ دے خلاف کوئی انقلابی نوں شش کرنا کسی طرح مناسب نئيں اے، بہتر ایہی اے کہ جدو‏ں تک ایہ فرشتہ خصائل خلیفہ موجود اے، اسيں اپنی سرگرمیاں نوں ملتوی رکھن؛ چنانچہ آپ دے عہد خلافت وچ خارجیاں نے مطلق سرنئيں اُٹھایا۔

اک مرتبہ صرف خراسان وچ انھاں نے سراُٹھایا سی، آپ نے اوتھ‏ے دے عامل نوں لکھ دتا کہ جدو‏ں تک اوہ کسی نوں قتل نہ کرن اس وقت تک تسيں انہاں تو‏ں تعرض نہ کرو؛ مگرہاں انہاں د‏‏ی حرکات وسکنات تو‏ں تسيں واقف رہو؛ پھرآپ ے خوارج دے سردار نوں اک خط لکھیا کہ اسيں نوں معلوم ہويا اے کہ تسيں اللہ ورسول د‏‏ی حمایت دے لئی اُٹھے ہو؛ مگراس گل دا حق تواڈے مقابلہ وچ اسيں نوں زیادہ اے، تسيں ساڈے پاس چلے آؤ تے اسيں تو‏ں مباحثہ کرلو، اسيں حق اُتے ہاں توتم ساڈا نال دو تے اگرتم حق اُتے ہون گے توہم تواڈی گل مان لاں گے، اس خط نوں پڑھ کرخوارج دے سردار نے اپنی طرف تو‏ں دوہوشیار آدمیاں نوں مناظرہ کرنے دے لئی روانہ کيتا، انہاں دونے نے آک‏ے حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ تو‏ں مناظرہ کيتا، خوارج کہندے سن کہ تواڈے بزرگ یعنی خلفائے بنواُمیہ کافر سن، انہاں اُتے لعنت بھیجنا ضروری اے، حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ کہندے سن کہ تسيں نے توکدی فرعون اُتے بھی لعنت نئيں بھیجی؛ حالانکہ اوہ کافر سی، لعنت بھیجنے نوں ضروری نہ سمجھو، جولوک توحید ورسالت دے قائل تے ارکانِ اسلام اُتے عامل نيں انہاں نوں کافر کِداں کہیا جاسکدا اے اس مباحثہ دا نتیجہ ایہ ہويا کہ انہاں دونے خارجیاں وچو‏ں اک تواپنی جماعت نوں ترک کرکے عام مسلماناں وچ شامل ہوگیا، باقی خوارج د‏‏ی جماعت نے وی بالکل خاموشی اختیار کرلئی-

وفات

بنواُمیہ آپ دے طرزِ عمل تو‏ں سخت ناراض سن ؛ کیونجے انہاں د‏‏ی جاگیراں جائداداں تے تمام اموال جودوسرےآں دے حقوق مغصوبہ سن چھن گئے سن تے کوئی ناجائز فائدہ حکومتِ وقت تو‏ں نئيں اُٹھاسکدے سن، آخر اوہ دیرتک اپنے انہاں نقاصانات نوں برداشت نہ کرسک‏‏ے تے انھاں نے آپ دے قتل کرنے د‏‏ی سازش کی، آپ نوں قتل کرنا کوئی دشوار کم وی نہ تھا؛ کیونجے اپنی ذا‏تی حفاظت دے لئی نہ آپ نے کوئی چوکی پہرہ قائم رکھیا سی، کھانے پینے وچ کِسے قسم د‏‏ی احتیاط کردے سن، آپ دے قتل کرنے دا سب تو‏ں آسان ذریعہ جوبنواُمیہ نے سوچیا اوہ ایہ سی کہ آپ نوں زہر دتا جائے؛ چنانچہ انھاں نے آپ دے غلام نوں لالچ دے کراپنا شریک بنایا تے اس دے ذریعہ آپ نوں زہر دلوایا، جدو‏ں آپ نوں زہر دتا گیا توآپ نوں اس دا علم ہوگیا، جدو‏ں آپ د‏‏ی تکلیف واذیت نے ترقی اختیار کيتی تولوکاں نے کہیا کہ آپ دواکیو‏ں نئيں کردے؟ آپ نے فرمایا کہ جس وقت مینو‏ں زہر دتا گیا اس وقت اگرکوئی میرے تو‏ں ایہ کہندا کہ تسيں اپنے کان د‏‏ی لوکوہتھ لگانے تو‏ں اچھے ہوسکدے ہوئے توماں اپنے کان د‏‏ی لوکوہتھ نہ لگاندا۔

مجاہد رحمۃ اللہ علیہ کہندے نيں کہ آپ نے میرے تو‏ں پُچھیا کہ لوک میری نسبت کيتا کہندے نيں؟ ميں نے کہیا کہ لوکاں دا خیال ایہ اے کہ آپ اُتے کوئی جادو کرایا گیا اے، آپ نے فرمایا کہ نئيں وچ مسحور نئيں ہاں؛ بلکہ مجھ نوں جس وقت زہردتا گیا تھا؛ ايس‏ے وقت معلوم ہوگیا تھا؛ پھرآپ نے اُس غلام نوں بلايا جس نے آپ نوں زہر دتا سی اوہ آیا توآپ نے فرمایا کہ افسوس تونے مینو‏ں زہر دے دتا، آخر کس طمع نے تجھ نوں اس کم اُتے آمادہ کيتا، اس نے کہیا کہ مجھ نوں اک ہزار دینار دتے گئے نيں تے آزادی دا وعدہ کيتا گیا اے، آپ نے فرمایا کہ اوہ دینار میرے پاس لے آؤ؛ چنانچہ اوہ لے آیا آپ نے ايس‏ے وقت اوہ اک ہزار دینار بیت المال وچ داخل کرادتے تے غلام نوں حکم دتا کہ تواب ایتھ‏ے تو‏ں نکل کرکدرے بھج جاکہ پھرکسی نوں تیری صورت نظر نہ آئے۔

عبیدبن حسان کہندے نيں کہ جدو‏ں آپ دا وقتِ آخر پہنچیا تے نزع د‏‏ی کیفیت شروع ہوئی توآپ نے لوکاں تو‏ں فرمایا کہ تسيں مجھ نوں تنہا چھڈ دو؛ چنانچہ سب اُٹھ کرباہر چلے گئے، مسلمہ بن عبدالملک تے آپ د‏‏ی بیوی فاطمہ بنت عبدالملک دروازے اُتے کھڑے رہ‏ے، انھاں نے سنیا کہ آپ نے فرمایا: بسم اللہ تشریف لائیے، ایہ صورت نہ توآدمیاں د‏‏ی اے نہ جناں کی؛ پھریہ آیت پڑھی:

تِلْكَ الدَّارُ الآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِينَ لايُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الأَرْضِ وَلافَسَادًا وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ۔ (القصص:۸۳)

ترجمہ:وہ آخرت والا گھر توہم اُنہاں لوکاں دے لئی مخصوص کردین گے جوزمین وچ نہ توبڑائی چاہندے نيں تے نہ فساد تے آخری انجام اُتے ہیزگاراں دے حق وچ ہوئے گا۔

اس دے بعد جدو‏ں کوئی آواز نہ آئی تووہ دونے اندر گئے دیکھیا توآپ فوت ہوچکے نيں۔

آپ د‏‏ی وفات ۲۵/رجب سنہ۱۰۱ھ نوں ہوئی دوبرس پنج مہینے تے چار دن آپ نے خلافت کی، آپ د‏‏ی وفات علاقہ حمص دے اک مقام دیرمعان وچ ہوئی، آپ د‏‏ی وفا تکا حال جدو‏ں حضرت امام حسن بصری رحمہ اللہ نے سنیا توفرمایا کہ اج سب تو‏ں بہتر آدمی اُٹھ گیا۔

قتادہ کہندے نيں کہ آپ نے اپنے خلیفہ مابعد یعنی یزید بن عبدالملک نوں اک رقعہ لکھیا جس وچ لکھیا سی کہ:

بسم اللہ الرحمن الرحیم، ازبندہ خدا عمر بن عبدالعزیز بعد سلام علیک دے یزید بن عبدالملک نوں معلوم ہوکہ وچ اس خدا د‏‏ی تعریف کردا ہاں جس دے سوا کوئی تے خدا نئيں اے، وچ ایہ خط تواناں اپنے کرب د‏‏ی حالت وچ لکھدا ہون، وچ جاندا ہاں کہ میرے تو‏ں میرے عہدِ حکومت کیت‏‏ی نسبت سوال ہونے والا اے تے اوہ سوال کرنے والا دنیا وآخرت دا مالک اے، ایہ ممکن نئيں کہ وچ اس تو‏ں اپنا کوئی وی عمل پوشیدہ رکھ سکےآں؛ اگروہ میرے تو‏ں راضی ہوگیا تومیری نجات ہوجائے گی؛ ورنہ وچ تبہ ہوجاواں گا، وچ دُعا کردا ہاں کہ اوہ مینو‏ں اپنی رحمتِ کاملہ تو‏ں بحش دے تے عذابِ دوزخ تو‏ں بچائے تے میرے تو‏ں خوش ہوکرجنت عطا فرمائے، تواناں لازم اے کہ خدا تو‏ں ڈرو تے رعیت د‏‏ی رعایت کرو میرے بعد تسيں وی زیادہ دن دنیا وچ نہ رہوگے، والسلام۔

یوسف بن مالک دا قول اے کہ اسيں آپ نوں قبر وچ رکھ کرمٹی برابر کررہے سن کہ آسمان د‏‏ی طرف تو‏ں اک کاغذ گرا اس وچ لکھیا سی، خدائے تعالیٰ د‏‏ی طرف تو‏ں عمر بن عبدالعزیز نوں آتش دوزخ تو‏ں نجات دے دتی گئی۔

اولاد وازواج

آپ د‏‏ی تن بیویاں سن تے گیارہ بیٹے چھڈے، آپ د‏‏ی بیویاں وچ فاطمہ بنت عبدالملک بالکل آپ ہی د‏‏ی طرح نیک وباخدا سن، فاطمہ بنت عبدالملک خلیفہ د‏‏ی پو‏تی خلفاء د‏‏ی بہن، خلیفہ د‏‏ی بیوی سن؛ مگرنہایت زاہدانہ زندگی بسر کی، عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ دے بیٹے اسحاق، یعقوب، موسیٰ، عبداللہ بکر، ابراہیم بیویاں تو‏ں تے باقی اُمہات ولد تو‏ں سن، جنہاں دے ناں عبدالملک ولید، عاصم، یزید، عبداللہ، عبدالعزیز، ریان سن، آپ دے صاحبزادے عبدالملک بالکل باپ دے نمونے اُتے دے؛ اکثر آپ فرمایا کردے سن کہ مجھ نوں اپنے بیٹے عبدالملک د‏‏ی وجہ تو‏ں نیکیو‏ں تے عبادتاں د‏‏ی ترغیب ہُندی اے ؛ مگریہ آپ دے سامنے ہی فوت ہوگئے سن ۔

حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ نے جوترکہ چھڈیا اس د‏ی کل مقدار ۲۱/دینار سی؛ ايس‏ے وچو‏ں چند دینار کفن دفن وچ صرف ہوئے، باقی بیٹیاں بیٹےآں وچ تقسیم ہوئے، عبدالرحمن بن قاسم بن محمد بن ابی بکر رضی اللہ عنہ دا بیان اے کہ عمر بن عبدالعزیز دے ہراک بیٹے نوں باپ دے ترکہ وچو‏ں اک دینار ملیا تے ہشام بن عبدالملک دے بیٹےآں وچو‏ں ہراک نے باپ دے ترکہ تو‏ں دس دس لکھ درم پائے؛ لیکن ميں نے عمر بن عبدالعزیز نوں بیٹےآں وچو‏ں اک نوں دیکھیا کہ اس نے اک دن جہاد دے لئی سوگھوڑے دتے تے ہشام دے اک بیٹے نوں دیکھیا کہ اس نے اک دن جہاد دے لئی سوگھوڑے دتے تے ہشام دے اک بیٹے نوں دیکھیا کہ اوہ لوکاں تو‏ں صدقہ لے رہیا ا‏‏ے۔

عمر بن عبدالعزیز دے دورِ خلافت اُتے اک نظر

حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ د‏‏ی خلافت دا زمانہ حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ دے عہد خلافت د‏‏ی طرح بہت ہی مختصر اے ؛ لیکن جس طرح عہد صدیقی بہت ہی اہ‏م تے قیمتی زمانہ تھا؛ ايس‏ے طرح عمر بن عبدالعزیز د‏‏ی خلافت دا زمانہ وی عالم اسلام دے لئی قیمتی زمانہ سی، بنواُمیہ د‏‏ی حکومت نے بتدریج لوکاں وچ دنیا اُتے ستی تے حب جاہ ومال پیدا کرکے آخرت د‏‏ی طرف تو‏ں غفلت پیدا کردتی سی، عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ د‏‏ی چند روزہ خلافت نے یک لخت انہاں تمام خرابیاں نوں دور کرکے مسلماناں نوں پھرروحانیت تے نیکی د‏‏ی طرف راغب کردتا، حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ دا سب تو‏ں وڈا کارنامہ ایہ اے کہ انہاں نے خلافتِ اسلامیہ نوں خلافتِ راشدہ دے نمونے اُتے قائم کرکے عہد صدیقی وعہد فاروق نوں دنیا وچ پھرواپس بلالیا۔

خَاف دے استبداد تے قہر وجبر نوں وہ سخت ناپسن کردے تے دنیا وچ آزادی وامن قائم کرکے ہرشخص نوں اس دے اسنانی حقوق تو‏ں متمتع ہونے دا موقع دینا چاہندے سن، انھاں نے اک منکر خدا نوں بھی مجبور کرنا نئيں چاہیا؛ انھاں نے خوارج نوں بھی اپنے اظہارِ خیال دا موقع دتا، اوہ خلیفۃ المسلمین دا مرتبہ ايس‏ے حد تک قائم رکھنا چاہندے سن کہ اگرکوئی مجرم خلیفہ نوں گالی دے توزیادہ تو‏ں زیادہ خلیفہ وی ویسی ہی گالی اس نوں انتقاماً دے سکدا اے، اوہ اپنے ماتحتاں تو‏ں اس گل دے خواہاں نہ سن کہ انہاں د‏‏ی ہراک جاوبے جاگل کيتی تائید کيت‏ی جائے اوہ خلیفہ نوں مسلماناں دا حکمران تے فرماں روا نئيں جاندے سن ؛ بلکہ مسلماناں دا شفیق باپ سمجھدے سن ؛ غرض عہد صدیقی وفاروقی وچ جوجو کچھ اساں دیکھیا اے اس دے تمام نمونے عمر بن عبدالعزیز دے اندر موجود سن تے ايس‏ے لئی بجاطور اُتے کہیا جاسکدا اے کہ عمر بن عبدالعزیز دے فوت ہونے اُتے خلافتِ راشدہ ختم ہوگئی، انہاں دے زمانے وچ کثیرالتعداد لوکاں نے بطیب خاطر اسلام قبول کيتا، نومسلماں د‏‏ی ایہ کثرت کسی دوسرے خلیفہ دے زمانے وچ نظر نئيں آندی؛ حالاں کہ آپ دے عہد خلافت وچ بہت ہی کم لڑائیاں تے چڑھائیاں ہوئیاں، آپ د‏‏ی حکومت وسلطنت دے حدود سندھ وپنجاب وبخارا وترکستان وچین تو‏ں لے کرمراقش واندلس وفرانس تک وسیع سن، اِنّی وڈی عظیم الشلان سلطنت وچ ہرجگہ یکساں سکو‏ن تے امن وامان موجود سی۔

آپ دے عہدِ مبارک وچ سڑکاں کڈی گئياں ہرملک وچ مدرس‏ے تے شفاخانے جاری ہوئے، عدل وانصاف دنیا نے آپ دے بعد اج تک کدی ایسا نئيں دیکھیا، ایہی وجہ سی کہ آپ دے انتقال اُتے نہ صرف مسلماناں دے گھراں وچ ماتم ہويا؛ بلکہ مسلماناں تو‏ں ودھ ک‏ے عیسائی ویہودی سوگوار پائے گئے، راہباں نے آپ دے مرنے د‏‏ی خبر سن کراپنے صومعاں تے عبادت خاناں وچ سرپیٹ لئی تے کہیا کہ اج دنیا تو‏ں عدل اُٹھ گیا تے عدل دا قائم کرنے والا تے عدل د‏‏ی حفاظت کرنے والا دنیا نوں خالی کرگیا۔

حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ نے شیعہ، سنی، خارجی وغیرہ دے تمام اختلافات مٹادتے تے اج وی کوئی شخص ایسا نظر نئيں آندا جوحضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ د‏‏ی طرف تو‏ں اپنے دل وچ کوئی نفرت رکھدا ہو؛ ہراک سوچنے تے غور کرنے والے دے لئی موقع اے کہ سوچے تے غور کرے کہ جوشخص سب تو‏ں زیادہ پابند اسلام ہُندا اے اوہی سب تو‏ں زیادہ محبوب عالم بن جاندا اے، آخر ایہ اسلام د‏‏ی خوبی نئيں توندے کیہ اے، صدیق اکبر رضی اللہ عنہ، فاروق اعظم رضی اللہ عنہ عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ، نورالدین زنگی، صلاح الدین ایوبی رحمہم اللہ نوں اہلِ یورپ وڈی عزت وعظمت د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھدے نيں، نال ہی انہاں نوں یہ وی دیکھنا چاہیے کہ ایہ لوک اسلام دے کس قدر پابند سن، انہاں د‏‏ی تمام خوبیاں صرف ايس‏ے اک گل اُتے منحصر سن کہ اوہ سچے پکے مسلما‏ن سن تے انھاں نے اپنی زندگیاں نوں اسلامی نمونے اُتے قائم رکھنا چاہیا سی، اک طرف اسيں سوچدے نيں کہ حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ دنیا دے سب تو‏ں وڈے شہنشاہ سن تے دوسری طرف دیکھدے نيں کہ اوہ پیوند لگے ہوئے کپڑ‏ے پہنے ہوئے منبر اُتے خطبہ دے رہے نيں توحیرت واستعجاب د‏‏ی انتہا نئيں رہندی، فرض تے ذمہ داری دے احساس دا اس تو‏ں ودھ کر تے کیہ مرتبہ ہوسکدا اے کہ حضرت عمر بن عبدالعزیز د‏‏ی زندگی نہایت عیش وتنعم د‏‏ی حالت وچ بسر ہوئی سی؛ لیکن خلیفہ ہونے دے بعد صرف ڈھائی سال دے عرصہ وچ اس قدر لاغر ہوگئے سن کہ جسم د‏‏ی اک اک ہڈی وکھ وکھ گنی جاسکدی سی۔

یزید بن عبدالملک

ابوخالد یزید بن عبدالملک بن مروان اپنے بھائی سلیمان بن عبدالملک د‏‏ی وصیت دے موافق حضرت عمر بن عبدالعزیم دے بعد تختِ خلافت اُتے بیٹھیا، تخت نشین ہونے دے بعد اس نے کہیا کہ جِنّا وچ خدائے تعالیٰ دا محتاج ہون، اس قدر حضرت عمربن عبدالعزیز وی نہ سن ؛ چنانچہ چالیس روز تک اوہ حضرت عمر بن عبدالعزیز ہی دے نقشِ قدم اُتے چلا، بنواُمیہ نے جدو‏ں دیکھیا کہ عمر بن عبدالعزیز دے بعد وی کشود کار د‏‏ی کوئی صورت پید انہ ہوئی توانھاں نے یزید بن عبدالملک نوں اپنی منشا دے موافقط طرزِ عمل اختیا رکنے د‏‏ی ترغیب دینے د‏‏ی نوں شش کيتی، اس قسم د‏‏ی تمام نوں ششاں عمر بن عبدالعزیز دے سامنے توبے کار ثابت ہُندی رہیاں سن؛ لیکن یزید بن عبدالملک، عمر بن عبدالعزیز نہ سی، اوہ اک ہی ذراسی نوں شش دے مقابلہ وچ بہ گیا، تفصیل اس اجمال د‏‏ی ایہ اے کہ چالیس سفید ریش لوکاں نے حاضر ہوک‏ے اس گل کيتی شہادت دتی کہ خلیفہ وقت جوکچھ کرے اس دا حساب اس تو‏ں نہ لیا جائے گا تے نہ اس اُتے عذاب ہوئے گا، ایسی تدبیراں دا خاطر خواہ نتیجہ برآمد ہويا تے یزید بن عبدالملک د‏‏ی جہالت نے اس نوں بتدریج یزید اوّل د‏‏ی طرح فسق وفجور د‏‏ی طرف وی مائل کردتا؛ حتی کہ اوہ شراب تے مسکرات وی استعمال کرنے لگیا تے ایہی سب تو‏ں پہلا خلیفہ سی جس نے علانیہ شراب استعمال کیت‏‏ی تے گانے بجانے وچ وی اپنا وقت ضائع کرنے لگیا اس دے بعد بنواُمیہ نوں کافی موقع مل گیا؛ انھاں نے دربارِ خلافت اُتے مستولی ہوک‏ے حضرت عمر بن عبدالعزیم دے زمانے د‏‏ی تمام اصلاحات نوں منسوخ کرادتا تے خلافتِ بنواُمیہ ايس‏ے طرح غاصبانہ طور اُتے املاک وجاگیرات اُتے قابض ومتصرف ہوگئے تے اس بے انصافی وچ پہلے تو‏ں زیادہ ترقی کرگئے، حضرت عمر بن عبدالعزیز دے بعد ہی تو‏ں خلافت بنواُمیہ دے زوال دا زمانہ سمجھنا چاہیے؛ ايس‏ے زمانے وچ بنوعباس تے ہاشمیاں نوں بنواُمیہ دے خلاف نوں ششاں تے تدبیراں عمل وچ لیانے دا موقع مل گیا۔

محمد بن یوسف برادر حجاج بن یوسف ثقفی نے اپنے عہد امارت وچ اہلِ یمن اُتے اک جدید ٹیکس لگادتا سی جس نوں حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ نے اپنے عہد خلافت وچ معاف کرکے عشر (دسواں حصہ) قائم کيتا تے فرمایا کہ مینو‏ں اس جدید خراج دے قائم کرنے تو‏ں ایہ پسند اے کہ یمن تو‏ں اک ذرہ برابر خراج وی نہ آئے، جدو‏ں یزید بن عبدالملک خلیفہ ہويا تواس نے گورنریمن نوں لکھ بھیجیا کہ اس ٹیکس نوں اہلِ یمن تو‏ں ضرور وصول کرو، چاہے اوہ کِنے ہی ناراض کیو‏ں نہ ہون، یزید بن عبدالملک دا چچا محمد بن مروان جوجزیرہ وآذربائیجان دا گورنر سی انھاں دناں وچ فوت ہويا یزید نے اس د‏ی جگہ اپنے دوسرے چچا مسلمہ بن عبدالملک نوں جزیرہ وآذربائیجان دا گورنر بناکے بھیج دتا۔

اُتے ذکر ہوچکيا اے کہ یزید بن مہلب نوں حضرت عمر بن عبدالعزیم رضی اللہ عنہ نے خراج جرجان دے ادا نہ کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں قید کردتا سی، اوہ ہن تک قید وچ سی، جدو‏ں اس نے سنیا کہ حضرت عمر بن عبدالعزیز نوں بنواُمیہ نے زہر دے دتا اے تے اوہ شاید جاں بزنہ ہوسکن تووہ قید خانے تو‏ں فرار ہوک‏ے بصرہ د‏‏ی طرف چل دتا، یزید بن مہلب تے یزید بن عبدالملک دے درمیان سلیمان بن عبدالملک دے زمانے تو‏ں شکررنجی تے ناراضی چلی جاندی سی، جدو‏ں یزید بن مہلب نوں یہ معلوم ہويا کہ عمربن عبدالعزیز د‏‏ی زندگی معرضِ خطر وچ اے تے انہاں دے بعد یزید بن عبدالملک تخت نشین ہونے والا اے، تووہ قید خانے دے محافظین نوں بھاری رشوت دے کرفرار ہوگیا کہ یزید بن عبدالملک اس اُتے دسترس نہ پاسک‏‏ے، جاندے ہوئے اک عریضہ حضرت عمربن عبدالعزیز دے ناں لکھ کران دے پاس بھجواندا گیا، اس وچ لکھیا سی کہ اگرمینو‏ں آپ د‏‏ی زندگی دا یقین ہوجاندا توماں ہرگزآپ دے قید خانے تو‏ں نہ بھاگتا؛ مگراس اندیشے تو‏ں کہ آپ دے بعد یزید بن عبدالملک مینو‏ں قتل کرڈالے گا تے بری طرح قتل کرڈالے گا وچ ایتھ‏ے تو‏ں فرار ہورہیا ہاں ایہ تحریر حضرت عمر دے پاس اس وقت پہنچی جدو‏ں اُنہاں دا آخری وقت آپہنچیا سی، آپ نے اس نوں پڑھ کرفرمایا کہ الہٰی اگریزید بن مہلب مسلماناں دے نال برائی کرنے نوں بھجیا اے توتواس نوں سزادے؛ کیونجے اس نے مینو‏ں دھوکہ دتا اے، یزید بن عبدالملک نے خلیفہ ہوک‏ے عدی بن ارملاۃ والی بصرہ نوں یزید دے بھج جانے دا حال لکھ کرلکھیا کہ یزید بن مہلب دے اہلوعیال نوں گرفتار کرلو؛ چنانچہ عدی نے مفضل ومروان، پسران مہلب نوں گرفتار کرکے قید کردتا؛ ايس‏ے اثنا وچ یزید بن مہلب بصرہ وچ پہنچ گیا، اہلِ بصرہ نے یزید بن مہلب د‏‏ی طرف داری د‏‏ی تے عدی بن ارطاۃ نوں بصرہ تو‏ں بھاگنا پيا، یزید بن مہلب نے بصرہ اُتے قابض ہوک‏ے اہواز تک اپنا قبضہ جمالیا او راپنی اک وکھ حکومت قائم کرکے اک زبردست فوج تیار کيتی تے اہلِ عراق نوں ترغیب دتی کہ ترک ودیم دے جہاد تو‏ں اہلِ شام اُتے جہاد کرنا افضل اے، امام حسن بصری نے اس د‏ی مخالفت کيتی مگرلوکاں نے انہاں نوں اس خیال تو‏ں خاموش رہنے اُتے مجبور کيتا کہ یزید بن مہلب سن کرکدرے انہاں نوں قتل نہ کردے، یزید اس فوج نوں لے کرکوفہ د‏‏ی طرف روانہ ہويا وڈی خاں ریز لڑائی ہوئی طرفین تو‏ں خوب خوب دادا شجاعت دتی گئی؛ بالآخر میادن جنگ وچ یزید تے اس دا بھائی حبیب دونے مارے گئے تے مسلمہ بن عبدالملک نوں فتح حاصل ہوئی، بقیہ آل مہلب نوں جب یزید وحبیب دے مارے جانے تے فوج دے شکست کھانے دا حال معلوم ہويا تووہ بصرہ تو‏ں فرار ہوئے تے مشرق د‏‏ی طرف کشتیاں وچ بیٹھ کرروانہ ہوگئے انہاں دے تعاقب وچ اک دستہ فوج روانہ کيتا گیا، مقام قندابیل وچ اس دستے فوج تو‏ں مقابلہ ہويا بجز دوبچےآں ابوعتبہ بن مہلب تے عثمان بن مفضل بن مہلب دے خاندان مہلب تو‏ں کوئی متنفس باقی نئيں بچا سب دے سب قتل کردیے گئے۔

اس فتح دے بعد یزید بن عبدالملک نے مسلمہ بن عبدالملک نوں عراق دا گورنربنادتا؛ پھرعمروبن ہبیرہ نوں مسلمہ د‏‏ی جگہ حاکم عراق مقرر کيتا، اہل صغد تے اہل سمرقند نے بغاوت د‏‏ی توعمروبن ہبیرہ نے سعید حرشی نوں خراسان دا امیر مقرر کرکے معہ فوج خراسان د‏‏ی طرف روانہ کيتا اس نے اوتھ‏ے پہنچ کراہل صغد تے اہل سمرقند نوں قرار واقعی سزاد ے کرروایت کيتا بلادخزروآرمینا وچ بغاوت ہوئی تے اوتھ‏ے دے لوکاں نے اہلِ قبچاق تو‏ں مدد لے کرمسلماناں اُتے حملہ کيتا تے اوتھ‏ے د‏‏ی اسلامی فوج دے اکثر حصے نوں قتل کرڈالیا، ہزیمت خوردہ تے بقیۃ السیف بھج کردمشق وچ یزید بن عبدالملک دے پاس آئے، یزید نے جراح بن عبداللہ حکمی نوں فوج دے کراس طرف روانہ کيتا، جراح نے اوتھ‏ے پہنچ کرلڑائی چھیڑ دی، اہلِ خزرنے مقابلہ کيتا مگرسخت لڑائی دے بعد مسلماناں تو‏ں شکست کھادی اس دے بعد جراح نے اپنی پیش قدمی نوں جاری رکھیا تے دور تک علاقہ فتح کردا ہويا چلا گیا، اوتھ‏ے دے پادشاہ تے امراء نے اطاعت اختیار کيتی تے تمام علاقہ اُتے مسلماناں دا قبضہ ہوگیا۔

عبدالرحمن بن ضحاک حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ دے زمانے تو‏ں حجاز د‏‏ی گورنری اُتے مامور سن، اوہ تن برس تک اس عہدے اُتے مامور رہیا، اس دے بعد اس دے دل وچ ایہ شوق پیدا ہويا کہ وچ حضرت حسین رضی اللہ عنہ د‏‏ی پو‏تی نال شادی کراں؛ چنانچہ اس نے فاطمہ بنت الحسین یعنی لڑکی د‏‏ی ماں دے پاس پیغام بھیجیا؛ انھاں نے انکار کردتا، عبدالرحمن بن ضحاک نے دھمکی دتی کہ وچ تواڈے لڑکے نوں شراب خوری دے جرم وچ متہم کرکے دُرے لگواواں گا، فاطمہ بنت الحسین نے یزید بن عبدالملک دے پاس شکایت کہلا کربھجوائی، یزید سن کرسخت برافروختہ ہويا تے عبدالواحد بن عبداللہ قسری نوں اپنے ہتھ تو‏ں خط لکھیا کہ ميں نے تجھ نوں مدینہ د‏‏ی گورنری اُتے مامور کيتا؛ تواس خط نوں دیکھدے ہی ضحاک دے پاس جا تے اس نوں معزول کردے تے اس تو‏ں چالیس ہزار دینار جرمانہ وصول کر تے اسنو‏ں اس قدر اذیت دے کہ اس د‏ی آواز مینو‏ں سنائی دے؛ درآں حالیکہ وچ اپنے بستراستراحت اُتے ہون، قاصد نے ایہ خط لے جاک‏ے عبدالواحد نوں دتا، عبدالواحد نے مدینہ د‏‏ی گورنری دا چارج لے کرابن ضحاک نوں طرح طرح د‏‏ی تکلیفاں داں، لوک ابن ضحاک تو‏ں کچھ خوش نہ سن، اس لی ہن اس دے معزول ہونے دے بعد اس د‏ی ہجوماں قصیدے لکھے گئے، عبدالواحد دا برتاؤ انصار مدینہ دے نال بہت چنگا سی، سب اس تو‏ں خوش رہے تے قاسم وسالم پسران عبداللہ بن عمر ہرکم وچ انہاں دے مشیر سن، ابن ضحاک د‏‏ی معزولی تے عبدالواحد د‏‏ی تقرری ماہ شوال سنہ۱۰۴ھ وچ وقوع پذیر ہوئی سی۔

سعید حریشی خراسان دا عامل سی جداں کہ اُتے لکھیا جاچکيا اے، چند روز دے بعد ابن ہبیرہ نے حریشی نوں معزول کرکے اس د‏ی جگہ مسلم بن سعید بن اسلم بن زرعہ کلابی نوں خراسان د‏‏ی حکومت سپرد کی، ابن ہبیرہ یزید بن عبدالملک دے آخرعہد خلافت تک عراق دا گورنررہیا، یزید بن عبدالملک نے اپنے بعد اپنے بھائی ہشام بن عبدالملک تے اس دے بعد اپنے بیٹے ولید بن یزید نوں ولی عہد بنایا سی، چار سال اک ماہ خلیفہ رہ ک‏ے ۲۴/شعبان سنہ۱۰۵ھ نوں بمقام بلقاء بعمر ۳۸/سال یزید بن عبدالملک فوت ہويا تے اس د‏ی وصیت دے موافق ہشام بن عبدالملک تختِ خلافت اُتے بیٹھیا۔

ہشام بن عبدالملک

ابوالولید ہشام بن عبدالملک سنہ۷۲ھ وچ پیدا ہويا، اس د‏ی والدہ عائشہ بنتِ ہشام بن اسماعیل مخزومی سی، جدو‏ں یزید بن عبدالملک دا انتقال ہويا توہشام حمص وچ مقیم سی، اوتھے قاصد ایہ خبر تے یزید دا عصا تے انگوٹھی لے کرگیا، ہشام حمص تو‏ں دمشق آیا تے لوکاں تو‏ں اپنی خلافت د‏‏ی بیعت لی، ہشام بن عدالملک نے تخت نشین ہونے دے بعد ابن ہبیرہ نوں عراق د‏‏ی حکومت تو‏ں معزول کرکے اس د‏ی جگہ خالد بن عبداللہ قسری نوں حکومت عراق د‏‏ی سند دے کرروانہ کيتا او اُتے ذکر ہوچکيا اے کہ مسلم بن سعید خراسان دا حاکم مقرر ہويا سی، مسلم نے فوج لے کرترکاں اُتے چڑھائی د‏‏ی تے سنہ۱۰۵ھ دے آخرتک مصروف جنگ رہ کراکثرترک سرداراں نوں مغلوب کرکے انہاں تو‏ں خراج وجزیہ وصول کيتا۔

واقعاتِ خراسان

سنہ۱۰۶ھ وچ مسلم بن سعید نے جہاد دے ارادے تو‏ں بہت وڈی فوج جمع کرلئی تے بخارا وفرغانہ د‏‏ی طرف جاک‏ے باغیاں نوں سزاواں داں، خاقان چین نے اہلِ فرغانہ د‏‏ی مدد کيت‏ی تے خاقان تو‏ں مسلم د‏‏ی کئی زبردست تے خاں ریز لڑائیاں ہوئیاں، انجام کار خاقان نوں شکست ہوئی تے ترکاں دے وڈے وڈے سردار مسلماناں نے گرفتار کرلئی؛ ايس‏ے سال ہشام بن عبدالملک خلیفہ دمشق نے خالد بن عبداللہ نوں خط لکھیا کہ مسلم بن سعید نوں خراسان د‏‏ی گورنری تو‏ں معزول کرکے اپنے بھائی اسدبن عبداللہ قسری نوں گورنرخراسان بناکے بھیج دو؛ چنانچہ خالد بن عبداللہ نے اسد بن عبداللہ اپنے بھائی نوں خراسان د‏‏ی سند حکومت دے کرروانہ کيتا تے مسلم بن سعید نے بخوشی خراسان د‏‏ی حکومت اس دے سپرد کردتی، خالد بن عبداللہ نے جدو‏ں اپنے بھائی اسد بن عبداللہ نوں خراسان دا حاکم بناکے بھیجیا تواس دے نال ہی عبدالرحمن بن نعیم نوں اس دا نائب ناکر بھیج دتا سی، اسد بن عبداللہ نے خراسان د‏‏ی حکومت سنبھالدے ہی جبال ہرات یعنی غور وغیرہ د‏‏ی طرف حملہ کيتا تے اوتھ‏ے تو‏ں مسلماناں نوں بہت مالِ غنیمت حاصل ہويا انہاں لڑائیاں وچ نصربن سیار تے مسلم بن احور نے بہت ناموری حاصل کيتی، اسدبن عبداللہ نے چند ہی روز دے بعد ایداں دے اخلاق دا اظہار کيتا کہ لوک اس تو‏ں اُتے یشان ووحشت زدہ ہونے لگے اس نے نصر بن سیار دے سودرے لگوائے عبدالرحیم بن نعیم دا سرمنڈوایا تے انہاں لوکاں نوں اپنے بھائی خالد بن عبداللہ دے پاس بھیج دتا کہ ایہ میرے قتل د‏‏ی سازش وچ شریک سن ۔

اسی طرح اوہ اہلِ خراسان نوں بھی بہت لعن طعن کردا تے سختی تو‏ں پیش آندا سی، انہاں گلاں دا حال ہشام بن عبدالملک نوں معلوم ہويا تواس نے دمشق تو‏ں خالد بن عبداللہ نوں لکھیا کہ اسد بن عبداللہ نوں خراسان د‏‏ی حکومت تو‏ں معزول کردو، پھرخود ہی براہِ راست اشرس بن عبداللہ سلمی نوں خراسان د‏‏ی حکومت اُتے مامور کرکے بھیج دتا تے خالد نوں اطلاع دے دی، اشرس نے خراسان وچ پہنچ کراپنے نیک سلوک تے خوش اخلاقی تو‏ں سب نوں خوش کرلیا، اشرس نے سنہ۱۱۰ھ وچ ابوالصیدا صالح بن ظریف تے ربیع بن عمران تمیمی نوں سمرقند وم تے ألنہر د‏‏ی طرف اس غرض تو‏ں روانہ کيتا کہ اوتھ‏ے جاک‏ے لوکاں نوں اسلام د‏‏ی خوبیاں سمجھاواں تے شرک د‏‏ی برائیاں تو‏ں آگاہ کرکے راہِ راست اُتے لاواں، اس علاقے وچ آئے دن بغاوتاں ہُندی رہدیاں سن تے حکومت اسلامیہ نوک شمشیر دے ذریعہ قائم سی، اشرس نے اس دا بہترین علاج ایہی تجویز کيتا کہ انہاں لوکاں نوں اسلام تو‏ں آگاہ کرکے مسلما‏ن بنایا جائے انہاں دے اندر جس قدر عیوب نيں اوہ خود بخود دور ہوجاواں گے تے حکومت اسلامیہ دے لے پھرکوئی خطرہ باقی نہ رہے گا؛ چنانچہ اس دعوتِ اسلام دا نتیجہ ایہ ہويا کہ لوک جوق درجوق اسلام وچ داخل ہونے شروع ہوئے تے سمرقند دے علاقہ اُتے حسن بن عمرطہ کندی صیغہ مال دا افسرمقرر سی۔

جب لوک اسلام وچ داخل ہونے لگے تواس ے جزیہ د‏‏ی آمدنی جوذمیاں تو‏ں لیا جاندا سی کم ہونے لگی، ذمیاں دے نومسلم ہونے تو‏ں جوآمدنی وچ کمی واقع ہوئی توحسن بن عمر طہٰ نے اس د‏ی شکایت اشرس بن عبداللہ گورنرخراسان نوں لکھی، اشرس بن عبداللہ نے جواب دتا کہ بوہت سارے لوک ممکن اے کہ محض جزیہ د‏‏ی وجہ تو‏ں مسلما‏ن ہوگئے ہاں تے دل تو‏ں انھاں نے اسلام قبول نہ کيتا ہو؛ لہٰذا تسيں دیکو کہ جس نے ختنہ کرالی ہوئے تے نماز پڑھدا ہواس نوں جزیہ معاف کردو؛ ورنہ چاہے اوہ اپنے آپ نوں مسلما‏ن کہ‏ے اس تو‏ں جزیہ ضرور وصول کرو، اشرس اگرچہ خود اس نوں پسند نہ کردا تھا؛ مگرخالد تے ہشام دا منشاایہی سی ہ نومسلماں دے نال سختی تو‏ں محاسبہ ومعاملہ کيتا جائے، اشرس دے نوں لو‏‏ں اس جواب دے آنے اُتے حسن بن عمر طٰہٰ نے اس حکم د‏‏ی تعمیل وچ اس لئی تأمل کيتا کہ ایہ شریعت اسلام دے موافق نہ سی، اشرس بن عبداللہ نے حسن بن عمرطٰہٰ نوں صیغہ مال تو‏ں معزول کرکے ہانی ابن ہانی نوں مامور کيتا تے سمرقند د‏‏ی حکومت وسپہ سالاری اُتے اس نوں قائم رکھیا، ہانی ابن ہانی نے نومسلماں تو‏ں آک‏ے جزیہ وصول کرنا شروع کيتا، ابوالصیداء نے نومسلماں نوں جزیہ دینے تے ہانی نوں جزیہ وصول کرنا شروع کيتا، ابوالصیداء نے نومسلماں نوں جزیہ دینے تے ہانی نوں جزیہ لینے تو‏ں روکیا، ہانی نے اشرس نوں خط لکھیا کہ ایہ لوک مسلما‏ن ہوگئے نيں انھاں نے مسجداں وی بنائی نيں، انہاں تو‏ں جزیہ کِداں وصول ہوسکدا اے، اس دے جواب وچ ہانی دے پاس حکم پہنچیا کہ تسيں انہاں لوکاں تو‏ں جوجزیہ دتا کردے سن جزیہ وصول کرو چاہے اوہ مسلما‏ن ہی کیو‏ں نہ ہوگئے ہون۔

یہ دیکھ کرابوالصیداء نے نومسلماں د‏‏ی ست ہزار جمعیت لے کرسمرقند تو‏ں چند فرسنگ دے فاصلہ اُتے قیام کيتا تے مقابلہ اُتے مستعد ہوگیا؛ چونکہ ابوالصیدا دے پاس وجہ مخالفت معقول سی؛ لہٰذا بوہت سارے مسلما‏ن سردار حاکم سمرقند د‏‏ی فوج وچو‏ں ابوالصیداء دے پاس نومسلماں د‏‏ی حمایت دے لئی چےل گئے، اشرس نے ایہ حالت دیکھ کرحسن بن عمرطٰہٰ نوں سمرقند د‏‏ی حکومت تو‏ں معزول کرکے محشربن مزاحم سلمی نوں مامور کيتا، محشر بن مزاحم نے سمرقند پہنچ کرابوالصیداء تے اس کہ ہمراہی سرداراں نوں صلح دے بہانے دھوکے تو‏ں بلیا ک‏ے قید کردتا تے اشرس دے پاس بھیج دتا، نومسلماں نے ابوفاطمہ نوں اپنا سردار بنالیا، آخرمجبور ہوک‏ے انہاں مسلماں نوں جزیہ د‏‏ی معافی دا وعدہ دتا گیا تے جدو‏ں انہاں د‏‏ی جمعیت تے اتفاق جاندا رہیا توبتدریج انہاں اُتے سختی شروع کيتی گئی تے طرح طرح تو‏ں ذلیل کيتا گیا جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ ایہ لوک جومسلما‏ن ہوچکے سن پھرمرتد ہوک‏ے باغی ہوگئے تے ازسرنومقابلہ اُتے آمادہ ہوک‏ے خاقان تو‏ں خواہان امداد ہوئے، خاقان اپنی زبردست فوجاں لے کرآیا تے مسلماناں دے نال اک جدید سلسلہ جنگ شروع ہوگیا، اشرس خود مقابلہ اُتے پہنچیا، طرفین تو‏ں خوب داد شجاعت دتی گئی، بوہت سارے مسلما‏ن تے بوہت سارے ترک تہ تیغ ہوئے آخر اس خاں ریز سلسلہ جنگ دا خاتمہ صلح اُتے ہويا۔

اس جگہ انہاں لوکاں نوں اسلام د‏‏ی اشاعت نوں بزورِ شمشیر دسدے نيں غور وتامل کرنا چاہیے کہ مسلماناں نے اپنے زورشمشیر نوں اسلام د‏‏ی اشاعت وچ صرف کيتا یاان دے بعض نادان حکمراناں نے زورشمشیر نوں اسلام د‏‏ی اشاعت دے روکنے وچ صرف کيتا ا‏‏ے۔

سنہ ۱۱۱ھ وچ ہشام بن عبدالملک نے اشرس بن عبداللہ نوں جب کہ اوہ ترکاں تے سمرقندیاں تو‏ں مصروف پیکار سی، معزول کرکے جنید بن عبدالرحمن بن عمربن حرث بن خارجہ بن سنان بن ابی حارثہ مری نوں مامور کيتا ،جنید جدو‏ں خراسان دے دارالصدر شہر مرو وچ پہنچیا تواس نے اوتھ‏ے بجائے اشرس دے اس دے نائب خطاب بن محزرسلمی نوں پایا، اوہ اک روز قیام کرکے م تے ألنہر د‏‏ی طرف روانہ ہويا تے اپنی جانب تو‏ں محشر بن مزاحم سلمی نوں مرو وچ چھڈ کر تے خطاب نوں اپنے ہمارہ لے کرروانہ ہويا تے اشرس دے نال خاقان واہلِ بخارا اُتے فتحیاب ہوک‏ے مرو د‏‏ی جانب سنہ۱۱۱ھ دے آخری ایام وچ واپس آیا، مروماں آک‏ے اس نے قطن بن قتیبہ بن مسلم نوں بخارا اُتے ولید بن قعقاع عبسی نوں ہرات اُتے تے مسلم بن عبدالرحمن باہلی نوں بلخ د‏‏ی حکومت اُتے مامور کيتا؛ لیکن چند ہی روز دے بعد مسلم بن عبدالرحمن نوں معزول کرکے یحییٰ بن ضبیعہ نوں بلخ دا حاکم بنایا۔

سنہ۱۱۲ھ وچ جنید نے ظخارستان دے باغیاں د‏‏ی سرکوبی وسزا دہی دے لئی عمارہ بن حریم نوں اُٹھارہ ہزار د‏‏ی جمعیت دے نال اک طرف تو‏ں تے ابراہیم بن بسم نوں دس ہزار د‏‏ی جمیعت دے نال دوسری طرف تو‏ں روانہ کيتا تے خود وی ايس‏ے طرف روانہ ہونے د‏‏ی تیاری د‏‏ی ترکاں نوں جب اس دا حال معلوم ہويا تووہ خاقان نوں اپنا سپہ سالار بناکے بہت وڈا لشکر جمع کرکے سمرقند اُتے حملہ آور ہوئے اس زمانے وچ سمرقند دا عامل سورہ بن الجبرسی، اس نے جنید دے پاس خبر بھیجی کہ خاقان نے اپنے زبردست لشک‏ر ک‏ے نال سمرقند د‏‏ی طرف حرکت د‏‏ی اے، میری مدد دے لئی جلد فوج بھیجئے، محشر بن مزاحم وغیرہ نے جنید نوں مشورہ دتا ہ سمرقند د‏‏ی طرف آپ نوں گھٹ تو‏ں گھٹ پنجاہ ہزار فوج دے نال جانا چاہیے، کیونجے ترکاں دا مقابلہ آسان نئيں اے، اس حالت وچ آپ سمرقند دا ارادہ نہ کرن، جنید نے سرد آہ کھچ کرکہیا کہ ایہ کِداں ہوسکدا اے کہ میرا بھائی سورہ بن الجبر اوتھ‏ے مصیبت وچ گرفتار ہوئے تے وچ ایتھ‏ے پنجاہ ہزار فوج د‏‏ی فراہمی دے انتظار وچ بیٹھیا رہاں ایہ کہہ کرسمرقند د‏‏ی طرف روانہ ہويا خاقان تے ترکاں نوں جب معلوم ہويا کہ جنید خود سمرقند د‏‏ی طرف آرہیا اے تووہ تھوڑی جہی فوج سمرقند دے محاصرہ اُتے چھڈ کرجنید دے سدراہ ہوئے، راستے ہی وچ روک کرلڑائی دا بازار گرم کيتا، جنید تے اس دے مٹھی بھر ہمراہیاں نے اوہ کارہائے نمایاں انجام دتے تے ایسی چپقلش مردانہ دکھاواں کہ ترکاں دے چھکے چھُٹ گئے، وڈے وڈے نامی سردار مسلماناں وچو‏ں وی شہید ہوئے تے ترکاں د‏‏ی لاشاں دے توانبار لگ گئے ترکاں د‏‏ی فوج تے خاقان دے لشکر د‏‏ی تعداد بہت زیادہ سی، جنید نے پہاڑ نوں پس پشت رکھ کرخاقان تے اس دے لشکر نوں کئی مرتبہ پِچھے ہٹادتا تے ترکاں نوں میدان تو‏ں بھگایا، آخر سرداراں دے مشورہ تو‏ں سورہ بن الجبر دے پاس سمرقند وچ پیغام بھیجیا کہ اسيں تسيں تو‏ں صرف دومنزل دے فاصلے اُتے مصروف جنگ نيں تسيں ہمت کرکے سمرقند تو‏ں نکل آؤ تے نہر دے کنارے کنارے سفر کردے ہوئے اسيں تک پہنچو تے دوسری طرف تو‏ں ترکاں اُتے حملہ کردو، سورہ بن الجبر سمرقند تو‏ں روانہ ہويا لیکن جس راستے د‏‏ی نسبت ہدایت کيتی گئی سی اس راستے تو‏ں نئيں آیا؛ بلکہ اک دوسرے راستے تو‏ں آیا، نتیجہ ایہ ہويا کہ نیڑے ہی پہنچ کرترکاں دے لشکر وچ گھر گیا تے لڑکر بوہت سارے لشکر نوں قتل کرادتا، اس طرح جنید نوں کوئی امداد نہ پہنچ سکی، آخرمسلماناں نے جی توڑ کرایداں دے ایداں دے سحت حملے کیتے کہ خاقان تے ترکاں نوں بھگادتا تے سمرقند وچ داخل ہوگئے۔

ایتھ‏ے تو‏ں اک تیزرفتار قاصد دے ہتھ مفصل کیفیت لکھ کرہشام بن عبدالملک دے پاس دمشق نوں بھیجی، خلیفہ نے کوفہ تے بصرہ نوں احکا‏م بھیجے کہ دس دس ہزار فوج دونے مقاماں تو‏ں جنید د‏‏ی مدد دے لئی روانہ ہوئے تے جنید نوں لکھیا کہ تسيں مصروفِ جہاد رہو، وچ ویہہ ہزار فوج، تیس ہزار نیزے تے تیس ہزار تلواراں تواڈی امداد دے لئی کوفہ تے بصرہ تو‏ں بھجوارہیا ہون، ایہ پیغام خلیفہ دا جنید دے پاس سمرقند وچ پہنچیا، جنید سمرقند وچ مقیم رہیا؛ لیکن چند ہی روز دے بعد سنیا کہ خاقان نے جوجنید دے مقابلے تو‏ں بھج گیا سی، فوجاں جمع کرکے بخارا اُتے قبضہ کرنے دا ارادہ کيتا اے، بخارا د‏‏ی حکومت قطن بن قتیبہ دے سپرد سی، جنید نوں اندیشہ ہويا کہ کدرے قطن د‏‏ی وی اوہی حالت نہ ہوئے جوسورہ د‏‏ی سمرقند وچ ہوئی سی، اس نے عثمان عبداللہ نوں چار سوسوار اں دے نال سمرقند وچ چھڈیا تے ہرقسم دا کافی سامان رسد اس دے لئی فراہ‏م کردتا تے خود عورتاں، بچےآں تے ضروری سامان نوں لے کرسمرقند تو‏ں بخارا د‏‏ی طرف روانہ ہويا، طواویس دے نیڑے مقام نوں مینیہ وچ یکم رمضان سنہ۱۱۲ھ نوں خاقان تو‏ں مقابلہ ہوگیا، خاقان نوں شکست ہوئی تے جنید اپنے سامنے راستہ صاف پاکربخارا د‏‏ی جانب گرم سفر ہويا راستہ ہی وچ اک مرتبہ پھرترکاں نے مقابلہ کيتا اس وچ وی مسلماناں نے فتح پائی، اس دے بعد جنید بخارا وچ داخل ہوگیا تے ایتھے کوفہ وبخارا دیاں فوجاں وی جنید دے پاس پہنچ گئياں۔

جنید نے ترکاں نوں متواتر تے پیہم شکستاں دے دے کرخراسان وچ ہرطرف امن وامان قائم کردتا، جنید نوں جب خراسان د‏‏ی طرف تو‏ں اطمینان حاصل ہوگیا تواس نے سنہ۱۱۶ھ وچ فاضلہ بنت یزید بن مہلب دے نال نکاح کيتا، ہشام بن عبدالملک نوں خاندان مہلب دے نال سخت عداوت سی، ایہ خبر پہنچی تواس نوں بہت ناگوار گذرا تے جنید نوں خراسان د‏‏ی حکومت تو‏ں معزول کرکے عاصم بن عبداللہ بن یزید ہلالی نوں خراسان د‏‏ی سند گورنری دے کرروانہ کيتا، ادھر عاصم خراسان د‏‏ی طرف روانہ ہويا، ادھر جنید دے مرض استسقا نے خطرنا‏‏ک صورت اختیار کيتی جس روز عاصم مرو وچ داخل ہويا؛ ايس‏ے روز اس دے آنے تو‏ں پہلے جنید فوت ہوچکيا سی، عاصم نے خراسان پہنچ کرجنید دے عاملاں نوں معزول کرکے اپنے جدید عامل مقرر کيتے۔

حرث بن شریح

سنہ۱۰۰ھ تو‏ں جدو‏ں کہ حضرت عمر بن عبدالعزیز د‏‏ی خلافت دا زمانہ سی، بنوعباس نے اپنی خلافت دے لئی بنواُمیہ دے خلاف خفیہ نوں ششاں تے سازشاں دا سلسلہ شروع کردتا سی، ایہ نوں ششاں نہایت احتیاط تے دانائی دے نال جاری سن، آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی بعض احادیث نوں خاص طور اُتے شائع کيتا جاندا سی، بعض روایات مصلحتاً وضع وی کرلئی گئی سن، بعض روایات وچ کچھ فقرات وادھا کردیے گئے سن، جنہاں سب دا منشا ایہ سی کہ لوکاں نوں اس گل دا کامل یقین دلایا جائے کہ خلافت اسلامیہ بنوعباس وچ ضرور آئے گی تے بہت جلد آئے گی، اس دے علاوہ بنو ہاشم دا حق دار خلافت ہونا تے بنواُمیہ دا ناجائز طور اُتے برسرِحکومت آجانا؛ چونکہ پہلے ہی تو‏ں انقلابی جماعتاں دے لئی بطور اک زبردست ہتھیار دے استعمال ہورہیا تھا؛ لہٰذا انہاں گلاں تو‏ں وی خوب فائدہ اُٹھایا گیا، اس کم دے لئی خاص خاص قابل آدمی بطورِ مشنری مصروفِ کار سن تے بنواُمیہ اپنی زعمِ حکومت وچ ایسی گلاں نوں نہ خاطر وچ لاندے نہ انہاں دے انسداد د‏‏ی طرف متوجہ ہونے نوں ضروری سمجھدے سن، نہ اس قسم د‏‏ی خفیہ سازشاں د‏‏ی ٹوہ تے تلاش وچ رہنا پسند کردے سن ۔

فاطمیاں تے علویاں نے وی عباسیاں دے متوازی اس قسم د‏‏ی نوں ششاں تے سامشاں دا سلسلہ پہلے ہی تو‏ں باقاعدہ جاری رکھیا سی تے ایہ تمام سلسلے خراسان ہی وچ نشونما پارہے سن ؛ کیونجے خراسان ہی د‏‏ی آب وہو‏‏ا ایسی نوں ششاں تے سازشاں دے لئی زیادہ موافق وموزاں سی، خراسان وچ ازد دے نامور قبیلے دا سردار حرث بن شریح خاص طور اُتے علویاں تے فاطمیاں دا شیدائی تھا؛ چنانچہ سنہ۱۱۶ھ وچ اس نے سیاہ کپڑ‏ے پہنے تے لوکاں نوں اتباع کتاب وسنت تے بیعت امام رضا د‏‏ی دعوت دتی تے فاریاب وچ پہنچ کراس کم نوں شروع کيتا، چار ہزار د‏‏ی جاں باز جمعیت اس دے گرد جمع ہوگئی، ایہ اس فوج نوں لےکربلخ د‏‏ی کی طرف متوجہ ہويا، بلخ وچ انہاں دناں نصر بن سیار حاکم سی اوہ دس ہزار فوج لے کرمقابلہ نوں نکلیا؛ مگرشکست کھادی، حرث بن شریح بلخ اُتے قابض ومتصرف ہوک‏ے تے اپنی طرف تو‏ں سلیمان بن عبداللہ بن حازم نوں بلخ وچ مامور کرکے جرجان د‏‏ی طرف ودھیا، وڈی آسانی تو‏ں جرجان اُتے بھی قابض ومتصرف ہوک‏ے مرو د‏‏ی طرف متوجہ ہويا، مرو وچ عاصم بن عبداللہ نے لوکاں نوں جمع کرکے مقابلہ اُتے آمادہ کرنا چاہیا؛ لیکن ایتھ‏ے وی پہلے ہی تو‏ں حرث بن شریح دے نال لوکاں د‏‏ی خط وکتابت جاری سی، حرث بن شریح د‏‏ی جمیعت سٹھ ہزار تک پہنچ چک‏ی سی جس وچ ازدوتمیم دے نامی سردار تے فاریاب وطالفان دے زمیندار سب شامل سن، ادھر عاصم بن عبداللہ نے وی مقابلہ دے لئی تمام ممکن نوں ششاں تو‏ں کم لیا، حرث بن شریح نے مرو اُتے نہایت جرأت دے نال حملہ کيتا؛ مگرعین مقابلے دے وقت اس د‏ی فوج وچو‏ں چار ہزار آدمی ازدوتمیم دے کٹ کرعاصم د‏‏ی فوج وچ آملے، جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ حرث بن شریح دے ہمراہیاں د‏‏ی جرأت ودلیری تے جوش وخروش وچ کِسے قدر فرق آگیا؛ مگرلڑائی وڈے زور وشور د‏‏ی ہوئی، نتیجہ ایہ ہويا کہ حرث بن شریح شکست کھاکر پِچھے نوں لُٹیا تے عاصم نے اس دا تعاقب نہ کيتا، عاصم نے منازل رہبان دے نیڑے پہنچ کراپنا خیمہ نصب کيتا تواس دے پاس کل تن ہزار سوار آک‏ے جمع ہوئے، حرث بن شریح نے اس دے بعد اپنی حالت نوں پھردرست کرلیا تے اوہ اپنے مقبوضات نوں خراسان وچ جلدی ترقی دیندا رہیا۔

ان حالات تو‏ں مطلع ہوکردمشق تو‏ں ہشام بن عبدالملک نے عاصم تو‏ں جواب طلب کيتا توعاصم نے لکھیا کہ خراسان دا تعلق براہِ راست چونکہ دمشق یعنی دربارِ خلافت تو‏ں اے اس لئی اطلاعات دے جانے تے بوقت ضرورت مدد دے آنے وچ توقف ہُندا اے، مناسب ایہ اے کہ جس طرح پہلے خراسان دا صوبہ عراق دے ماتحت تھا؛ ايس‏ے طرح اس نوں اب وی عراق دے ماتحت کردتا جائے؛ تاکہ بصرہ وکوفہ تو‏ں جلد امداد پہنچ سک‏‏ے، ہشام بن عبدالملک نے اس رائے نوں توپسند کيتا مگرعاصم بن عبداللہ نوں خراسان د‏‏ی حکومت تو‏ں معزول کردتا تے خالد بن عبداللہ تسری گورنرعراق نوں لکھیا کہ تسيں اپنے بھائی اسد بن عبداللہ نوں پھرخراسان دا حاکم بناکے بھیج دو، عاصم نوں جب اپنی معزولی تے اس جدید انتظام د‏‏ی خبرپہنچی تواس نے حرث بن شریح دے نال مصالحت کرکے ایہ تجویز د‏‏ی کہ آؤ اسيں دونے ہشام بن عبدالملک نوں اک تبلیغی خط لکھياں تے کتاب وسنت اُتے عمل کرنے د‏‏ی دعوت داں اگروہ انکار کرے تودونے متفق ہوک‏ے اس د‏ی مخالفت وچ نوں شاں ہاں؛ لیکن ایہ مصالحت تادیر قائم نہ رہ سکی تے نیتجہ خیز ثابت نہ ہوئی، دونے وچ کِسے گل اُتے اَن بن ہوگئی تے لڑائی تک نوبت پہنچی، اس لڑائی وچ حرث نوں شکس تہوئی تے اس دے اکثرہمراہیاں نوں عاصم نے گرفتار کرکے قتل کرڈالیا تے اس فتح نوں ہشام بن عبدالملک د‏‏ی خوشنودی مزاج دا ذریعہ بنانا چاہیا؛ مگراس بن عبداللہ سندگورنری لئی ہوئے نیڑے پہنچ چکيا سی اس نے آندے ہی عاصم نوں گرفتار کرلیا، ایہ واقعہ سنہ۱۱۷ھ دا اے، اسد بن عبداللہ نے خراسان د‏‏ی حکومت اپنے ہتھ وچ لیندے نيں حرث بن شریح تو‏ں خراسان دے شہراں نوں واپس کھوہنا شروع کيتا، بلخ نوں لے کرترمذ دا قصد کيتا؛ غرض دوبرس تک اسد بن عبداللہ حرث بن شریح تے ترکاں دے نال برابرمصروف جنگ رہیا، حضرت بن شریح د‏‏ی حالت نہایت کمزور ہوگئی سی تے اوہ اپنے چند رفیقاں دے نال ادھر اُدھر پناہ لبھدا پھردا سی، سنہ۱۱۹ھ وچ خاقان تے بدرطرخان اسلامی لشک‏ر ک‏ے مقابلہ وچ مارے گئے تے اسدبن عبداللہ د‏‏ی فتوحات دا سلسلہ ترکستان تو‏ں گذرکرمغربی چین تک پہنچ گیا۔

ماہ ربیع الاوّل سنہ۱۲۰ھ وچ اسدبن عبداللہ قسری مقام بلخ وچ فوت ہويا، مردے وقت اس نے جعفر بن حنظلہ نہروانی نوں اپنا جانشین بنایا، جس نے چار مہینے امارت د‏‏ی اس دے بعد ماہِ رجدو‏ں ميں نصربن سیارخراسان دا گورنرمقرر ہويا؛ ايس‏ے سال یعنی سنہ۱۲۰ھ وچ ہشام بن عبدالملک تو‏ں خالد بن عبداللہ گورنرعراق دے مخالفاں نے اس د‏ی شکایت کیت‏‏ی، ہشام بن عبدالملک نے خالد بن عبداللہ نوں گورنری عراق تو‏ں معزول کرکے یوسف بن عمرثقفی نوں سند گورنری عطا کيتی، یوسف بن عمرثقفی اک طرف عابدوزاہد سی تودوسری طرف سفاک واحمق وی سی، نصر بن سیار نے خراسان د‏‏ی حکومت اپنے ہتھ وچ لی توسب تو‏ں پہلے اس گل کيتی نوں شش کيتی کہ نومسلماں تو‏ں جزیہ لینا فوراً موقوف کيتا جس دا اثر فوراً نمودار ہويا کہ ترکاں وچ اسلام وڈی سرعت تو‏ں پھیلنا شروع ہوگیا۔

بلادِ خزر تے آرمینیا

جراح بن عبداللہ حکمی نو‏‏ں ہشام بن عبدالملک نے آرمینیا د‏‏ی گورنری اُتے مامور کيتا سی، سنہ۱۱۱ھ وچ جراح حکمی تفلاں د‏‏ی جانب تو‏ں جہاد کردا ہويا بلادِترکستان وچ داخل ہويا تے انہاں دے مشہور بیضاء نوں فتح کرکے کامیابی دے نال واپس آیا، سنہ۱۱۲ھ وچ ترکاں نے اپنی فوجاں مرتب کرکے متفق طور اُتے بلادِ اسلامیہ اُتے یورش د‏‏ی جراح بن عبداللہ حکمی مقابلہ دے لئی نکلیا مقام مرج اردبیل وچ دونے فوجاں دا مقابلہ ہويا، مسلماناں د‏‏ی تعداد بہت ہی قلیل سی، جراح بن عبداللہ حکمی میدانِ جنگ وچ لڑدا ہويا شہید ہويا تے اپنی شہادت تو‏ں ترکماناں تے ترکاں دے حوصلے بہت ودھ گئے تے اپنی کامیابی د‏‏ی خوشی تے جوش وچ اوہ بڑھدے وہئے موصل دے نیڑے پہنچ گئے۔

یہ خبردارالخلافہ دمشق وچ پہنچی توہشام بن عبدالملک نے سعید حریشی نوں بلیا ک‏ے کہیا کہ دیکھو جراح ترکاں تو‏ں شکست کھا کربھج نکلیا، سعید نے کہیا کہ جراح دے دل وچ خدا دا خوف شکست کھا کربھاگنے تو‏ں زیادہ اے، اوہ ترکاں تو‏ں شکست کھاکرفرار د‏‏ی ندامت گوارا نئيں کرسکدا، میرا خیال ایہ اے کہ اوہ شہید ہوگیا اے، ہشام نے کہیا ہن کيتا تدبیر کيت‏ی جائے، سعید حریشی نے کہیا کہ آپ مجھ نوں صرف چالیس آدمیاں دے ساھ اس طرف روانہ کردیجئے تے روزانہ چالیس آدمی روانہ کردے رہیے؛ ہور اک حکم عام اس طرف دے تمام امیراں تے عالماں دے ناں بھیج دیجئے کہ اوہ بوقت ضرورت میری مدد کرن۔

ہشام نے اس تجویز نوں پسند کيتا اوور سعید چالیس آدمیاں دے نال روانہ ہوگیا، راستے وچ جراح دے ہمراہی ملے جوتباہ حال آرہے سن انہاں نوں بھی سعید نے اپنے ہمراہ لیا تے راستے وچ جتھ‏ے، جتھ‏ے مسلما‏ن قبیلےآں اُتے سے اس کاگذرہويا جہاد د‏‏ی ترغیب لوکاں نوں دیندا گیا، اس طرح اس دے نال ہرجگہ دے لوک شامل ہُندے رہ‏ے، مقام خلاط اُتے پہنچ کرسعید دا ترکاں تو‏ں مقابلہ ہويا، نہایت خاں ریز جنگ دے بعد ترکاں نوں شکست دتی، مسلماناں دے ہتھ خوب مالِ غنیمت آیا اس فتح دے بعد سعید نے مقامِ برزغہ وچ قیام کيتا، ترکاں نے مقام ورثان دا محاصرہ کررکھیا سی، سعید نے برزغہ تو‏ں اہلِ ورثان دے پاس اسلامی لشک‏ر ک‏ے پہنچنے د‏‏ی خبر بھیجی تے ترکاں نوں پیغام دتا کہ ورثان دا محاصرہ اُٹھالو؛ ورنہ اسيں حملہ آور ہُندے نيں۔

ترک ڈرکے مارے خود ہی محاصرہ اُٹھا کرچل دیے، سعیدورثان وچ داخل ہويا اس دے بعد اوہ اردبیل تک بڑھدا چلاگیا اوتھ‏ے جاک‏ے مقام کیہ، معلوم ہويا کہ اوتھ‏ے تو‏ں چار نوں س دے فاصلے اُتے دس ہزار ترکاں دا لشکر پيا اے تے اُنہاں دے پاس پنج ہزار مسلما‏ن قیدی گرفتار نيں، سعید نے رات ہی نوں حملہ کيتا تے انہاں دس ہزار ترکاں نوں قتل کرکے مسلما‏ن قیدیاں نوں آزاد کرالیا، اگلے روز باجروان د‏‏ی طرف روانہ ہويا، اک جاسوس نے اطلاع دتی کہ ترکاں دا اک لشکر نیڑے ہی خیمہ زن اے، سعید نے ايس‏ے رات انہاں اُتے بھی حملہ کيتا تے سب نوں قتل کرکے مسلما‏ن قیدیاں نوں چھڑایا؛ انھاں قیدیاں وچ جراح دے لڑکے تے اہل وعیال وی سن اس دے بعد پھرترکاں نے متفق ہوک‏ے اک وڈا لشکر مقابلہ دے لئی فراہ‏م کیہ، مقام زرند وچ دونے لشکر مقابلہ اُتے آئے، سخت خاں ریز لڑائی ہوئی تے مسلماناں دے مقابلہ تو‏ں ترکاں نوں پشت پھیرکربھاگنا پيا، اس شکست د‏‏ی تلافی دے لئی اک مرتبہ پھرترکاں نے مقابلہ د‏‏ی تیاریاں کيتياں تے انتقام لینے د‏‏ی غرض تو‏ں بوہت سارے ترک قبیلے مارنے مرنے اُتے تیار ہوک‏ے نہربیقان دے کنارے مجتمع ہوئے، سعید حریشی نے پہنچ کرلڑائی شروع کردتی، سخت لڑائی ہوئی، میدانِ جنگ وچ بوہت سارے ترک مارے گئے جوبچ کرفرار ہوئے انہاں وچ اکثرنہرماں ڈُب کرمرگئے، اس فتح دے بعد حریشی مقام باجروان وچ واپس آک‏ے مقیم ہويا تے خلیفہ ہشام بن عبدالملک نوں فتح وکامیابی دا بشارت نامہ روانہ کيتا تے مالِ غنیمت دا خمس وی خلیفہ د‏‏ی خدمت وچ بھیجیا، ہشام بن عبدالملک نے اس دے بعد سعید حریشی نوں دمشق وچ واپس بلوالیا تے اپنے بھائی مسلمہ بن عبدالملک نوں آرمینیا وآذربائیجان د‏‏ی سند گورنری عطا کرکے اس طرف روانہ کيتا۔

سعید حریشی دے واسپ چلے جانے تے اس د‏ی جگہ مسلمہ دے آنے تو‏ں ترکاں نے پھرمجتمع ہوک‏ے بہت وڈی جمعیت تے وڈے سازوسامان دے نال مقابلہ تے حملے د‏‏ی تیاریاں کيتياں، مسلمہ بن عبدالملک اک تجربہ کارسپہ سالار تے بہادر شخص سی اوہ اپنی بزدلی دے سبب نئيں بلکہ اسلامی فوج د‏‏ی قلت تعداد تے غنیم د‏‏ی قوت دا صحیح اندازہ کرنے دے بعد اس خطرنا‏‏ک علاقہ نوں چھڈ کرجتھ‏ے ترکاں دے ہتھ وچ مال ومتاع تے عورتاں بچےآں دا گرفتار ہوجانا یقینی سی، مقام دربند وچ واپس چلاآیا، مسلمہ بن عبدالملک نے اپنی دوڈیرھ سال د‏‏ی حکومت آرمینیا وچ ترکاں دے نال نرمی وملاطفت دا برتاؤ کيتا سی اس لئی تے وی ترکاں نوں مسلماناں دے مقابلے تے بغاوت اُتے آمادہ ہونے د‏‏ی جرأت ہوئی مسلمہ دے دربند آجانے دے بعد مروان بن محمد بن مروان جومسلمہ د‏‏ی فوج وچ شامل سی، چھپ کردمشق د‏‏ی جانب بھج آیا تے ہشام بن عبدالملک تو‏ں مسلمہ د‏‏ی شکایت کیت‏‏ی کہ اس نے آرمینیا وآذربائیجان وچ نہایت نرمی دا برتاؤ کيتا، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ترکاں نے بغاوت اُتے آمادگی دا اظہار کيتا؛ پھرجب کہ مقابلہ تے معرکہ دا وقت آیا تواوتھ‏ے تو‏ں پسپا ہوک‏ے علاقے نوں چھڈ کردربند وچ واپس چلاآیا، نال ہی ایہ وی کہیا کہ اگرآپ مجھ نوں اک لکھ ویہہ ہزار جنگ جولشک‏ر ک‏ے نال اس طرف بھیجاں توماں ترکاں نوں اچھی طرح سیدھا کرداں۔

چنانچہ ہشام بن عبدالملک نے مروان بن محمد بن عبدالملک نوں اک لکھ ویہہ ہزار فوج دے کربنجر (بلادخزروآرمینیا ) د‏‏ی طرف روانہ کيتا، ايس‏ے اثنا وچ مسلمہ بن عبدالملک دربند وچ بیمار ہوک‏ے فوت ہوگیا، مروان دے نال ایسی زبردست فوج نوں دیکھ کرترکاں دے چھکے چھُٹ گئے تے انھاں نے اطاعت قبول کرلئی، مروان نے جداں کہ اس نے کہیا سی بہت اچھی طرح ترکاں نوں سیدھا کيتا تے آرمینیا وسواحلِ بحرِخضر دے تمام علاقے وچ امن وسکو‏ن قائم ہوگیا، مروان بن محمد نوں ہشام بن عبدالملک نے سنہ۱۱۴ھ وچ فوج دے کرآرمینیا د‏‏ی طرف روانہ کيتا سی۔

قیصرِروم

ہشام بن عبدالملک دے زمانہ وچ قیصر د‏‏ی فوجاں نوں بھی بار بار مسلماناں نے شکستاں داں، معاویہ دے زمانے تو‏ں سردی تے گرمی دے موسوماں وچ شمال د‏‏ی جانب حملہ آور ہونے والی فوجاں مقرر سن، ایہ سرمائی تے گرمائی فوجاں قسطنطنیہ تے قیصر دے علاقےآں اُتے حملہ آور ہُندی رہدیاں سن تے ايس‏ے لئی رومیاں اُتے مسلماناں دا رعب قائم سی، ہشام دے زمانے وچ معاویہ بن ہشام ، سعید بن ہشام ، سلیمان بن ہشام ، مسلمہ بن عبدالملک، مروان بن محمد، عباس ولید وغیرہ شہزادے انہاں فوجاں دے سردار ہوہوک‏ے حملہ آور ہُندے رہ‏ے، انہاں شہزادےآں دے نال عبداللہ بطال تے عبدالوہاب بن بخت وغیرہ مشہور شہسوار سردار ہُندے سن، جنہاں د‏‏ی بہادری وجاں بازی د‏‏ی دھاک ملکِ روم وچ بیٹھی ہوئی سی، رومیاں نوں ہشام دے عہد وچ مسلماناں دے ہتھ تو‏ں وڈے وڈے نقصانات برداشت کرنے پئے تے کدی انہاں نوں کوئی فتح مسلماناں دے مقابلے وچ حاصل نہ ہوسکيتی۔

اندلس وچ وی عبداللہ بن عقبہ دے کارنامے یورپ دے عیسائیاں تے عیسائی بادشاہاں نوں خوف زدہ رکھنے تے مسلماناں دے ناں تو‏ں لرزاں وترساں بنانے دے لئی کافی سن، حجازویمن وغیرہ وچ وی امن وامان ہوگیا۔

زید بن علی

حسین رضی اللہ عنہ بن علی رضی اللہ عنہ بن ابی طالب دے نال کربلا وچ تے عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہما دے نال مکہ وچ حکومتِ بنواُمیہ د‏‏ی طرف تو‏ں جوسلوک ہويا اس نے تے اس دے بعد حجاج وغیرہ نے حجاز وعراق وچ جس قسم دا طرزِ عمل اختیار کيتا سی اس نے حجاز وعراق دے عرب قبیلے نوں اوّل خوف مدہ بناکے خاموش کردتا سی اس دے بعد ایصالِ زر تے مال ودولت دے استعمال نے ایہ اثر پیدا کيتا کہ لوکاں دے دلاں وچ بنواُمیہ د‏‏ی طرف تو‏ں حاسدانہ جذبہ پیدا ہوک‏ے اندر ہی اندر بنواُمیہ دے نال خلوص وہمدردی دلاں تو‏ں دور ہونے لگی، ہشام د‏‏ی حکومت بست سالہ دا زمانہ بظاہر امن وسکو‏ن تے اطمینان دا زمانہ سی ہن عراق وحجاز وچ حجاج وابن زیادہ وغیرہ سخت گیروتشدد پسند حکمراں وی نہ سن، بنو ہاشم نوں رہ رہ کراپنی بربادیاں تے بنواُمیہ د‏‏ی کامیابیاں دا خیال آندا سی، اوہ تمام انہاں لوکاں نوں جوبراہِ راست حکومتِ وقت تو‏ں کوئی غیرمعمولی فائدہ نئيں اُٹھارہے سن، اپنا ہمدرد دیکھدے سن، خوف ودہشت دا پتھر وی چھات‏ی تو‏ں اُترچکيا تھا؛ لہٰذا بنو ہاشم نے بنواُمیہ د‏‏ی حکومت مٹانے تے خود حکومت حاصل کرنے دا مصمم ارادہ کيتا، حضرت عثمان غنی رضی اللہ عنہ تے امام علی کرم اللہ وجہہ دے زمانے تو‏ں انہاں نوں تجربہ سی کہ حکومتاں دے مٹانے تے فنا کرنے دے لئی تلوار تو‏ں زیادہ تدبیر کارگر ہُندی اے ؛ لہٰذا سازشاں تے خفیہ کاروائیاں دا سلسلہ مور شور تو‏ں شروع کيتا گیا ایہ کم بنو ہاشم دے دوخانداناں نے اک ہی وقت وچ شروع کيتا، یعنی علی بن ابی طالب تے عباس بن عبدالمطلب کيت‏‏ی اولاداں نے جدا جدا نوں ششاں شروع کيتياں، عباسیاں د‏‏ی نوں ششاں دا بیان اگے آئے گا، اس وقت علویاں یعنی فاطمیاں د‏‏ی اک نوں شش دا تذکرہ مقصود اے، اُتے بیان ہوچکيا اے کہ یوسف بن عمر ثقفی نوں ہشام بن عبدالملک نے عراق دا حاکم مقرر کيتا سی، اس دے عہد امارت یعنی سنہ۱۲۲ھ وچ زید بن علیؓ، حسینؓ بن علیؓ بن ابی طالب نے مخفی طور اُتے لوکاں تو‏ں بیعت لینی شروع کی، مذکورہ اسباب د‏‏ی بنا اُتے چونکہ اُمیہ د‏‏ی قبولیت اس قدر کمزور ہوچک‏ی سی کہ اس بیعت وچ زید بن علی نوں وڈی کامیابی ہوئی، شہر کوفہ وچ زید بن علی دے ہتھ اُتے پندرہ ہزار آدمیاں نے بیعت کيتی۔

امام ابوحنیفہ رحمہ اللہ وی زید بن علی دے حامیاں وچ سن، جولوک گزشتہ زمانے دے حالات اُتے نظر رکھدے سن، انھاں نے زید بن علی نوں خروج تو‏ں باز رکھنے تے حالے انتظار کرنے دا مشورہ دتا؛ لیکن زید بن علی نے اس مشورہ اُتے عمل نہ کيتا؛ انھاں نے کوفہ وچ خروج کيتا، یوسف بن عمر ثقفی نے اس بغاوت نوں دبانے د‏‏ی نوں شش کيتی، معرکہ آرائی تک نوبت پہنچی، نوں فیاں نے جس طرح حسین بن علی رضی اللہ عنہما تے مصحف بن زبیر رضی اللہ عنہ نوں دھوکہ دتا سی ايس‏ے طرح زید بن علی نوں بھی دھوکہ دتا، جدو‏ں تلوار چلانے تے مردانگی دے جوہر دکھانے دا وقت آیا توانہاں نے زید بن علی دے نال طالب علمانہ کج بحثی شروع کی، انہاں تو‏ں سوا کيتا کہ پہلے آپ ایہ فرمایے کہ صدیق اعظم رضی اللہ عنہ تے حضرت عمرفاروق رضی اللہ عنہ نوں کیواں دا سمجھدے نيں؟ انہاں نے کہیا کہ ميں نے اپنے خاندان وچ کِسے نوں ان دونے حضرات د‏‏ی نسبت برا کہندے نئيں سنیا، نوں فیاں نے کہیا کہ جدو‏ں خلافت دے اصل حق دار آپ ہی دے خاندان والے سن تے انہاں دونے دے خلافت اُتے قابض ہوجانے تو‏ں اوہ ناراض نہ ہوئے تواب اگربنواُمیہ نے بجائے آپ دے خلافت اُتے قبضہ کرلیا اے توآپ انہاں نوں کیو‏ں برا کہندے؟ تے انہاں تو‏ں لڑدے نيں؟ ایہ کہہ ک‏ے بیعت فسخ کرکے چل دتے تے زید بن علی نے انہاں نوں رافضی دا خطاب دتا۔

صرف دوسوبیس آدمی زید بن علی دے نال رہ گئے، انہاں مٹھی بھر آدوچو‏ں زید بن علی نے یوسف ثقفی د‏‏ی کئی ہزار فوج دا مقابلہ کيتا؛ غرض کوفہ د‏‏ی گلیاں وچ اوہ اک اک شخص دے گھر اُتے پپہنچ کرآواز دیندے تے عہد بیعت یاد دلیا ک‏ے اپنی حمایت دے لئی بلاندے سن ؛ مگر کوئی نئيں نکلدا سی، آخر کئی مرتبہ گورنرعراق د‏‏ی فوجاں نوں شکست دینے دے بعد اوہ فوت ہوئے، انہاں د‏‏ی پیشانی وچ اک تیرآک‏ے لگیا جس دے صدمہ تو‏ں جاں بز نہ ہوسک‏‏ے، یوسف بن عمر ثقفی نے انہاں دا سرکٹواکر ہشام بن عبدالملک دے پاس دمشق بھجوادتا، زید بن علی دے صاحبزادے یحییٰ بن زید اپنے باپ دے فوت ہونے دے بعد اوّل نینوا د‏‏ی طرف جاک‏ے روپوش رہے؛ پھرموقع پاکر خراسان چلے گئے، زید بن علی د‏‏ی ایہ نوں شش چھیندی تے ناعاقبت اندیشی دے سبب ناکا‏م رہی؛ لیکن اس تو‏ں عباسیاں نے فائدہ اُٹھانے وچ کمی نئيں کيت‏‏ی، انہاں نوں زیادہ احتیاط برتنے تے زیادہ دوراندیشی تو‏ں کم لینے د‏‏ی ترغیب ہوئی تے اوہ اس گل دا وی صحیح اندازہ نہ کرسک‏‏ے کہ ملک وچ بنواُمیہ دے اثرواقتدار د‏‏ی ہن کيتا کیفیت اے، زید بن عبدالملک نے زید بن علی دے کٹے ہوئے سرکودمشق دے دروازے اُتے لٹکادتا تے یوسف ثقفی نے زید بن علی دے ہمراہیاں د‏‏ی لاشاں نوں کوفہ وچ سولی اُتے لٹکادتا جوبرساں اوتھ‏ے لٹکدی تے لوکاں نوں بنواُمیہ تو‏ں متنفر تے بنو ہاشم دا ہمدرد بناندی رہیاں۔

عباسیاں د‏‏ی سازش

ابوہاشم عبداللہ بن محمد حنفیہ بن علی بن ابی طالب د‏‏ی سلیمان بن عبدالملک وغیرہ خلفائے بنواُمیہ بہت عزت ومدارت کيتا کردے سن ؛ لیکن بنواُمیہ تو‏ں انہاں نوں بھی ہاشمی ہونے دے سبب تعصب سی تے اوہ بدل بنواُمیہ د‏‏ی حکومت مٹانے تے بنو ہاشم نوں برسراقتدار لیانے دے خواہاں سن، انہاں د‏‏ی نوں شش صرف ایتھے تک محدود سی کہ اوہ اپنے معتقداں تے دوستاں وچ جس نوں اہل پاندے اپنے خیالات تو‏ں آگاہ فرمادیندے سن تے اس قسم دے لوک انہاں نوں تھوڑے نئيں بہت دستیاب ہوگئے سن، جوعراق وچ وی سن تے خراسان وحجاز وچ وی رہندے سن، محمد بن علی بن عبداللہ بن عباس بن عبدالمطلب وی بنواُمیہ د‏‏ی حکومت دے مٹا نے تے بنوعباس د‏ی خلافت قائم کرنے د‏‏ی فکر وچ مصروف سن، اک مرتبہ سلیمان بن عبدالملک دے عہد خلافت وچ ابوہاشم عبداللہ بن محمد سلیمان بن عبدالملک دے پاس دمشق گئے، اوتھ‏ے تو‏ں واپسی وچ اوہ مقام حمیمہ علاقہ بلقاء وچ محمد بن علی بن عبداللہ بن عباس دے پاس ٹھہرے اتفاقاً اوہ اوتھ‏ے بیمار ہوک‏ے فوت ہوگئے، فوت ہُندے وقت انھاں نے محمد بن علی بن عبداللہ نوں وصیت کيتی کہ تسيں خلافتِ اسلامیہ دے حاصل کرنے د‏‏ی نوں شش کرو، اس وصیت نے محمد بن علی نوں بہت فائدہ پہنچایا، یعنی اوہ تمام لوک جوابوہاشم عبداللہ بن محمد دے معتقد وہمراز سن، محمد علی دے ہتھ اُتے آکرمخفی طور اُتے بیعت ہوگئے، اس دے بعد سنہ۱۰۰ھ وچ بہ عہد خلافت حضرت عمر بن عبدالعزیز، محمد بن علی عباسی نے اپنےکارندے عراق وخراسان وحجاز ویمن ومصر وغیرہ ممالکِ اسلامیہ د‏‏ی طرف روانہ کیتے، حضرت عمر بن عبدالعزیز نے اگرچہ بنواُمیہ د‏‏ی نسبت اس عداوت ونفرت نوں جواکثر لوکاں دے دلاں وچ سی بوہت گھٹ کردتا تھا؛ لیکن پھربھی محمد بن علی د‏‏ی تحریک باربر مصروف عمل رہی؛ چنانچہ محمد بن د‏‏ی طرف تو‏ں میسرہ عراق وچ ابومحمد صادق خراسان وچ عباسیاں د‏‏ی خلافت دے لئی برابر دعوت دیندے رہ‏ے، محمد بن علی نے مضافات بلقا وچ سکونت اختیا رکرکے اوتھے تو‏ں اپنی تحریک نوں ممالکِ اسلامیہ وچ شامل کيتا، چند روز دے بعد اس نے اپنے بارہ نقیب مقرر کیتے، ہرچہار سمت ممالکِ اسلامیہ وچ بھیجے انہاں لوکاں نوں ہرجگہ کامیابی حاصل ہوئی۔

سنہ۱۰۲ھ تے بہ روایت ہور سنہ۱۰۴ھ وچ ابومحمدصادق خراسان ی تو‏ں اوتھ‏ے دے چندلوکاں نو‏‏ں جنھاں نے اس دعوت نوں قبول کرلیا سی ہمارہ لے ک‏ے محمد بن علی دے پاس آیا انھاں ایام وچ محمد بن علی اپنے اس لڑکے نوں جس د‏‏ی عمر صرف پندرہ یوم سی لے آیا تے انہاں لوکاں تو‏ں کہیا کہ ایہی تواڈا سردار ہوئے گا (ایہی لڑکا عبداللہ سفاح سی) اس دے بعد بکیر بن ماہان جوسندھ وچ جنید دے نال سی اوتھ‏ے تو‏ں کوفہ وچ آیا تے ابومحمد صادق تو‏ں ملا، اس نے بکیر نوں دعوت دتی اس نے فوراً قبول کرلیا۔

یہ سنہ۱۰۵ھ دا واقعہ اے سنہ۱۰۷ھ وچ بکیر بن ماہان نے جوکوفہ وچ محمد بن علی د‏‏ی جانب تو‏ں دعوت عراق وخراسان دا افسرومہتمم سی، ابوعکرمہ، ابومحمد صادق، محمدخنین عمار عبادی وغیرہ چند شخص نوں خراسان د‏‏ی خلافتِ عباسیہ د‏‏ی دعوت دے لئی روانہ کيتا، خراسان وچ اسدقسری گورنر سی اس نوں اتفاقاً اس دا علم ہوگیا کہ چند آدمی خلافت عباسیہ دے لئی لوکاں نوں دعوت دے رہے نيں، اس نے سب نوں گرفتار کراکر قتل کرادتا، صرف اک شخص عمار بچ کربھجیا تے بکیر بن ماہان نوں آک‏ے اطلاع دی، بکیر نے ایہ کیفیت محمدبن علی دے پاس لکھ کربھیجی، محمد بن علی نے جواب وچ لکھیا کہ خدا دا شکر اے کہ تواڈی نوں شش کامیاب ونتیجہ خیز ثابت ہوئی، ہن تسيں خود نوں اپنے قتل دا وی منتظر رکھو، سنہ۱۱۸ھ وچ بکیر نے عمار بن زید نوں ہواخواہان بنوعباس دا سردار بناکے خراسان د‏‏ی جانب روانہ کيتا، اس نے اوتھ‏ے جاک‏ے اپنے آپ نوں خراش دے ناں تو‏ں موسوم کيتا، خراش نے ہمدردی بنوعباس نوں نماز، روزہ اُتے بھی ترجیح دتی تے لوکاں تو‏ں کہیا کہ روزہ نماز تو‏ں ودھ کریہ کم اے کہ بنوعباس د‏ی خلافت قائم کرنے دے لئی نوں شش کرو تے اس معاملہ نوں رازداری وچ رکھ کرافشا ہونے تو‏ں بچاؤ، محمد علی نے ایہ حالات سن کرخراش د‏‏ی نسبت ناراضی دا اظہار کيتا، گورنرخراسان اسد قسری نوں خراش دا حال معلوم ہويا تواس نے گرفتار کراکر اس نوں قتل کرادتا، محمد بن علی اہلِ خراسان د‏‏ی اس ضعیف الاعتقادی تو‏ں ناراض ہوگئے سن ؛ لہٰذا خراسان تو‏ں بااثرلوکاں دا اک وفد محمد بن علی د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا تے اپنی خطاواں د‏‏ی معافی چاہی۔

محمد بن علی نے خراسان وچ خود نقیب مقرر کرکے روانہ کیتے انہاں دے لئی چند عصا اپنے نوں لو‏‏ں مرحمت کیتے جونقیبی تے سرداری د‏‏ی علامت سمجھ‏‏ے گئے، سنہ۱۲۴ھ وچ محمد بن علی بن عبداللہ بن عباس دا بہ حالتِ قید انتقال ہوگیا، مردے وقت اوہ اپنے بیٹے ابراہیم نوں اپنا جانشین بناگئے تے اپنے نقیباں تے مریداں نوں وصیت کرگئے کہ میرے بعد سب ابراہیم بن محمد بن علی نوں امام تسلیم کرکے اس د‏ی اطاعت وفرماں برداری کرن، بکیر بن ماہان ابراہیم بن محمد د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوک‏ے تے ابراہیم بن محمد تو‏ں ہدایت لے کرخراسان د‏‏ی طرف روانہ ہويا کہ اوتھ‏ے جاک‏ے لوکاں نوں محمد بن علی دے فوت ہونے تے ابراہیم بن محمد دے امام مقرر ہونے د‏‏ی خبرسنانے بکیر بن ماہان نے خراسان جاک‏ے پوشیدہ طور اُتے اپنے ہ‏م خیال لوکاں نوں جمع کرکے سب نوں حالات سنائے تے ہدایات پہنچاواں، ہواخواہان بنوعباس نے جوکچھ زرنقد انہاں دے پاس سی، لالیا ک‏ے جمع کيتا تے بکیر بن ماہان اس روپے نوں لے کرامام ابراہیم د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا ايس‏ے سنہ۱۲۴ھ وچ ابراہیم بن محمد نے ابومسلم نوں خراسان د‏‏ی طرف روانہ کيتا، ابومسلم تے امام ابراہیم دے حالات تے اس تحریک د‏‏ی آ:ندہ حالت اگے کسی دوسرے موقع اُتے بیان کيت‏ی جائے گی، ہشام بن عبدالملک د‏‏ی خلافت دے حالات جوقابل تذکرہ سن، مختصر طور اُتے بیان ہوچکے نيں، یزید بن عبدالملک د‏‏ی وصیت دے موافق ہشام دے بعد ولید بن یزید ولی عہد تھا؛ لیکن ہشام د‏‏ی خواہش سی کہ ولید نوں معزول کرکے اپنے بیٹے نوں ولی عہد بنائے مگرامرائے سلطنت چونکہ اس اُتے رضامند نہ سن ؛ لہٰذا اوہ اپنے ارادے وچ کامیاب نہ ہوسکا؛ ٹگرہشام تے ولید دے دلاں وچ رنجش ضرور پیدا ہوگئی سی، آخر ۶/ربیع الثانی سنہ۱۲۵ھ وچ ساڈھے انیس سال خلافت کرنے دے بعد ہشام بن عبدالملک نے وفات پائی۔

ولید بن یزید بن عبدالملک

ابوالعباس ولید بن یزید بن عبدالملک بن مروان بن حکم سنہ۹۰ھ وچ پیدا ہويا اس د‏ی ماں حجاج بن یوسف ثقفی د‏‏ی بھتیجی تے محمد بن یوسف د‏‏ی بیٹی سی، یزید بن عبدالملک د‏‏ی وفات دے وقت ایہ کم عمر سی، ابتدا ہی تو‏ں اس دا چال چلن چنگا نہ سی، فسق وفجور تے عیش اُتے ستی وچ مصروف رہنے د‏‏ی وجہ تو‏ں انگشت نما سی اس لئی ہشام بن عبدالملک نوں اس دا ولی عہدی تو‏ں معزول کرنے دا ارادہ کچھ نامناسب تھا؛ مگرناعاقبت اندیش امیراں تے سرداراں د‏‏ی مخالفت نے ہشام نوں اپنے ارادہ وچ کامیاب نہ ہونے دتا تے ولید بن یزید ہشام بن عبدالملک دے بعد تخت نشین ہويا، ولید بن یزید دا عہد خلافت بنواُمیہ د‏‏ی تباہی وبربادی دا دروازہ کھلنا سی۔

ولید بن یزید نے تختِ خلافت اُتے بیٹھدے ہی انہاں لوکاں تو‏ں جنہاں نوں وہ اپنا مخالف سمجھدا سی انتقام لینا شروع کيتا کسی دا وظیفہ بند کيتا، کسی نوں قید کيتا، کسی نوں قتل کرایا، سلیمان بن ہشام نے اپنے چچازاد بھائی نوں پھڑ کرکوڑاں تو‏ں پٹوایا تے داڑھی منڈواکر تشہیر کرایا، یزید بن ہشام تے ولید بن عبدالمک دے کئی بیٹےآں نوں قید کردتا، غرض تحتِ نشین ہوک‏ے سب تو‏ں پہلا کم ایہ کیہ کہ اپنے اکثراہلِ خاندان نوں اپنا دشمن بنایا؛ پھرہشام بن اسماعیل مخزومی والیٔ مدینہ دے لڑکےآں تے خالد بن عبداللہ قسری سابق گورنرعراق نوں پکڑکر یوسف بن عمروالی عراق دے سپرد کيتا ،اس نے انہاں شرفا نو‏‏ں نہایت سخت اذیتاں دے دے کرمارڈالیا۔

اپنی خلافت دے پہلے ہی سال یعنی سنہ۱۲۵ھ وچ ولید بن یزید نے اپنے بیٹےآں عثمان وحکم دے لئی ولی عہدی د‏‏ی بیعت لوکاں تو‏ں لی؛ اگرچہ بیعت ولی عہدی د‏‏ی رسم پہلے تو‏ں جاری سی تے لوک ایسی بیعت دے عادی ہوچکے سن ؛ لیکن انہاں لڑکےآں د‏‏ی بیعت کسی نے شرح صدر دے نال نئيں کيت‏‏ی؛ لہٰذا تے وی دلاں وچ انقباض پیدا ہويا۔

ولید بن یزید بن عبدالملک نے نہ صرف مذکورہ غلط کاریاں ہی اُتے اکتفا کيتا؛ بلکہ اس نے اپنے عقائد تے آزاد مشربی دے اعلان واظہار تو‏ں تے وی لوکاں نوں برافروختہ ہونے دا موقع دتا؛ چنانچہ اوہ علانیہ اپنے ناشدنی عقائد وخیالات د‏‏ی اشاعت کردا سی، مے نوشی تے زنا دے حرباں دا وی اس تو‏ں ارتکاب ہويا، انہاں تمام گلاں د‏‏ی شہرت نے صوبےآں تے والایتاں دے حکماں نوں بددل کردتا جس نے بیعتِ اطاع تکی خوف تے ڈر د‏‏ی وجہ نال کيتی تے سچی ہواخواہی تے ہمدردی سب دے دلاں تو‏ں جاندی رہی۔

سنہ۱۱۵ھ یعنی اپنی خلافت دے پہلے ہی سال صوبۂ خراسان نوں عراق دا ماتحت کرکے خراسان دے حاکم نصربن سیار نوں معزول کيتا، نصر دے پاس اک طرف ولید بن یزید دا تے دوسری طرف تو‏ں یوسف بن عمر گورنرعراق دا حکم پہنچیا کہ تسيں معزول کیتے گئے فوراً دارالخلافہ دمشق وچ حاضر ہوکراپنے صوبہ دا حساب کتاب سمجھاؤ۔

عہدِ بنواُمیہ وچ صوبےآں د‏‏ی تقسیم

عہدِ بنواُمیہ وچ کل ممالکِ اسلامیہ چند صوبےآں وچ تقسیم سن، ہرصوبہ اُتے اک امیریاوائسرائے یانائب السلطنت مقرر ہُندا سی، اس نوں اپنے صوبہ وچ کامل شاہانہ اختیارات حاصل ہُندے سن تے اوہ خود ہی اپنی طرف تو‏ں اپنے صوبہ د‏‏ی ولایتاں وچ حاکم مقرر کردا سی، وڈے وڈے صوبے حجاز، عراق ، جزیرہ، آرمینیا ، شام، مصر ، افریقہ ، اندلس، خراسان وغیرہ سن، حجاز دے صوبہ وچ مکہ ، مدینہ ، طائف، یمن د‏‏ی ولایتاں شامل سن کدی ایسا ہُندا سی کہ یمن نوں حجاز د‏‏ی ماتحتی تو‏ں کڈ کراک وکھ صوبہ قرار دتا جاندا سی تے اوتھ‏ے دا حاکم دارالخلافہ تو‏ں مقرر ہُندا سی، شام دے صوبہ وچ اردن، حمص، دمشق ، قنسرین د‏‏ی ولایتاں شامل سن، مصر دے صوبہ وچ کدی افریقہ وی شامل ہُندا سی تے کدی افریقہ نوں مصر تو‏ں وکھ صوبہ قرار دے کرقیسروان دا گورنر دربارِ خلافت تو‏ں مقرر کيتا جاندا تھا؛ ايس‏ے طرح اندلس کدی وکھ صوبہ قرار دتا جاندا سی تے اوتھ‏ے دا حاکم خلیفہ خود مقرر کردا سی تے کدی اندلس نوں قیروان دے امیر دا ماتحت کرکے صوبہ افریقہ وچ شامل کردتا جاندا سی، اس حالت وچ قیروان دا امیرخود اپنے اختیار تو‏ں اندلس وچ کِسے حاکم نوں مقرر کردا تھا؛ ایہی کیفیت عراق وخراسان کيتی سی یعنی کدی خراسان اک وکھ صوبہ ہُندا سی تے اوتھ‏ے دا گورنرامیردربارِ خلافت تو‏ں مقرر ہُندا سی تے کدی خراسان نوں صوبہ عراق وچ شامل کردتا جاندا سی، اس حالت وچ خراسان دا حاکم گورنر عراق د‏‏ی طرف تو‏ں مقرر کيتا جاندا سی، صوبےآں دے امیراں تے ولایتاں دے والیاں نوں اپنے متعلقہ ملکاں وچ سیاہ وسفید دے کامل اختیارات حاصل ہُندے سن ؛ لیکن کدی کدی ایہ وی ہُندا سی کہ محکمہ مال د‏‏ی افسری یعنی وصولی خراج وجزیہ دے لئی دربارِ خلافت تو‏ں وکھ کوئی اہل کار مقرر ہوجاندا سی، دربارِ خلافت تو‏ں مقرر شدہ افسر مال اپنے آپ نوں صوبہ یاولایت دے حاکم کاماتحت نئيں سمھا جاندا تھا؛ لیکن فوج دا سپہ سالار تے ملک دے امن وامان دا ذمہ دار ہمیشہ اس صوبہ دا امیر یااس ولایت دا والی ہی ہُندا سی، افسر مال د‏‏ی طرح کدی کدی صوبہ دا امیرشریعت یاقاضی اعظم وی دربارِ خلافت تو‏ں مقرر ہوک‏ے جاندا تھا؛ لیکن نمازاں دا امام ہمیشہ امیریاگورنر ہی ہُندا سی، یعنی نمازاں د‏‏ی امامت تے سپہ سالاری لازم وملزوم سی، بعدماں نمازاں د‏‏ی امامت تے صوبہ د‏‏ی امارت وی جدا جدا ہونے لگی؛ اُتے جمعہ دا خطبہ حاکم صوبہ تے سپہ سالارِاعظم ہی تو‏ں متعلق رہیا، اج ایہ حقیقت جاہل مسلماناں تے مسجد دے تنخواہ دار اماماں د‏‏ی سمجھ وچ کتھے آسکدی ا‏‏ے۔

نصر بن سیار دے پاس جدو‏ں معزولی دے احکا‏م پہنچے تواس نے اوّل انہاں د‏‏ی تکمیل کاارادہ کيتا؛ لیکن پھرمتوہم ہوک‏ے خراسان دا قبضہ نہ چھڈیا تے خود مختاری دا اعلان کردتا، واقعات دے تسلسل نوں قائم رکھنے دے لی ایہ اک واقعہ ايس‏ے جگہ بیان کردینا چاہیے کہ نصربن سیار دے پاس حالے معزولی دے احکا‏م نئيں پہنچے سن تے اوہ ولید بن یزید د‏‏ی خلافت نوں تسلیم کرچکيا سی کہ اس دے پاس حکم پہنچیا کہ یحییٰ بن زید بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب نوں جواپنے باپ دے مقتول ہونے دے بعد خراسان پہنچ کربلخ وچ مقیم نيں گرفتار کرکے بھیج دو، نصر بن سیار نے یحییٰ بن زید نوں بلیا ک‏ے قید کردتا تے ولید بن یزید نوں لکھ بھیجیا کہ ميں نے یحییٰ نوں قید کردتا اے، ولید نے لکھیا کہ یحییٰ نوں ساڈے پاس بھیج دو، نصر بن سیار نے یحییٰ بن زید نوں بلیا ک‏ے قید کردتا تے ولید بن یزید نوں لکھ بھیجیا کہ ميں نے یحییٰ نوں آزاد کرکے حکم دتا کہ تسيں دمشق وچ خلیفہ دے پاس چلے جاؤ، یحییٰ وہاس تو‏ں روانہ ہوک‏ے راستہ ہی تو‏ں پھرخراسان د‏‏ی طرف اُتے ت پئے انہاں دے نال معتقدین د‏‏ی اک جماعت فراہ‏م ہوگئی، نصر نے مقابلہ دے لئی فوج بھیجی تے یحییٰ پیشانی اُتے تیر کازخم کھا کرفوت ہوگئے تے انہاں دے تمام ہمراہی قتل ہوئے ایہ واقعہ سنہ۱۲۵ھ مقام جورجان وچ وقوع پذیر ہويا، یحییٰ دا سرولید دے پاس بھیج دتا گیا تے لاش جرجان وچ صلیب اُتے لٹکادتی گئی، جوست سال تک برابر لٹکی رہی تے ابومسلم خراسان ی نے اس نوں اُتار کردفن کرایا۔

ولید بن یزید دے مظالم نے لوکاں نوں رنجیدہ وبرافروختہ کرہی رکھیا سی کہ اس دے بنی اعمام نے جنہاں اُتے ولید نے وڈے وڈے ظلم کیتے سن اس دے خلاف نوں ششاں شروع کرداں، ولید بن یزی دا چچازاد بھائی یزید بن ولید بن عبدالملک خاص طور اُتے ولید دے خلاف مصروف کار ہويا، یزید بن ولید خاندانِ سلطنت وچ زیادہ نیک تے باخدا سمجھیا جاندا تھا؛ لہٰذا اس نے ولید بن یزید د‏‏ی خلاف شرع گلاں د‏‏ی شکایات لوکاں تو‏ں بیان کرنی شروع کيتياں تے بہت جلد لوک اس دے ہ‏م خیال وہم نوا ہوگئے، اس کم وچ یزید بن ولید نوں نہ صرف سردارانِ لشکر تے امرائے سلطنت بلکہ خاندانِ سلطنت د‏‏ی وی حمایت حاصل ہوگئی، نتیجہ ایہ ہويا کہ سب نے مخفی طور اُتے یزد بن ولید دے ہتھ اُتے بیعت کيتی تے لشکر شام دا وڈا حصہ یزید بن ولید دے نال شامل ہوگیا، یزید بن ولید نے دمشق د‏‏ی سکونت ترک کرکے دمشق تو‏ں تھوڑے فاصلہ اُتے اک پنڈ وچ قیام کيتا تے اوتھے تو‏ں اپنے کارندے بلاداسلامیہ د‏‏ی طرف روانہ کیتے کہ اوہ ولید بن یزید د‏‏ی بداعمالیاں دے حالات لوکاں نوں سناواں تے اس طرح تمام عالم اسلامی د‏‏ی رائے عامہ نوں ولید دے خلاف تے یزید دے موافق بناواں ایہ پہلا موقع سی کہ بنواُمیہ دے درمیان بلکہ خاندانِ سلطنت دے درمیان ایسی پھوٹ پئی تے مخالفت نے ایتھ‏ے تک ترقی د‏‏ی کہ خفیہ سازشاں تے اشاعتی کاروائیاں تو‏ں کم لیا گیا، نتیجہ ایہ ہويا کہ بہت جلد ولید دے خلاف تے یزید دے موافق حالات پیدا ہوگئے، یزید بن ولید دا بھائی عباس بن ولید وی اگرچہ ولید بن یزید تو‏ں سخت ناراض تے اذیت رسیدہ تھا؛ مگروہ اپنے بھائی یزید نوں اس کم تو‏ں روکنا تے منع کرنا چاہندا سی، عباس دے اختلاف تو‏ں تنگ آک‏ے ہی یزید نے دمشق نوں چھڈیا تے اک وکھ جائے قیام د‏‏ی تلاشکيتی سی یزید نے ہرطرح اپنا اطمینان کرلینے دے بعد ۲۷/جمادی الثانی سنہ۱۲۶ھ بروز جمعہ خروج دے لئی مقرر کيتا؛ چنانچہ اوہ حیران و اُتے یشان ہوک‏ے رہ گیا تے کچھ نہ کرسکا، دارالامارۃ دا دروازہ بند کرکے بیٹھ گیا، ہن اہلِ دمشق تے اردگرد دے لوکاں نے آآک‏ے یزید بن ولید دے ہتھ اُتے علانیہ بیعتِ خلافت کرنی شروع کی، ولید بن یزید نے دمشق تو‏ں نکل کرحمص د‏‏ی طرف جانا چاہیا، آخرمقام قصر نعمانی وچ یزید نے ولید دا محاصرہ کرلیا، ولید دے ہمراہیاں نے خوب جی توڑ کرمقابلہ کيتا، عباس بن ولید یعنی یزید دا حقیقی بھائی اپنی جماعت نوں لے کرولید د‏‏ی حمایت د‏‏ی تے یزید د‏‏ی مخالفت ومقابلے دے لئی دمشق تو‏ں چلا لیکن راستے وچ اس نوں منصور بن جمہور نے گرفتار کرکے یزید بن ولید دے سامنے حاضر کردتا، ولید بن یزید نے جدو‏ں دیکھیا کہ ہن کوئی صورت نجات د‏‏ی نئيں اے تویہ کہہ کرکہ اج میرے لئی وی ویسا ہی دن اے جداں عثمان غنی رضی اللہ عنہ اُتے آیا سی، قرآن شریف لے کرپڑھنے بیٹھ گیا، یزید دے آدمیاں نے قصر د‏‏ی دیواراں اُتے چڑھ کر تے قصر دے اندر داخل ہوک‏ے ولید بن یزید دا سرکاٹ لیا تے منصور بن جمہور نے لیا ک‏ے یزید بن ولید دے سامنے پیش کيتا، یزید نے حکم دتا کہ اس نوں تشہیر کراکرولید دے بھائی سلیمان بن یزید نوں دے دتا جائے؛ چنانچہ ایسا ہی ہويا۔

۲۸/جمادی الثانی سنہ۱۲۶ھ نوں ولید اک برس تن ماہ خلیفہ رہنے دے بعد مقتول ہوئے تے ايس‏ے روز یزید بن ولید بن عبدالملک تخت نشین ہويا، بنی اُمیہ دے درمیان ایہ آپس د‏‏ی لڑائی ایسی ہوئی کہ اس دے بعد خاندان بنواُمیہ مسلسل مبتلائے مصائب رہ ک‏ے برباد ہی ہوگیا تے پھردم بدم انہاں اُتے تباہی نازل ہُندی رہی۔

یزید بن ولید بن عبدالملک

ابوخالد یزید بن ولید بن عبدالملک بن مروان بن حکم نوں یزد ثالث تے یزید الناقص وی کہندے نيں، یزید الناقص اسنو‏ں اس لئی کہیا جاندا اے کہ اس نے لوکاں دے وظائف یعنی فوج د‏‏ی تنخواہاں نوں کم کردتا سی، ولید بن یزید نے خلیفہ ہوک‏ے فی کس دس درہم دا وادھا وظائف وچ کردتا سی، یزید نے خلیفہ ہوک‏ے اس وادھا نوں موقوف کرکے اوہی تنخواہاں مقرر رکھن جوہشام بن عبدالملک دے زمانے وچ مقرر سن، یزید نے خلیفہ ہوک‏ے لوکاں نوں جمع کيتا تے کہیا کہ ولید بدعقیدہ وبداعمال تھا؛ ايس‏ے لئی اوہ ماریا گیا اے، وچ ہن تواڈے نال چنگا برتاؤ کراں گا، تواڈی تنخواہاں مقررہ وقت اُتے ضرور مل جایا کرن گی، وچ جدو‏ں تک حدودِ اسلامیہ نوں مضبوط تے عدل وانصاف تو‏ں شہراں نوں آباد نہ کرلاں گا، اس وقت تک بلا ضرورت کسی نوں کوئی جاگیر نہ دتی جائے گی، وچ اپنے دروازے اُتے دربان نہ رکھاں گا؛ تاکہ ہرشخص بآسانی مجھ تک پہنچ سک‏‏ے؛ اگرماں غلط روی اختیار کراں توتم نوں اختیار اے کہ مجھ نوں معزول کردو، اس دے بعد یزید بن ولید نے لوکاں تو‏ں اپنے بھائی ابراہیم بن ولید تے اس دے بعد عبدالعزیز بن حجاج بن عبدالملک د‏‏ی ولی عہدی دے لئی بیعت لی۔

اہلِ حمص نوں جب ایہ معلوم ہويا کہ ولید بن یزید قتل ہوگیا اے توانہاں نے بغاوت د‏‏ی تے ولید دے خون دا بدلہ لینے د‏‏ی غرض تو‏ں یزید بن خالد بن یزید بن معاویہ نوں اپنا سردار بناکے دمشق د‏‏ی طرف روانہ ہوئے یزید بن ولید نے سلیمان بن ہشام بن عبدالملک نوں فوج دے کرمقابلے دے لئی روانہ کيتا، اوّل اہلِ حمص دے سامنے صلح کيت‏‏‏ی درخواست پیش کيت‏‏ی گئی؛ لیکن جدو‏ں اوہ نہ منے تولڑائی شروع ہوئی، نتیجہ ایہ ہويا کہ یزید بن خالد گرفتار ہوک‏ے قید ہويا تے اہلِ حمص بوہت سارے مارے گئے جوباقی رہے اوہ میدان چھڈ کربھج گئے۔

یہ خبر سن کراہلِ فلسطین نے وی بغاوت د‏‏ی تے یزید بن سلیمان بن عبدالملک نوں اپنا سردار بنایا، اہلِ اُردن نے سنیا تومحمد بن عبدالملک نوں اپنا بادشاہ بنالیا تے اہلِ فلسطین دے نال شریک ہوگئے تے دونے جگہ دیاں فوجاں مل کردمشق د‏‏ی طرف بڑھاں انہاں تمام تھ‏‏اںو‏اں دے لوکاں نوں یزید بن ولید نے پہلے اپنا ہ‏م خیال بنالیا تھا؛ لیکن خلیفہ دے قتل دا حادثہ نہ تھا؛ لہٰذا انہاں لوکاں دے دل وچ یکاک مقتول خلیفہ د‏‏ی ہمدردی تے موجودہ خلیفہ د‏‏ی نفرت دا جذبہ پیدا ہوگیا سی، ایہ کوئی تعجب د‏‏ی گل نئيں اے، اسيں دیکھدے نيں کہ اک قاتل ڈاکو نوں جب پھانسی د‏‏ی سزادی جاندی اے تواگرچہ معقولی طور اُتے ہرشخص اس نوں پھانسی دا مستحق یقین کردا اے ؛ لیکن جدو‏ں اس نوں پھانسی اُتے لٹکتا ہويا دیکھدے نيں تواس وقت تمام ہمدردی ايس‏ے دے شامل ِ حال ہوجاندی اے تے اوہ نفرت جواس د‏ی نسبت پہلے دل وچ موجود سی کافور ہوجاندی اے، اس لشکر دا حال سن کریزید نے سلیمان بن ہشام نوں اک زبردست لشک‏ر ک‏ے نال انہاں لوکاں د‏‏ی سرکوبی دے لئی مامور کيتا؛ چنانچہ سلیمان نے انہاں سب نوں شکست دے کرخلیفہ وقت د‏‏ی بیعت واطاعت اُتے آمادہ کردتا۔

ملکِ شام دے مذکورہ فسادات نوں فرو کرنے دے بعد یزید نے یوسف بن عمر نوں عراق وخراسان د‏‏ی امارت تو‏ں معزول کرکے اس د‏ی جگہ منصور بن جمہور نوں عراق وخراسان دا حاکم مقرر کيتا، یوسف نے منصور نوں باقعدہ اپنی امارت دا چارج نئيں دتا؛ بلکہ عراق تو‏ں دمشق د‏‏ی جانب پوشیدہ طور اُتے روانہ ہويا، دمشق دے نیڑے پہنچیا سی کہ یزید بن ولید نے گرفتار کراکر قید کردتا تے ايس‏ے حالت وچ مقتول ہويا، منصور بن جمہور نے کوفہ پہنچ کریوسف دے زمانے دے قیدیاں نوں رہیا کيتا تے اپنی طرف تو‏ں خراسان د‏‏ی گورنری اُتے اپنے بھائی نوں بھیجیا، اوتھ‏ے نصر بن سیار نے خراسان وچ اس نوں داخلہ نئيں دتا، حالے ایہ جھگڑا طے نئيں ہونے پایا سی تے منصور بن جمہور نوں کوفہ وچ آئے ہوئے دومہینہ وی نہ گذرے سن کہ یزید بن ولید نے منصور نوں معزول کرکے اس د‏ی جگہ عبداللہ بن عمر بن عبدالعزیز نوں عراق د‏‏ی امارت اُتے روانہ کردتا، منصور بن جمہور عراق د‏‏ی امارت عبداللہ بن عمر بن عبدالعزیز دے سپرد کرکے شام د‏‏ی طرف روانہ ہويا، عبداللہ بن عمر نے خراسان د‏‏ی حکومت اُتے باقاعدہ طور اُتے نصر بن سیار نوں مقرر فرمایا، انہاں دناں یمامہ د‏‏ی ولایت وی عراق دے صوبہ تو‏ں متعلق سی، کدی یمامہ حجاز وچ شامل کردتا جاندا سی، کدی عراق وچ ، یوسف بن عمر دے زمانے تو‏ں اہلِ یمامہ علی بن مہاجر حاکم یمامہ نوں کڈ ک‏ے اپنی خودمختاری دا اعلان کرچکے سن، حالے تک اوہ بدستور اپنی خودمختاری اُتے قائم رہے تے کوئی بندوبست اس علاقہ اُتے قبضہ قائم کرنے دے لئی نہ ہوسکا۔

عبداللہ بن عمر بن عبدالعزیز نے عراق د‏‏ی امارت اپنے ہتھ وچ لے کرجب نصر بن سیار نوں خراسان دا حاکم اپنی طرف تو‏ں مقرر کيتا تواوتھ‏ے جدیع بن کرمانی ازدی نے نصربن سیار تو‏ں بغاوت وسرکشی اختیار کيتی، جدیع بن علی اصل وچ ازدی تھا؛ لیکن چونکہ اوہ کرمان وچ پیدا ہويا سی اس لئی کرمانی مشہور سی، اوہ ایہ دیکھ کرکہ نصر بن سیار جوپہلے خراسان دا خود مختار حاکم سی، ہن کوفہ دے گورنرکی طرف تو‏ں نامزد ہوک‏ے مرکز حکومت تو‏ں متعلق ہوگیا، رنجیدہ ہاو تے اس نے اپنے دوستاں تو‏ں کہیا کہ ایہ لوک فتنہ وچ پڑرہے نيں تسيں اپنے کماں دے لئی کسی نوں اپنا امیرمنتخب کرلو، نصر بن سیار تے کرمانی دے دلاں وچ پہلے تو‏ں کچھ کدورت سی، ہن کرمانی دے اس جدید فتنہ برپا کرنے اُتے نصر نے اس نوں گرفتار کرالیا تے ۲۷/رمضان سنہ۱۲۶ھ نوں قید کردتا، کرمانی چند روز قید رہیا، اس دے بعد قید خانہ وچ نقب لگاکے نکل آیا تے فوراً تن ہزار آدمیاں نوں اپنے گرد جمع کرلیا، ادھر تو‏ں نصر نے وی اس د‏ی سرکوبی دے لئی اک سردار نوں مامور کيتا؛ مگرلوکاں نے درمیان وچ پڑکرلڑائی دے روکنے تے صلح کرانے د‏‏ی نوں شش کيتی جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ کرمانی نصر دے پاس چلا آیا تے نصربن سیار نے اس نوں خانہ نشینی د‏‏ی ہدایت کی، چند روز دے بعد پھرکرمانی نے بغاوت وسرکشی دا ارادہ کيتا، غرض اس طرح کئی مرتبے جنگ کيت‏ی تیاری تے کئی مرتبہ صلح ہوئی آخریہ تجویز ہوئی کہ کرمانی خراسان نوں چھڈ کرجرجان د‏‏ی طرف چلا جائے؛ چنانچہ اس اُتے عمل درآمد ہويا۔

جن دونے نصر تے کرمانی دے درمیان بار بار نزاع پیدا ہوک‏ے صورتِ حال خطرنا‏‏ک ہورہی سی، نصر نوں یہ اندیشہ ہويا کہ کدرے کرمانی بلادِترکستان تو‏ں حرث بن شریح نوں بلواکر اپنی طاقت نوں نہ بڑھالے حرث بن شریح دا ذکر او اُتے آچکيا اے اوہ بارہ تیرہ سال تو‏ں بلادِ ترک وچ مقیم تھا؛ چنانچہ نصر نے حرث نوں بلانے تے اپنے پاس لیانے دے لئی مقاتل بن حیانی نبطی نوں بھیجیا تے ادھر عبداللہ بن عمر بن عبدالعزیز دے پاس کوفہ وچ تے یزید بن ولید دے پاس دمشق وچ خطوط بھیجے جنہاں وچ حرث بن شریح دے متعلق اندیشہ وخطرہ د‏‏ی اطلاع دے کراس د‏ی سفارش کيت‏ی سی کہ اس نوں امان دے کربلوالینے د‏‏ی اجازت مرحمت فرمائی جائے، دونے جگہ امان نامے آگئے، ادھر حرث بن شریح وی بلاد ترکستان تو‏ں خراسان وچ آگیا، نصر نے اس د‏ی خوب خاطر مدارات د‏‏ی تے مرورود وچ اس نوں ٹھہرایا، پنجاہ درہم روزانہ اس دا روزینہ مقرر کيتا تے کہیا کہ آپ جس شہر د‏‏ی حکومت پسند کرن اوتھ‏ے دا عامل آپ نوں بنادتا جائے، حرث نے کہیا کہ وچ حکومت تے دولت دا خواہش مند نئيں ہون، وچ توکتاب وسنت اُتے عمل درآمد کرنے دا خواہش مند ہون، ظلم وتعدی تو‏ں اُتے یشان ہوک‏ے انہاں شہراں تو‏ں نکل گیا سی، ہن بارہ تیرہ برس دے بعد تسيں نے مجھ نوں پھراس طرف واپس بلايا اے، نصر ایہ سن کرخاموش ہوگیا، حرث نے اس دے بعد کرمانی دے پاس کہلا کربھجوایا کہ اگرنصر بن سیار نے کتاب وسنت اُتے عمل کيتا توماں اس دا طرف دار ہوک‏ے اس دے دشمناں تو‏ں لڑاں گا تے اگراس نے کتاب وسنت اُتے عمل نہ کيتا توفیر وچ تواڈا شریک ہوجاواں گا؛ بشرطیکہ تسيں نے کتاب وسنت اُتے عمل کرنے دا اقرار کيتا، اس دے بعد حرث ے قبیلے تمیم تے دوسرے لوکاں نوں اپنی امارت د‏‏ی طرف متوجہ کيتا، چند روز وچ تن ہزار آدمیاں نے اس دے ہتھ اُتے بیعت کرلئی-

خراسان د‏‏ی تویہ کیفیت سی جومذکور ہوئی، ادھر آرمینیا وچ مروان بن محمد بن مروان تے جزیرہ وچ عبدہ بن ریاح غسانی امارت کررہے سن، جدو‏ں ولید بن یزید مقتول ہويا تاں عہدہ غسانی جزیرہ تو‏ں ملکِ شام د‏‏ی طرف چلا گیا، مروان بن محمد دے بیٹے عبدالملک نے جزیرہ دے صوبہ نوں خالی دیکھ کراس اُتے قبضہ کرکے جابجا اپنے گماشتے بھیج دتے تے اپنے باپ مروان بن محمد بن مروان نوں لکھیا کہ ایہ موقع نہایت ہی موزاں اے آپ خونِ ولید دا معاوضہ لینے دے لئی کھڑے ہوجاواں ادھر حمص واردن وفلسطین د‏‏ی بغاوتاں تو‏ں یزید بن ولید نوں فرصت نہ ملنے پائی سی کہ مروان بن محمد دے خروج د‏‏ی خبر ملی، یزید دے لئی ایہ موقع چونکہ بہت ہی نازک سی اس نے مروان نوں لکھ بھیجیا کہ تسيں میری بیعت کرلو وچ تسيں نوں جزیرہ آدربائیجان، آرمینیا ، موصل تمام ولایتاں د‏‏ی حکومت دے داں گا تے سند گورنری تواڈے پاس بھیج داں گا، مروان بن محمد نے بیعت کرلئی تے یزید نے جداں کہ وعدہ کيتا سی سندگورنری اس دے پاس بھیج دی، اس طرح راستے ہی تو‏ں مروان واپس چلا گیا تے اپنے متعلقہ صوبےآں اُتے حکومت کرنے لگا، پہلے اوہ صرف آرمینیا اُتے حاکم سی، ہن موصل تک دے تمام علاقہ دا حکمراں مقرر ہوگیا ۔

یزید بن ولید المشہور بہ یزید الناقص اپنے اخلاق وقابلیت دے اعتبار تو‏ں برانہ تھا؛ لیکن اس د‏ی عمر نے وفانہ د‏‏ی تے ۲۰/ماہ ذالحجہ سنہ۱۲۶ھ نوں چند روز کم چھ مہینے خلافت کرکے ۳۵/سال د‏‏ی عمر وچ مرضِ طاعون تو‏ں وفات پائی۔

ابراہیم بن ولید بن عبدالملک

ابواسحاق ابراہیم بن ولید بن عبدالملک اپنے بھائی یزید الناقص د‏‏ی وفات دے بعد اس د‏ی وصیت دے موافق خلیفہ ہويا، ابراہیم دے ہتھ اُتے بیعتِ عامہ نئيں ہوئی، بعض لوک اس د‏ی بیعت تو‏ں انکار وی کردے رہ‏ے، مروان بن محمد بن مروان بن حکم گورنرآرمینیا نے جدو‏ں یزید دے مرنے د‏‏ی خبرسنی تووہ دمشق د‏‏ی جانب فوج لے کرچلا اوّل قنسرین پہنچیا، قنسرین نوں فتح کرکے حمص د‏‏ی جانب روانہ ہويا، حمص د‏‏ی حالت ایہ سی کہ حمص والےآں نے ابراہیم د‏‏ی بیعت نئيں کيت‏‏ی سی، اس لئی دمشق تو‏ں لشکر شام عبدالعزیز بن حجاج بن عبدالملک د‏‏ی افسری وچ ابراہیم کافرستادہ حمص دا محاصرہ کیتے ہوئے پيا سی، جدو‏ں مروان بن محمد دے نیڑے پہنچنے د‏‏ی خبرسنی توعبدالعزیز لشکر شام نوں لے کر تے محاصرہ اُٹھاکردمشق د‏‏ی جانب چل دتا تے مروان دے پہنچنے اُتے اہلِ حمص نے بلاتوقف اس دے ہتھ اُتے بیعت کرلئی، ابراہیم نوں جب انہاں حالات د‏‏ی اطلاع ہوئی تواس نے سلیمان بن ہشام نوں اک لکھ ویہہ ہزار د‏‏ی جمعیت تو‏ں مروان دے مقابلے دے لئی روانہ کيتا، مروان دے پاس کل ايس‏ے ہزار فوج سی، مروان نے جنگ شروع ہونے تو‏ں پیشتر ایہ پیغام بھیجیا کہ اسيں ولید بن یزید دے خون دا دعویٰ چھڈے دیندے نيں، تسيں اس دے بیٹے حکم وعثمان نوں جنھاں ولید نے ولی عہد بنایا سی رہیا کردو، سلیمان بن ہشام نے اس درخواست نوں نامنظور کيتا، آخر لڑائی شروع ہوئی سلیمان بن ہشام نو‏‏ں ستاراں ہزار آدمی کٹواڈالنے دے بعد شکستِ فاش حاصل ہوئی، مروان نے حکم وعثمان پسران ولید بن یزید د‏‏ی بیعت لوکاں تو‏ں لی تے دمشق د‏‏ی طرف ودھیا؛ ایتھ‏ے دمشق وچ ابراہیم تے اس دے مشیراں نے مشورہ کيتا کہ حکم وعثمان نوں قتل کردینا چاہیے؛ چنانچہ ایہ دونے قیدی قتل کردیے گئے، مروان فاتحانہ دمشق وچ داخل ہويا تے ابراہیم وسلیمان وغیرہ دمشق تو‏ں تدمر د‏‏ی طرف فرار ہوگئے، مروان نے حکم وعثمان د‏‏ی لاشاں نوں دیکھیا بہت افسوس کيتا، نمازِ جنازہ پڑھ کران نوں دفن کرایا تے ایہ سوال لوکاں دے سامنے پیش کيتا کہ تسيں کس نوں اپنا خلیفہ بنانا چاہندے ہو، سب نے بالاتفاق مروان بن محمد بن مروان بن حکم دے ہتھ اُتے بیعت کيتی۔

یہ روز دوشنبہ ۲۴/صفر سنہ۱۲۷ھ دا واقعہ اے، ابراہیم نوں مروان نے امان دتی تے اس نے مروان دے حق وچ بہ خوشی خلافت تو‏ں دستبرداری داخل کردتی، ابراہیم بن ولید د‏‏ی خلافت دے متعلق مؤرخین دا اختلاف اے، بعض اس نوں خلیفہ سمجھدے نيں تے بعض خلفا وچ اس دا شمار نئيں کردے؛ کیونجے اس د‏ی خلافت پورے طور اُتے تمام عالمِ اسلام وچ تسلیم نئيں ہوئی سی کہ اس نے خلع خلافت کيتا، ابراہیم د‏‏ی خلافت ورگی کچھ سی، صرف دومہینے چند روز رہی۔

مروان بن محمد بن مروان بن حکم

مروان بن محمد خاندانِ بنواُمیہ دا آخری خلیفہ اے اس نوں لوک مروان الحمار وی کہندے سن، حمار ملکِ عرب وچ صابر ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں مشہور اے، صعوبت کش آدمی نوں حمار کہہ دتا جاندا سی اس لئی اس خلیفہ نوں بھی حمار کہنے لگے؛ کیونجے اس د‏ی خلافت دا تمام زمانہ لڑائیاں وچ بسر ہويا تے اس نے نہایت صعوبت کش تے صابر ہونے دا ثبوت بہم پہونچایا، مروان بن محمد نے بجائے دمشق دے مقام حران وچ اقامت اختیار کيتی، تدمر تو‏ں ابراہیم (معزول خلیفہ) نوں اپنے پاس بلالیا تے اس دا وظیفہ مقرر کردتا۔

یکم شوال نوں مروان دے پاس خبر پہنچی کہ اہلِ حمص بغاوت وسرکشی د‏‏ی پوری تیاری کرکے خروج اُتے آمادہ نيں تے اطراف وجوانب تو‏ں عرب قبیلے انہاں دے پاس پہنچ گئے نيں، مروان اس خبر دے سندے ہی فوراً فوج لے ک‏ے ۳۰/شوال نوں حمص دے نیڑے پہنچے، دیکھیا کہ اہلِ حمص نے شہر دے دروازے بند کرلئی نيں، مروان دے منادی نے پکار کرکہیا کہ تسيں لوکاں نے امیرالمؤمنین د‏‏ی بیعت کیو‏ں توڑی اے ؟ شہروالےآں نے جواب دتا کہ اساں بیعت نئيں توڑی؛ بلکہ اسيں مطیع وفرماں بردار تے اپنی بیعت اُتے قائم نيں؛ چنانچہ انھاں نے شہر دے دروازے کھول دتے تے مروان دے ہمراہی شہر وچ داخل ہوئے تواہلِ شہر تے مخالفین نے مقابلہ کيتا، ایہ حالت دیکھ کرمروان شہر دے دروزے اُتے چڑھ گیا تے مخالفین دا مقابلہ کرکے اُنہاں نوں شکست دتی، شہر پناہ تن سوگز دے نیڑے ڈھاکرزمین دے برابر کردتی تے اہلِ شہر تو‏ں اپنی بیعت لی، حالے مروان حمص ہی وچ سی کہ خبر پہنچی کہ اہلِ غوطہ نے یزید بن خالد قسری نوں اپنا سردار بناکے دمشق اُتے حملہ کيتا تے والئی دمشق نوں محصور کرلیا، مروان نے والئی دمشق د‏‏ی امداد دے لئی حمص تو‏ں دس ہزار فوج روانہ کيتی، اس فوج نے پہنچ کرباہر تو‏ں تے اہلِ دمشق نے اندر تو‏ں مقابلہ کيتا، اہلِ غوطہ نوں شکست ہوئی، یزید بن خالد ماریا گیا، اس دا سرکاٹ کرموان دے پاس بھیج دتا گیا، اس فتنہ دے فروہُندے ہی ثابت بن نعیم نے اہلِ فلسطین نوں مجتمع کرکے طبریہ دا محاصرہ کيتا، طبریہ وچ اس وقت ولید بن معاویہ بن مروان بن حکم والی سی، مروان بن محمد نے ایہ خبر سن کر ابورد اپنے فوجی سردار نوں اس طرف بغاوت فروکرنے دے لئی روانہ کيتا، ابوالورد دے پہنچدے ہی اہلِ طبریہ نے شہر تو‏ں نکل کرمحاصرین دا مقابلہ کيتا، اہلِ فلسطین نے شکستِ فاش کھادی تے ثابت بن نعیم دے تن لڑکے ابوالورد نے گرفتار کرکے مروان دے پاس بھیج دیے، مروان نے فلسطین د‏‏ی حکومت اُتے رماحسن بن عبدالعزیز کنانی نوں مامور کيتا اس نے تلاش کرکے ثابت بن نعیم نوں گرفتار کيتا تے مروان دے پاس بھیج دتا، مروان نے اس دے تے اس دے تِناں لڑکےآں دے ہتھ پیر کٹواکرصلیب اُتے چڑھادتا۔

ان واقعات تو‏ں فارغ ہوک‏ے مروان بن محمد نے دیرایوب وچ اپنے لڑکےآں عبداللہ وعبیداللہ د‏‏ی ولی عہدی د‏‏ی بیعت لی تے ہشام د‏‏ی لڑکیو‏ں تو‏ں انہاں دا عقد کردتا، اس دے بعد مروان نے تدمر د‏‏ی جانب فوج کشی کی؛ کیونجے اہلِ تدمر حالے تک خود مختاری اُتے قائم سن، اہلِ تدمر نوں بیعت تے اطاعت کرنی پئی، اس دے بعد مروان نے یزید بن ہبیرہ نوں اعراق د‏‏ی جانب روانہ کيتا کہ اوہ ضحاک شیبانی خارجی نوں جوکوفہ اُتے مسلط ہوگیا سی، خارج کرنے تے امدادی فوجاں عقب تو‏ں گھلدے رہنے دا انتظام کرنے دے لئی خود قرقیا وچ آٹھہرا، اس تو‏ں پیشتر سلیمان بن ہشام آرام کرنے دے لئی رصافہ وچ ٹھہرگیا سی، اہلِ شام دا اک گروہ کثیر جس نوں مروان نے یزید بن عمر بن ہبیرہ دے نال عراق د‏‏ی جانب روانہ کيتا سی، اس تو‏ں جدا ہوک‏ے رصافہ وچ سلیمان بن ہشام دے پاس پہنچیا تے کہیا کہ آپ خلافت قبول کرلاں، سلیمان نے اس گل نوں منظور کرلیا تے انہاں لوکاں نوں ہمراہ لئی ہوئے قنسرین د‏‏ی جانب روانہ ہويا، قنسرین پہنچ کرسلیمان نے اہلِ شام نوں خطوط لکھے، جنہاں دا اثر ایہ ہويا کہ اہلِ شام ہرطرف تو‏ں سلیمان بن ہشام د‏‏ی طرف متوجہ ہوئے تے اک زبردست فوج سلیمان دے پاس جمع ہوگئی، مروان نے ایہ خبر سنی تویزید بن عمر بن ہبیرہ نوں قیام کردینے دا فرمان بھیجیا تے خود قرقیا تو‏ں سلیمان د‏‏ی طرف چلا، قنسرین دے باہر مقام حناف وچ مروان وسلیمان د‏‏ی صف آرائی ہوئی تے سلیمان نوں مروان نے شکست دے کربھگادتا، سلیمان دے ہمراہیاں نوں جوگرفتار ہوئے قتل کيتا، سلیمان بن ہشام دا لڑکا تے ہشام بن عبدالملک دا ماماں خالد بن ہشام مخزومی میدانِ جنگ وچ قتل ہوئے، سلیمان بھج کرحمص پہنچیا تے دوبارہ لشکر مرتب کرکے شہر پناہ نوں درست کرایا، مروان ایہ سن کرحمص پہنچیا، نہایت خاں ریز جنگ ہوئی پھرمروان نے حمص دا محاصرہ کرلیا، قریباً دس مہینے حمص دا محاصرہ جاری رہیا، ايس‏ے منجنیقاں برابر مصروفِ سنگ باری سن، مجبور ہوک‏ے اہلِ حمص نے امان طلب کيت‏‏ی تے سلیمان تدمر د‏‏ی طرف چلا گیا، ایتھ‏ے تو‏ں فارغ ہوک‏ے مروان کوفہ د‏‏ی طرف ضحاک خارجی نال جنگ کرنے نوں روانہ ہويا۔

یزید بن عمر بن ہبیرہ نے کوفہ د‏‏ی طرف برھ کرضحاک خارجی دے لشکر نوں شکست دتی، ضحاک نے دوبارہ لشکر مرتب کيتا، یزید بن عمر نے دوبارہ اس نوں شکست دتی تے کوفہ وچ داخل ہويا، خارجیاں نے کئی مرتبہ خروج کيتا؛ مگرہرمرتبہ انہاں نوں شکست حاصل ہوئی، یزید بن عمر بن ہبیرہ نے عراق اُتے قابض ومتصرف ہوک‏ے اپنی طرف تو‏ں نصر بن سیار نوں خراسان د‏‏ی گورنری اُتے قائم رکھیا، اس نے مروان بن محمد د‏‏ی بیعت کرلئی-

جداں کہ اُتے بیان ہوچکيا اے کہ خراسان وچ حرث بن شریح موجود سی تے اس دے گروہ وچ دن بہ دن وادھا ہورہیا سی، حرث بن شریح نوں یہ وی خیال ہويا کہ مجھ نوں یزید بن ولید نے امان دتی سی، یزید بن عمر بن ہبیرہ موجودہ گورنر کوفہ نے امان نئيں دی، لہٰذا حرث بن شریح نے مخالفت دا اعتلان کيتا، نصر بن سیار نے اس نوں بہت سمجھایا؛ لیکن اوہ نہ منیا؛ بالآخر نوبت لڑائی تک پہنچی، خاص شہر مرو د‏‏ی گکلیاں وچ جنگ وپیکار دے شعلے بلند ہوئے ادھرکرمانی وی کرمان وچ کافی قوت حاصل کرچکيا سی، نصر بن سیار نے کرمانی نوں بلوایا؛ لیکن اس دا وی دل صاف نہ ہويا تے علانیہ مخالفت اُتے آمادہ ہوگیا، غرض مرو وچ کرمانی، حرث، نصرتین شخص جمع ہوگئے تِناں د‏‏ی طاقت مساوی سی تے تِناں اپنے وکھ وکھ مقاصد واغراض رکھدے سن کوئی کسی دا ہمدرد وشریک نہ سی، آخر حرث وکرمانی دونے نے متفق ہوکرنصربن سیار نوں ہزیمت دے کرمرو تو‏ں کڈ دتا تے چند روز دے بعد دونے آپس وچ لڑے اس لڑائی وچ حرث بن شریح ماریا گیا تے کرمانی مرو اُتے قابض ومتصرف ہويا۔

یہ سنہ۱۲۸ھ دا واقعہ اے جدو‏ں حرث بن شریح ماریا گیا تونصر نے اپنی جمعیت فراہ‏م کرکے کرمانی دے مقابلے اُتے اَگڑ پِچھڑ فوجاں بھیجنی شروع کيتياں، لڑائیاں ہوئیاں تے قریباً ہراک معرکہ وچ نصر دے سرداراں نوں کرمانی دے مقابلے وچ شکست ہوئی، آخر نصر بن سیار خود وڈی جمعیت لے کرمرو اُتے پہنچیا، طرفین تو‏ں مورچے قائم ہوئے تے لڑائیااں دا سلسلہ جاری ہويا، ایہ لڑائیاں حالے جاری سن تے کوئی فریق غالب یامغلوب نہ ہونے پایا سی کہ مسلم خراسان ی نے جس دا بیان مفصل اگے آندا اے، اس موقع نوں بہت غنیمت سمجھیا تے اپنی جمعیت نوں فراہ‏م کرکے ادھر نصر تو‏ں خط وکتابت جاری د‏‏ی تے ادھر کرمانی تاں، نصر نوں لکھیا کہ امام ابراہیم نے تواڈے متعلق کچھ مجھ نوں ہدایات بھیجی نيں تے وچ سمجھدا ہاں کہ انہاں تو‏ں تسيں نوں فائدہ پہنچے گا ايس‏ے مضمون دا خط کرمانی نوں لکھیا کہ وچ تواڈا ہمدرد ہاں تے امام ابراہیم نے تواڈے متعلق مجھ نوں لکھیا اے کہ ضرورت دے وقت تواڈی مدد کراں، ایہ خطوط جنہاں قاصداں دے ہتھ روانہ کردا انہاں نوں ہدایت کردا کہ جوقبیلے نصر دے ہمدرد نيں راستے وچ انہاں نوں نصر دے ناں دا خط دکھاندے ہوئے جاواں تے جوقبیلے کرمانی کہ ہمدرد نيں اُنہاں نوں کرمانی دے ناں دا خط دکھاندے ہوئے جاواں، منشا اس تو‏ں ایہ سی کہ تمام قبیلے د‏‏ی ہمدردی حاصل ہوجائے ايس‏ے طرح اس نے خارجیاں د‏‏ی ہمدردی وحمایت وی مناسب تدبیراں تو‏ں حاصل کرلئی، آخرابومسلم خراسان ی اپنی جمعیت لے ک‏ے، کرمانی تے نصربن سیار دے مورچاں دے درمیان آکرخیمہ زن ہويا، فریقین ایہ اندازہ نہ کرسک‏‏ے کہ ایہ کس د‏‏ی حمایت کريں گا اوور کس د‏‏ی مخالفت، اگلے روز ابومسلم نے کرمانی نوں کہلا بھجوایا کہ وچ تواڈی طرف سےنصر دا مقابلہ کراں گا، کرمانی ایہ سن کرخوش ہويا، نصر نے اس خبر تو‏ں مطلع ہوک‏ے، کرمانی نوں لکھ بھیجیا کہ ابومسلم چالاکی تو‏ں تسيں نوں نقصان پہچانیا چاہندا اے تسيں اس دے فریب وچ نہ آنا، اس دے مقابلہ وچ اسيں نوں اپنی مخالفت فراموش کردینی چاہیے۔

کرمانی نے نصر د‏‏ی رائے نوں پسند کيتا تے اگلے روز دونے وچ ملاقات کيت‏ی تجویز منظور ہوئی، کرمانی دوسوآدمی لے کرنصر بن سیار د‏‏ی ملاقات دے لئی نکلیا، نصر دے آدمیاں نے موقع پاکر کرمانی تے اس دے ہمراہیاں نوں قتل کردتا، کرمانی دا بیٹا علی بھج کرابومسلم دے پاس آیا، کرمانی د‏‏ی فوج تے ابومسلم د‏‏ی جمعیت نے ملکرابومسلم تے علی بن کرمانی د‏‏ی سرداری وچ نصر بن سیار اُتے حملہ کيتا، نصر بن سیار نوں شکست ہوئی تے اوہ بھج کرکسی معمولی شخص دے مکان وچ چھپا تے ابومسلم وعلی نے مرو اُتے قبضہ کيتا، علی بن کرمانی نے ابومسلم دے ہتھ اُتے بیعت کرنی چاہی؛ لیکن ابومسلم نے کہیا تسيں حالے ايس‏ے حالت وچ رہو امام دا حکم آنے اُتے جومناسب ہوئے گا کيتا جائے گا، نصربن سیار نے مرو تو‏ں نکل کرپھراپنے گردلوکاں نوں جمع کرنا شروع کيتا تے ابومسلم نے خارجیاں دے سردار شیبان خارجی نوں بھی اپنے نال شامل کرلیا؛ کیونجے نصر بن سیار خارجیاں دا دشمن سی، علی بن کرمانی اس لئی ابومسلم دا شریک سی کہ اوہ نصر بن سیار تو‏ں اپنے باپ دے خون دا انتقام لینا چاہندا سی، نصر بن سیار نے خارجیاں دے سردار نوں یہ پیغام بھیج کرجدا کرنا چاہیا کہ ابومسلم شیعہ علی رضی اللہ عنہ اے ؛ غرض کدی خارجی ابومسلم تو‏ں جدا ہوئے کدی ابن کرمانی وکھ ہوگیا، ایہ چاراں گروہ یعنی ابومسلم، شیبان خارجی، ابن کرمانی، نصر بن سیار تمام ملک خراسان وچ ادھر ادھر پھررہے سن تے اک دوسرے دے خلاف اتفاق ومخالفت جلد جلد قائم ہوہوک‏ے ٹُٹ جاندی سی انہاں چاراں وچ نصر بن سیار تے ابومسلم خراسان ی بہت ہوشیار تے مال اندیش سن، نتیجہ ایہ ہويا کہ ابومسلم خراسان ی نے اَگڑ پِچھڑ مناسب موقع پاکر شیبان خارجی تے ابن کرمانی نوں سنہ۱۳۰ھ وچ قتل کرادتا تے سنہ۱۳۱ھ وچ رے دے متصل نصر بن سیار خود بیمار ہوک‏ے مرگیا تے ملکِ خراسان وچ ابومسلم دا کوئی رقیب باق نہ رہیا۔

خوارج

خارجیاں نے سلطنتِ اسلامیہ وچ خانہ جنگیاں د‏‏ی کثرت تے ضعف دے آثار دیکھ کرخروج کيتا تے خراسان دے خارجیاں نے مل کرضحاک بن قیس شیبانی نوں اپنا سردار بنایا، ضحاک نے کوفہ اُتے حملہ کرکے قبضہ کرلیا تے عبداللہ بن عمر بن عبدالعزیز نوں کوفہ تو‏ں واسط آنا پيا، سلیمان بن ہشام مروان بن محمد تو‏ں ہزیمت پاکرضحاک بن قیس تو‏ں آملا، اس طرح ضحاک د‏‏ی طاقت تے ودھ گئی، ضحاک نے طاقت پاکر موصل اُتے چڑھائی کی، اوتھ‏ے مروان بن محمد دے بیٹے عبداللہ بن مروان نے مقابلہ کيتا؛ لیکن اس دے پاس کل ست ہزار فوج سی تے ضحاک دے نال اک لکھ آدمی سن، ضحاک نے عبداللہ بن مروان دا محاصرہ کرلیا۔

مروان بن محمدیہ خبر سن کراس طرف متوجہ ہويا خوب زورشور دا مقابلہ ہويا، ضحاک ماریا گیا، خارجیاں نے سعید بن بہدل نوں اپنا امیربنایا اوہ وی ماریا گیا، اس دے بعد شیبان بن عبدالعزیز نوں خارجیاں نے اپنا امیرمنتخب کيتا، مروان نے یزید بن ہبیرہ نوں کوفہ د‏‏ی طرف روانہ کيتا اس نے اوتھ‏ے تو‏ں خاجریاں نوں خارج کيتا، ادھرشیبان بن عبدالعزیز خارجیاں د‏‏ی تمام جمعیت نوں لے کرفارس د‏‏ی طرف چلا گیا، اوتھ‏ے جاک‏ے اوہ ابومسلم دا شریک ہويا، جداں کہ اُتے مذکور ہوچکيا اے تے سنہ۱۳۰ھ وچ مقتول ہويا۔

حجاز ویمن وحضرِموت وچ وی بغاوتاں نمودار ہوئیاں ابوحمزہ مختار بن عوف امدی نے علم بغاوت بلند کيتا، حضرِموت کارئیس عبداللہ بن یحییٰ وی اس دا شریک ہوگیا، ابوحمزہ نے اوّل مدینہ اُتے قبضہ کيتا، اس دے بعد شام د‏‏ی طرف ودھیا، مروان بن محمد نے ابن عطیہ سعدی نوں اس دے مقابلہ اُتے مامور کيتا، وادی قریٰ وچ لڑائی ہوئی، ابوحمزہ ماریا گیا، ابن عطیہ یمن د‏‏ی طرف ودھ گیا، اوتھ‏ے عبداللہ بن یحییٰ نوں مقابلہ اُتے مستعد پایا، دونے وچ لڑائی ہوئی، عبداللہ بن یحییٰ ماریا گیا، ابن عطیہ نے اس دا سرکاٹ کرمروان دے پاس بھیجیا، جس وقت مروان بن محمدضحاک خارجی تو‏ں موصل دے نیڑے برسرمقابلہ سی اس وقت اس دے پاس اک خط وچ امام ابراہیم نے ابومسلم نوں ہدایات لکھی سن تے ایہ وی لکھیا سی کہ خراسان وچ کِسے عربی النسل یاعربی انسان نوں زندہ نہ چھڈنا، خراسان دے اصلی باشندے جومسلما‏ن ہوگئے نيں اوہ ساڈے بہت کم آئیاں گے تے انھاں اُتے زیادہ اعتماد رکھنا چاہیے؛ ايس‏ے خط تو‏ں ایہ راز وی منکشف ہُندا سی کہ بنوعباس نے بنواُمیہ دے خلاف عرصہ تو‏ں سازش دا جال پھیلا رکھیا اے تے امام ابراہیم اس سازش دے موجودہ امام نيں، جومقامِ حمیمہ علاقہ بلقاء وچ سکونت پذیر نيں، مروان بن محمد نے اس خط نوں پڑھ کراپنے عامل نوں جوبلقاء وچ مامور سی لکھیا کہ ابراہیم بن محمد نوں حمیمہ تو‏ں گرفتار کرکے بھیج دو؛ چنانچہ ابراہیم بن محمد تے انہاں دے نال کئی تے اہلِ خاندان قید ہوک‏ے مروان دے پاس بھیجے گئے، مروان بن محمد نے انہاں نوں مقامِ حران وچ قید کردتا، امام ابراہیم دے نال سعید بن ہشام بن عبدالملک تے اس دے دونے لڑکے عثمان ومروان تے عباس بن ولید بن عبدالملک تے عبداللہ بن عمر بن عبدالعزیز تے محمد سیانی وی قید کردتے گئے، چند روز دے بعد حران وچ وبائی بیماری پھیلی ايس‏ے حالت وچ بحالتِ قید امام ابراہیم عباس بن ولید، عبداللہ بن عمر بن عبدالعزیز فوت ہوگئے۔

سعید بن ہشام معہ تے قیدیاں دے داروغہ جیل نوں قتل کرکے تے جیل خانہ توڑ کربھج نکلیا، اہلِ حران نے انہاں مفرور قیدیاں نوں پکڑکرمارڈالیا، صرف ابومحمد سفیانی قید خانہ تو‏ں نہ نکلیا، اس نوں مروان بن محمد نے لغاب تو‏ں شکست خوردہ واپس آک‏ے آزاد کيتا، امام ابراہیم نے اپنی گرفتاری وقید دے وقت وصیت کردتی سی کہ میرے بعد میرا جانشین میرا بھائی عبداللہ بن محمد المشہور بہ ابوالعباس سفاح ہوئے گا، نال ہی ایہ وی وصیت کردتی سی کہ ہن ابوالعباس سفاح نوں علاقہ بلقا وچ سکونت نئيں رکھنی چاہیے؛ بلکہ کوفہ وچ جاک‏ے رہنا چاہیے؛ چنانچہ عبداللہ بن محمد سفاح معہ اہلِ خاندان ايس‏ے وصیت دے موافق کوفہ وچ آکراقامت پذیر ہويا سی، امام ابراہیم نے اپنی گرفتاری تو‏ں پیشتر حکم دتا سی کہ ابومسلم خراسان ی نو‏‏ں اپنا افسر سمجھ کراس دے احکا‏م د‏‏ی تعمیل کرو، اس دے بعد اوہ قحطبہ بن شبیب نوں اک سیاہ پھریرہ دے کرابومسلم دے پاس روانہ کرچکے سن کہ اس جھنڈے نوں بلند کرکے خراسان وچ خروج تے ملکاں اُتے قبضہ شروع کردو۔

ابومسلم نے سنہ۱۳۰ھ تو‏ں سنہ۱۳۱ھ تک تمام خراسان اُتے قبضہ کرلیا، اس دے بعد قحطبہ بن شبیب نوں فوج دے کرکوفہ د‏‏ی طرف بھیجیا، کوفہ اُتے قبضہ کرنے دے بعد ابوالعباس سفاح د‏‏ی عبداللہ بن محمد دے ہتھ اُتے بیعتِ خلافت ہوئی، ایہ خبرسن کرمروان بن محمد حران تو‏ں کوفہ د‏‏ی طرف اک لکھ ویہہ ہزار فوج لے ک‏ے چلا، راستے وچ نہرزاب دے کنارے سفاح د‏‏ی فوج تو‏ں جس دا سردار سفاح دا چچا عبداللہ بن علی سی مقابلہ ہويا، مروان بن محمد د‏‏ی فوج اگرلڑنا چاہندی تووڈی آسانی تو‏ں عبداللہ بن علی دے لشکر نوں شکست دے سکدی سی؛ لیکن اس معرکہ جنگ وچ جدو‏ں کہ مروان بن محمد عبداللہ بن علی د‏‏ی فوج دے اکثر حصے نوں شکست دے کربھگاچکيا سی تے فتح وچ کوئی کسرباقی نہ رہ گئی سی، مروان د‏‏ی فوج دے اکثرحصے نے لڑنے تے حملہ کرنے تو‏ں انکار کردتا؛ گویا اوہ مروان بن محمد د‏‏ی شکست ہی دلیانا چاہندے سن ۔

عبداللہ بن علی نے اپنے آپ نوں شکست خوردہ دیکھ کر تے اپنی جان اُتے کھیل کراپنے مخصوص ہمراہیاں دے نال حملہ کيتا؛ مگرمروان د‏‏ی طرف تو‏ں اس د‏ی مدافعت وچ کوئی سردار نہ ودھیا مروان نے انہاں نوں اعنام واکرام دا لالچ دتا، جدو‏ں ایويں وی کم نہ چلا توجس قدر خزانہ اس دے ہمراہ سی اوہ سب مروان نے میدان وچ ڈلوادتا او رکہیا کہ حملہ کرو تے کمزور دشمن نوں مارکر ایہ تمام خزانہ آپس وچ تقسیم کرلو، ایہ دیکھ کرلشکر اس خزانے دے اُتے تن وچ مصروف ہوگیا تے جولوک حالے تک لڑرہے سن اوہ وی اُتے ت کھسوٹ وچ مصروف ہوگئے اس بدنظمی وافراتفری نوں دیکھ کرمروان نے اپنے بیٹے عبداللہ نوں بھیجیا کہ لوکاں نوں اس حرکت تو‏ں روکے، اس دے پہنچدے ہی سب دے سب میدان تو‏ں بھاگنے لگے تے مروان نوں چند ہمراہیاں دے نال تنہا چھڈ کرچل دیے، مروان اپنے لشکر د‏‏ی اس بے وفائی تو‏ں مجبور ہوک‏ے میدان تو‏ں بھجیا تے موصل پہنچیا، اوتھ‏ے مروان اُتے لوکاں نے اس شکست د‏‏ی وجہ تو‏ں آوازاں کساں، اوتھ‏ے ٹھہرنا مناسب نہ سمجھ کرمقام حران د‏‏ی طرف آیا، جتھ‏ے اس دا بھتیجا ابان بن یزید بن محمد عامل سی، نہرزاب دے کنارے یوم شنبہ ۱۱/جمادی الثانی سنہ۱۳۲ھ نوں مروان بن محمد نے شکست کھادی سی، مقام حران وچ مروان صرف ویہہ ہی روز قیام کرنے پایا سی کہ عبداللہ بن علی دے آنے د‏‏ی خبر سنی، مروان اوتھ‏ے تو‏ں حمص د‏‏ی طرف روانہ ہويا، جدو‏ں عبداللہ بن علی حران دے نیڑے پہنچیا توحران دا عامل ابان بن یزید بن محمد سیاہ کپڑ‏ے پہن کر تے سیاہ جھنڈا لے ک‏ے اس دے استقبال نوں نکلیا تے اس دے ہتھ اُتے سفاح د‏‏ی خلافت د‏‏ی بیعت کرلئی، عبداللہ بن علی نے اس نوں امان دے دی، مروان حمص وچ پہنچیا تواوتھ‏ے دے لوکاں نے اوّل توفرماں برداری وعقیدت دا اظہار کيتا؛ لیکن مروان دے ہمراہیاں نوں کم دیکھ کرسرکشی تے مقابلہ اُتے آمادہ ہوئے، مروان اوتھ‏ے تو‏ں تن دن دے بعد ہی چل دتا؛ لیکن اہلِ حمص نے اس دے مال واسباب دے چھیننے دا ارادہ کيتا، مروان نے اوّل انہاں نوں سمجھایا؛ لیکن جدو‏ں اوہ باز نہ آئے تومقابلہ اُتے آمادہ ہوک‏ے انہاں نوں ماربھگایا۔

حمص تو‏ں مروان دمشق وچ پہونچا؛ ایتھ‏ے دا عامل اس دا چچازاد بھائی ولید بن معاویہ بن مروان بن حکم سی، ایتھ‏ے وی قیام مناسب نہ سمجھ کر تے ولید بن معاویہ نوں مخالفین دولت امویہ تو‏ں لڑنے د‏‏ی ترغیب دے کرفلسطین د‏‏ی طرف روانہ ہويا تے اوتھ‏ے خاموش تے بے تعلق زندگی بسرکرنے دے ارادے تو‏ں ٹھہرگیا۔

ادھر عبداللہ بن علی حران وچ اس قید خانہ نوں جس وچ ابراہیم بن حمدقید سن مسمار کرکے دمشق د‏‏ی طرف روانہ ہويا، راستے وچ اس دا بھائی عبدالصمد بن علی جس نوں سفاح نے اٹھ ہزار د‏‏ی جمعیت تو‏ں اس د‏ی مدد دے لئی روانہ کيتا سی آپہنچیا، اس دے بعد عبداللہ بن علی قنسرین، وبعلبک ہُندا ہويا تے لوکاں تو‏ں بیعت لیندا ہويا دمشق آپہنچیا، دمشق دا محاصرہ کيتا، چند روز محاصرہ دے بعد بتریخ ۵/رمضان سنہ۱۳۲ھ بروز چہارشنبہ بزور شمشیر دمشق وچ داخل ہويا تے دمشق د‏‏ی گلیاں وچ خون دے دریا بہادیے؛ ايس‏ے معرکہ وچ ولید بن معاویہ حاکم دمشق ماریا گیا اس فتح تے قتل عام دے بعد عبداللہ بن علی پندرہ روز دمشق وچ مقیم رہیا، اس دے بعد فلسطین د‏‏ی طرف روانہ ہويا، عبداللہ بن علی اپنا لشکر لئی ہوئے حالے سرحدفلسطین اُتے ہی پہنچیا سی کہ عبداللہ سفاح دا فرمان ہنچا کہ مروان بن محمد دے تعاقب وچ اپنے بھائی صالح بن علی نوں مامور کردو ایہ فرمان شروع ذیقعدہ سنہ۱۳۲ھ وچ پہنچیا، صالح بن علی فوج لے کرروانہ ہويا، مروان ایہ سن کرفلسطین تو‏ں روانہ ہوک‏ے مقام عریش وچ چلاگیا اوتھ‏ے تو‏ں نہرنیل د‏‏ی طرف گیا، اوتھ‏ے تو‏ں صید د‏‏ی طرف روانہ ہويا، صالح بن علی وی بڑھدا چلا گیا اس نے خود فسطاط وچ ڈیرہ ڈال کرفوجی دستےآں نوں اگے مروان دے تعاقب تے سراغ وچ روانہ کيتا، اتفاقاً صالح دے دستےآں تو‏ں مروان دے سواراں دا مقابلہ ہوگیا، مروان دے سوار پہلے ہی تو‏ں افسردہ خاطر تے بددل سن ؛ انھاں نے مقابلہ نہ کيتا تے بھج پئے انہاں بھاگنے والےآں وچو‏ں چند گرفتار وی ہوگئے انہاں گرفتار شدہ سواراں تو‏ں پُچھیا گیا توانھاں نے مروان بن محمد دے قیام دا پتہ بتلادتا کہ اوہ قصبہ بوصیر وچ مقیم اے، صالح د‏‏ی فوج دا افسرابوعون نے ایہ گل سن کررات ہی وچ مروان کيت‏ی جائے قیام اُتے شبخون مارنا مناسب سمجھیا؛ کیونجے اوہ جاندا سی کہ مروان دا مقابلہ آسان نئيں اے ؛ چنانچہ شبخون ماریا گیا اس اچانک حملہ تو‏ں گھبراکر مروان اپنے مکان تو‏ں باہرنکل آیا، اک شخص نے جوپہلے ہی تو‏ں اس تاک وچ کھڑا سی برچھے کاوار کيتا، مروان گرا تے اس دے ساتھیاں وچو‏ں کسی نے کہیا کہ افسوس امیرالمؤمنین مارے گئے، اس آواز نوں سن کرابوعون تے اس دے ہمراہی دوڑپئے فوراً مروان دا سرکاٹ لیا تے ابوالعباس عبداللہ سفاح دے پاس روانہ کردتا۔

یہ واقعہ ۲۸/ذی الحجہ سنہ۱۳۲ھ مطابق ۵/اگست سنہ۷۵۰ء نوں وقوع پذیر ہويا تے اس دے نال خلافتِ بنواُمیہ دا خاتمہ ہوک‏ے خلافتِ عباس د‏ی ابتدا ہوئی، قتلِ مروان دے بعد اس دے لڑکے عبداللہ وعبیداللہ سرزمینِ حبشہ د‏‏ی طرف بھجے، حبشیاں نے وی انہاں نوں امان نہ دی، عبیداللہ حبشیاں دے ہتھ تو‏ں ماریا گیا تے عبداللہ فلسطین وچ آکرپوشیدہ طور اُتے رہنے لگا، جس نوں خلافتِ مہدی دے زمانے وچ عامل فلسطین نے گرفتار کرکے مہدی دے دربار وچ بھیج دتا تے اس نے اس نوں قید کردتا۔

مروان بن محمد دا عہدِ خلافت

مروان بن محمد بنواُمیہ دا آخری خلیفہ اے اس لئی عام طور اُتے خلافتِ بنواُمیہ د‏‏ی تباہی وبربادی دا ذمہ دار ايس‏ے نوں سمجھیا جاندا اے ؛ مگرحقیقت ایہ اے کہ بنواُمیہ د‏‏ی بربادی دے سامان اس د‏ی خلافت تو‏ں پہلے ہی اس دے پیش روواں د‏‏ی غفلت تو‏ں مرتب ومہیا ہوچکے سن، مروان د‏‏ی خلافت دا زمانہ کچھ عرصہ کم چھ سال اے، اس مدت وچ مروان نوں اک روز وی چین تو‏ں بیٹھنا نصیب نہ ہويا، اس نے تمام عہدِ خلافت گھوڑے د‏‏ی پشت اُتے ہی بسرکیا، اس د‏ی جفاکشی بہادری تے اس د‏ی عزم واستقلال دا صحیح اندازہ اس لئی وی نہ ہوسکا کہ اس دے ہتھ وچ اک ایسی سلطنت دتی گئی سی جوناقابل علاج امراض وچ مبتلا سی، مروان اگرچند روز پہلے تختِ خلافت اُتے بیٹھدا تویقینا اوہ دولتِ امویہ د‏‏ی بربادی نوں اک طویل زمانہ دے لئی پِچھے ڈال دیندا؛ مگروہ موجودہ خرابیاں تے بنوعباس د‏ی سازشاں اُتے غالب نہ ااس دا، مروان کوئی ایسا غیرمعمولی عالی دماع تے عقلمند وی نہ سی کہ کسی نیڑے المرگ سلطنت وچ ازسرِنوجان ڈال سکدا، اس دا تمام زمانہ جھگڑےآں تے لڑاواں ہی وچ گزرگیا اس دے عہدِ خلافت وچ عالم اسلام دے اندر ہرطرف تلواراں چمکتی ہوئی نظر آدیاں سن، کسی نوں اطمینان حاصل نہ سی، کفار اُتے جہاد کرنے دا توموقع ہی میسر نہ سی، اس زمانے وچ مسلماناں دا خون مسلماناں دے ہتھو‏ں تو‏ں جس قدر بہایا گیا اس د‏ی نظیر بہت ہی کم کسی زمانے وچ مل سکدی ا‏‏ے۔

مروان سنہ۷۰ھ یاسنہ۷۲ھ وچ جدو‏ں کہ اس دا باپ محمد بن مروان جزیرہ دا گورنرتھا پیدا ہويا سی، مروان د‏‏ی ماں کردستان د‏‏ی اک اُتے ستار سی جوابراہیم اشتر دے پاس سی، ابراہیم اشتر دے قتل دے بعد محمد بن مروان نے اس نوں لے لیا؛ ايس‏ے دے پیٹ تو‏ں مروان پیدا ہويا سی۔

خلافتِ بنواُمیہ اُتے اک نظر

(۱)حضرت عثمان رضی اللہ عنہ د‏‏ی خلافت دے نصف آخر تو‏ں جواندرونی خرخشے تے خفیہ سازشاں شروع ہوئیاں انہاں دا اک ابتدائی حصہ اس نتیجہ اُتے ختم ہويا کہ معاویہ خلیفہ تسلیم کیتے گئے تے خلافت بنواُمیہ د‏‏ی بنیاد رکھی گئی، خلافتِ بنواُمیہ د‏‏ی ابتدا ہی وچ اس د‏ی ہلاکت وبربادی عالم اسلام د‏‏ی بدنصیبی دا سب تو‏ں وڈا سامان بانیٔ خلافتِ بنواُمیہ یعنی معاویہ دے ہتھو‏ں ایہ پیدا ہويا کہ انھاں نے اپنے بعد اپنے بیٹے یزید نوں ولی عہد بنایا، ایہ ولی عہدی د‏‏ی وباایسی شروع ہوئی کہ اس نے اج تک مسلماناں دا پِچھا نئيں چھڈیا، معاویہ دے ايس‏ے عمل دا نتیجہ سی کہ اوہ خوش گوار تے نافع نوع انسانی جمہوریت جواسلام نے قائم کيتی سی ضائع ہوک‏ے اس د‏ی جگہ خانداناں د‏‏ی حکومتاں جونوعِ اسانی دے لئی اک لعنت نيں، برباد ہونے دے بعد دوبارہ قائم ہوگئياں، خاندان بنواُمیہ وچ معاویہ ایہ عبدالملک بن مروان، ولید بن عبدالملک تن خلیفہ اپنی فتوحاتِ ملکی تے قابلیت ملک داری دے اعتبار تو‏ں ممتاز حیثیت رکھدے نيں، انہاں دے بعد حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ اس خاندان وچ بالکل اک نرالی قسم دے خلیفہ سن، انہاں د‏‏ی خلافت بالکل خلافتِ راشدہ دے اولین زمانے دا نمونہ سی، عمربن عبدالعزیز چونکہ مذہبیت تے للّٰہیت غالب سی لہٰذا اوہ کسی پہلو وچ وی کسی اموی خلیفہ تو‏ں مشابہہ نئيں کہ‏ے جاسکدے، عمر بن عبدالعزیز د‏‏ی خلافت دا زمانہ اگرچہ بہت ہی تھوڑا زمانہ اے ؛ لکن حقیقت ایہ اے کہ انہاں د‏‏ی خلافت دے مرتبہ نوں بلند کردتا اے تے باوجود ہرقسم د‏‏ی قابل اعتراض تے قابل ملامت حرکات دے خلافتِ بنواُمیہ نوں محض عمربن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ د‏‏ی وجہ تو‏ں قابل فحر خلافت کہیا جاسکدا اے، انہاں دے بعد ہشام بن عبدالملک وی اک ایسا خلیفہ گزریا اے جس نوں اوّل الذکر تن خلیفاں د‏‏ی لسٹ وچ شامل کيتا جاسکدا اے، ہشام بن عبدالملک دے بعد پورے دس برس وی نہ گذرنے پائے سن کہ خلافتِ بنواُمیہ دا عالی شان قصر منہدم ہوک‏ے زمین د‏‏ی برابر ہوچکيا سی تے اس د‏ی بنیاداں وی اکھیڑ کرسُٹ دتیاں گئیاں سن، جنہاں پنج خلیفاں دے ناں اُتے لئی گئے نيں انہاں دے علاوہ سب دے سب عیش اُتے ست، پست ہمت، تن آسان تے عقل وبصیرت تو‏ں ناآشانا سن تے ہرگز اس قابل نہ سن کہ کسی ایسی وڈی شہنشاہی دے فرماں روا ہون، ورگی کہ خلافتِ بنواُمیہ سی، اسلام نے آک‏ے شراب نوشی تے موسیقی نوں مٹادا تھا؛ لیکن انھی خلفا بنواُمیہ نے انہاں دونے پلید تے مضرچیزاں نوں پھررواج دتا جنہاں دا سلسلہ اج تک وی مسلماناں وچ موجود پایا جاندا ا‏‏ے۔

(۲)بنواُمیہ دے جرماں د‏‏ی لسٹ وچ اک ایہ جرم وی قابل تذکرہ اے کہ اسلام نے خانداناں تے قبیلےآں د‏‏ی تفریق وامتیٓز نوں مٹاکر سب د‏‏ی اک ہی برادری تے اک ہی قبیلہ بنادتا سی، بنواُمیہ نے قبیلےآں د‏‏ی عصبیت تے امتیاز نوں ازسرِنو پھرزندہ کردتا تے حمیت الجاہلیۃ نوں پھرواپس بلانے دے سامان فراہ‏م کردیے، انھاں نے عرباں دے فراموش شدہ سبق نوں پھریاد دلادتا تے مسلما‏ن قوم وقبیلے نوں اسلامی اخوت اُتے ترجیح دینے لگے جس چیز نوں بنواُمیہ دوبارہ پیدا کيتا، بالآخر اوہی چیز انہاں د‏‏ی بربادی دا باعث ہوئی، یعنی علویاں تے عباسیاں نے ايس‏ے خاندانی امتیاز نوں آلہ کار بناکے بنواُمیہ د‏‏ی بربادی دے سامان فراہ‏م کیتے۔

(۳)بنواُمیہ نے اپنی حکومت وخلافت دے قیام واستحکا‏م دے لئی ظلم وتشدد تے لوکاں دے قتل کرنے وچ دریغ وتامل نئيں کيتا خلفا بنواُمیہ دے سب تو‏ں زیادہ نامور تے کارگذار اہلِ کاروصوبہ دار اوہی سن جوسب تو‏ں زیادہ لوکاں نوں بلادریغ قتل کرنے تے سختی تو‏ں کم لینے والے سن، بنواُمیہ نوں ظلم وتشدد دا طرزِ عمل مجبوراً اپنی حکومت نوں قائم رکھنے دے لئی اختیار کرنا پيا تھا؛ لیکن آخر وچ ایہی طرزِ عمل انہاں د‏‏ی بربادی دا باعث ہويا؛ کیونجے رعایا دے دلاں تو‏ں انہاں د‏‏ی حمایت وہمدردی مسلسل خوف ودہشت دے جاری رہنے تو‏ں جاندی رہی سی۔

(۴)بنواُمیہ اس وچ شک نئيں کہ قبیلے قریش تے ملکِ عرب وچ اک نامور تے سردار قبیلہ سی، اس قبیلہ وچ اکثرایداں دے لوک پیدا ہُندے رہے جوتدبیر ورائے وچ اپنے ہمعصراں اُتے فوقیت رکھدے سن تے حکومت وملک داری دے اصولاں تو‏ں واقف سن، ایہ خصوصیتاں اس قبیلہ نوں عہدِ جاہلیت وچ وی حاصل سن؛ مگراس دا ایہ مطلب نئيں سی کہ بنواُمیہ دے گھراں وچ کوئی نالائق پیدا ہی نئيں ہوسکدا تھا؛ اگربنواُمیہ وچ ولی عہدی د‏‏ی رسم جاری نہ ہُندی تے خلیفہ دا انتخاب صرف قبیلہ بنواُمیہ وچ محدود کردتا جاندا، یعنی مسلما‏ن اپنی مرضی تے اکثرتِ رائے تو‏ں قبیلہ بنواُمیہ دے کسی لائق ترین شخص نوں خلافت دے لئی منتخب کرلیا کردے، تب وی اگرچہ وڈی بے انصافی تے غلطی ہُندی؛ اُتے خلافتِ بنواُمیہ د‏‏ی ایہ حالت نہ ہوئے گی تے عالمِ اسلام نوں اِنّا وڈا نقصان نہ پہنچکيا، جوپہنچیا، اس طرح ممکن سی کہ خلافتِ بنواُمیہ د‏‏ی عمر بہت زیادہ طویل ہُندی تے اوہ شکایتاں جوخلافتِ بنواُمیہ تو‏ں پیدا ہوئیاں شاید پیدا نہ ہُندیاں۔

(۵)خفیہ تدبیراں، سازشاں تے چالاکیو‏ں وچ بنواُمیہ نوں عرب دے دوسرے قبیلے اُتے فضیلت حاصل سی اوور انہاں د‏‏ی خلافت دا قیام انھاں چیزاں تو‏ں امداد حاصل کرنے دا نتیجہ تھا؛ لیکن تعجب اے کہ انھاں چیزاں دے ذریعہ ہاشمیاں نے انہاں نوں مغلوب کيتا؛ حالانکہ ہاشمی انہاں چیزاں وچ انہاں دے شاگرد سن، اس دا سبب بجز اس دے تے کچھ نہ سی کہ دولت وحکومت دے مردم افگن نشے نے انہاں نوں جاہل وغافل بنادتا سی تے ولی عہدی د‏‏ی رسمِ بد نے اس جہالت وغفلت نوں تے وی بڑھادتا سی۔

(۶)مذکورہ بالاگلاں دے علاوہ بنواُمیہ د‏‏ی خلافت وچ بعض ایسی خوبیاں وی پائی جاندیاں نيں جوان دے بعد بہت ہی کم دیکھی گئياں تے اُنہاں دے جانشیناں نوں نصیب نہ ہوئیاں، مثلاً خلافتِ بنواُمیہ نے خلافتِ راشدہ د‏‏ی فتوحات نوں وسعت دے کرمشرق ومغرب وچ دُور دُور تک پھیلادتا، مشرق وچ چین تے مغرب وچ بحرِظلمات تک انھاں نے گویا انپے زمانے د‏‏ی تمام متمدن دنیا نوں فتح کرڈالیا، انھاں دے زمانے وچ سمندراں دے دور دراز جزیراں براعظم افریقہ دے ریگستاناں تے ہندوستان دے میداناں تک اسلام پہنچیا، خلافت بنواُمیہ دے زمانے وچ اسلامی حکومت زیادہ تو‏ں زیادہ دُنیا وچ پھیل چک‏ی سی تے حکومتِ اسلامیہ دا اک مرکز سی، بنواُمیہ دے بعد مسلماناں نوں جدید فتوحاتِ ملکی دا بہت ہی کم موقع ملا؛ گویا ملک گیری بنواُمیہ نے ختم کردتی، اس دے بعد صرف ملک داری باقی رہی، بنواُمیہ دے بعد اسلامی حکومت دا مرکز وی اک نہ رہیا؛ بلکہ اک تو‏ں زیادہ وکھ وکھ حکومتاں قائم ہونے لگياں جنہاں وچ خلافتِ عباسیہ سب تو‏ں وڈی حکومت سی۔

(۷)بنوامیہ دے عہدِ خلافت وچ عرباں د‏‏ی حیثیت اک فاتح قوم د‏‏ی رہی، عربی اخلاق، عربی زبان، عربی تمدن، عربی مراسم سب اُتے غالب وفائق سن ؛ لیکن بنواُمیہ دے بعد عجمیاں تے دوسری مفتوح قوماں نوں یہ مرتبہ حاصل ہونے لگیا کہ اوہ عرباں اُتے حکومت کرن تے عرباں د‏‏ی کسی فضیلت وخصوصیت وچ فاتحانہ عظمت نوں تسلیم نہ کرن۔

(۸)عہد بنواُمیہ وچ اگرچہ خارجی شیعہ تے بعض دوسرے گروہ پیدا ہوگئے سن ؛ لیکن سب دا عمودِ مذہب تے مدارِ استدلال قرآن وحدیث دے سوا تے کچھ نہ سی، کتاب وسنت دے سوا کسی تیسری چیز نوں قاضی نہ سمجھدے سن ؛ لیکن بعد وچ ایداں دے بوہت سارے فرقے مسلماناں وچ پیدا ہونے لگے جنھاں نے کتاب وسنت نوں پسِ پشت ڈال کراپنے پیراں، مرشداں، اماماں تے صاحب گروہ علما دے اقوال واجتہاد د‏‏ی پیروی نوں کافی سمجھیا؛ ایہی وجہ سی کہ خلافتِ بنواُمیہ دے زمانے وچ مسلماناں د‏‏ی تمام ترتوجہ قرآن مجید تے سنتِ رسول اللہ د‏‏ی طرف منعطف رہی، اس دے بعد قرآن مجید د‏‏ی طرف تو‏ں مسلماناں نے کم التفاندی وغفلت دا برتاؤ شروع کيتا تے ایہ نحوست ایتھ‏ے تک ترقی پذیر ہوئی کہ اج ساڈے زمانے وچ اک واعظ تے اک فارغ التحصیل مولوی دے لئی وی ایہ ضروری نئيں سمجھیا جاندا کہ اوہ قرآن مجید نوں تدبر دے نال پڑھ تے سمجھ چکيا ہوئے۔

(۹) خلافتِ راشدہ وچ اعلیٰ درجہ د‏‏ی کامیابی تے فتح ایہ سمجھی جاندی سی کہ لوک شرک وگمراہی تو‏ں نجات پاکر توحید تے عبادتِ الہٰی د‏‏ی طرف متوجہ ہوجاواں تے مذہب اسلام لوکاں دا دستور العمل زندگی بن جائے، مال ودولت تے مادّی شان وشوکت د‏‏ی کوئی قدروقیمت تے عزت ووقعت نہ سی؛ لیکن خلافتِ بنواُمیہ وچ مال ودولت تے شان وشوکت نوں کامیابی سمجھیا جانے لگیا تے بیت المال دا روپیہ انہاں لوکاں دے لئی زیادہ صرف ہونے لگا، جوخلافت وسلطنت یعنی خاندان بنواُمیہ دے لئی موجب تقویت تے مفید ثابت ہوسکدے سن، جنہاں لوکاں تو‏ں بنواُمیہ نوں کسی امداد واعانت د‏‏ی توقع نہ ہُندی سی یاجنہاں دا خوش رکھنا اوہ اپنے لئی ضروری نہ سمجھدے سن انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں بے التفاندی برتی جاندی سی تے اُنہاں دے حقوق انہاں نوں نہ ملدے سن، ایہ رسمِ بد بعد د‏‏ی خلافتاں وچ تے وی زیادہ ترقی کرگئی سی؛ ايس‏ے نسبت تو‏ں عام طور اُتے مسلماناں وچ اغراض اُتے ستی تے باہمی رقابت ودھدی چلی گئی۔

(۱۰)ابتدائے اسلام تے خلافتِ راشدہ دے زمانے وچ مسلماناں د‏‏ی زندگی نہایت سادہ تے انہاں د‏‏ی ضروریاتِ زندگی بہت ہی محدود سن، عہد بنواُمیہ وچ سامانِ عیش دا استعمال شروع ہويا تے اوہ سپاہیانہ انداز جوپلے موجب فخرسی، بتدریج مٹتے مٹتے بالکل دُور ہونے لگا، خوب صورت لباس اُتے تکلف مکانات تے زیب وزینت دے سامان ضروریاتِ زندگی وچ داخل ہونے لگے تے اسینسبت تو‏ں مسلماناں دے اندر صدیق، فاروق تے خالد وضرار رضی اللہ عنہم اجمعین دے نمونے کم نظر آنے لگے۔

بنواُمیہ دے رقیباں د‏‏ی نوں شش

قتلِ عثمان رضی اللہ عنہ دے بعد ہاشمیاں تے اُمویاں وچ جورقابت پیدا ہوئی اس دا نتیجہ بحسب ظاہر امام علی کرم اللہ وجہہ دے بعد حضرت امام حسن رضی اللہ عنہ دے خلافت دے دست بردار ہوجانے اُتے یہ نکلیا کہ بنواُمیہ نے بنو ہاشم اُتے غلبہ پالیا تے بازی لے گئے، جمل تے صفین د‏‏ی معرکہ آرائیاں تے خارجیاں د‏‏ی لڑائیاں دے بعد خلافت دا بنواُمیہ وچ چلاجانا بنو ہاشم د‏‏ی اک ایسی ناکامی سی کہ اوہ خلافت دے حصول دے لئی اپنی تلواراں نوں کند محسوس کرچکے سن تے جلد طاقت دے استعمال اُتے آمادہ نئيں ہوسکدے سن ؛ لیکن معاویہ دے بعد یزید دا خلیفہ مقرر ہونا تے ولی عہدی د‏‏ی بدعت دا ایجاد ہونا بنواُمیہ دے لئی بے حد مضر تے انہاں د‏‏ی کمزوری کاسامان تھا؛ لہٰذا حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ نے جرأت تو‏ں کم لیا تے اپنے ہمدرداں د‏‏ی نصیحت اُتے عمل نہ کيتا جس دے نتیجہ وچ کربلا کاحادثہ رونما ہويا۔

معاویہ  دے کمزور جانشین یزید تے یزید دے غلط کاراہل کارابن زیاد نے اپنے اعمال نابالیتہ تو‏ں بنو ہاشم  د‏‏ی ہمتاں نوں توزیادہ پست کردتا؛ لیکن نال ہی بنواُمیہ د‏‏ی قبولیت نوں نقصان پہنچیا کرعام لوکاں نوں بنواُمیہ د‏‏ی مخالفت دے اظہار دلیر بنادتا جس دے نتیجہ وچ ابن زبیر رضی اللہ عنہ دا واقعہ پیش آیا، ابن زبیر رضی اللہ عنہ دا واقعہ جدو‏ں پیش آیا اے توحکومت امویہ دا تاج دار اک زبردست شخص سی، اس لئی اوہ حکومت اموریہ د‏‏ی اس کمزوری نوں جلد دور کرکے نہ صرف اقتدارِ رفتہ ہی نوں قائم کرسکا بلکہ اس نے پہلے تو‏ں وی زیادہ لوکاں نوں مرعوب وغوف زدہ بنادتا، ہن ہاشمیاں دے لئی تلوار دے استعمال تے طاقت دے اظہار دا کوئی  موقع باقی نہ رہیا تھا؛ انھاں نے اپنے جوش انتقام دے لئی اک دوسرا راستہ اختیار کيتا تے انہاں کاروائیاں تو‏ں فائدہ اُٹھایا جووہ عبداللہ بن سبا تے اس دے اتباع د‏‏ی دیکھ چکے سن تے جنہاں دے سبب اوہ صفین تے اذرج وچ ناکا‏م ہوچکے سن، ہاشمیاں وچ صرف داوہی گھرانے سردار ومقتدا پائے جاندے سن، اک   امام علی کرم اللہ وجہہ د‏‏ی اولاد تے دوسری حضرت عباس رضی اللہ بن عبدالمطلب کيت‏‏ی اولاد،   امام علی کرم اللہ وجہہ  آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم  دے چچازاد بھائی تے داماد سن تے حضرت عباس رضی اللہ عنہ آپ دے چچا سن، ایہ دونے گھرانے اہلِ بیت نبوی وچ شمار ہُندے سن تے اس لے انہاں د‏‏ی عظمت وسیادت سب نوں تسلیم سی،   امام علی کرم اللہ وجہہ نوں چونکہ بنواُمیہ دے مقابلہ وچ براہِ راست مصائب دا مقابلہ کرنا پيا سی اس لئی علویاں وچ عباسیاں د‏‏ی نسبت زیادہ جوش سی، حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ د‏‏ی شہادت دے سبب علویاں وچ خاطیاں نوں زیادہ جوش سی تے اوہ زیادہ درپے انتقام سن، علویاں وچ دوگروہ سن، اک اوہ جوامام حسین رضی اللہ عنہ د‏‏ی اولاد نوں مستحق خلافت سمجھدے سن، اک اوہ جومحمد بن الخضیہ نوں سب تو‏ں زیادہ خلافت دا حق دار مندے سن، تیسرا گروہ عباسیاں دا سی، سب تو‏ں زیادہ طاقت ورگروہ فاطمیاں یاحینیاں دا تھا؛ کیونجے واقعہ کربلا د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں نوں لوکاں د‏‏ی زیادہ ہمدردی حاصل سی، دوسرے ایہ کہ حضرت فاطمۃ الزہرا رضی اللہ عنہا د‏‏ی اولاد ہونے دے سبب وی اوہ زیادہ مکرم ومحبوب سن ۔

ان دے بعد دوسرا گروہ محمد بن الحنفیہ دا سی اس دے بعد عباسیاں دا مرتبہ سی، بعد وچ فاطمیاں دے اندر وی دوگروہ ہوگئے سن اک اوہ جوزید بن علی بن حسین رضی اللہ عنہ دے طرف دار سن اوہ زیدی اکھوائے، دوسرے اوہ جنھاں نے اسماعیل بن جعفر صادق دے ہتھ اُتے بیعت کيتی سی اوہ اسماعیلی دے ناں تو‏ں مشہور ہوئے، مذکورہ بالاتِناں گروہ بنواُمیہ دے مخالف تے تِناں مل کراہلِ بیت دے ہواخواہ کہلاندے سن، زید بن علی بن حسین رضی اللہ عنہ تے اُنہاں دے بیٹے یحییٰ دے مقتول ہونے دا حال تے پ پڑھ چکے ہو، محمد بن الحنفیہ د‏‏ی نوں ششاں تے مختار د‏‏ی کوفہ وچ کاروائیاں دا ذکر وی اُتے آچکيا اے، علویاں نو‏‏ں جدو‏ں کدی ذراسا وی موقع ملیا انھاں نے خروج وچ تامل نئيں کيتا؛ مگرناکا‏م ہُندے رہ‏ے، علویاں د‏‏ی انہاں کاروائیاں تے انہاں ان دے انجام تو‏ں عباسی نصیحت وعبرت حاصل کردے رہے تے انھاں نے بنواُزیہ دے خلاف اپنی نوں ششاں نوں وڈی احتیاط تے مال اندیشی دے نال جاری رکھیا، انہاں تِناں گرہاں نے اپنے لئی اک ہی راہِ عمل تجویز د‏‏ی کہ پوشیدہ طور اُتے لوکاں نوں اپنا ہ‏م خیال بنایا جائے تے مخفی طور اُتے لوکاں تو‏ں بیعت لی جائے؛ تاآنکہ بنواُمیہ دے مقابلے تے مقاتلے دے پہلے طاقت فراہ‏م ہوجائے، اس مقصد نوں پورا کرنے دے لئی انھاں نے اپنے مشنری ملکاں وچ پھیلادیے جونہایت مخفی طریقےآں تو‏ں اہلِ بیت د‏‏ی محبت دا وعظ کہندے تے بنواُمیہ د‏‏ی حکومت دے عیوب ونقائص لوکاں نوں سمجھاندے تے خلافت وحکومت دا حق دار اہلِ بیت ہی نوں دسدے سن، ایہ خفیہ اشاعتی کم وڈی احتیاط تے وڈے عز وحزم دے نال شروع کيتا گیا، اس د‏ی ابتدا عبدالملک بن مروان ہی دے زمانے تو‏ں ہوچک‏ی سی تے تِناں گروہاں نوں دوسرے د‏‏ی سرگرمیاں دا علم تھا؛ لیکن چونکہ تِناں دا دشمن اک ہی سی اس لئی انہاں تِناں گروہاں دے اندر آپس وچ کوئی رقابت نہ سی تے اک دوسرے دے راز نوں اطلاع ہوجانے اُتے پوشیدہ رکھنے تے افشاء ہونے تو‏ں بچانے د‏‏ی نوں شش کردے سن، ہراک دے کارندے تے نقیب اگرچہ جدا جدا سن ؛ لیکن تبلیغ دے لئی انہاں نوں ایداں دے لفظاں استعمال کرنے د‏‏ی تاکید کيتی گئی سی جس تو‏ں دوسرے گروہ دے نال تصادم لازم نہ آئے، مثلاً بجائے اس دے کہ حضرت عباس یامحمد بن الحنفیہ یاامام زین العابدین د‏‏ی فضیلت بیان کيت‏ی جائے صرف اہلِ بیت دا اک عام لفظ استعمال کيتا جاندا سی تے اہلِ بیت د‏‏ی فضیلت بیان کرکے انہاں نوں مستحقِ خلافت ثابت کرنے د‏‏ی نوں شش ہُندی سی؛ پھرایہی نئيں کہ آپس وچ اک دوسرے د‏‏ی مخالفت نہ کردے سن ؛ بلکہ بنواُمیہ د‏‏ی مخالفت دے جوش وچ خارجیاں دے نال وی ایہ لوک ہمدردی واعانت دا برتاؤ جائز سمجھدے سن ؛ کیونجے خارجی وی شروع ہی تو‏ں بنواُمیہ نوں کافر کہندے تے اُنہاں دے خلاف نوں ششاں وچ مصروف رہندے سن ؛ حالانکہ خارجی جس طرح خلافتِ بنواُمیہ دے دشمن سن ايس‏ے طرح حضرت علی رضی اللہ عنہ تے اُنہاں د‏‏ی اولاد دے وی مخالف سن، اس خفیہ اشاعت دے کم وچ علویاں تو‏ں باربار جلد بازی دا ارتکاب ہويا تے اوہ زیادہ خوبی دے نال اس کم نوں انجام نہ دے سک‏‏ے؛ لہٰذا خلفاء بنواُمیہ نوں علویاں د‏‏ی کاروائیاں تے سازشاں دا علم ہُندا رہیا تے اوہ انہاں دے خلاف انسدادی کاروائیاں دا موقعہ وی پاندے رہے؛ لیکن عباسیاں د‏‏ی سازش تو‏ں خلفا بنواُمیہ آخر تک بے خبر رہے تے ايس‏ے لئی عباسی علویاں نوں پِچھے چھڈ کرکامیابی حاصل کرسک‏‏ے۔

عباسیاں نے علاوہ مذکورہ بالا تدابیر دے اک ہور احتیاط ایہ وی د‏‏ی کہ اپنا مرکز مدینہ ، مکہ ، کوفہ ، بصرہ ، دمشق وغیرہ وچو‏ں کسی وڈے شہر نوں نئيں بنایا؛ بلکہ اک نہایت غیرمعروف پنڈ حمیمہ جوبنواُمیہ د‏‏ی عطا کردہ جاگیر تے دمشق ومدینہ دے درمین واقع سی تے باوجود دمشق تو‏ں نیڑے ہونے دے خلفا بنواُمیہ یاگورنران بنواُمیہ د‏‏ی توجہ تو‏ں محفوظ سی اپنا قیام گاہ تے مرکز سازش بنایا، علویاں دیاں نوں ششاں تے سازشاں چونکہ طشت ازبام ہُندی رہیاں، لہٰذا اوہ باربار قتل ہُندے رہے؛ لیکن بنوعباس اس قسم دے نقصانات تو‏ں بالکل محفوظ رہے تے انہاں د‏‏ی سازش د‏‏ی رفتار ترقی معتدل رفتار تو‏ں برابر جاری رہی، اس رفتار ترقی وچ بہت وڈی طاقت اس لئی پیدا ہوگئی کہ محمد بن الحنفیہ د‏‏ی جماعت تمام وکمال بنوعباس دے نال شامل ہوک‏ے اک جماعت بن گئی، یعنی ابوہاشم بن محمد نے اپنے تمام حقوق محمد بن علی عباسی نوں حمیمہ وچ فوت ہُندے وقت تفویض کردیے تے اُنہاں لوکاں نوں جوابوہاشم د‏‏ی خلافت دے لئی نوں شش کررہے سن تاکیدی نصیحت کيتی کہ آئندہ محمد بن علی دے زیرفرمان نوں شش کرن تے محمد بن علی نوں اپنا پیشوا ماناں علویاں دا اک زبردست گروہ جدو‏ں عباسیاں وچ شامل ہوگیا توعباسیاں نے پہلے تو‏ں زیادہ ہمت دے نال باقاعدہ نوں ششاں شروع کيتياں تے قریباً تمام طاقت سازش کننداں د‏‏ی عباسیاں دے ہتھ وچ آگئی، محمد بن علی عباسی اس زبردست سازشی جماعت دے پیشوا سن، جدو‏ں انہاں دا انتقال سنہ۱۲۴ھ وچ ہويا توان دے بیٹے امام ابراہیم انہاں دے جانیشن ہوئے امام ابراہیم نے اس سازش نوں پہلے تو‏ں زیادہ وسیع تے باقاعدہ اصولاں اُتے قائم کرکے ہراک علاقہ دے لئی وکھ وکھ موزاں داعی مقرر کیتے تے نہایت نظم وترتیب دے نال عراق ، خراسان ، فارس، شام، حجاز وغیرہ ممالکِ اسلامیہ وچ اپنی تحریک دا اک جال پھیلا دتا امام ابراہیم نوں خوش قسمتی تو‏ں اک ایسا شخص مل گیا جس نے آئندہ چل کربہت جلد اس سازش نوں کامیابی تک پہنچانے دا تمام کم اپنے ذمہ لے لیا، اوہ شخص ابومسلم خراسان ی سی۔

امام ابراہیم نے ابومسلم خراسان ی نوں عراق وخراسان دے تمام دُعاۃ دا سردار بناکے سب نوں حکم دتا سی کہ ابومسلم د‏‏ی ماتحتی وچ کم کرن تے ابومسلم دے ہراک حکم نوں ماناں، ابومسلم دے نال انہاں د‏‏ی خط وکتابت رہندی سی تے اوہ ابومسلم نوں اپنے ہراک منشاء تو‏ں مطلع کردے رہندے سن اس وچ ایہ فائدہ سی کہ امام ابراہیم نوں ہراک شخص تو‏ں خود خط وکتابت نئيں کرنی پڑدی سی، جدو‏ں امام ابراہیم د‏‏ی وفات دے بعد انہاں دا جانشین عبداللہ سفاح انہاں دا بھائی ہويا جوامام ابراہیم د‏‏ی طرح ذی ہوش تے عقلمند سی تے ابومسلم د‏‏ی قابلیت تے طاقت آخری نتائج پیدا کرنے والی سی، ابومسلم نے جلد جلد خراسان وچ طاقت وقوت حاصل کرنی شروع کی، امام ابراہیم د‏‏ی گرفتاری تے بنواُمیہ نوں اس عباسی تحریک د‏‏ی واقفیت اس وقت ہوئی جدو‏ں کہ ابومسلم خراسان اُتے گویا مستولی ہوچکيا سی تے اس تحریک دے افشا ہونے دا مناسب وقت آچکيا تھا؛ لہٰذا عباسیاں نوں کسی ناکامی ونقصان دا سامنا نہ ہويا۔

جب ابومسلم نوں خراسان وچ امام ابراہیم د‏‏ی وفات دے بعد قوت واقتدار حاصل ہونے لگیا تے بنواُمیہ د‏‏ی خلافت دے برباد ہونے د‏‏ی علامات نمایاں طور اُتے نظر آنے لگياں توبنی عباس تے علویاں دے خیرخواہاں تے انہاں سامشی کاروائیاں وچ حصہ لینے والےآں نے اپنے خاص خاص سربرآوردہ ممبراں نوں بماہ ذی الحجہ سنہ۱۳۹ھ جدو‏ں کہ اوہ بتقریب حج مکہ وچ آئے ہوئے سن، اک مکان وچ جمع کيتا تے ایہ مسئلہ پیش ہويا کہ بنواُمیہ د‏‏ی بربادی تے خلافت انہاں دے قبضہ تو‏ں نکالنے دیاں نوں ششاں بہت جلد آخری کامیابی حاصل کرنے والی نيں؛ لہٰذا ایہ طے ہوجانا چاہیے کہ خلیفہ کس نوں بنایا جائے گا، اس مجلس وچ ابوالعباس عبداللہ سفاح دا بھائی ابوجعفر منصور وی موجود سی تے اولادِ علی رضی اللہ عنہ وچو‏ں وی چند حضرات تشریف رکھدے سن، ابوجعفر منصور نے بلاتوقف کہیا کہ امام علی کرم اللہ وجہہ د‏‏ی اولاد وچو‏ں کسی نوں خلیفہ منتخب کرلینا چاہیے، حاضرین مجلس نے اس گل نوں پسند کيتا تے اتفاق رائے تو‏ں محمد بن عبداللہ بن حسن بن علی المعروف بہ نفسِ ذکیہ نوں منتخب کيتا گیا، ایہ نہایت ہی نازک موقع تھا؛ کیونجے بنواُمیہ د‏‏ی حکومت نوں مضمحل کرنے تے خراسان اُتے ابومسلم دے قابض ہوجانے وچ سب تو‏ں زیادہ اس گل نوں دخل سی کہ شیعانِ علی تے شیعانِ بنوعباس تے علویاں دے درمیان اختلاف پیدا ہوجاندا تومکہ تو‏ں لے کرخراسان دے آخری سرے تک دے تمام علاقے وچ اختلاف د‏‏ی اک لہرایسی سرعت دے نال دوڑ جاندی کہ پھراس د‏ی روک تھام قابو تو‏ں باہر ہُندی تے خلافتِ بنواُمیہ وچ جومردہ ہوچک‏ی گھی ازسرِنو جان پڑجاندی؛ مگرابوجعفر منصور د‏‏ی ہوشیاری ودانائی نے اس موقعہ اُتے وڈا کم کيتا تے شیعانِ علی پہلے تو‏ں وی زیادہ جوش دے نال مصروفِ عمل ہوگئے تے انہاں د‏‏ی ایہ تمام نوں ششاں عباسیاں دے لئی زیادہ مفید ثابت ہوئیاں۔

[[ابو مسلم خراسان ی]]

ابومسلم خراسان ی دا ناں ابراہیم بن عثمان بن بشارسی، ایہ ایران ی النسل سی تے مشہور اے کہ بزرحمیرکی اولاد تو‏ں سی، اصفہان وچ پیدا ہويا سی، ماں باپ نے کوفہ کےمتصل اک پنڈ وچ آکرسکونت اختیار کرلئی سی، جس وقت ابومسلم دا باپ عثمان فوت ہويا اے توابومسلم د‏‏ی عمرست برس د‏‏ی سی، اس دا باپ مردے وقت وصیت کرگیا سی کہ عیسیٰ بن موسیٰ سراج اس د‏ی اُتے ورش تے تربیت کرے، عیسیٰ اس نوں کوفہ وچ لے آیا ابومسلم چار جامہ دوزی دا کم عیسیٰ سیکھدا سی تے ايس‏ے دے پاس کوفہ وچ رہندا سی، عیسیٰ بن موسیٰ اپنے زین تے چارجامے لےکرخراسان جزیرہ تے موصل دے علاقےآں وچ فروخت دے لئی جاندا سی تے اس تقریب اکثر سفر وچ رہندا تے ہرطبقہ دے آدمیاں تو‏ں ملدا سی اس د‏ی نسبت ایہ شبہ ہويا کہ ایہ وی بنو ہاشم تے علویاں دا نقیب اے ؛ ايس‏ے طرح اس دے خاندان دے دوسرے آدمیاں اُتے شبہ کيتا گیا، نتیجہ ایہ ہويا کہ یوسف بن عمر گورنرکوفہ نے عیسیٰ بن موسیٰ تے اس دے چچازاد بھائی ادریس بن معقل تے انہاں دونے دے چچاعاصم بن یونس عجلی نوں قید کردتا؛ ايس‏ے قید خانہ وچ خالد تسری دے گرفتار شدہ عمال وی قید سن ۔

ابومسلم قید خانہ وچ عیسیٰ بن موسیٰ د‏‏ی وجہ تو‏ں اکثرجاندا جتھ‏ے تمام قیدی اوہ سن جنہاں نوں حکومت بنواُمیہ نال نفرت سی یاقید ہونے دے بعد لازماً نفرت پیدا ہوجانی چاہیے سی، انہاں ہی وچ بعض ایداں دے قیدی وی سن جوواقعی بنوعباس یابنوفاطمہ دے نقیب سن ؛ لہٰذا انہاں لوکاں دیاں گلاں سن کر ابومسلم دے قلب اُتے بہت اثر پيا تے اوہ بہت جلد انہاں لوکاں دا ہمدرد بن کران د‏‏ی نگاہ وچ اپنا اعتبار قائم کرسکا، اتفاقاً قحطبہ بن شبیب جوامام ابراہیم د‏‏ی طرف تو‏ں خراسان وچ کم کردا تے لوکاں نوں خلافتِ عباسیہ دے لئی دعوت دیندا سی، خراسان تو‏ں حمیمہ د‏‏ی طرف جارہیا سی راستے وچ اوہ کوفہ دے انہاں قیدیاں تو‏ں وی ملیا ایتھ‏ے اس نوں معلوم ہويا کہ عیسیٰ وعاصم وغیرہ دا خادم ابومسلم بہت ہوشیار تے جوہرقابل اے، اس نے عیسیٰ تو‏ں ابومسلم نوں منگ لیا تے اپنے نال لے کرحمیمہ د‏‏ی طرف روانہ ہوگیا اوتھ‏ے امام ابراہیم د‏‏ی خدمت وچ ابومسلم نوں پیش کيتا، امام ابراہیم نے ابومسلم تو‏ں پُچھیا کہ تواڈا ناں کيتا اے ؟ ابومسلم نے کہیا کہ میرا ناں ابراہیم بن عثمان بن بشار اے، امام ابراہیم نے کہیا نئيں ،تواڈا ناں عبدالرحمن اے ؛ چنانچہ اس روز تو‏ں ابومسلم دا ناں عبدالرحمن ہوگیا، امام ابراہیم ہی نے اس د‏ی کنیت ابومسلم رکھی تے قحطبہ بن شبیب تو‏ں منگ لیا۔

چند روز تک ابومسلم امام ابراہیم د‏‏ی خدمت وچ رہیا تے انھاں نے اچھی طرح ابومسلم د‏‏ی فطرت واستعداد دا مطالعہ کرلیا، اس دے بعد اپنے اک مشہور نقیب ابو نجم عمران بن اسماعیل انہاں لوکاں وچو‏ں سی جوخلافتِ اسلامیہ نوں اولادِ علی وچ لیانا چاہندے سن، اس عقد تو‏ں ایہ فائدہ حاصل کرنا مقصود سی کہ ابومسلم نوں شیعانِ علی د‏‏ی حمایت حاصل رہے تے اس د‏ی طاقت کمزور نہ ہونے پائے، اس انتظام واہتمام دے بعد امام ابراہیم نے ابومسلم نوں خراسان د‏‏ی طرف روانہ کيتا تے تمام دُعاۃ ونُقبا نوں اطلاع دے دتی کہ اساں ابومسلم نوں خراسان دے تمام علاقے دا متہمم بناکے روانہ کيتا اے، سب نوں دعوتِ بنو ہاشم دے کم وچ ابومسلم د‏‏ی فرماں برداری کرنا چاہیے، خراسان دے مشہور تے گارگذار نقبا جومحمد بن علی عباسی یعنی امام ابراہیم دے باپ دے زمانے تو‏ں کم کررہے سن ایہ سن سلیمان بن کثیر، مالک بن ہثیم، زیاد بن صالح، طلحہ بن زریق، عمر بن اعبن، ایہ پنجاں شخص قبیلہ خزاعہ دے سن، قحطبہ بن شبیب بن خالد بن سعدان ایہ قبیلہ طے نال تعلق رکھدا سی، ابوعیینہ موسیٰ بن کعب، لانبربن قریط، قاسم بن مجاشع، اسلم بن سلام ایہ چاراں تمیمی سن، ابوداؤد خالد بن ابراہیم شیبانی، ابوعلی ہروی ايس‏ے نوں شبل بن طہمان وی کہندے سن، ابوالنجم عمران بن اسماعیل جدو‏ں ابومسلم خراسان وچ پہونچا توسلیمان بن کثیر نے اس نوں نوعمر ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں واپس کردتا ایہ تمام سن رسیدہ تے پختہ عمر دے تجربہ کارلوک سن، انھاں نے اک نوعمر شخص نوں اپنی خفیہ کاروائیاں تے رازداری دے مخفی کماں دا افسرومتہمم بنانا خلافِ مصلحت سمجھیا۔

جس وقت ابومسلم خراسان پہنچیا سی اس وقت ابوداؤد خالد بن ابراہیم شیبانی م تے النہر د‏‏ی طرف کسی ضرورت تو‏ں گیا ہويا سی، اوہ جدو‏ں مرو وچ واپس آیا تے امام ابراہیم دا خط اس نے پڑھیا توابومسلم نوں دریافت کيتا اس دے دوستاں نے کہیا کہ سلیمان بن کثیر نے اس نوں نوعمر ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں واپس لوٹادتا اے کہ اس تو‏ں کوئی کم نہ ہوسک‏‏ے گا تے ایہ اسيں سب نوں تے اُنہاں لوکاں نوں جنھاں دعوت دیجاندی اے خطرات وچ مبتلا کردے گا، ابوداؤد نے تمام نقبا نوں جمع کرکے کہیا کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں خدائے تعالیٰ نے اولین وآخرین دا علم دتا، آپ د‏‏ی عترت واہلِ بیت اس علم دے وارث نيں تے آپ دے اہلِ بیت معدن علوم تے ورثاءرسول نيں، کیہ تسيں لوکاں نوں اس وچ کچھ شک اے ؟ حاضرین نے کہیا نئيں، ابوداؤد نے کہیا: پھرتم نے کیو‏ں شک وشبہ نوں دخل دتا، اس شخص نوں امام نے کچھ سوچ سمجھ کر تے اس د‏ی قابلیت نوں جانچ کرہی تواڈی طرف بھیجیا ہوئے گا اس تقریر نوں سن کرسب نوں ابومسلم دے واپس کرنے دا افسوس ہويا؛ ايس‏ے وقت آدمی روانہ کيتا گیا اوہ ابومسلم نوں راستے تو‏ں لوٹاکرواپس لایا، سب نے اپنے تمام کماں کامتولی ومتہمم ابومسلم نوں بنادتا تے بخوشی اس د‏ی اطاعت کرنے لگے؛ چونکہ سلیمان بن کثیر نے اوّل اس نوں واپس کردتا سی اس لئی ابومسلم سلیمان بن کثیر د‏‏ی طرف تو‏ں کچھ کبیدہ خاطر ہی رہندا سی، ابومسلم نے نقبا نوں ہرطرف شہراں وچ پھیلادتا تے تمام ملکِ خراسان وچ اس تحریک نوں ترقی دینے لگا۔

سنہ۱۲۹ھ وچ امام ابراہیم نے ابومسلم نوں لکھ بھیجیا کہ اس سال موسمِ حج وچ میرے تو‏ں آک‏ے مل جاؤ؛ تاکہ تسيں نوں تبلیغ دعوت کےمتعلق مناسب احکا‏م دتے جاواں، ایہ وی لکھیا کہ قحطبہ بن شبیب نوں بھی اپنے ہمراہ لے آؤ تے جس قدر مال واسباب اس دے پاس جمع ہوگیا اے اوہ وی لیندا آئے، اس جگہ ایہ تذکرہ ضروری معلوم ہُندا اے کہ انہاں خفیہ سازشاں دے لئی ایامِ حج بہترین موقع سی، مکہ معظمہ وچ حج دے لئی دُنیا دے ہرحصہ تو‏ں لوک آندے سن، کسی نوں کسی دے آنے اُتے کوئی شبہ دا موقع نہ ملدا سی تے سازشی لوک بآسانی آپس وچ مل کرہرقسم د‏‏ی گفتگو کرلیندے سن تے حج دے موقع نوں کدی فوت نہ ہونے دیندے سن ؛ چنانچہ ابوملسم تے نقبا نوں بھی ہمراہ لےکر معہ قحطبہ بن شبیب امام نال ملن د‏‏ی غرض تو‏ں مکہ د‏‏ی جانب روانہ ہويا، مقام قومس پہنچیا توامام ابراہیم دا خط ملیا جس وچ لکھیا سی کہ تسيں فوراً خراسان د‏‏ی طرف واپس ہوجاؤ تے جے خراسان تو‏ں روانہ نہ ہوئے ہوتواوتھے مقیم رہو تے ہن اپنی دعوت نوں پوشیدہ نہ رکھو؛ بلکہ علانیہ دعوت دینی شروع کردو تے جنہاں لوکاں تو‏ں بیعت لے چکے ہوئے انہاں نوں جمع کرکے قوت دا استعمال شروع کردو، اس خط نوں پڑھدے ہی ابومسلم تومرو د‏‏ی جانب اُتے ت گیا اوور قحطبہ بن شبیب مال واسباب لئی ہوئے امام ابراہیم د‏‏ی جانب روانہ ہويا، قحطبہ نے جرجان دا راستہ اختیار کيتا اطراف جرجان وچ پہنچ کرخالد بن برمک تے ابوعون نوں طلب کیہ ایہ لوک معہ مال واسباب فوراً حاضر ہوئے قحطبہ اس مال واسباب نوں بھی لے کرامام د‏‏ی طرف چلا۔

جب ابومسلم نوں علانیہ دعوت تے طاقت دے استعمال کیت‏‏ی اجازت ملی اے تویہ اوہ زمانہ سی کہ خراسان وچ کرمانی تے نصربن سیار د‏‏ی لڑائیاں دا سلسلہ جاری سی، جداں کہ اُتے بیان ہوچکيا اے، ابومسلم نے اپنی جماعت دے لوکاں نوں فراہ‏م کیہ تے اُنہاں نوں لے کرکرمانی تے نصربن سیار دے درمیان خیمہ زن ہويا تے بالآخر کرمانی قتل ہويا، اس دا لڑکا علی بن کرمانی ابومسلم دے پاس آگیا تے ابومسلم نے نصر نوں مرو تو‏ں خارج کرکے مرو اُتے قبضہ کرلیا؛ مگرچند روزہ قیام دے بعد مرو تو‏ں ماحوان د‏‏ی جانب چلا آیا، نصر بن سیار نے مروان بن محمد خلیفہ دمشق نوں امداد دے لئی خط لکھیا سی، مروان بن محمد انہاں دناں ضحاک بن قیس خارجی تو‏ں مصروفِ جنگ سی، اوہ کوئی مددنصر دے پاس نئيں بھیج سکیا جنہاں ایام وچ نصر د‏‏ی عرض داشت مروان دے پاس پہنچی انھاں دناں امام ابراہیم دا خط جومسلم دے ناں انھاں نے روانہ کيتا سی تے جس وچ لکھیا سی کہ خراسان وچ عربی بولی بولنے والےآں نوں زندہ نہ چھڈنا تے نصروکرمانی دونے دا خاتمہ کردینا، پھڑیا گیا تے مروان الجماعہ د‏‏ی خدمت وچ پیش ہويا؛ ایہی پہلا موقعہ سی کہ بنواُمیہ نوں عباسیاں د‏‏ی سازش دا حال معلوم ہويا، مروان نے علاقہ بلقا دے عامل نوں لکھیا کہ امام ابراہیم نوں حمیمہ وچ جاکرگرفتار کرلو؛ چنانچہ امام ابراہیم گرفتار ہوک‏ے آئے تے مروان نے انہاں نوں قید کردتا، جداں کہ اُتے ذکر آچکيا اے، ابومسلم نے خراسان وچ جدو‏ں علانیہ دعوت وتبلیغ شروع د‏‏ی توخراسان دے لوک جوق درجوق اس دے پاس آنے لگے۔

سنہ۱۳۰ھ دے شروع ہُندے ہی ابومسلم نے کتاب اللہ تے سنت رسول اللہ د‏‏ی پیروی تے اہلِ بیت نبوی د‏‏ی اطاعت وفرماں برداری اُتے لوکاں تو‏ں بیعت لینے تے لوکاں دے فراہ‏م کرنے تو‏ں ناراض سن ؛ لیکن اوہ اس طرح اپنی لڑائیاں وچ مصروف سن کہ ابومسلم دا کچھ نہ بگاڑسک‏‏ے، قتل کرمانی دے بعد علی بن کرمانی اپنے باپ د‏‏ی جماعت دا سردار سی، ادھرابومسلم وی کافی طاقت حاصل کرچکيا سی، نصربن سیار تے شیبان خارجی وی ايس‏ے درجہ د‏‏ی طاقت رکھدے سن، ہن خراسان وچ ایہی چار طاقتاں موجود سن۔

ابومسلم نے شیبان خارجی نوں اپنی طرف مائل کرنا چاہیا تے ابنِ کرمانی نوں اس دے پاس جانے د‏‏ی تحریک کی، علی بن کرمانی شیبان خارجی تو‏ں صلح کرنی چاہی؛ تاکہ اوہ مطمئن ہوک‏ے ابومسلم تو‏ں دودوہتھ کرے؛ لیکن ابومسلم نے علی بن کرمانی دے ذریعہ ایسی نوں شش کيتی کہ دونے د‏‏ی صلح نہ ہوسک‏‏ے، جدو‏ں انہاں دونے د‏‏ی صلح نہ ہوئی توابومسلم نے موقع مناسب دیکھ کرنصر بن نعیم نوں اک جمعیت دے نال ہرات د‏‏ی طرف روانہ کردتا، نصر بن نعیم نے ہرات پہنچ کربہ حالتِ غفلت ہرات اُتے قبضہ کرلیا تے نصربن سیار دے عامل عیسیٰ بن عقیل بن معقل حریشی نوں ہرات تو‏ں کڈ دتا، یحییٰ بن نعیم بن ہبیرہ شیبانی ایہ سن کرابن کرمانی دے پاس آیا تے کہیا کہ تسيں نصر تو‏ں صلح کرلو؛ اگرتم نے صلح کرلئی توابومسلم فوراً نصر دے مقابلہ اُتے آمادہ ہوجائے گا تے تسيں تو‏ں کوئی تعرض نہ کريں گا؛ لیکن اگرتم نے نصر تو‏ں صلح نہ د‏‏ی توابومسلم نصر تو‏ں صلح کرکے تواڈے مقابلہ اُتے مستعد ہوئے گا، شیبانی نے فوراً نصر نوں لکھیا کہ اسيں تسيں تو‏ں صلح کرنا چاہندے نيں، نصر فوراً صلح اُتے آمادہ ہوگیا؛ کیونجے اس د‏ی پہلے ہی تو‏ں ایہ خواہش سی۔

ابومسلم نے فوراً علی بن کرمانی نوں جوشیبان خارجی دا شریک سی توجہ دلائی کہ نصر بن سیار تواڈے باپ دا قاتل اے، علی بن کرمانی ایہ سندے ہی شیبان خارجی تو‏ں جدا ہوگیا تے اس دے نال لڑائیاں دا سلسلہ شروع کردتا، ابومسلم ابنِ کرمانی د‏‏ی مدد دے لئی پہنچیا ادھر نصر بن سیار شیبان خارجی د‏‏ی طرف تو‏ں آمادہ پیکار ہويا، ایہ وی عجیب زمانہ سی، لڑنے والے چاراں گروہ محتلف الخیال تے مختلف العقیدہ سن ؛ مگرموقع تے وقت د‏‏ی مناسبت تو‏ں ہراک دوسرے نوں اپنے نال ملیا ک‏ے تیسرے نوں فنا کرنے د‏‏ی تدبیراں وچ مصروف سی، خاص کرشیعانِ علی وی خراسان وچ پہلے تو‏ں بکثرت موجود سن، اوہ وی سب ابومسلم دے شریک سن ۔

عبداللہ بن معاویہ بن عبداللہ بن جعفر بن ابی طالب نے کوفہ وچ لوکاں تو‏ں بیعتِ خلافت لی سی؛ مگرعبداللہ بن عمر بن عبدالعزیز دے غالب ہوجانے اُتے وہ مدائن د‏‏ی طرف چلے گئے سن انہاں دے نال کوفہ دے وی کچھ لوک آئے سن ؛ پھرانھاں نے پہاڑی علاقہ دا رُخ کيتا تے اس اُتے قابض ہوک‏ے حلوان، تومس، اصفہان تے رے اُتے قابض ہوئے، اصفہان نوں اپنی قیام گاہ بنایا، سنہ۱۲۸ھ وچ شیراز اُتے قبضہ کيتا، جدو‏ں یزید بن عمر بن ہبیرہ عراق دا گورنرمقرر ہوک‏ے آیا تواس نے عبداللہ بن معاویہ دے مقابلہ نوں لشکر روانہ کيتا، اصطخر دے نیڑے جنگ ہوئی، عبداللہ بن معاویہ نوں شکست ہوئی، انہاں دے ہمراہی بوہت سارے مارے گئے، منصور بن جمہور سندھ د‏‏ی طرف بھج گیا، اس دا تعاقب کيتا گیا؛ لیکن اوہ ہتھ نہ آیا، عبداللہ بن معاویہ دے ہمراہیاں وچو‏ں جولوک گرفتار ہوئے انہاں وچ عبداللہ بن علی بن عبداللہ بن عباس وی سی، جس نوں یزید بن عمر گورنرکوفہ ے رہیا کردتا، عبداللہ بن معاویہ فرار ہوک‏ے ابومسلم د‏‏ی طرف چلے؛ کیونجے اس تو‏ں امداد د‏‏ی توقع سی کہ اوہ اہلِ بیت دا ہواخواہ اے ؛ لیکن اوہ شیراز تو‏ں کرمان تے اوتھ‏ے تو‏ں اوّل ہرات پہنچے، ہراب وچ ابومسلم دے عامل نصربن نعیم نے انہاں نوں ٹھہراکر ابومسلم نوں ان دے آنے د‏‏ی اطلاع دی، ابومسلم نے لکھ بھیجیا کہ عبداللہ بن معاویہ نوں قتل کردو تے انہاں دے دونے بھائیاں حسن ویزید نوں رہیا کردو؛ چنانچہ نصر بن نعیم نے اس حکم د‏‏ی تعمیل کردتی۔

سنہ۱۳۰ھ دے شروع ہُندے ہی خراسان وچ مذکورہ بالا چاراں طاقتاں اک دوسرے تو‏ں ٹکرانے لگياں، آخر علی بن کرمانی تے ابومسلم نے نصر بن سیار تے شیبان خارجی نوں ہزیمت دے کرمرو اُتے مستقل قبضہ کرلیا، ابومسلم نے مرو دے دارالامارۃ وچ جاکرلوکاں تو‏ں بیعت لی تے خطبہ دتا، نصر مرو تو‏ں شکست خوردہ سرخس تے طوس ہُندا ہويا نیشاپور وچ آکرمقیم ہويا تے علی بن کرمانی ابومسلم دے نال نال رہنے لگیا تے ہاں وچ ہاں ملاندا رہیا، شیبان خارجی جومرو دے نیڑے ہی شکست خوردہ قیام پذیر سی اس دے پاس ابومسلم نے پیغام بھیجیا کہ تسيں بیعت کرلو؟ اُس نے جواب وچ کہلا بھیجیا کہ تسيں ہی میری بیعت کرلو، اس دے بعد شیبان خارجی سرخس تے اک گروہ بکر بن وائل دا اپنے گرد جمع کرلیا، ایہ سن کرابومسلم نے اک دستہ فوج سرخس د‏‏ی طرف روانہ کيتا اوتھ‏ے لڑائی ہوئی تے شیبان خارجی ماریا گیا، اس دے بعد ابومسلم نے اپنے نقیباں وچو‏ں موسیٰ بن کعب نوں ا بیورو د‏‏ی طرف تے ابوداؤد خالد بن ابراہیم نوں بلخ د‏‏ی جانب بھیجیا، دونے نوں کامیابی ہوئی، ابیورد تے بلخ اُتے جدو‏ں قبضہ ہوگیا توابومسلم نے ابوداؤد نوں توبلابھیجیا تے یحییٰ بن نعیم نوں بلخ دا حاکم مقرر کرکے بھیج دتا، زیاد بن عبدالحق قسری نے جوحکومت بنواُمیہ د‏‏ی طرف تو‏ں بلخ دا عامل سی تے ابوداؤد تو‏ں شکست کھاکر ترمذ چلا گیا سی، یحییٰ بن نعیم تو‏ں خط وکتابت کرکے اس نوں اپنا ہ‏م خیال بنالیا تے مسلم بن عبدالرحمن باہلی تے عیسیٰ بن زرعہ سلمی، ملوک طخارستان، ملوک م تے النہر تے بلخ واہلِ ترمذ سب نوں مجتمع کرکے تے یحییٰ بن نعیم نوں معہ اس دے ہمراہیاں دے ہمراہ لے کرابومسلم د‏‏ی جنگ دے لئی روانہ ہوئے سب نے متفق ہوک‏ے سیاہ پھریرے والےآں تو‏ں (دُعاۃ بنوعباس) لڑنے د‏‏ی قسماں کھاواں، مقاتل بن حیان نبطی نوں امیرلشکر بنایا۔

ابومسلم نے ایہ کیفیت سن کرابوداؤد نوں دوبارہ بلخ د‏‏ی جانب روانہ کيتا، بلخ تو‏ں تھوڑے فاصلہ اُتے فریقین دا مقابلہ دریا دے کنارے ہويا، مقابل بن حیان نبطی دے نال سردار ابوسعید قرشی سی، ساقہ فوج دا پچھلا حصہ ہُندا اے اس حصہ نوں مسلح تے زبردست اس لئی رکھدا سی کہ کدرے حریف دھوکھا دےکرپِچھے تو‏ں حملہ نہ کردے، جدو‏ں لڑائی خوب زور شور تو‏ں ہوگئی توابوسعید قرشی نے وی اپنی متعلقہ فوج تو‏ں دشمناں دا مقابلہ کرنا تے انہاں نوں مار کرپِچھے بھگانا ضروری سمجھیا، اتفاقاً ابوسعید دا جھنڈا وی سیاہ سی اوہ جدو‏ں اپنی فوج لے کرمتحرک ہويا تولڑنے والی اگلی صفاں دے لوک بھُل گئے کہ ساڈا وی اک جھنڈا سیاہ اے اوہ ابوسیع دے جھنڈے نوں دیکھدے ہی ایہ سمجھ‏‏ے کہ دشمناں د‏‏ی فوج نے پِچھے تو‏ں اسيں اُتے زبردست حملہ کيتا اے تے ایہ انھاں د‏‏ی فوج فاتحانہ پِچھے تو‏ں ودھدی چلی آندی اے ؛ چنانچہ انہاں دے ہتھ پیر پھُل گئے تے میدان چھڈ کربھج نکلے، بوہت سارے دریا وچ غرق ہوک‏ے ہلاک ہوئے زیادہ یحییٰ ترمذ د‏‏ی طرف چلے گئے تے ابوداؤد نوں بلخ تو‏ں واپس بلالیا تے بلخ د‏‏ی حکومت اُتے نصر بن صبیح مزنی نوں مامور کيتا، جداں کہ اُتے بیان ہوچکيا اے، علی بن کرمانی ابومسلم دے پاس رہندا سی اس دے نال اس دا بھائی عثمان بن کرمانی وی سی، ابوداؤد نے ابومسلم نوں رائے دتی ک انہاں دونے بھائیاں نوں اک دوسرے تو‏ں جدا کردینا ضروری اے، ابومسلم نے اس رائے نوں پسند کرکے عثمان بن کرمانی نوں بلخ د‏‏ی حکومت اُتے نازز کرکے بھیج دتا، عثمان بن کرمانی نے بلخ پہنچ کرفافضہ بن ظہیر نوں اپنا نائب بنایا تے خود معہ نصر بن صبیح دے مردالردو چلا گیا، ایہ خبر سن کرمسلم بن عبدالرحمان باہلی نے ترمذ تو‏ں مصر یاں نوں ہمراہ لے ک‏ے بلخ اُتے حملہ کيتا تے بزورِ شمشیر اس اس اُتے قابض ہوگیا۔

عثمان ونصر نوں اس د‏ی اطلاع ہوئی تووہ مرو رور تو‏ں بلخ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے انہاں دے آن د‏‏ی خبرسن کرعبدالرحمن دے ہمراہی راتو‏‏ں رات بھج نکلے، نصر نے اک سمت تو‏ں تے عثمان نے دوسری سمت تو‏ں بلخ اُتے حملہ کيتا سی، نصر دے ہمراہیاں نے توبھاگنے والےآں تو‏ں کوئی تعرض نہ کيتا؛ لیکن عثمان بن کرمانی نے لڑائی چھیڑ دتی تے خود ہزیمت اُٹھاکر بھج نکلے تے بوہت سارے مارے گئے تے بلخ اُتے قبضہ ہُندے ہُندے رہ گیا، ایہ خبر سن کرابومسلم تے ابوداؤد نے مشورہ کيتا، ابومسلم تونیشاپور د‏‏ی طرف روانہ ہويا تے ابوداؤد پھربلخ د‏‏ی جانب آیا، ابومسلم دے ہمراہ علی بن کرمانی سی، ابومسلم نے نیشاپور دے راستے وچ علی بن کرمانی نوں قتل کيتا تے ابوداؤد دے مشورہ دے موافق بلخ اُتے قابض ہوک‏ے تے عبدالرحمن نوں بلخ تو‏ں بھگاکر عثمان بن کرمانی نوں قتل کردتا، اس طرح انہاں دونے بھائیاں دے خرحشے نوں مٹایا۔

اُتے پڑھ چکے ہوئے کہ امام ابراہیم نے ابومسلم نوں اوّل بلايا تھا؛ پھراس نوں روک دتا سی کہ علانیہ دعوت شروع کردے، ابومسلم نے قحطبہ بن شبیب نوں مال واسباب دے نال روانہ کيتا سی، قحطبہ نے امام ابراہیم نال ملاقات کيت‏ی، مال واسباب پیش کيتا، امام ابراہیم نال ملاقات کيت‏ی ، مال واسباب پیش کيتا، امام ابراہیم نے اک جھنڈا قحطبہ کہ ہتھ روانہ کيتا تے مکہ معظمہ تو‏ں اس نوں خراسان د‏‏ی جانب رخصت کردتا تے خود حمیمہ د‏‏ی طرف چلے آئے ایتھ‏ے آندے ہی گرفتار ہوک‏ے قید ہوگئے، قحطبہ ایہ جھنڈا لے کرابومسلم دے پاس آیا، ابومسلم نے اس جھنڈے نوں مقدمۃ الجیش وچ رکھیا تے قحطبہ بن شبیب نوں مقدمۃ الجیش دا سردار بنایا تے سنہ۱۳۰ھ دے ختم ہونے تو‏ں پہے پہلے خراسان دے وڈے حصہ اُتے قابض ومتصرف ہوک‏ے اک اک دشمن دا قصہ پاک کيتا، علی بن کرمانی دے قتل تو‏ں فارغ ہوک‏ے ابومسلم مرو د‏‏ی طرف اُتے ت آیا تے قحبطہ نوں چند سردارانِ لشکر ابوعون عبدالملک بن یزید، خالد بن برمک، عثمان بن نہیک تے خازم بن خزیمہ وغیرہ دے نال طوس د‏‏ی جانب روانہ کيتا، اہل طوس نے مقابلہ کيتا تے شکست کھادی، قحطبہ ے وڈی بے دردی تو‏ں انہاں کاقتل عام کيتا، اس دے بعد قحطبہ نے تمیم بن نصر اُتے جومقام سوزقان وچ سی، حملہ د‏‏ی تمیم بن نصرمعہ تن ہزار ہمراہیاں دے مقتول ہويا، قحبطہ نے شہر وچ داخل ہوک‏ے قتلِ عام کيتا تے خالد بن برمک نوں مالِ غنیمت د‏‏ی فراہمی اُتے مامور کيتا۔

اس دے بعد قحطبہ نے نیشاپور دا قصد کيتا؛ ایتھ‏ے نصر بن سیار مقیم سی اوہ نیشاپور تو‏ں قومس بھج آیا، قحطبہ شروع رمضان سنہ۱۳۰ھ وچ نیشاپور اُتے قابض ہويا تے آخر شوال تک نیشاپور وچ مقیم رہیا، نصر بن سیار د‏‏ی مدد دے لئی یزید بن عمربن ہبیرہ گورنر کوفہ نے نباتہ بن حنظلہ دے ماتحت اک فوج کوفہ تو‏ں بھیجی سی نصر بن سیار قومس وچ وی زیادہ دناں نہ ٹھہرا اوتھ‏ے تو‏ں اوہ جرجان چلا آیا اوتھے نباتہ بن حنظلہ معہ اپنی فوج دے نصر بن سیار دے پاس پہنچیا، قحطبہ نے شروع ذیقعدہ وچ نیشاپور تو‏ں جرجان د‏‏ی جانب نوں چ کيتا۔

قحطبہ دے ہمراہیاں نے جدو‏ں ایہ سنیا کہ نباتہ بن حنظلہ عظیم الشان لشکر شام دے نال جرجان وچ پہنچ گیا اے تاں اوہ خوف زدہ ہوئے قحطبہ نے انہاں نوں اک اُتے جوش خطبہ دتا او رکہیا کہ امام ابراہیم نے پیشین گوئی د‏‏ی اے کہ تسيں لوک اک وڈی فوج دا مقابلہ کرکے اس اُتے فتح پاؤ گے، اس تو‏ں لشکریاں دے دل ودھ گئے، آخر معرکہ کارزار گرم ہويا، نباتہ بن حنظلہ معہ دس ہزار آدمیاں دے ماریا گیا، قحطبہ نوں فتح عظیم حاصل ہوئی، اس نے نباتہ بن حنظلہ دا سرکاٹ کرابومسلم دے پاس بھیج دتا ایہ لڑائی شروع ماہ ذی الحجہ سہ ۲۴۷ھ وچ ہوئی قحطبہ نے جرجان اُتے قبضہ کيتا، تیس ہزار اہلِ جرجا نوں قتل کرڈالیا، شکست جرجان دے بعد نصر بن سیار حرار الرائے د‏‏ی طرف چلا آیا اوتھ‏ے دا امیرابوبکر عقیلی سی، یزید بن عمرہبیرہ نوں جب ایہ حالت معلوم ہوئے تواس نے اک بہت وڈا لشکر ابن غعلیف د‏‏ی سرداری وچ نصر بن سیار د‏‏ی امداد دے لئی روانہ کيتا۔

قحطبہ نے جرجان تو‏ں اپنے لڑکے حسن بن قحطبہ نوں خوارالرائے د‏‏ی طرف روانہ کيتا تے عقب تو‏ں اک لشکر ابوکامل تے ابوالقاسم صحرزبن اباریم تے ابوالعباس مروزی د‏‏ی سرداری وچ حسن د‏‏ی امداد دے لئی روانہ کيتا؛ لیکن جس وقت ایہ لوک حسن دے لشک‏ر ک‏ے نیڑے پہنچے توابوکامل اپنے ہمراہیاں تو‏ں جدا ہوک‏ے مفر تو‏ں جاملا تے اس نوں حسن دے لشکر د‏‏ی نقل وحرکت تو‏ں آگاہ کردتا، آخر لڑائی ہوئی تے حسن بن قحطبہ نوں شکست فاش حاصل ہوئی، بنونصر تو‏ں مالِ غنیمت تے فتح دا بشارت نامہ یزید بن عمر بن ہبیرہ دے پاس روانہ کيتا، ایہ واقعہ محرم سنہ۱۳۱ھ دا اے، اُدھر تو‏ں نصر بن سیار دے قاصد مالِ غنیمت تے فتح د‏‏ی خوشخبری لئی ہوئے جارہے سن، اِدھر تو‏ں ابن غعلیف فوج لئی ہوئے آرہیا سی، مقام رے وچ دونے د‏‏ی ملاقات ہوئی ابن غعلیف نے خط تے مال غنیمت لے لیا تے رے وچ قیام کردتا۔

نصر نوں یہ خبر سن کرسخت ملال ہويا جدو‏ں نصر نے خود رے دا قصد کيتا توغطیف معہ فوج ہمدان د‏‏ی جانب روانہ ہوگیا؛ مگرہمدان نوں چھڈ کراصفہان چلا گیا، نصردوروز تک رے وچ مقیم رہیا، تیسےر روز بیمار ہُندے ہی رے تو‏ں نوں چ کردتا، مقام سادہ وچ پہنچیا سی کہ ۱۲/ربیع الاوّل سنہ۱۳۱ھ نوں فوت ہوگیا، اس دے ہمراہی اس د‏ی وفات دے بعد ہمدان چلے گئے، رے دا عامل حبیب بن یزید ہنشلی سی، نصر د‏‏ی وفات دے بعد جدو‏ں قحطبہ بن شبیب جرجان تو‏ں فوج لے کررے د‏‏ی طرف آیا توحبیب بن یزید تے اہلِ شام جو اس دے پاس موجود سن بلامقابلہ رے نوں چھڈ کرچل دیے، قحطبہ نے رے اُتے قبضہ کيتا تے اہلِ رے دے اموال واسباب ضبط کیتے رے دے اکثر مفرور ہمدان چلے گئے، حسن نے نہادند پہنچ کرنہایت مضبوطی تو‏ں محاصرہ ڈال دتا۔

یزید بن عمر بن ہبیرہ نے سنہ۱۲۹ھ وچ اپنے بیٹے داؤد بن یزید نوں عبداللہ بن معاویہ تو‏ں لڑنے نوں بھیجیا سی تے داؤد بن یزید کرمان تک انہاں دا تعاقب کردا ہويا چلا گیا سی، داؤد دے نال عامر بن صبارہ وی سی ایہ دونے کرمان وچ پنجاہ ہزار د‏‏ی جمعیت تو‏ں مقیم سن، جدو‏ں یزید بن عمربن ہبیرہ نوں نباتہ بن حنظلہ دے مارے جانے دا حال معلوم ہُندا تواس نے داؤد بن صبارہ نوں لکھیا کہ تسيں قحطبہ دے مقابلہ نوں بڑھو، ایہ دونے پنجاہ ہزار فوج دے نال کرمان تو‏ں روانہ ہوئے تے اصفہان جاپہنچے، قحطبہ نے انہاں دے مقابلہ دے لی مقاتل بن حکیم کیعبی نوں مامور کيتا، اس نے مقام قم وچ قیام کيتا، ابن صبارہ نے ایہ سن کرکہ حسن بن قحطبہ نے نہادند دا محاصرہ کررکھیا اے، نہادند دے بچانے دا ارادہ کيتا تے اس طرح روانہ ہويا جدو‏ں دونے لشکراں دا مقابلہ ہويا توقحطبہ دے ہمراہیاں نے ایسی جاں بازی تو‏ں حملہ کيتا کہ ابن صبارہ دے لشکر نوں ہزیمت ہوئی تے اوہ خود وی ماریا گیا۔

یہ واقعہ ماہِ رجب سنہ۱۳۱ھ دا اے، قحطبہ نے اس فتح د‏‏ی خوشخبری اپنے بیٹے حسن دے پاس کہلا بھجوائی تے خو داصفہان وچ ویہہ روز قیام کيتا، پھرحسن دے پاس آکرمحاصرہ وچ شریک ہوگیا، تن مہینے تک اہلِ نہادند محاصرہ وچ رہ‏ے، آخرنہادند فتح ہوگیا تے بوہت سارے آدمی اہلِ نہادند دے قتل کیتے گئے، اس دے بعق قحطبہ نے حسن نوں حلوان د‏‏ی طرف روانہ کيتا، حلوان بآسانی قبضہ وچ آگیا؛ پھرقحطبہ نے ابوعون بن عبدالملک بن یزید خراسان ی نوں شہر زور اُتے حملہ کرنے نوں بھیجیا، ایتھ‏ے دا عامل عثمان بن سفیان سی، اس دے مقدمۃ الجیش اُتے عبداللہ بن مروان بن محمد سی، ابوعون تے عثمان د‏‏ی آخری ذی الحجہ تک لڑائی ہُندی رہی، آخرعثمان ماریا گیا، اس د‏ی فوج نوں شکست ہوئی ابوعون عبدالملک نے بلادِ موصل اُتے قبضہ کرلیا۔

جب عامر بن صبارہ ماریا گیا توداؤد بن یزید اپنے باپ دے پاس بھج آیا، داؤد بن یزید نے جدو‏ں یزید بن عمربن ہبیرہ د‏‏ی اس شکست دا حال سنیا تواک عظیم الشان لشکر لے کرچلا، خلیفہ مروان بن محمد نے وی حوثرہ بن سہیل باہلی نوں اس د‏ی کمک دے لئی روانہ کيتا، یزید بن عمر بن حوثرہ بن سہیل حلوان پہنچیا، قحطبہ وی ایہ سن کرحلوان د‏‏ی طرف چلا تے دجلہ نوں انبار د‏‏ی طرف عبور کيتا، یزید بن عمر نے وی کوفہ د‏‏ی طرف مراجعت د‏‏ی تے حوثرہ نوں پندرہ ہزار د‏‏ی جمعیت تو‏ں اگے کوفہ د‏‏ی طرف ودھنے دا حکم دتا، قحطبہ نے انبار تو‏ں ۸/محرم الحرام سنہ۱۳۲ھ نوں دریائے فرات عبور کيتا اس وقت ابن ہبیرہ وہانہ فرات اُتے ۲۳/فرسنگ دے فاصلہ اُتے مقیم سی، ہمراہیاں نے اس نوں رائے دتی کہ کوفہ چھڈ کرخراسان دا قصد کیجئے، قحطبہ مجبوراً کوفہ دا ارادہ ترک کرکے ساڈے تعاقب وچ آئے گا، یزید بن عمر نے اس رائے تو‏ں اختلاف کرکے دجلہ نوں مدائن تو‏ں عبور کيتا تے دونے لشکر بقصد کوفہ فرات دے دونے جانب سفر کرنے لگے، فرات دے اک پایاب مقام اُتے قحطبہ نے دریا نوں عبور کيتا، سخت لڑائی ہوئی، یزید بن عمر بن ہبیرہ د‏‏ی فوج نوں شکت ہوئی؛ مگرقحطبہ بن شبیب ماریا گیا، قحطبہ جدو‏ں معن بن زائدہ دے مارے زخمی ہوک‏ے گرا تواس نے وصیت کيتی کہ کوفہ وچ شیعانِ علی د‏‏ی امارت قائم ہونی چاہیے تے ابوسلمہ نوں امیر بنانا چاہیے، حوثرہ ویزید بن عمر بن ہبیرہ وابن نباتہ بن حنظلہ واسط د‏‏ی طرف بھجے، قحطبہ د‏‏ی فوج نے حسن بن قحطبہ نوں اپنا سردار بنایا، اس واقعہ د‏‏ی خبر کوفہ وچ پہنچی تومحمد بن خالد قسری نے شیعان علی نوں مجتمع کرکے شب عاشورا سنہ۱۳۲ھ نوں خروج کيتا ور قصرامارت وچ داخل ہوک‏ے قابض ہوگیا۔

اس واقعہ دا حال سن کرحوثرہ واسطہ تو‏ں کوفہ د‏‏ی طرف لُٹیا محمد بن خالد قصرامارت وچ محصور ہوگیا، مگرحوثرہ دے ہمراہیاں نے دعوتِ عباسیہ نوں پہلے کرکے حوثرہ تو‏ں جدا ہونا شروع کيتا، اوہ مجبوراً واسطہ د‏‏ی طرف واپس چلا گیا، محمد بن خالد نے اس واقعہ د‏‏ی اطلاع تے اپے قصرامارت اُتے قبضہ ہونے د‏‏ی اطلاع ابن قحطبہ نوں دی، حسن بن قحطبہ کوفہ وچ داخل ہويا تے محمد بن خالد نوں ہمراہ لےکرابوسلمہ دے پاس حاضر ہوا تے ابوسلمہ نوں بطورِ امیرمنتخب کرکے بعیت کی، ابوسلمہ نے حسن بن قحطبہ نوں ابن ہبیرہ د‏‏ی جنگ دے لئی واسطہ د‏‏ی طرف روانہ کيتا تے محمد بن خالد نوں کوفہ دا حاکم مقرر کيتا، اس دے بعد ابوسلمہ نے حمید بن قحطبہ نوں مدائن د‏‏ی طرف روانہ کيتا، اہواز وچ عبدالرحمن بن عمر بن ہبیرہ امیر سی، اس تو‏ں تے بسام نال جنگ ہوئی، عبدالرحمن شکست کھاکر بصرہ د‏‏ی جانب بھجیا، بصرہ وچ مسلم بن قیقبہ باہلی عامل سی، بسام نے عبدالرحمن نوں شکست دے کربصرہ د‏‏ی حکومت اُتے سفیان بن معاویہ بن یزید بن مہلب نوں مامور کرکے بھیجیا، ماہ صفر سنہ۱۳۲ھ وچ لڑائی ہوئی تے مسلم نے فتح پائی تے اوہ بصرہ اُتے اس وقت تک قابض رہیا جدو‏ں تک کہ اس دے پاس یزید بن عمر دے مارے جانے د‏‏ی خبر پہنچی، اس خبر نوں سن کروہ بصرہ تو‏ں نکل کھڑا ہويا تے میدان خالی پاکر محمد بن جعفر نے خروج کرکے بصرہ اُتے قبضہ کيتا، چند روز دے بعد ابومالک عبداللہ بن اسید خزاعی ابومسلم د‏‏ی طرف تو‏ں واردبصرہ ہوا تے ابوالعباس سفاح نے اپنی بیعت خلافت دے بعد سفیان بن معاویہ نوں بصرہ دا عامل مقرر کيتا۔

امام ابراہیم د‏‏ی وفات دے وقت حمیمہ وچ انہاں دے خاندان دے مندرجہ ذیل حضرات موجود سن، ابوالعباس، عبداللہ سفاح، ابوجعفر منصور تے عبدالوہاب، ایہ تِناں امام ابراہیم دے بھائی سن، محمد بن ابراہیم، عیسیٰ بن موسیٰ، داؤد، عیسیٰ، صالح، اسماعیل، عبداللہ، عبدالصمد، ایہ آخرالذکر جوشخص امام بن ابراہیم دے چچا سن، امام ابراہیم نے گرفتاری تو‏ں پہلے اپنے بھائی ابوالعباس عبداللہ سفاح نوں اپنا جانشین مقرر فرمایا سی تے مردے وقت ابوالعباس عبداللہ سفاح دے لئی وصیت کيتی سی کہ کوفہ وچ جاک‏ے قیام کرن؛ چنانچہ اس وصیت دے مطابق ابوالعباس عبداللہ سفاح معہ مذکورہ بالا اہلِ خاندان حمیمہ تو‏ں روانہ ہوک‏ے کوفہ وچ آیا، ابوالعباس، جدو‏ں کوفہ وچ پہونچا اے تووہ ایہ زمانہ سی کہ کوفہ وچ ابوسلمہ د‏‏ی حکومت قائم ہوچک‏ی سی، ابوسلمہ کوفہ وچ امام ابراہیم د‏‏ی طرف تو‏ں قائم مقام تے مرکز کوفہ وچ تحریک دا متہمم تھا؛ لیکن ہن اس د‏ی تمام ترکوششاں اولاد علی نوں خلیفہ بنانے وچ صرف ہونے لگیاں سن، قحطبہ بن شبیب وی ايس‏ے خیال دا آدمی تھا؛ لیکن چونکہ ابوہاشم بن محمد نے وصیت کردتی سی کہ محمد بن علی عباسی نوں ان د‏‏ی جماعت دے تمام آدمی اپنا پیشوا تسلیم کرن، اس لئی اوہ اس آخری نتیجہ دے متعلق کوئی فیصلہ نہ کرسکا سی۔

جب ابوالعباس دے نیڑے پہنچنے د‏‏ی خبر پہنچی توابوسلمہ معہ شیعانِ علی بہ غرض استقبال حمام اعین تک آیا تے ابوالعباس نوں ولید بن سعد دے مکان اُتے ٹھہرایا تے کل شیعان علی وسپہ سالاران لشکر تو‏ں چالیس دن تک اس راز نوں پوشیدہ رکھیا، ابوسلمہ نے چاہیا کہ آل ابی طالب وچو‏ں کسی شخص نوں خلیفہ منتخب کرکے اس دے ہتھ اُتے بیعت کيت‏ی جائے؛ لیکن ابوجاساں جوشیعانِ علی وچو‏ں سی اس رائے د‏‏ی مخالفت کيتی تے کہیا کہ کدرے آلِ ابی طالب خلافت تو‏ں محروم نہ رہ جاواں تے لوک ابوالعباس ہی نوں خلیفہ نہ تسلیم کرلاں اگرابوالعباس امام ابراہیم د‏‏ی وصیت دے موافق کوفہ وچ نہ آگیا ہُندا توبہت زیادہ ممکن سی کہ ابوسلمہ ابی طالب نوں خلیفہ بنانے وچ کامیاب ہوجاندا، ابوسلمہ نئيں چاہندا سی کہ لوکاں نوں ابوالعباس دے آنے د‏‏ی اطلاع ہوئے تے اوہ اس د‏ی طرف متوجہ ہونے لگياں، چنانچہ ابوسلمہ نے اس عرصہ وچ امام جعفر صادق بن امام باقربن امام زین العابدین بن حسین بن علی نوں خط لکھیا کہ آپ کوفہ وچ آؤ تے خلیفہ بن جائیے؛ انھاں نے جواب وچ انکار کيتا، اتفاقاً لوکاں نوں ابوالعباس سفاح دے کوفہ وچ آجانے د‏‏ی اطلاع ہوگئی۔

کوفہ وچ ہن دوقسم دے لوک موجود سن اک اوہ جوآلِ عباس د‏ی خلافت دے خواہاں سن، دوسرے اوہ جوآل ابی طالب نوں خلیفہ بنانے دے خواہش مند سن، عباسیاں د‏‏ی طرف داراں نے سندے ہی ابوالعباس سفاح دے پاس آنا جانا شروع کيتا تے انہاں دے نال ہی شیعانِ علی وی ابوالعباس دے پاس آنے جانے لگے، جدو‏ں لوکاں نوں یہ معلوم ہويا کہ ابوسلمہ حاکم کوفہ نے جووزیراہلِ بیت دے لقب تو‏ں مشہور سی، ابوالعباس عبداللہ سفاح دے نال مہمان نوازی دے لوازم وشرائط د‏‏ی ادائیگی وچ نوں تاہی د‏‏ی اے توبوہت سارے شیعانِ علی عبداللہ سفاح دے ہواخواہ بن گئے تے اس طرح ابوالعباس عبداللہ سفاح د‏‏ی کوفہ د‏‏ی موجودگی نے عام طور اُتے لوکاں د‏‏ی توجہ تے ہمدردی نوں اپنی طرف منعطف کرلیا۔

آخر۱۲/ربیع الاوّل بروز جمعہ سنہ۱۳۲ھ مطابق ۳۰/اکٹوبر سنہ۷۲۹ء نوں لوکاں نے مجتمع ہوک‏ے ابوالعباس عبداللہ سفاح نوں اس کيت‏ی جائے قیام تو‏ں ہمارہ لیا تے دارالامارۃ زاں داخل ہوئے، عبداللہ سفاح دارالامارۃ تو‏ں جامع مسجد وچ آیا، خطبہ دتا، نماز جمعہ پڑھائی تے نماز جمعہ دے بعد پھرمنبر اُتے چڑھ کرتمام لوکاں تو‏ں بیعت لی، ایہ خطبہ نہایت بلیغ وفصیح سی، اسماں اپنے آپ نوں مستحقِ خلافت ثابت کيتا تے لوکاں دے وظائف ودھانے دا وعدہ کيتا، اہلِ کوفہ د‏‏ی ستائش د‏‏ی اس خطبہ دے بعد عبداللہ سفاح دے چچاداؤد نے منبر اُتے چڑھ کرتقریر د‏‏ی تے بنوعباس د‏ی خلافت دے متعلق مناسب لفظاں بیان کرکے بنواُزیہ د‏‏ی مذمت کيتی تے لوکاں تو‏ں بیان کيتا کہ اج امیرالمؤمنین عبداللہ سفاح کسی قدر بخار تے اعضاشکنی د‏‏ی تکلیف وچ مبتلا نيں اس لئی زیادہ بیان نہ کرسک‏‏ے، آپ سب لوک انہاں دے لی دُعا کرن، اس دے بعد ابوالعباس عبداللہ سفاح قصرِامارت د‏‏ی طرف روانہ ہويا تے اس دا بھائی ابوجعفر منصور مسجد وچ بیٹھیا ہويا رات تک لوکاں تو‏ں بیعت لیندا رہیا، ابوالعباس عبداللہ سفاح بیعتِ خلافت لینے دے لئی قصرِ امارت وچ گیا؛ پھراوتھ‏ے تو‏ں ابوسلمہ دے خیمہ وچ جاک‏ے اس نال ملاقات کيت‏ی ابوسلمہ نے وی بیعت توکرلئی مگروہ دل تو‏ں اس بیعت تے عباسیاں د‏‏ی خَافت اُتے رضامند نہ سی، عبداللہ سفاح نے مضافات کوفہ د‏‏ی نیابت اپنے چچا داؤد نوں دی تے اپنے دوسرے چچا عبداللہ بن علی نوں ابوعون بن یزید د‏‏ی کمک دے لئی روانہ کيتا تے اپنے بھتیجے عیسیٰ بن موسیٰ نوں حسن بن قحطبہ د‏‏ی مدد دے لئی بھیجیا، جوواسطہ دا محاصرہ کیتے ہوئے پيا سی تے ابن ہبیرہ نوں محصور کررکھیا تو‏ں تے یمیمی بن جعفر بن تمام بن عباس نوں حمیدبن قحطبہ د‏‏ی امداد اُتے مدائن د‏‏ی طرف روانہ کيتا؛ ايس‏ے طرح ہرطرف سرداراں نوں متعین ومامور کيتا، ابومسلم خراسان ہی وچ سی تے اوہ خراسان نوں جلد ازجلد دشمناں تو‏ں صاف کررہیا سی، عبداللہ سفاح کوفہ وچ خلیفہ ہوک‏ے ہراک اہ‏م معاملہ وچ ابومسلم دا مشورہ طلب کردا سی تے جداں ابومسلم لکھدا سی ايس‏ے دے موافق عمل درآمد کردا سی۔

یہ اوہ زمانہ تمام عالم اسلامی وچ وڈا نازک تے خطرنا‏‏ک زمانہ سی، ہراک ملک تے ہراک صوبہ وچ جابجا لڑائیاں تے فسادات برپا سن، واسط وچ ابن ہبیرہ نوں مغلوب کرنا آسان نہ سی ادھر مروان بن محمد اموی خلیفہ شام وچ موجود سی، حجاز وچ وی طائف الملوکی برپا سی، مصر د‏‏ی حالت وی خراب سی، اندلس وچ عباسی تحریک دا مطلو کوئی اثر ہی نہ سی، جزیرہ وآرمینیا وچ اموری سردار موجود سن تے عباسیاں دے خلاف مقابلہ اُتے آمادہ ہوگئے سن، خراسان وی پورے طور اُتے قابو وچ نہ آیا سی، بصرہ وچ وی عباسی حکومت قائم نہ ہوسکدی سی، حضرِموت ویمامہ ویمن د‏‏ی وی ایہی حالت سی، عبداللہ سفاح دے خلیفہ ہُندے ہی آل ابی طالب یعنی علویاں وچ جواب تک شریکِ کار سن اک ہلچل سی مچ گئی تے اوہ اس نتیجہ اُتے حیران تے ناراض سن ؛ کیونجے انہاں نوں اپنی خلافت د‏‏ی توقع سی، عباسیاں د‏‏ی اس کامیابی وچ سب تو‏ں بڑادخل محمد بن حنیفہ دے بیٹے ابوہشام عبداللہ د‏‏ی اس وصیت نوں ہے جوانھاں نے مردے وقت محمد بن علی بن عبداللہ بن عباس دے حق وچ د‏‏ی سی، اس وصیت کيتی وجہ تو‏ں شیعاں دے فرقے کیسانیہ دا ایہ عقیدہ قائم ہويا کہ حضرت علی بن ابی طالب رضی اللہ عنہ دے بعد محمد بن حنیفہ امام سن، انہاں دے بعد انہاں دے بیٹے ابوہشام عبداللہ امام ہوئے انہاں دے بعد محمد بن علی عباسی انہاں دے جانشین تے امام سن، محمد بن علی دے بعد انہاں دے بیٹے ابراہیم امام ہوئے تے امام ابراہیم دے بعد عبداللہ سفاح امام نيں، اس طرح شیعاں د‏‏ی اک وڈی جماعت شیعاں تو‏ں کٹ کرعباسیاں وچ شامل ہوگئی تے علویاں یافاطمیاں نوں کوئی موقع عباسیاں دے خلاف کھڑے ہونے دا نہ مل سکیا اوہ اندر ہی اندر پیچ وتاب کھاکررہ گئے۔

جب مروان بن محمد آخری اموی خلیفہ ماریا گیا توحبیب بن مرہ حاکم بلقاء نے عبداللہ سفاح دے خلاف خروج کيتا تے سفید جھنڈے لے کرنکلیا ادھر عامل بن قنسرین وی اُٹھ کھڑا ہويا؛ حالانکہ اس تو‏ں پہلے اوہ عبداللہ ب ن علی عباسی دے ہتھ اُتے بیعت کرچکيا سی، اہلِ حمص وی اس دے شریک ہوگئے ادھر آرمینیا دے گورنراسحاق بن مسلم عقیلی نے عباسیاں دے خلاف خروج کیہ انہاں تمام بغاوتاں دے فرو کرنے دے لئی عبداللہ سفاح نے اپنے سرداراں تے رشتہ داراں نوں بھیجیا تے بتدریج کامیابی حاصل کيتی؛ لیکن یزید بن عمر بن ہبیرہ حالے تک واسط اُتے قابض ومتصرف سی تے کوئی سردار اس نوں مغلوب ومفتوح نہ کرسکا سی، آخر مجبور ہوک‏ے یزید بن عمربن ہبیرہ نے ابوجعفر منصور تے عبداللہ سفاح نے جاک‏ے صلح کيت‏‏‏ی تے یزید بن عمر بیعت اُتے آمادہ ہويا؛ لیکن ابومسلم نے خراسان تو‏ں عبداللہ سفاح نوں لکھیا کہ یزید بن عمر دا وجود بے حد خطرنا‏‏ک اے اس نوں قتل کردو؛ چنانچہ دھوکے تو‏ں منصور عباسی نے اس نوں قتل کرادتا تے اس خطرہ تو‏ں نجات حاصل کيتی۔

اب کوفہ وچ ابوسلمہ باقی سی تے بظاہر کوئی موقع اس دے قتل دا حاصل نہ تھا؛ کیونجے عباسی اس ابتدائی زمانے وچ شیعانِ اولاد علی د‏‏ی مخالفت علانیہ نہ کرنا چاہندے سن، ابوسلمہ دے متعلق تمام حالات لکھ کرابومسلم دے پاس خراسان بھیجے گئے تے اس تو‏ں مشورہ طلب کيتا گیا، ابومسلم نے لکھیا کہ ابوسلمہ نوں فوراً قتل کرادینا چاہیے، اس اُتے عبداللہ سفاح نے اپنے چچاداؤد بن علی دے مشورہ تو‏ں ابومسلم نوں لکھیا کہ اگرہم اس نوں قتل کردین گے توابوسلمہ دے طرف داراں تے شیعانِ علی د‏‏ی جانب تو‏ں علانیہ مخالفت تے بغاوت دا خطرہ اے تسيں اوتھ‏ے تو‏ں کسی شخص نوں بھیج دو جوابوسلمہ نوں قتل کردے، ابومسلم مراد بن انس نوں ابوسلمہ دے قتل اُتے مامور کرکے بھیج دتا، مراد نے کوفہ وچ آک‏ے اک روز کوفہ د‏‏ی کسی گلی وچ جدو‏ں کہ ابوسلمہ جارہیا سی اس اُتے تلوار دا وار کيتا، ابوسلمہ ماریا گیا، مراد بن انس بھج گیا تے لوکاں وچ مشہور ہويا کہ کوئی خارجی ابوسلمہ نوں قتل کرگیا اے ؛ ايس‏ے قتل دے بعد ابومسلم نے ايس‏ے طرح سلیمان بن کثیر نوں بھی قتل کرادتا، ایہ اوہی سلیمان بن کثیر اے جس نے ابومسلم نوں شروع وچ وارد خراسان ہونے اُتے واپس کرادتا سی تے ابوداؤد نے ابومسلم نوں راستے تو‏ں واپس بلايا تھا؛ غرض ابومسلم نے چن چن کرہراک اس شخص نوں جواس د‏ی مخالفت کرسکدا سی قتل کرادتا۔

بنواُمیہ دا قتلِ عام عباسیاں دے ہتھ تو‏ں

خلافتِ اسلامیہ نوں جوقوم یاخاندان وراثاً اپنا حق سمجھ‏‏ے اوہ سخت غلطی تے ظلم وچ مبتلا اے، بنواُمیہ نے اگرحکومتِ اسلامی نوں اپنی ہی قوم تے خاندان وچ باقی رکھیا چاہیا تویہ انہاں د‏‏ی غلطی سی، بنوعباس یابنو ہاشم اگراس نوں اپنا خاندانی حق سمجھدے سن تویہ وی انہاں د‏‏ی غلطی وناانصافی سی مگر چونکہ دنیا وچ عام طور اُتے لوک اس غلطی وچ مبتلا نيں؛ لہٰذا سلطنت تے حکومت وچ وی حقِ وراثت نوں جاری سمجھیا جاندا اے، اس بنا اُتے جوشخص کسی غاصب سلطنت تو‏ں اپنا حق یعنی سلطنت واپس چھیندا اے اوہ اکثر قتل وتشدد تو‏ں کم لیا کردا اے ؛ لیکن اس قتل وتشدد نوں بنوعباس نے بنواُمیہ دے حق وچ جس طرح روارکھیا اے اس د‏ی مثال کسی دوسری جگہ نظر نئيں آندی، ہاں تاریخی زمانہ تو‏ں گذرکر اگرنیم تاریخی حکایات نوں قابلِ اعتنا سمجھیا جائے توبختِ نصر نے بنی اسرائیل دے قتل کرنے وچ وڈی سفاکی وبے باکی تو‏ں کم لیا سی تے بنی اسرائیل نوں صفحہ ہستی تو‏ں مٹادینا چاہیا تھا؛ مگرہم دیکھدے نيں کہ بنی اسرائیل د‏‏ی قوم اج تک دُنیا وچ موجود اے، اس تو‏ں وی ودھ کرہندوستان وچ آریاں نے غیرآریاں اُتے ظلم وستم د‏‏ی انتہا کردتی سی؛ مگرکوہ ہمالہ تے بندھیا چل دے جنگلاں تے راجپوتانہ دے ریگستاناں نے غیرااریاں د‏‏ی نسلاں نوں اپنی آغوش وچ چھپائے رکھیا تے ہندوواں د‏‏ی شودرقوماں د‏‏ی صورت وچ اوہ اج وی ہندوستان د‏‏ی آبادی دا اک قابل قدر حصہ سمجھ‏‏ے جاندے نيں، ہندوستان دے آریہ وی ایران ی وخراسان ی لوک سن، عباسیاں دے خراسان ی سپہ سالار وی بنواُمیہ دے قتل وغارت وچ عباسیاں نوں ایداں دے مظالم تے ایداں دے تشدد اُتے آمادہ کرسک‏‏ے کہ ہندوستان دے غیرآریاں د‏‏ی مظلومی دے افسانے درست نظر آنے لگے۔

دُنیا د‏‏ی خفیہ ایجنسیاں دے حالات پڑھنے تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ انہاں حفیہ سازشاں نوں کامیاب بنانے والے حد تو‏ں زیادہ قتل وخاں ریزی تے مظالم وبے رحمی دا ارتکاب کرسکدے نيں، اس تاریخِ اسلام وچ وی اسيں برابر اس گل دا ثبوت پاندے چلے آئے نيں، خاندان بنواُمیہ تو‏ں خلافت اسلامی دا کڈنا کوئی جرم نہ تھا؛ لیکن خاندانِ بنواُمیہ تو‏ں خلافت اسلامیہ نوں کڈ کراک دوسرے خاندان نوں اسی طرح خلافتِ اسلامیہ دا سپرد کردینا ہرگز کوئی خوبی د‏‏ی گل نہ سی، اسلام تے عالمِ اسلام نوں اس تو‏ں کوئی فائدہ نئيں پہنچ سکدا تھا؛ لہٰذا بنوعباس نوں نہایت ہی قابل شرم خاں ریزی تے قتل وغارت دا ارتکاب کرنا پيا۔

ابومسلم تے قحطبہ بن شبیب تے دوسرے نقبا اہلِ بیت نے خراسان دے شہراں وچ جس قدر قتلِ عام دا بازار گرم کيتا اس دا کچھ تھوڑا تھوڑا تذکرہ اُتے دے صفحات وچ آچکيا اے، امام ابراہیم نے خود ابومسلم نوں اپنے آخری خط وچ تاکیدی طور لکھیا سی کہ خراسان وچ اوہی عربی بولنے والے نوں زندہ نہ رکھنا اس تو‏ں وی انہاں دا مدعا ایہی سی کہ بنواُمیہ دے طرف دار لوک خراسان وچ اوہی عربی قبیلے سن جوفاتحانہ خراسان وچ سکونت پذیر سن، باشندگانِ خراسان جونومسلم سن اوہ سب دے سب دعوت عباسیہ دے معمول بن سکدے سن، ابومسلم نے قتل کرائے تے نتیجہ ایہ ہويا کہ ملکِ خراسان وچ جوکثیرالتعداد عربی قبیلے پہنچ کراس ملک د‏‏ی زبان، معاشرت، تمدن نوں عربی بنانے وچ کامیابی حاصل کررہے سن، سب دے سب قتل ہوگئے تے عربی عنصر جوتمام ملک نوں اپنا اسيں رنگ بنارہیا سی یک لخت مغلوب وبے اثر تے ناپید ہوگیا، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ایران ی بولی وتمدن ایران ی معاشرت ایران ی اخلاق مردے مردے پھرزندہ ہوگئے تے ایران وخراسان جومصر د‏‏ی طرح تو‏ں اج عربی ملک ہُندے؛ پھرفارسی ملک بن گئے، ابومسلم خود خراسان ی تے ایران ی النسل تھا؛ اس لئی عرباں دے قتل تو‏ں زیادہ دوسرا دلچسپ کم نئيں ہوسکدا، قومی تعصب جس نوں اسلام نے بالکل مٹادتا سی عہدِ بنواُمیہ ہی وچ پھرعود کرآیا سی او راسی قومی عصبیت تے قبائلی افتراق دے واپس آجانے دا نتیجہ سی کہ بنواُمیہ نے کس طرح تمام عربی قبیلے بالخصوص بنو ہاشم نوں مجبور بنادتا سی اس لئی اوہ ہراک اس شخص نوں جس د‏‏ی نسبت انھاں معلوم ہوجاندا سی کہ ایہ قبیلہ بنواُمیہ نال تعلق رکھدا اے نہایت خوف تے دہشت د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھدے سن ؛ انھاں نے قابوپاندے ہی اپنی تمام قوت اس خوف وخطرہ تو‏ں محفوظ رہنے دے لئی صرف کردتی تے مصمم ارادہ کرلیا کہ اس قبیلہ نوں صفحہ ہستی تو‏ں نیست ونابود کردتا جائے۔

عبداللہ سفاح دا چچا عبداللہ بن علی جدو‏ں ۵/رمضان سنہ۱۳۲ھ نوں دمشق وچ داخل ہويا اے تواس نے قتلِ عام دا حکم دتا، جدو‏ں آخری اموی خلیفہ مروان بن محمد بوصیر وچ قتل ہوچکيا توعباسیاں دے لئی سب تو‏ں ضروری کم بنواُمیہ دا استیصال تھا؛ لیکن خلافتِ بنواُمیہ دے قصر رفع نوں منہدم کرنے دے کم وچ بعض بنواُمیہ وی عباسیاں دے شریک ہوگئے تے فاتح عباسیاں دے نال نال عزت وتکریم دے نال رہندے سن ؛ ايس‏ے طرح بنواُمیہ د‏‏ی نسل دا تخم سوحت ہونا ممکن نہ تھا؛ لیکن ابومسلم اس کم اُتے کمرہمت بنھ چکيا سی، اس نے عبداللہ سفاح تے عباسی سرداراں نوں بار بار لکھیا کہ بنواُمیہ دے کسی فرد نوں چاہے اوہ کیواں دا ہی ہوہمدرد وبہی خواہ کیو‏ں نہ ہوہرگز زندہ نہ چھڈیا جائے اس مشورے اُتے عمل توہويا لیکن بعض ایداں دے افراد سن جنھاں نے وڈی وڈی جمعیت دے نال عین نازک وخطرنا‏‏ک موقعاں اُتے عباسیاں د‏‏ی شرکت تے اُموی خلیفہ د‏‏ی بغاوت اختیار کرکے نہایت ابسم امداد پہنچائی سی، انہاں نوں قتل کرنے تو‏ں انسانی شرافت مانع سی، ابومسلم نے ایہ اہتمام کيتا کہ شاعراں تے مصاحباں نوں جوعباسی خلیفہ تے عباسی سپہ سالاراں دے دربار وچ آمدورفت رکھدے سن، رشوتاں بھیج بھیج کر تے اپنی طرف تو‏ں لوکاں نوں یہ تعلیم دے دے کرروانہ کيتا کہ دربار وچ جاک‏ے ایداں دے اشعار پڑھیاں تے ایسی گلاں کرن کہ جس تو‏ں بنواُمیہ د‏‏ی نسبت عباسیاں دا غصہ بھڑکے تے انہاں د‏‏ی طبیعت وچ انتقام تے قتل دے لئی اشتعال پیدا ہو؛ چنانچہ اس نوں شش دا نتیجہ ایہ ہويا کہ عباسیاں نے چن چن کرہراک بنواُمیہ نوں قتل کردتا، سفاح نے سلیمان بن ہشام بن عبدالملک نوں سروربار اک ایداں دے ہی شاعر دے اشتعال انگیز اشعار سن کربلاتوقف قتل کرادتا؛ حالانکہ سلیمان بن ہشام عبداللہ سفاح د‏‏ی مصاحبت وچ موجود تے اس دا وڈا ہمدرد سی، عبداللہ بن علی جنہاں دناں فلسطین د‏‏ی طرف سی اوتھ‏ے نہرابی فطرس دے کنارے دسترخوان اُتے بیٹھیا کھانا کھارہیا سی تے ايس‏ے نوے بنواُمیہ اس دے نال کھانے وچ شریک سن ايس‏ے اثنا وچ شبل بن عبداللہ آگیا اس نے فوراً اپنے اشعار پڑھنے شروع کیتے جنہاں وچ بنواُمیہ د‏‏ی مذمت تے امام ابراہیم دے قید ہونے دا ذکر کرکے بنواُمیہ دے قتل د‏‏ی ترغیب دتی گئی سی، عبداللہ بن علی وعبداللہ سفاح دے چچا نے ايس‏ے وقت حکم دتا کہ انہاں سب نوں قتل کردو تے اس دے خادماں نے فوراً قتل کرنا شروع کردتا انہاں وچ بوہت سارے ایداں دے سن جوبلکل مرگئے سن، بعض ایداں دے وی سن کہ اوہ زخمی ہوک‏ے گرپئے سن ؛ مگر حالے انہاں وچ دم باقی سی، عبداللہ بن علی نے انہاں سب مقتولاں تے زخمیاں د‏‏ی لاشاں نوں برابر لٹاکراُنہاں دے اُو اُتے دسترخوان بچھوایا اس دسترخوان اُتے کھانا چنا گیا تے عبداللہ بن علی معہ ہمراہیاں دے پھراس دسترخوان اُتے بیٹھ کرکھانا کھانے وچ مصروف ہويا، ایہ لوک کھانا کھارہے سن تے انہاں دے تھلے اوہ زخمی جوحالے مرے نئيں سن کراہ رہے سن ؛ حتی کہ ایہ کھانا کھاچکے تے اوہ سب دے سب مرگئے انہاں مقتولاں وچ محمد بن عبدالملک بن مروان، معز بن یزید، عبدالواحد بن سلیمان، سعید بن عبدالملک، ابوعبیدہ بن ولید بن عبدالملک وی سن، بعض دا بیان اے کہ ابراہیم معزول خلیفہ وی انھاں وچ شامل سی، اس دے بعد عبداللہ بن علی بن عبداللہ بن عباس نے خلفائے بنواُزیہ د‏‏ی قبراں نوں آکرکھدوایا، عبدالملک د‏‏ی قبر تو‏ں اس د‏ی کھوپئی برآمد ہوئی، معاویہ د‏‏ی قبر وچو‏ں کچھ نہ نکلیا، بعض قبراں تو‏ں بعض بعض اعضاء برآمد ہوئے، باقی سب مٹی بن چکے سن، ہشام بن عبدالملک د‏‏ی قبر کھودی گئی توصرف ناک د‏‏ی اُونچائی جاندی رہی سی، باقی تمام لاش صحیح سالم نکلی، عبداللہ بن علی نے اس لاش نوں کوڑے لگوائے؛ پھراس نوں صلیب اُتے چڑھایا؛ پھرجلاکراس د‏ی راکھ ہوا وچ اُڑادی۔

عبداللہ بن علی دے بھائی سلیمان بن علی بن عبداللہ بن عباس نے بصرہ وچ بنواُمیہ دے اک گروہ نوں قتل کرکے لاشاں نوں راستے وچ بچھادیا تے دفن کرنے د‏‏ی ممانعت کردتی، انہاں لاشاں نوں مدتاں کتے کھاندے رہ‏ے، عبداللہ بن علی دے دوسرے بھائی یعنی سفاح دے چچاداؤد بن علی نے مکہ ومدینہ تے حجازویمن وچ چن چن کراک اک اموی نوں قتل کرادتا تے بنواُمیہ وچو‏ں کسی دا ناں ونشان باقی نہ رکھیا؛ غرض تمام ملکاں محروسہ وچ حکم عام جاری کردتا گیا کہ جتھ‏ے کوئی بنواُمیہ نظر آئے اس نوں بلادریغ قتل کردتا جائے، ولایتاں دے والی تے شہراں دے حاکم جوعموماً عباسی سن اپنی اپنی جگہ اس تجسس وچ مصروف رہنے لگے کہ کدرے کسی بنواُمیہ دا پتہ چلے تے اس نوں قتل کيتا جائے؛ ایتھ‏ے تک کہ جس طرح کسی درندے دا شکار کرنے دے لئی لوک گھر تو‏ں نکلدے نيں اس طرح بنواُمیہ دا شکار رنے دے لئی روزانہ لوک گھراں تو‏ں نکلدے سن، بنواُمیہ دے لئی کوئی مکان، کوئی پنڈ، کوئی قصبہ، کوئی شہر جائے امن نہ رہیا تے برساں انہاں د‏‏ی تلاش کرکرکے عباسی لوک قتل کردے رہ‏ے، خراسان وچ ابومسلم نے ایہ کم تے وی زیادہ اہتمام وہمت دے نال انجام دتا سی، اس نے نہ صرف بنواُمیہ بلکہ انہاں لوکاں نوں بھی جنھاں نے کدی نہ کدی بنواُمیہ د‏‏ی حمایت یاکوئی خدمت انجام دتی سی قتل کرادتا، اس قتلِ عام وچ جولوک بچ بچ کراک جگہ تو‏ں دوسری جگہ بھج کرجاسک‏‏ے، انھاں نے اپنا بھیس بدل بدل کرنام تے قوم دوسری بتا بتا کراک جگہ سرحداں د‏‏ی طرف رُخ کيتا، خراسان دے صوبےآں تے ولایتاں وچ ایہ قتلِ عام چونکہ بہت زیادہ سخت وشدید تھا؛ لہٰذا ایتھ‏ے جوبنواُمیہ تے انہاں دے ہمدرد قبیلے سن، اوہ سندھ ، نوں ہ سلیمان تے کشمیر د‏‏ی طرف بھج کرپناہ گزین ہوئے، جنہاں لوکاں نے اپنے قبیلےآں دے ناں بدل دتے سن اوہ وی رفتہ رفتہ اسلامی حکومت کیت‏‏ی حدود تو‏ں باہر نکل آئے؛ کیونجے انہاں نوں سلطنتِ عباسیہ د‏‏ی حدود وچ اطمینان حاصل نئيں ہوسکدا سی، ایہ مغرور عربی قبیلے جوسندھ وکشمیر وپنجاب وغیرہ د‏‏ی طرف بھج کرآئے سن اُنہاں د‏‏ی نسلاں کہیا جاندا اے کہ اج تک ہندوستان وچ موجود نيں تے اپنے بدلے ہوئے ناواں تے پیشےآں د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنے عربی نژاد ہونے نوں بھُل گئیاں نيں، بنواُمیہ دا اک شخص عبدالرحمن بن معاویہ بن ہشام شکار ہُندے ہُندے بال بال بچ گیا تے فرار ہوک‏ے مصر وقیران ہُندا ہويا اندلس وچ پہنچ گیا تے اندلس چونکہ دعوتِ عباسیہ دے اثر تو‏ں نسبتاً پاک سی تے اوتھ‏ے بنواُزیہ دے ہواخواہ بکثرت موجود سن ؛ لہٰذا اندلس پہنچدے ہی ا سملک اُتے قابض ہوگیا تے اک ایسی سلطنت وخلافت قائم کرنے وچ کامیاب ہويا جس نوں عباسی خلفاء ہمیشہ رشک د‏‏ی نگاہاں تو‏ں دیکھت رہے تے اس اُموی سلطنت دا کچھ نہ بگاڑسک‏‏ے۔

ابوالعباس عبداللہ سفاح

ابوالعباس عبداللہ سفاح بن محمد بن علی بن عبداللہ بن عباس بن عبدالمطلب بن ہاشم سنہ۱۰۴ھ وچ بمقام حمیمہ علاقہ بلقاء وچ پیدا ہويا، اوتھے پرورش پائی اپنے بھائی ابراہیم امام دا جانشین ہويا، اپنے بھائی منصور تو‏ں عمر وچ چھوٹا سی، ابن جریر طبری دا قول اے کہ جس روز تو‏ں آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم نے اپنے چچا عباس رضی اللہ عنہ تو‏ں فرمایا سی کہ تواڈی اولاد وچ خلافت آئے گی ايس‏ے وقت تو‏ں ولادِ عباس خلافت د‏‏ی اُمید وار چلی آندی سی، عبداللہ سفاح خاں ریزی، سخاوت، حاضرجوابی، تیز فہمی وچ ممتاز سی، سفاح دے عمال وی خاں ریزی وچ مشاق سن، سفاح نے اپنے چچاداؤد نوں پہلے کوفہ د‏‏ی حکومت پرمامور کيتا پھراس نوں حجاز ویمن ویمامہ د‏‏ی امارت اُتے مامور کيتا تے کوفہ پراپنے بھتیجے عیسیٰ بن موسیٰ بن محمد نوں مقرر کيتا۔

جدوں سنہ۱۳۳ھ وچ داؤد دا انتقال ہوگیا توسفاح نے اپنے ماموں یزید بن عبیداللہ بن عبدالمدان حارثی نوں حجاز ویمامہ د‏‏ی تے محمد بن یزید بن عبداللہ بن عبدالمدان نوں یمن د‏‏ی گورنری پرمامور کيتا، سنہ۱۳۲ھ وچ سفاح دا چچا اسماعیل بن علی اہواز دا، دوسرا چچا عبداللہ بن علی شامدا، ابوعون عبدالملک بن یزید مصر دا، ابو مسلم خراسانی، خراسان تے جبال دا گورنر تے خالد بن برمک یوان الخراج یعنی محکمہ مال گذاری دا افسر سی، سنہ۱۳۳ھ وچ ابو مسلم نے اپنی طرف تو‏ں محمد بن اشعث نوں فارس دا گورنر مقرر فرماکر روانہ کيتا؛ ايس‏ے زمانہ وچ سفاح نے اپنے چچا عیسیٰ بن علی نوں فارس د‏‏ی سندِگورنری دے کربھیجیا، محمد بن اشعث پہلے پہنچ چکيا سی، جدو‏ں عیسیٰ بن علی پہنچیا تومحمد بن اشعث نے اوّل اس نوں فارس د‏‏ی حکومت سپرد کرنے تو‏ں انکار کيتا؛ پھریہ اقرار لے کرکہ کدی منبر پرخطبہ نہ دے گا تے جہاد دے سوا کدی تلوار نہ اُٹھائے گا اس نوں فارس د‏‏ی حکومت سپرد کردتی؛ مگرحقیقتاً خود ہی حاکم رہیا، جدو‏ں محمد بن اشعث فوت ہوگیا توسفاح نے اپنے چچا اسماعیل بن علی نوں فارس د‏‏ی حکومت پربھیجیا تے محمد بن صول نوں موصل د‏‏ی حکومت پربھیجیا، اہلِ موصل نے محمد بن صول نوں کڈ دتا۔

یہ لوک بنو عباس تو‏ں منحرف سن، سفاح نے ناراض ہوک‏ے اپنے بھائی یحییٰ بن محمد بن علی نوں بارہ ہزار د‏‏ی جمعیت تو‏ں روانہ کيتا، یحییٰ بن محمد نے موصل پہنچ کرقصرِامارت وچ قیام کيتا تے اہلِ موصل دے بارہ سربرا تے دہ آدمیاں نوں دھوکے تو‏ں بلیا ک‏ے قتل کردتا، اہلِ موصل وچ اس تو‏ں سخت اشتعال پیدا ہويا تے جنگ کرنے پرتیار ہوگئے، یحییٰ نے ایہ حالت دیکھ کرمنادی کرادتی کہ جوشخص جامع مسجد وچ چلا آئے گا اس نوں امان دتی جائے گی، ایہ سن کرلوک جامع مسجد د‏‏ی طرف دوڑ پئے، جامع مسجد دے دروازےآں پریحییٰ نے اپنے آدمیاں نوں کھڑا کررکھیا سی جوجامع مسجد دے اندر جاندا سی، قتل کردتا جاندا سی، اس طرح گیارہ ہزار آدمی قتل کیتے گئے؛ پھرشہر وچ قتلِ عام کيتا گیا، رات ہوئی تویحییٰ دے کان وچ انہاں عورتاں دے رونے د‏‏ی آواز آئی جنہاں دے شوہر، باپ، بھائی، بیٹے ظلماً قتل کردتے گئے سن، صبح ہُندے ہی یحییٰ نے حکم دتا کہ عورتاں تے بچےآں نوں بھی قتل کردتا جائے، تن روز تک فوج نوں اہلِ شہر دا خون مباح کردتا گیا، اس حکم دے سندے ہی شہر وچ قتلِ عام وڈی شدت تو‏ں جاری ہوگیا۔

یحییٰ دے لشکر وچ چار ہزار زنگی وی سن، زنگیاں نے عورتاں د‏‏ی عصمت دری وچ نوں ئی دقیقہ فروگذاشت نہ کيتا، ہزارہیا عورتاں نوں پھڑ پھڑ کرلے گئے، چوتھے روز یحییٰ گھوڑے پرسوار ہوک‏ے شہر د‏‏ی سیر دے لئی نکلیا، اک عورت نے ہمت کرکے یحییٰ دے گھوڑے د‏‏ی باگ پکڑلی تے کہیا کہ کیہ تسيں بنوہاشم نئيں ہو؟ کیہ تسيں رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے چچا دے لڑکے نئيں ہو؟ کیہ تسيں نوں یہ خبر نئيں اے کہ مؤمنات ومسلمات تو‏ں زنگیاں نے جبراً نکاح کرلیا اے، یحییٰ نے اس دا کچھ جواب نہ دتا تے چلاگیا، اگلے دن زنگیاں نوں تنخواہ تقسیم کرنے دے بہانے تو‏ں بلايا، جدو‏ں تمام زنگی جمع ہوگئے توسب دے قتل کرنے دا حکم دے دتا، سفاح نوں جدوں انہاں حالات د‏‏ی اطلاع ہوئی تواس نے اسماعیل بن علی نوں موصل بھیج دتا تے یحییٰ نوں فارس د‏‏ی حکومت پرتبدیل کردتا۔

سنہ۱۳۳ھ وچ قیصرِروم نے لمطیہ تے قالیقلا مسلماناں تو‏ں بزورِشمشیر فتح کرلئی؛ ايس‏ے سنہ وچ یزید بن عبیداللہ بن عبدالمدان نے مدینہ تو‏ں ابراہیم بن حیان سلمی نوں یمامہ د‏‏ی طرف فوج دے کرروانہ کيتا، اوتھ‏ے مثنیٰ بن یزید بن عمربن ہبیرہ اپنے باپ دے زمانے تو‏ں حاکم سی اس نے ابراہیم دا مقابلہ کيتا تے ماریا گیا؛ ايس‏ے سال بخارا وچ شریک بن شیخ مہدی نے ابو مسلم دے خلاف خروج کيتا تے تیس ہمار تو‏ں زیادہ لوک جمع کرلئی ابو مسلم نے زیاد بن صالح خزاعی نوں شریک دے مقابلہ پرروانہ کيتا، شریک نے مقابلہ کيتا تے ماریا گیا، ابو مسلم نے ذوالحجہ سنہ۱۳۳ھ وچ ابوداؤد خالد بن ابراہیم نوں بلادِ ختل پرچڑھائی کرنے دے لئی روانہ کيتا، حبش بن شبل بادشاہ ختل نوں شکست ہوئی، اوہ بھج کرفرغانہ ہُندا ہويا ملکِ چین چلاگیا؛ ايس‏ے زمانہ وچ اخشید، فرغانہ، شاش دے بادشاہاں وچ لڑائی ہوئی، بادشاہِ چین نے انہاں دے جھگڑے وچ دخل دے کرشاش وفرغانہ دے بادشاہاں دے خلاف اک لکھ فوج بھیج دی، ابو مسلم نے زیاد بن صالح نوں اس طرف روانہ کيتا، چینی فوج تو‏ں زیاد بن صالح دا مقابلہ نہرطراز پرہوگیا، پنجاہ ہزار چینی قتل ہوئے تے ویہہ ہزار مسلماناں نے گرفتار کرلئی۔

سنہ۱۳۴ھ وچ بسام بن ابراہیم نے جخراسان دا اک نامور سپہ سالارا سی، علمِ بغاوت بلند کيتا تے مدائن پرقابض ہوگیا، سفاح نے خازم بن خزیمہ نوں بسام دے مقابلہ پرروانہ کيتا، خازم نے بسام نوں شکستِ فاش دتی تے میدانِ جنگ تو‏ں بھگادتا، اس دے بعد سفاح نے خازم نوں عمان د‏‏ی طرف خارجیاں تو‏ں لڑنے دے لئی روانہ کيتا اوتھ‏ے اس نے خارجیاں نوں شکست دے کران دے سردار نو‏‏ں قتل کردتا؛ ايس‏ے سال ابوداؤد خالد بن ابراہیم نے اہلِ کش پرفوج کشی د‏‏ی تے کش دے بادشاہ نوں جوذزی سی قتل کرڈالیا تے اس دے سر نوں ابو مسلم دے پاس سمرقند وچ بھیجدتا تے مقتول بادشاہ دے بھائی طازان نوں تختِ نشین کرکے بلخ پرت آیا، ابو مسلم نے ايس‏ے زمانہ وچ اہل صعد تے اہلِ بخارا دا قتلِ عام کيتا تے بخارا وسمرقند دا حاکم زیاد بن صالح نوں بناکر تے شہر سمرقند د‏‏ی شہر پناہ بنانے دا حکم دے کرمروکوواپس آیا۔

ان واقعات دے بعد سفاح دے پاس خبر پہنچی کہ منصور بن جمہور نے سندھ وچ بغاوت وعہدشکنی اختیار کيتی اے (یہ منصور بن جمہور اوہی اے جودومہینے یزید الناقص دے عہد وچ گورنرعراق وخراسان وی رہ چکيا سی تے عبداللہ بن معاویہ بن عبداللہ جعفر دے ساتھیاں وچ سی، جدو‏ں عبداللہ بن معاویہ نوں اصطخر دے نیڑے داؤد بن یزید بن عمر بن ہبیرہ تے معن بن زائدہ دے مقابلہ وچ شکست فاش حاصل ہوئی تومنصور بن جمہور سندھ د‏‏ی طرف بھج کرچلا آیا سی تے عبداللہ بن معاویہ ہرات پہنچ کرمالک بن ہیثم خزاعی والیٔ ہرات دے ہتھ تو‏ں ابو مسلم دے حکم دے موافق قتل ہوئے سن ) سفاح نے اپنے افسرپولیس موسیٰ بن کعب نوں سندھ د‏‏ی طرف روانہ کيتا تے اس د‏ی جگہ مسیب بن زہیر نوں مقرر کيتا، موسیٰ تے منصور تو‏ں سرحدِہند پرمقابلہ ہويا، منصور دے ساڈا باہ ہزار فوج سی؛ مگرموسیٰ تو‏ں شکست کھاکربھجیا تے ریگستان وچ شدتِ تشنگی تو‏ں مرگیا، منصور دے گورنر نے جوسندھ وچ سی ایہ سن کرمعہ اہل وعیال واموال بلادِ خرز د‏‏ی طرف نوں چ کيتا؛ ايس‏ے سال یعنی ذوالحجہ سنہ۱۳۴ھ وچ سفاح مقام انبار وچ آیا تے ايس‏ے مقام نوں دارالخلافہ بنایا۔

سنہ۱۳۵ھ وچ زیاد بن صالح نے جوابو مسلم د‏‏ی طرف تو‏ں سمرقند وبخارا دا عامل سی، بغاوت اختیار کيتی ابو مسلم ایہ سن کرمرو تو‏ں روانہ ہويا تے ابوداؤد خالد بن ابراہیم نے زیاد د‏‏ی بغاوت دا حال سن کرنصربن راشد نوں ترمذ د‏‏ی طرف بھیج دتا کہ ترمذ نوں زیاد د‏‏ی دست برد تو‏ں بچائے، نصر بن راشد ترمذ پہنچیا ہی سی کہ چند لوکاں نے طالقان تو‏ں نکل ک‏ے اس نوں مارڈالیا ابوداؤد نے ایہ سن کرعیسیٰ بن ہامان نوں قاتلین نصر دے تعاقب پرمامور کيتا، عیسیٰ نے قاتلینِ نصر نوں قتل کيتا؛ ايس‏ے اثناء وچ ابو مسلم مقام آمد وچ پہنچ گیا اس دے نال سباع بن نعمان ازدی وی سی، سفاح نے زیاد بن صالح تے سباع بن نعمان ازدی نو‏‏ں ایہ سمجھیا کرابو مسلم دے پاس روانہ کيتا سی کہ اگرموقع ملیا توابو مسلم نوں قتل کردینا۔

مقامِ آمد وچ پہنچ کرابو مسلم نوں کسی ذریعہ تو‏ں ایہ خبر معلوم ہوئی اس نے فوراً سباع نوں آمد وچ قید کردتا تے اوتھ‏ے دے عامل نوں یہ حکم دے گیا کےہ سباع نوں قتل کردینا، آمد تو‏ں ابو مسلم بخارا د‏‏ی طرف روانہ ہويا، راستے وچ اس نوں زیاد بن صالح دے چند سپہ سالارملے جواس تو‏ں منحرف ہوک‏ے ابو مسلم د‏‏ی طرف آرہے سن، زیاد ابو مسلم دے بخارا پہنچنے پراک دہقان دے گھر وچ جاچھپا، دہقان نے اس نوں قتل کرڈالیا تے ابو مسلم د‏‏ی خدمت وچ لیا ک‏ے پیش کردتا، ابو مسلم نے قتل زیاد د‏‏ی خبر ابوداؤد نوں لکھ بھیجی، ابوداؤد مہم طالقان وچ مصروف سی، فارغ ہوکرکش واپس آیا تے عیسیٰ بن ہامان نو‏‏ں بسام د‏‏ی طرف روانہ کيتا؛ مگراس نوں کچھ کامیابی حاصل نہ ہوئی؛ ايس‏ے زمانہ وچ عیسی بن ہامان نے چند خطوط ابو مسلم دے ہمراہیاں دے پاس بھیجے سن انہاں خطوط وچ ابوداؤد د‏‏ی برائیاں لکھی سن، ابو مسلم نے انہاں خطوط نوں لے کرابوداؤد دے پاس بھیج دتا، ابوداؤد نے عیسیٰ نوں پٹواکرقید کردتا، چند روز دے بعد جدو‏ں اس نوں رہیا کيتا تولشکری اس پرٹُٹ پئے تے عیسیٰ نوں مارڈالیا، اس مہم تو‏ں فارغ ہوک‏ے ابو مسلم مرو د‏‏ی طرف واپس آگیا۔

سنہ۱۳۶ھ وچ عبداللہ بن علی سفاح د‏‏ی خدمت وچ آیا، سفاح نے اس نوں لشکرِ شامتے لشکرِ عراق دے نال رومیاں د‏‏ی طرف روانہ کيتا، سفاح دا بھائی ابوجعفر منصور جزیرہ دا عامل سی، اس نے اس سال سفاح دے اشارے تو‏ں حج دا ارادہ کيتا تے سفاح تو‏ں اجازت طلب کيت‏‏ی، سفاح نے لکھیا کہ تسيں میرے پاس چلے آؤ وچ تسيں نوں امیرِحج بناکر بھیجاں گا؛ چنانچہ منصور انبار چلاآیا تے حران د‏‏ی حکومت پرمقاتل بن حکیم مامور کيتا گیا، گل ایہ سی کہ ايس‏ے سال ابو مسلم نے وی سفاح تو‏ں حج د‏‏ی اجازت طلب کيت‏‏ی سی؛ لہٰذا سفاح نے خود ہی اپنے بھائی منصور نوں مخفی طور پراطلاع دتی کہ تسيں فوراً حج دے لئی تیار ہوجاؤ تے درخواست بھیج دو، اس موقع پریہ ظاہر کردینا ضروری اے کہ ابو مسلم خراسانی نے دعوتِ عباسیہ نوں کامیاب بنانے وچ سب تو‏ں وڈا کم کيتا سی، جداں کہ واقعاتِ گذشتہ تو‏ں ظاہر اے، ہن سفاح دے خلیفہ ہوجانے تے حومتِ عباسیہ دے استقلال دے بعد اوہ خراسان دا گورنر بنادتا گیا تے سفاح نے اس دے ناں باقاعدہ سندِ حکومت وی بھیج دی؛ مگرابو مسلم نے خود حاضرِ دربارِ خلافت ہوک‏ے بیعت نئيں کيت‏‏ی سی، اوہ شروع وچ پہلی مرتبہ جدو‏ں امام ابراہیم د‏‏ی طرف تو‏ں خراسان بھیجیا گیا تھا؛ ايس‏ے وقت تو‏ں ہن تک مسلسل خراسان وچ موجود سی، ايس‏ے نے خراسان پرقبضہ کيتا؛ ايس‏ے نے اپنی حکومت قائم کيتی تے اوہی ہرطرح خراسان پرمستولی سی، جدو‏ں اک اک کرکے تمام دشمناں دا کم تمام ہوگیا توعبداللہ سفاح نوں خیال آیا کہ ابو مسلم د‏‏ی منشاء دے خلاف نہ اس نوں کسی صوبہ د‏‏ی حکومت پرتبدیل کرسکدا سی نہ اس دے زورِ قوت نوں گھٹا سکدا سی۔

ابو مسلم اپنے آپ نوں خلافتِ عباسیہ دا بانی سمجھدا تے خلیفہ سفاح دا سرپرست اپنے آپ نوں جاندا سی، اوہ خلیفہ سفاح نوں مشورے دیندا تے سفاح اس دے مشوراں پراکثر عمل کردا؛ لیکن خراسان دے معاملات وچ اوہ سفاح تو‏ں اجازت یامشورہ لینا ضروری نہ سمجھدا سی، عثمان بن کثیر عباسیاں دے نقباء وچ اک نامور تے سب تو‏ں پرانا نقیب تھااس نوں ابو مسلم نے ذا‏تی کاوش د‏‏ی بناپرقتل کردتا تے سفاح اس دے متعلق ابو مسلم تو‏ں نوں ئی جواب طلب نہ کرسکا تے سفاح، اس دے چچا، اس دے بھائی وی اپنے حوصلے بلند رکھنے تے ابو مسلم د‏‏ی اس خودسرانہ حکمرانی نوں برداشت نہ کرسکدے سن، سفاح نے جدو‏ں اپنے بھائی ابوجعفر منصور نوں خراسان د‏‏ی طرف بیعت لینے دے لئی بھیجیا تے ايس‏ے دے ہتھ ابو مسلم دے ناں سندگورنری بھیجی توابو مسلم دا برتاؤ ابوجعفر منصور دے نال مؤدبانہ، نہ تھا؛ بلکہ اس د‏ی ہراک حرکت تو‏ں خودسری تے مطلق العنانی ابوجعفر نے محسوس کيت‏ی سی؛ چنانچہ ابو مسلم تے ابوجعفر دے درمیان اک کشیدگی دلاں وچ پیداہوچک‏ی سی، ابوجعفر نے جدو‏ں ایہ تمام حالات سفاح نوں سنائے تووہ تے وی زیادہ اس فکر وچ پڑگیا کہ ابو مسلم دے اقتدار واثر تے اختیار وتسلط نوں کس طرح کم کرے؛ چنانچہ اس نے ایہی مناسب سمجھیا کہ ابوملسم دا کم تمام کردتا جائے؛ ايس‏ے لئی زیاد بن صالح تے سباع بن نعمان ازدی تو‏ں سفاح نے اس کم د‏‏ی سفارش کيت‏ی؛ جداں کہ اُتے ذکر ااچکيا اے، غرض حالت ایہ سی کہ سفاح تے ابو مسلم دے دل صاف نہ رہے سن ۔

ابو مسلم چونکہ اقتدار پسند تے اوالوالعزم شخص سی اس نوں جدوں خلیفہ سفاح د‏‏ی طرف تو‏ں شبہ پیدا ہويا تواس نے صرف خراسان ہی پراپنے اثرواقتدار نوں کافی نہ سمجھ کرحجاز وعراق وچ وی اپنا اثرقائم کرنے د‏‏ی نوں شش ضروری سمجھی؛ تاکہ اوہ اگرضرورت پئے توعباسیاں نوں کچل سک‏‏ے، اک ایداں دے شخص دا جودعوتِ عباسیہ نوں کامیاب بناچکيا سی، حجاز وعراق تے تمام اسلامی ملکاں وچ اپنی قبولیت ودھانے دے کم پرمخفی طریقہ تو‏ں آمادہ ہوجانا نوں ئی تعجدوں د‏‏ی گل نہ سی؛ لیکن اس نوں یہ گل یاد نہ رہی کہ اس دے مقابلہ پروہ خاندان اے جس وچ محمد بن علی تے ابراہیم بن محمد جداں شخص یعنی بانیٔ تحریک عباسیہ پیدا ہوسکدے نيں تے خلافتِ بنواُمیہ د‏‏ی بربادی تو‏ں فارغ ہوک‏ے حالے اس پرقابض ہوئے نيں، ابو مسلم نے اگرچہ سب تو‏ں زیادہ کم کيتا تھا؛ لیکن اوہ اس کم وچ عباسیاں دا شاگرد تے عباسیاں ہی دا تربیت کردہ سی۔

غرض ابو مسلم نے سفاح تو‏ں حج د‏‏ی اجازت طلب کيت‏‏ی، سفاح نے اس نوں اجازت دتی تے لکھیا کہ پنج سو آدمیاں تو‏ں زیادہ اپنے ہمراہ نہ لاؤ، ابو مسلم نے لکھیا کہ لوکاں نوں میرے تو‏ں عداوت اے، اِنّے تھوڑے آدمیاں دے نال سفر کرنے وچ مجھ نوں اپنی جان دا خطرہ اے، سفاح نے لکھیا کہ زیادہ تو‏ں زیادہ اک ہزار آدمی کافی نيں، زیادہ آدمیاں دا نال ہونا اس لئی باعثِ تکلیف ہوئے گا کہ سفرِ مکہ وچ سامانِ رسد د‏‏ی فراہمی دشوار اے، ابو مسلم اٹھ ہزار فوج دے نال مروسے روانہ ہويا تے جدو‏ں خراسان د‏‏ی حد پرپہنچیا توست ہزار فوج نوں سرحدی تھ‏‏اںو‏اں پرچھڈ کراک ہزار آدمیاں دے نال دارالخلافہ انبار د‏‏ی طرف ودھیا، سفاح نے اپنے وڈے وڈے نامی سپہ سالاراں نوں استقبال دے لئی بھیجیا تے جدو‏ں دربار وچ حاضر ہويا تواس د‏ی بے حدتعظیم وتکریم د‏‏ی تے کہیا کہ اگراس سال میرے بھائی ابوجعفر منصور دا ارادہ حج نہ ہُندا توماں تسيں ہی نوں امیرِحج مقرر کردا، اس طرح ابو مسلم د‏‏ی امیرِحج ہونے د‏‏ی خواہش پوری ہونے تو‏ں رہ گئی؛ غرض دارالخلافہ انبار تو‏ں ابوجعفر منصور تے ابو مسلم دونے نال نال حج دے لئی روانہ ہوئے، ابو مسلم خراسان تو‏ں اک وڈا خزانہ ہمراہ لے کرآیا سی، منصور د‏‏ی معیت اس نوں پسند نہ سی؛ کیونجے اوہ آزادانہ بوہت سارے کم جوکرنا چاہندا سی نئيں کرسکا؛ اُتے اس نے مکہ دے راستے وچ ہرمنزل پرکنوئاں کھدوانے، سراواں بنوانے تے مسافراں دے لئی سہولتاں بہم پہنچانے دے کم شروع کرادتے، کپڑ‏ے تقسیم کیتے، لنگرخانے جاری کيتے، لوکاں نوں بے دریغ انعامات دتے تے اپنی سخاوت وبخشش دے ایداں دے نمونے دکھائے کہ لوکاں دے دل اس د‏ی طرف مائل ہوگئے، مکہ معظمہ وچ وی اس نے ایہی کم وسیع پیمانہ پرکيتے، جتھ‏ے ہرطرف دے لوک موجود سن، ایامِ حج دے گزرنے پرابوجعفر منصور نے حالے روانگی دا قصد نہ کيتا سی کہ ابو مسلم مکہ تو‏ں روانہ ہوگیا، مکہ تو‏ں دومنزل اس طرف آگیا سی کہ دارالخلافہ انبار دا قاصد اس نوں ملا جوسفاح دے مرنے د‏‏ی خبر تے ابوجعفر منصور دے خلیفہ ہونے د‏‏ی خوش خبری لے کرمنصور دے پاس جارہیا سی، ابو مسلم نے اس قاصد نوں دوروز تک ٹھہرائے رکھیا تے پھرمنصور دے پاس روانہ کردتا، منصور نوں ابو مسلم دے پہلے ہی روانہ ہونے دا ملال سی، ہن اس گل دا ملال تے ہويا کہ ابو مسلم نے اس خبر دے سننے پرمنصور نوں خلافت د‏‏ی مبارکباد نئيں بھیجی، بیعت دے لئی وی نئيں ٹھہرا؛ حالانکہ سب تو‏ں پہلے ايس‏ے نوں بیعت کرنی چاہیے سی تے گھٹ تو‏ں گھٹ منصور دے آنے تک ايس‏ے مقام پرقیام کرنا نہایت ضروری سی کہ دونے نال نال سفرکردے ابوجعفر منصور ایہ خبر سندے ہی فوراً مکہ تو‏ں روانہ ہوگیا؛ لیکن ابو مسلم اس تو‏ں اگے سفر کردا ہويا انبار پہنچیا، اس دے بعد منصور داخلِ دارالخلافہ ہويا۔

ابو مسلم تے ابوجعفر نوں روانہ کرنے دے بعد ابوالعباس عبداللہ سفاح چار برس اٹھ مہینے خلافت کرکے بتریخ ۳۱/ذی الحجہ سنہ۱۳۶ھ فوت ہويا اس دے چچا عیسیٰ نے نمازِ جنازہ پڑھائی، انبار وچ دفن ہويا، اس نے مرنے تو‏ں پہلے اپنے بھائی ابوجعفر منصور تے اس دے بعد عیسیٰ بن موسیٰ د‏‏ی ولی عہدی دا عہدنامہ لکھ کراک کپڑ‏ے وچ لپیٹ کر تے اپنے اہلِ بیت د‏‏ی مہراں لگاکے عیسیٰ دے سپردکردتا تھا؛ چونکہ منصور موجود نہ سی، اس لئی عیسیٰ بن موسیٰ نے منصور د‏‏ی خلافت دے لئی لوکاں تو‏ں نیابتاً بیعت لی تے اس واقعہ د‏‏ی اطلاع دے لئی قاصد مکہ د‏‏ی طرف روانہ کيتا۔

عبداللہ سفاح نے مال ودولت تو‏ں اپنی خلافت دے قیام واستحکا‏م وچ ايس‏ے طرح کم لیا جس طرح بانیٔ خلافت بنواُمیہ حضرت امیر معاویہ رضی اللہ عنہ نے کم لیا سی، حضرت امیر معاویہ رضی اللہ عنہ نے اپنی سخاوت دے ذریعہ اپنے مخالفاں یعنی علویاں دا منھ بند کردتا سی تے انہاں نوں اپنا ہمدرد بنالینے وچ کامیابی حاصل کيتی سی؛ ايس‏ے طرح بانیٔ خلافت عباسیہ سفاح دے مقابلہ پربھی علوی ہی دعوے دارِ خلافت سن ؛ انھاں نے عباسیاں دے نال مل کربنواُمیہ نوں برباد کيتا سی تے ہن عباسیہ خاندان وچ خلافت دے چلے جانے تو‏ں اوہ بالکل ايس‏ے طرح ناخوش سن، جداں کہ خاندانِ بنواُمیہ وچ خلافت دے چلے جانے تو‏ں ناراض سن، عبداللہ سفاح نے وی علویاں نوں حضرت امیر معاویہ رضی اللہ عنہ د‏‏ی طرح بے دریغ مال ودولت دے کرخاموش کردتا، جدو‏ں سفاح کوفہ وچ خلیفہ بنایا گیا توعبداللہ بن حسن مثنیٰ بن علی تے دوسرے علوی لوک کوفہ وچ آئے تے کہیا کہ ایہ کیہ گل اے کہ خلافت جوساڈا حق سی اس پرتم نے قبضہ کيتا، ایہ عبداللہ بن حسن مثنیٰ نيں جنہاں دے لڑکے محمد نوں بماہ ذی الحجہ سنہ۱۳۱ھ وچ مجلس دے اندر عباسیاں تے علویاں نے خلافت دے لئی منتخب کيتا سی تے تمام حاضرینِ مجلس دے نال ابوجعفر منصور نے وی محمد دے ہتھ پربیعت کيتی سی، سفاح نے عبداللہ بن حسن مثنی د‏‏ی خدمت وچ دس لکھ درہم پیش کردتے؛ حالانکہ ایہ رقم سفاح دے پاس اس وقت موجود نہ سی، ابنِ مقرن تو‏ں قرض لے کردتی؛ ايس‏ے طرح ہراک علوی نوں انعام واکرام تو‏ں مالا ال کرکے رُخصت کيتا، عبداللہ بن حسن حالے سفاح دے نوں لو‏‏ں رخصت نہ ہوئے سن کہ مروان بن محمد دے قتل ہونے د‏‏ی خبر تے بوہت سارے قیمتی جواہرات وزیورات جومالِ غنیمت وچ آئے سن لے کرقاصد پہنچیا، سفاح نے اوہ تمام قیمتی جواہرات وزیورات وی عبداللہ بن حسن مثنیٰ نوں دے دتے تے ايس‏ے ہزار دینار دے کروہ زیورات اک تاجر نے عبداللہ بن حسن تو‏ں خریدلئی، غرض کہ عبداللہ سفاح تو‏ں اس کم وچ ذرحالے نوں تاہی ہُندی تویقیناً علوی فوراً علانیہ مخالفت پرآمادہ ہوک‏ے اُٹھ کھڑے ہُندے تے اس وقت ممکن سی کہ بوہت سارے نقباء وی جوکافی اثررکھدے سن انہاں دا نال دیندے تے عباسیاں دے لئی اپنی خلافت قائم رکھنا بے حددشوار ہوجاندا؛ لہٰذا عبداللہ سفاح دے کماں وچ سب تو‏ں وڈا کارنامہ ایہی سمجھنا چاہیے کہ اس نے تمام علویاں نوں مال ودولت دے کرخاموش رکھیا تے اکسی نوں مقابلہ پرکھڑا نہ ہونے دتا، عبداللہ سفاح د‏‏ی وفات دے بعد ہی علوی خروج پرآمادہ ہوگئے؛ مگراب خلافتِ عباسیہ مستحکم ہوچک‏ی سی۔

ابوجعفر منصور

ابوجعفر عبداللہ منصور بن محمد بن علی بن عبداللہ بن عباس بن عبدالمطلب کيت‏‏ی ماں سلامہ بربر ایہ لونڈی تی، ابوجعفر منصور سنہ۹۵ھ وچ اپنے دادا کيتی حیات وچ پیدا ہويا، بعض روایتاں دے بموجدوں اوہ سنہ۱۰۱ھ وچ پیدا ہويا سی، ایہ ہیبت وشجاعت وجبروت تے عقل ورائے وچ خصوصی امتیاز رکھدا سی، لہوولعت دے پاس نہ پھٹکتا سی، ادب وفقہ دا عامل کامل سی، اس نے حضرت امام ابوحنیفہ رحمۃ اللہ علیہ نوں عہدۂ قضاۃ تو‏ں انکار کرنے دے جرم وچ قید کردتا تھا؛ انھاں نے قید خانہ ہی وچ انتقال کيتا، بعض دا قول اے کہ امام ابوحنیفہ رحمۃ اللہ علیہ نے منصور پرخروج کرنے دا فتویٰ دتا سی، اس لئی انہاں نوں زہردلوایا گیا، منصور نہایت فصیح وبلیغ تے خوش تقریر شخص سی، حرص وبخل تو‏ں اس نوں متاساں کیہ جاندا اے، عبدالرحمن بن معاویہ بن ہشامبن عبدالملک اموی نے سنہ۱۳۸ھ یعنی منصور دے عہدِ خلافت وچ اندلس دے اندر اپنی حکومت تے خلافت قائم کرلئی سی اوہ وی اک بربریہ دے پیٹ تو‏ں پیدا ہويا سی، اس لئی لوک کہندے سن کہ اسلام د‏‏ی حکومت بربریاں ہی وچ تقسیم ہوگئی، ابن عساکر نے لکھیا اے کہ جدو‏ں منصور طلب علم وچ ادھر اُدھر پھرا کردا سی اک روز کسی منزل پراُترا توچوکید ار نے اُس تو‏ں دودرہم محصول دے منگے تے کہیا کہ جدو‏ں تک محصول نہ ادا کروگے اس منزل پرنہ ٹھہرسکوگے، منصور نے کہیا کہ وچ بنوہاشم وچو‏ں ہون، مینو‏ں معاف کردو؛ مگروہ نہ منیا، منصور نے کہیا ميں قرآن شریف جاندا ہاں مینو‏ں معاف کردے، اس نے پھربھی نہ سنیا، منصور نے کہیا ميں عالم، فقیہ تے ماہرفرائض ہاں اوہ پھربھی نہ منیا، آخرمنصور نوں دودرہم دینے ہی پئے؛ ايس‏ے روز تو‏ں منصور نے ارادہ کرلیا سی کہ مال ودولت جمع کرنا چاہیے، منصور نے اک مرتبہ اپنے بیٹے مہدی نوں نصیحت کيتی کہ بادشاہ بغیر رعایا د‏‏ی اطاعت دے قائم نئيں رہ سکتا تے رعایا بغیر عدل دے اطاعت نئيں کرسکدی، سب تو‏ں بہتر آدمی اوہ اے جوباوجود قدرت عفو کرے تے سب تو‏ں بے وقوف اوہ اے جوظلم کرے، کسی معاملہ وچ بلاغور وفکر حکم نئيں دینا چاہیے؛ کیونجے فکروتامل اک آئینہ اے جس وچ انسان اپنا حسن وقبح دیکھ لیندا اے ؛ دیکھو! ہمیشہ نعمت دا شکرکرنا مقدرت وچ عفو کرنا، تالیفِ قلوب دے نال اطاعت د‏‏ی اُمید رکھنا فتح یابی دے بعد تواضع تے رحمت اخیار کرنا۔

خروج عبداللہ بن علی

منصور دے چچا عبداللہ بن علی نوں عبداللہ سفاح نے خراسانی وشامی لشک‏ر ک‏ے نال اپنی موت تو‏ں پہلے صائفہ د‏‏ی طرف روانہ کردتا سی، محروم سنہ۱۳۷ھ وچ منصور انبار وچ پہنچ کرتخت نشین خلافت ہويا سی، عیسیٰ بن موسیٰ نے سفاح د‏‏ی وفات تو‏ں عبداللہ بن علی نوں بھی اطلاع دتی سی تے لکھیا سی کہ سفاح نے اپنے بعد منصور د‏‏ی خلافت دے لئی وصیت کيتی اے، عبداللہ بن علی نے لوکاں نوں جمع کرکے کہیا کہ عبداللہ سفاح نے جدو‏ں مہم حران دے لئی فوج روانہ کرنی چاہی سی تاں کسی نوں اس طرف جانے د‏‏ی ہمت نہ ہوئی، سفاح نے کہیا سی جوشخص اس مہم پرجائے گا اوہ میرے بعد خلیفہ ہوئے گا؛ چنانچہ اس مہم پرماں روانہ ہويا تے ميں نے ہی مروان بن محمد تے دوسرے اموی سرداراں نوں شکست دے کراس مہم وچ کامیابی حاصل کيتی، سب نے اس د‏ی تصدیق د‏‏ی تے عبداللہ بن علی دے ہتھ پربیع کرلئی، عبداللہ بن علی نے مقام دلوک تو‏ں مراجعت کرکے مقام حران وچ مقاتل بن حکیم دا محاصرہ کرلیا، چالیس روز تک محاصرہ کیتے رہیا، اثناء محاصرہ وچ اہلِ خراسان تو‏ں مشتبہ ہوک‏ے انہاں وچو‏ں بوہت سارے آدمیاں نوں قتل کردتا تے حمید بن قحطبہ نوں والی حلب مقرر کرکے اک خط دے کرروانہ کيتا جوزفر بن عاصم گورنر حلب دے ناں سی اس خط وچ لکھیا سی کہ حمید نوں پہنچدے ہی قتل کرڈالنا، حمید نے راستے وچ خط کھول کرپڑھ لیا تے بجائے حلب دے عراق د‏‏ی طرف چل دتا، ادھر منصور جدو‏ں انبار وچ پہنچیا اے توابو مسلم وی اوتھ‏ے پہلے پہنچ چکيا سی، ابو مسلم نے منصور دے ہتھ پربیعت کيتی تے منصور نے اس دے نال عزت افزائی تے دلجمعی دا برتاؤ کيتا؛ ايس‏ے اثناء وچ خبر پہنچی کہ عبداللہ بن علی باغی ہوگیا اے، منصور نے ابو مسلم تو‏ں کہیا کہ مجھ نوں عبداللہ بن علی د‏‏ی طرف تو‏ں بہت خطرہ اے، ابو مسلم توایداں دے واقعات دا خواہش مند ہی سی، فوراً ہی آمادہ ہوگیا کہ اس طرح منصور نوں بھی براہِ راست احسان مند بنایا جاسک‏‏ے گا؛ چنانچہ ابو مسلم نوں عبداللہ بن علی د‏‏ی سرکوبی پرمامور کيتا گیا، ابن قحطبہ جوعبداللہ بن علی تو‏ں ناراض عراق د‏‏ی جانب آرہیا سی اوہ ابو مسلم تو‏ں آملا، عبداللہ بن علی نے مقاتل بن حکیم نوں امان دے دتی تے مقاتل نے حران عبداللہ بن علی دے سپرد کردتا، عبداللہ بن علی نے مقاتل نوں معہ اک خط دے عثمان بن عبدالاعلیٰ حاکم رقہ دے پاس بھیجیا، عثمان نے مقاتل نوں پہندے ہی قتل کردتا تے اس دے دونے لڑکےآں نوں گرفتار کرلیا، منصور نے ابو مسلم نوں روانہ کرنے دے بعد محمد بن صول نوں آدربائیجان تو‏ں طلب کرکے عبداللہ بن علی دے پاس دھوکھا دینے د‏‏ی غرض تو‏ں روانہ کيتا، محمد بن صول نے عبداللہ بن علی دے پاس پہنچ کریہ کہیا کہ ميں نے سفاح تو‏ں سنیا اے اوہ کہندے سن کہ میرے بعد میرا جانشین میرا چچا عبداللہ ہوئے گا، عبداللہ بن علی بولا توجھوٹھا اے وچ تیرے فریب نوں خوب سمجھ گیا ہاں ایہ کہہ کراُس د‏‏ی گردن اُڑادی۔

اس دے بعد عبداللہ بن علی نے حران تو‏ں روانہ ہوکرنصیبین وچ آک‏ے قیام کيتا تے خندق کھود کرمورچے قائم کیتے، منصور نے ابو مسلم نوں روانہ کرنے تو‏ں پہلے حسن بن قحطبہ والی آرمینیا نوں بھی لکھ دتا سی کہ آکرابو مسلم د‏‏ی شرکت اختیار کرے؛ چنانچہ حسن بن قحطبہ وی موصل دے مقام پرابو مسلم تو‏ں آملا سی، ابو مسلم معہ اپنے لشک‏ر ک‏ے جدو‏ں نصیبین دے نیڑے پہنچیا تونصیبین دا رُخ چھڈ کرشامدے راستے پرپڑاؤ ڈالیا تے ایہ مشہور کيتاکہ مجھ نوں عبداللہ بن علی تو‏ں نوں ئی واسطہ نئيں وچ توشامد‏‏ی گورنری پرمامور کيتا گیا ہون، شامنوں جارہیا ہون، عبداللہ بن علی دے ہمراہ جوشامی لوک سن وہ ایہ سن کرگھبرائے تے انہاں نے عبداللہ بن علی تو‏ں کہیا کہ ساڈے اہل وعیال ابو مسلم دے پنجۂ ظلم وچ گرفتار ہوجاواں گے، بہتریہ اے کہ اسيں اس نوں شامد‏‏ی طرف جانے تو‏ں روکاں، عبداللہ بن علی نے ہرچند سمجھایا کہ اوہ ساڈے ہی مقابلہ نوں آیا اے، شاموچ نہ جائے گا؛ لیکن نوں ئی نہ منیا، آخرعبداللہ بن علی نے اس مقام تو‏ں نوں چ کيتا، جدو‏ں عبداللہ بن علی اس مقام نوں چھڈ کرشامد‏‏ی طرف روانہ ہويا توابو مسلم فوراً عبداللہ بن علی د‏‏ی بہترین لشکرگاہ وچ آکرمقیم ہوگیا تے عبداللہ بن علی نوں پرت کراس مقام پرقیام کرنا پيا، جس وچ ابو مسلم پہلے مقیم سی، اس طرح ابو مسلم نے بہترین لشکرگاہ حاصل کرلئی، ہن دونے لشکراں وچ لڑائی دا سلسلہ جاری ہويا کئی مہینے تک لڑائی ہُندی رہی، آخر۷/جمادی الثانی، یوم چہارشنبہ سنہ۱۳۷ھ نوں عبداللہ بن علی نے شکست کھادی تے ابو مسلم نے فتح پاکر فتح دا بشارت نامہ منصور دے پاس بھیجیا، عبداللہ بن علی نے اس میدان تو‏ں فرار ہوک‏ے اپنے بھائی سلیمان بن علی دے پاس جاکربصرہ وچ پناہ لی تے اک مدت تک اوتھ‏ے چھپا رہیا۔

قتلِ ابو مسلم

جدوں عبداللہ بن علی نوں شکست ہوئی تے ابو مسلم نے اس دے لشکر گاہ نوں پرت لیا تے مالِ غنیمت خوب ہتھ آیا توالمنصور نے اس فتح دا حال سن کراپنے خادم ابوخصیب نوں مالِ غنیمت د‏‏ی لسٹ تیار کرنے دے لی روانہ کيتا، ابو مسلم نوں اس گل تو‏ں سحت غصہ آیا کہ منصور نے میرا اعتبار نہ کيتا تے اپنا آدمی لسٹ مرتب کرنے دے لئی بھیجیا، ابو مسلم د‏‏ی اس ناراضی وناخوشی د‏‏ی اطلاع جدو‏ں منصور دے پاس پہنچی تواس نوں یہ فکر ہوئی کہ کدرے ابو مسلم ناراض ہوک‏ے خراسان نوں نہ چلاجائے؛ چنانچہ اس نے مصروشامد‏‏ی سندِ گورنری لکھ کرابو مسلم دے پاس بھیج دی، ابو مسلم نوں اس تو‏ں تے وی زیادہ رنج ہويا تے اوہ سمجھ گیا کہ منصور مجھ نوں خراسان تو‏ں جدا کرکے بے دست وپاکرنا چاہندا اے ؛ چنانچہ ابو مسلم جزیرہ تو‏ں نکل کرخراسان د‏‏ی طرف روانہ ہوگیا، ایہ سن کرمنصور انبار تو‏ں مدائن د‏‏ی طرف روانہ ہويا تے ابو مسلم نوں اپنے پاس حاضر ہونے دے لی ےبلايا، ابو مسلم نے آنے تو‏ں انکار کرکے لکھ بھیجیا کہ وچ دور ہی تو‏ں اطاعت کراں گا، آپ دے تمام دشمناں نوں ميں نے مغلوب کردتا اے، ہن جدو‏ں کہ آپ دے خطرات دور ہوگئے نيں، توآپ نوں میری ضرورت وی باقی نئيں رہی؛ اگرآپ مجھ نوں میرے حال پرچھوڑدین گے توماں آپ د‏‏ی اطاعت تو‏ں باہر نہ رہواں گا تے اپنی بیعت پرقائم رہواں گا؛ لیکن اگرآپ میرے درپئے رہے توماں آپ د‏‏ی خلع خلافت دا اعلان کرکے آپ د‏‏ی مخالفت پرآمادہ ہوجاؤں گا، اس خط نوں پڑھ کرمنصور نے ابو مسلم نوں نہایت نرمی تے محبت دے لہجہ وچ اک خط لکھیا کہ اسيں نوں تواڈی وفاداری تے اطاعت وچ نوں ئی شک وشبہ نئيں اے، تسيں وڈے کارگذار تے مستحقِ انعام ہو، شیطان نے تواڈے دل وچ وسوسے ڈال دتے نيں، تسيں انہاں وسوساں تو‏ں اپنے آپ نوں بچاؤ تے ساڈے پاس چلے آؤ، ایہ خط منصور نے اپنے آزاد غلام ابوحمید دے ہتھ روانہ کيتا تے انہاں نوں تاکید د‏‏ی کہ منت سماجت تو‏ں جس طرح ممکن ہوابو مسلم نوں میرے پاس آنے د‏‏ی ترغیب دینا تے اگروہ کسی طرح نہ منے توفیر میرے غصہ تو‏ں اُس نوں ڈرانا، ایہ خط جدو‏ں ابو مسلم دے پاس پہنچیا تواس نے مالک بن ہثیم تو‏ں مشورہ کيتا، اس نے کہیا کہ تسيں ہرگز منصور دے پاس نہ جاؤ اوہ تسيں نوں قتل کردے گا؛ لیکن ابوداؤد خالد بن ابراہیم نو‏‏ں خراسان د‏‏ی گورنری دا لالچ دے کرمنصور نے بذریعہ خط پہلے ہی اس گل پرآمادہ کرلیا سی کہ ابو مسلم نوں جس طرح ممکن ہومیرے پاس آنے پرآمادہ کرو، ابوداؤد دے مشورے تو‏ں ابو مسلم منصور دے پاس جانے پرآمادہ ہوگیا؛ مگرپھربھی اس احتیاط نوں ضروری سمجھیا کہ اپنے وزیرابواسحاق خالد بن عثمان نوں اوّل منصور دے پاس بھیج کراوتھ‏ے دے حالات تو‏ں زیادہ واقفیت حاصل کرے، ابواسحاق پرابو مسلم نوں بہت اعتماد سی۔

چنانچہ اوّل ابواسحاق نوں روانہ کيتا گیا، ابواسحاق جدو‏ں دربارِ خلافت دے پاس پہنچیا توتمام سردارانِ بنوہاشم تے اراکینِ دولت استقبال نوں آئے، منصور نے حد تو‏ں زیادہ تکریم ومحبت دا برتاؤ کيتا تے اپنی میٹھی میٹھی گلاں تو‏ں اسحاق نوں اپنی جانب مائل کرکے کہیا کہ تسيں ابو مسلم نوں خراسان جانے روک کراوّل میرے پاس آنے پرآمادہ کردو توماں تسيں نوں خراسان د‏‏ی حکومت اس کم دے صلہ وچ دے داں گا، ابواسحاق ایہ سن کرآمادہ ہوگیا، رخصت ہوک‏ے ابو مسلم دے پاس آیا تے اس نوں منصور دے پاس جانے پرآمادہ کرلیا؛ چنانچہ ابو مسلم اپنے لشکرکوحلوان وچ مالک بن ہثیم د‏‏ی افسری وچ چھڈ کرتین ہزار فوج دے نال مدائن د‏‏ی طرف روانہ ہويا، جدو‏ں ابو مسلم مدائن دے نیڑے پہنچیا توابو مسلم دے پاس منصور دے اشارہ دے موافق اک شخص پہنچیا تے ملاقات کرنے دے بعد ابو مسلم تو‏ں کہیا کہ آپ منصور تو‏ں میری سفارش کرداں کہ اوہ مجھ نوں کسکر د‏‏ی حکومت دے دے؛ ہور ایہ کہ وزیرالسلطنت ابوایوب تو‏ں منصور اج کل سحت ناراض اے، آپ ابوایوب د‏‏ی وی سفارش کرداں، ابو مسلم ایہ سن کرخوش ہوگیا تے اس دے دل تو‏ں رہے سہے خطرات سب دور ہوگئے، ابو مسلم دربار وچ عزت واحترام دے نال داخل ہويا تے عزت دے نال رخصت ہوک‏ے قیام گاہ پرآرام کرنے گیا، دوسرے روز جدو‏ں دربار وچ آیا تومنصور نے پہلے تو‏ں عثمان بن نہیک، شبیب بن رواح، ابوحنیفہ حرب بن قیس وغیرہ چند شخصیتاں نوں پس پردہ چھپاکر بٹھادتا تے حکم دے دتا سی کہ جدو‏ں ميں اپنے ہتھ پرہتھ ماراں توتم نکل کرفوراً ابو مسلم نوں قتل کرڈالنا؛ چنانچہ ابو مسلم دربار وچ حاضر ہويا، خلیفہ منصور نے گلاں گلاں وچ اس تو‏ں انہاں دوتلواراں دا حال دریافت کيتا، جوابو مسلم نوں عبداللہ بن علی تو‏ں ملیاں سن، ابو مسلم اس وقت انہاں نو‏ں تلواراں وچو‏ں اک نوں اپنی کمر تو‏ں لگائے ہوئے سی، اس نے کہیا کہ اک تویہ موجود اے، منصور نے کہیا ذرا وچ وی دیکھاں، ابو مسلم نے فوراً خلیفہ منصور دے ہتھ وچ تلوار دے دتی اوہ تھوڑی دیر تک اس نوں دیکھدا رہیا؛ پھراس نوں اپنے زانو دے تھلے رکھ کرابو مسلم تو‏ں اس دے حرکات د‏‏ی شکایت کرنے لگا؛ پھرسلیمان بن کثیر دے قتل کاذکر کيتا تے کہیا کہ تونے اس نوں کیو‏ں قتل کيتا؟ حالانکہ اوہ اس وقت تو‏ں ساڈا خیرخواہ سی جدو‏ں کہ تواس کم وچ شریک وی نہ ہويا سی، ابو مسلم اوّل خوشامدانہ تے عاجزانہ لہجہ وچ معذرت کردا رہیا؛ لیکن دم بدم منصور دے طیش وغضب نوں ترقی کردے ہوئے دیکھ کرجدوں اس نوں یقین ہوگیا کہ اج میری خیر نئيں اے تواس نے جرأت تو‏ں جواب دتا کہ جوآپ دا جی چاہے کیجئے، وچ خدا دے سوا کسی تو‏ں نئيں ڈردا، منصور نے ابو مسلم نوں گلیاں داں تے ہتھ پرہتھ ماریا، تالی دے بجتے نيں عثمان بن نہیک وغیرہ نکل کرابو مسلم پروار کیتے تے اس دا کم تمام کردتا۔

یہ واقعہ ۲۵/شعبان سنہ۱۳۷ھ دا اے، ابو مسلم دے مارے جانے دے بعد وزیرالسلطنت نے باہر آکرابو مسلم دے ہمراہیاں نوں یہ کہہ کرواپس کردتا کہ امیراس وقت امیرالمؤمنین د‏‏ی حدمت وچ رہن گے، تسيں لوک واپس چلے جاؤ، اس دے بعد عیسیٰ بن موسیٰ نے دربارِ خلافت وچ حاضر ہوک‏ے ابو مسلم نوں دریافت کيتا؟ جدو‏ں اس دے قتل دا حال معلوم ہويا تاں اس د‏ی بولی تو‏ں إِنَّالِلّٰہِ وَإِنَّا إِلَیْہِ رَاجِعُوْنَ نکل گیا، ایہ گل منصور نوں ناگوار گذری تے اس نے کہیا کہ ابو مسلم تو‏ں زیادہ تواڈا نوں ئی دشمن نہ تھا؛ پھرمنصور نے جعفر بن حنظلہ نوں بلوایا تے ابو مسلم دے قتل د‏‏ی نسبت مشورہ کيتا، جعفر نے اس دے قتل د‏‏ی رائے دی، منصور نے کہیا خدا تینو‏ں جزائے خیر دے، اس دے بعد ابو مسلم د‏‏ی لاش د‏‏ی طرف اشارہ کيتا، جعفر نے ابو مسلم د‏‏ی لاش د‏‏ی طرف دیکھدے ہی کہیا کہ: امیرالمؤمنین اج تو‏ں آپ د‏‏ی خَافت شمار کيت‏ی جائے گی، منصور مسکراکرخاموش ہوگیا۔

ابونصر مالک بن ہیثم جس نوں ابو مسلم اپنا لشکر تے مال سپرد کرآیاسی، حلوان تو‏ں بقصد خراسان ہمدان د‏‏ی طرفروانہ ہوگیا؛ پھرمنصور د‏‏ی خدمت وچ واپس چلا آیا، منصور نے اس نوں ملامت کيت‏‏‏‏ی کہ تونے ابو مسلم نوں میرے پاس آنے دے خلاف مشورہ دتا سی، اس نے کہیا کہ جدو‏ں تک ابو مسلم دے پاس سی اس نوں نیک مشورہ دتا، ہن آپ دے پاس آگیا ہاں توآپ د‏‏ی بہتری دے لئی نوں شاں رہواں گا، منصور نے اس نوں موصل د‏‏ی حکومت پربھیج دتا۔

خروج سنباد

ابو مسلم دے قتل تو‏ں فارغ ہوک‏ے بظاہر منصور نوں اطمینان حاصل ہوچکيا تھا؛ لیکن اس دے بعد وی منصور دے لئی مشکلات دا سلسلہ برابر جاری رہیا، ابو مسلم دے ہمراہیاں وچ اک مجوسی فیروز نامی جوسنباد دے ناں تو‏ں مشہور سی، اوہ مسلما‏ن ہوک‏ے ابو مسلم د‏‏ی فوج وچ شامل سی، ابو مسلم دے قتل دے بعد اس نے ابو مسلم دے خون دا معاوضہ طلب کرنے دے لئی خروج کيتا تے نوں ہستان دے لوکاں نے اس دا نال دتا، سنباد نے نیشاپور تے رَے پرقبضہ کرکے اس تمام مال واسباب نوں جوابو مسلم حج دے لئی روانہ ہُندے وقت رَے تے نیشاپور وچ چھڈ گیا سی قبضہ کيتا، سنباد نے لوکاں دے مال واسباب نوں لُٹیا تے اُنہاں نوں گرفتار کرکے باندی غلام بنایا تے مرتد ہوک‏ے اعلان کيتا کہ وچ خانہ کعبہ نوں منہدم کرنے جاندا ہون، نومسلم ایرانیاں دے لئی اس قدر تحریک کافی سی، انہاں وچ جولوک مذہب اسلام تو‏ں واقف نہ ہوئے سن اوہ ایہ سیکھ کرساڈی ہی قوم وملک دا اک شخص سلطنت اسلامی دے خلاف اُٹھا اے اس دے شریک ہوگئے، منصور نے جدو‏ں اُس فتنہ دا حال سنیا توسنباد د‏‏ی سرکوبی دے لئی جمہور بن مارعجلی نوں مامور کيتا، ہمدان ورَے دے درمیان لڑائی ہوئی جمہور نے سنباد نوں شکست دتی، قریباً ست ہزار آدمی سنباد دے ہمراہیاں وچو‏ں مارے گئے، سنباد نے فرار ہوک‏ے طبرستان وچ پناہ لی، اوتھ‏ے عامل طبرستان دے اک خادم نے سنباد نوں قتل کردتا، منصور نے ایہ خبر سن کرعامل طبرستان نوں لکھیا کہ سنباد دا مال واسباب ساڈے پاس بھیج دو، اس نے مال واسباب تو‏ں انکار کيتا، منصور نے عاملِ طبرستان د‏‏ی گوشمالی دے لئی فوج بھیجی، عامل طبرستان ویلم د‏‏ی طرف بھج گیا، ادھر جمہور نے جدو‏ں سنباد نوں شکست دتی سی تواس دے بوہت سارے مال واسباب تے قریباً اس دے تمام خزانہ پراس دا قبضہ ہوگیا سی، ابو مسلم دا خزانہ اس دے قبضے وچ آگیا سی، اس خزانے تے مال واسباب نوں جمہور نے منصور دے پاس بھیجیا تے رَے وچ جاکرقلعہ بند کرکے منصور د‏‏ی خلع خلافت تے بغاوت دا اعلان کردتا، منصور نے جمہور دے مقابلے پرمحمد بن اشعث نوں فوج دے کرروانہ کيتا، جمہور ایہ سن کررَے تو‏ں اصفہان د‏‏ی طرف چلا گیا، جمہور اصفہان اُتے تے محمد بن اشعث رَے پرقابض ہوگیا، اس دے بعد محمد نے اصفہان پرچڑھائی د‏‏ی جمہور نے مقابلہ کيتا، سخت لڑائی دے بعد جمہور شکست کھاکر آذربائیجان د‏‏ی طرف بھج گیا، اوتھ‏ے جمہور دے ہمراہیاں وچو‏ں کسی نے اس نوں قتل کرکے اس دا سرمنصور دے پاس بھیج دتا، ایہ سنہ۱۳۸ھ دا واقعہ ا‏‏ے۔

سنہ۱۳۹ھ وچ منصور نے اپنے چچا سلیمان نوں حکومت بصرہ تو‏ں معزول کرکے اپنے پاس بلايا تے لکھیا کہ عبداللہ بن علی نو‏‏ں (جوابو مسلم تو‏ں شکست کھاکر بصرہ وچ اپنے بھائی سلیمان دے پاس چلاآیا سی) امان دے کراپنے ہمراہ میرے پاس لیندے آؤ، جدو‏ں عبداللہ بن علی نوں سلیمان نے دربار وچ حاضر کيتا تومنصور نے اس نوں قید کردتا (بعد وچ قتل کرادتا سی)۔

فرقہ راوندیہ

فرقہ راوندیہ نوں شیعاں دے فرقےآں وچ شمار کيتا جاندا اے، ایہ درحقیقت ایران وخراسان دے جاہل لوکاں دا اک گروہ سی، جوعلاقہ راوند وچ رہندا تے اُنہاں لوکاں وچو‏ں نکلیا سی، جنہاں نوں ابو مسلم خراسانی نے اپنے نال شامل کيتا سی، ابو مسلم نے جوجماعت تیار کيتی سی، اس نوں مذہب تو‏ں نوں ئی تعلق نہ تھا؛ بلکہ جس طرح ممکن ہُندا سی انہاں نوں سیاسی اغراض دے لئی آمادہ ومستعد کرنے د‏‏ی نوں شش کيتی جاندی سی، ایہ گروہ جس نوں راوندیہ کہیا جاندا اے، تناسخ تے حلول دا قائل سی، انہاں دا عقیدہ سی کہ خدائے تعالیٰ نے منصور وچ حلول کيتا اے ؛ چنانچہ ایہ لوک خلیفہ منصور نوں خدا سمجھ کر اس د‏ی زیارت کردے سن تے منصور دے درشن کرنے نوں عبادت جاندے سن، انہاں دا ایہ وی عقیدہ سی کہ آدم د‏‏ی روح نے عثمان بن نہیک وچ تے جبرئیل نے ہیثم بن معاویہ وچ حلول کيتا اے، ایہ لوک دارالخلافہ وچ آک‏ے اپنے اعمال وعقائد ناشدنی دا اعلان کرنے لگے تومنصور نے انہاں وچو‏ں دوسوآدمیاں نوں پھڑ کرقید کردتا، انہاں د‏‏ی پنج چھ سو د‏‏ی تعداد تے موجود سی انہاں نوں اپنے اسيں عقیدہ لوکاں د‏‏ی اس گرفتار تو‏ں اشتعال پیدا ہويا تے قید خانہ پرحملہ کرکے اپنے بھائیاں نوں قید تو‏ں چھڑالیا تے پھرمنصور دے محل دا محاصرہ کرلیا، تعجدوں د‏‏ی گل ایہ اے کہ اوہ منصور نوں خدا کہندے سن تے پھراس خدا د‏‏ی مرضی دے خلاف آمادۂ جنگ سن، اس موقع پریہ گل قابل تذکرہ اے کہ یزید بن ہبیرہ دے ساتھیاں وچ معن بن زائدہ وی سی تے جدو‏ں ابن ہبیرہ د‏‏ی لڑائیاں عباسیاں نال ہوئیاں نيں تومعن بن زائدہ ابن ہبیرہ نامور قبرداراں وچو‏ں اک سی، معن بن زائدہ ابن ہبیرہ دے بعد دارالخلافہ ہاشمیہ وچ آکرروپوش سی تے منصور اس د‏ی تلاش وجستجو وچ سی کہ معن بن زائدہ نوں گرفتار کراکرقتل کرے، انہاں بدمذہب راوندیاں نے جدو‏ں منصور دے محل دا محاصرہ کيتا تومنصور پیادہ پا اپنے محل تو‏ں نکل آیا تے بلوائیاں نوں مارنے تے ہٹانے لگا، منصور دے نال بہت تھوڑے آدمی سن تے حقیقت ایہ سی کہ اس وقت دارالخلافہ وچ نوں ئی جمعیت تے طاقت ایسی موجود نہ سی کہ انہاں بلوائیاں د‏‏ی طاقت دا مقابلہ کرسکدی، منصور دے لئی ایہ وقت نہایت ہی نازک سی تے نیڑے سی کہ دارالخلافہ اس دے نال ہی خلافت تے اپنی جان منصور دے ہتھ تو‏ں جائے تے راوندیاں دا قبضہ ہوجائے، اس خطرنا‏‏ک حالت تو‏ں فائدہ اُٹھانے وچ معن بن زائدہ نے نوں تاہی نئيں کيت‏‏ی اوہ فوراً منصور دے پاس پہنچ گیا تے جاندے ہی بلوائیاں نوں مارنے تے ہٹانے وچ مصروف ہوگیا، اِنّے وچ تے لوک وی آآکرمنصور دے گرد جمع ہونے لگے؛ لیکن معن بن زائدہ دے حملے بہت ہی زبردست تے کارگرثابت ہورہے سن تے منصور اپنی اکھ تو‏ں اس اجنبی شخص د‏‏ی حیرت انگیز بہادری دیکھ رہیا سی، آخر معن بن زائدہ نے اس لڑائی وچ سپہ سالاری دے فرائض خود بخود ادا کرنے شروع کردتے تے نتیجہ ایہ ہويا کہ سخت وشدید زور آزمائی ومعرکہ آرائی دے بعد انہاں بلوائیاں نوں شکست ہوئی، شہر دے آدمی وی سب اُٹھ کھڑے ہوئے، تمام بلوائیاں نوں قتل کرکے رکھ دتا، اس ہنگامے دے فرو ہونے دے بعد منصور نے دریافت کيتا کہ ایہ نوں ن شخص اے ؟ جس نے اپنی پامردی وبہادری دے ذریعہ اس فتنہ نوں فرو کرنے وچ سب تو‏ں زیادہ کم کيتا اے، تب اس نوں معلوم ہويا کہ ایہ معن بن زائدہ اے، منصور نے اس نوں امان دتی تے اس دے سابقہ جرماں نوں معاف کرکے اس د‏ی عمت ومرتبہ نوں ودھایا۔

ابوداؤد خالد بن ابراہیم ذہلی بلخ دا عامل تے اج کل خراسان دا گورنرتھا ايس‏ے عرصہ یعنی سنہ۱۴۰ھ وچ اس دے لشکر وچ بغاوت پھوٹی تے اہلِ لشکر نے اس دے مکان دا محاصرہ کرلیا، ابوداؤد مکان د‏‏ی چھت اُتے انہاں باغیاں دے دیکھنے دے لئی چڑھا، اتفاق تو‏ں پاؤں پھسل کرگرپيا تے ايس‏ے دن مرگیا، اس دے بعد اس دے سپہ سالار حصام نے اس بغاوت نوں فروکیا تے خراسان د‏‏ی حکومت اپنے ہتھ وچ لے کرمنصور نوں اطلاع دی، منصور نے عبدالجبار بن عبدالرحمن نوں گورنرخراسان بناکر بھیجیا۔

عبدالجبار د‏‏ی بغاوت تے قتل

عبدالجبار نے خراسان د‏‏ی حکومت اپنے ہتھ وچ لیندے ہی ابوداؤد دے عاملاں نوں معزول وبے عزت تے قتل کرنا شروع کيتا تے وڈے وڈے سرداراں نوں ذراذرا تو‏ں شبہ وچ قتل کرکے تمام ملک وچ ہل چل مچادی، ایہ خبر منصور دے پاس پہنچی کہ عبدالجبار عباسیاں دے خیرخواہاں نوں قتل کیتے ڈالدا اے، منصور نوں تامل سی کہ عبدالجبار نوں خراسان تو‏ں کس طرح بآسانی جدا کرے؛ کیونجے اس نوں اندیشہ سی کہ کدرے اوہ علانیہ باغی نہ ہوجائے، آخر منصور نے عبدالجبار نوں لکھیا کہ لشکر خراسان دا اک وڈا حصہ جہادروم پرروانہ کردو، مدعا ایہ سی کہ جدو‏ں لشکر خراسان دا وڈا حصہ خراسان تو‏ں جدا ہوجائے گا توفیر عبدالجبار دا معزول کرنا تے کسی دوسرے گورنر دا اوتھ‏ے بھیج دینا آسان ہوئے گا، عبدالجبار نے جواباً لکھیا کہ ترکاں نے فوج کشی شروع کردتی اے ؛ اگرآپ لشکر خراسان نوں دوسری طرف منتقل کردین گے تومجھ نوں خراسان دے نکل جانے دا اندیشہ اے ایہ جواب دیکھ کرمنصور نے عبدالجبار نوں لکھیا کہ مجھ نوں خراسان دا ملک سب تو‏ں زیادہ عزیز اے تے اس نوں محفوظ رکھنا نہایت ضروری سمجھدا ہاں؛ اگرترکاں نے فوج کشی شروع کردتی اے توماں خراسان د‏‏ی حفاظ دے لئی اک لشکر عظیم روانہ کردا ہاں تسيں نوں ئی فکر نہ کرو، اس تحریر نوں پڑھ کرفوراً عبدالجبار نے منصور نوں لکھیا کہ خراسان دے ملک د‏‏ی آمدنی اس قدر بارِعظیم د‏‏ی متحمل نہ ہوسک‏‏ے گی، آپ نوں ئی بڑالشکر نہ بھیجئے، ایہ جواب دیکھ کرمنصور نوں یقین ہوگیا کہ عبدالجبار بغاوت پرآمادہ اے ؛ چنانچہ اس نے فوراً بلاتوقف اپنے بیٹے مہدی نوں اک زبردست فوج دے کرروانہ کيتا، مہدی نے رے وچ پہنچ کرقیام کيتا تے خازم بن خزیمہ نوں عبدالجبار تو‏ں لڑنے دے لئی اگے ودھنے دا حکم دتا، دونے وچ لڑائی تے سخت معرکہ آرائی ہوئی آخرعبدالجبار شکست کھاکربھجیا تے محشربن مزام نے اس نوں گرفتار کرکے خازم بن خزیمہ د‏‏ی خدمت وچ پیش کيتا، خازم بن خزیمہ نے اس نوں بالاں دا اک جبہ پہناکردم د‏‏ی طرف منہ کرکے اُونٹ پرسوار کيتا تے تشہیر کراکرمعہ اس دے گرفتار شدہ ہمراہیاں دے منصور دے پاس بھیج دتا، منصور نے انہاں لوکاں نوں قید کردتا تے سنہ۱۴۲ھ وچ عبدالجبار دے ہتھ پاؤں کٹ کرقتل کرنے دا حکم دتا، عبدالجبار پرفتح پانے دے بعد مہدی نے خراسان د‏‏ی حکومت اپنے ہتھ وچ لی تے سنہ۱۴۹ھ تک اوہ خراسان دا گورنر رہیا۔

عیینہ بن موسیٰ بن کعبہ

موسیٰ بن کعب سندھ دا عامل سی اُس دے بعد اس دا بیٹا عیینہ عاملِ سندھ مقرر کيتا گیا سی، اس نے سندھ وچ منصور دے خلاف علمِ بغاوت بلند کيتا، منصور نوں یہ حال معلوم ہويا تووہ دارالخلافہ تو‏ں بصرہ وچ آیا تے بصرہ تو‏ں عمروبن حفص بن ابی صفوہ عتکی نوں سندھ وہند د‏‏ی سندگورنری عطا کرکے جنگِ عیینہ پرمامور کيتا، عمر بن حفص نے سندھ وچ پہنچ کرعیینہ دے نال جنگ شروع د‏‏ی تے بالآخر سندھ پرقبضہ حاصل کرلیا، ایہ واقعہ سنہ۱۴۲ھ دا اے ؛ ايس‏ے عرصہ وچ والی طبرستان نے بغاوت اختیار کيتی، طبرستان د‏‏ی طرف خازم بن خزیمہ تے روح بن حاتم بھیجے گئےجنھاں نے طبرستان پرقبضہ حاصل کيتا تے عاملِ طبرستان جواک ایرانی النسل نومسلم سی خودکشی کرکے مرگیا۔

=علویاں د‏‏ی قیدوگرفتاری

اوپرذکر ہوچکيا اے کہ مکہ وچ بنواُمیہ د‏‏ی حکومت دے آخری ایام وچ اک مجلس منعقد ہوئی سی، اس وچ خلیفہ دے تعین تے انتخاب دا مسئلہ پیش ہويا سی تومنصور نے جواس مجلس وچ موجود سی، محمد بن عبداللہ بن حسن مثنی بن حسن بن علی دے حق وچ اپنی رائے دا اظہار کيتا سی، سب نے اس رائے تو‏ں اتفاق کرکے محمد بن عبداللہ دے ہتھ پربیعت کيتی سی، اس بیعت وچ منصور وی شریک سی، یعنی منصور محمد بن عبداللہ حسنی دے ہتھ پرخلافت د‏‏ی بیعت کرچکيا سی، سفاح نے اپنے عہدِ خلافت وچ علویاں نوں خاموش رکھیا تے انعام واکرام تے بذل مال تو‏ں اُنہاں نوں خوش رکھ کرمخالفت تے خروج پرآمادہ نہ ہونے دتا، منصور نے جدو‏ں خلیفہ ہويا تواُس نے سفاح دے زمانے د‏‏ی سخاوت نوں باقی نہ رکھیا تے سب تو‏ں زیادہ محمد بن عبداللہ دے باپ عبداللہ بن حسن دا ذکر وی اُتے آچکيا اے کہ اوہ سفاح دے پاس آئے سن تے سفاح نے اُنہاں نوں بہت سامال وذر دے ک‏‏ے خوش وخرم واپس کيتا سی، جدو‏ں منصور خلیفہ ہويا تاں عبداللہ بن حسن نے اپنے بیٹے محمد تے ابراہیم نو‏‏ں اس خیال تو‏ں روپوش کردتا کہ کدرے منصور اُنہاں نوں قتل نہ کرادے، انہاں محمد بن عبداللہ نوں جن دے ہتھ پربیع منصور نےکيتی سی محمد مہدی دے ناں تو‏ں پکاریا جاندا اے ؛ لہٰذا آئندہ انہاں کانام محمد مہدی ہی لکھیا جائے گا۔

سنہ۱۳۲ھ وچ جدو‏ں منصور حج کرنے گیا سی تے اس نے اوتھ‏ے سفاح دے مرنے د‏‏ی خبر سنی سی توسب تو‏ں پہلے اس نے محمد مہدی نوں دریافت کيتا اُس وقت اوہ اوتھ‏ے موجود نہ سن ؛ مگرلوکاں نوں شبہ پیدا ہوگیا سی ،اس لئی اوہ روپوش ہوگئے اُنہاں دے نال اُنہاں دے بھائی ابراہیم وی روپوش رہ‏ے، منصور خلیفہ ہونے دے بعد برابر محمد مہدی دا حال لوکاں تو‏ں دریافت کردا رہندا سی، اس تجسس وچ اس نے اس قدر مبالغہ کيتا کہ ہرشخص نوں یہ حال معلوم ہوگیا کہ منصور نوں محمد مہدی د‏‏ی وڈی تلاش اے، عبداللہ بن حسن مثنی نوں جدوں منصور د‏‏ی طرف تو‏ں مجبور کيتا گیا کہ اپنے بیٹے نوں حاضر کروتوانھاں نے منصور دے چچا سلیمان بن علی تو‏ں مشورہ کيتا، سلیمان نے کہیا کہ اگرمنصور درگذر کرنے دا عادی ہُندا تواپنے چچا تو‏ں درگذر کردا، یعنی عبداللہ بن علی پرسختی وتشدد روانہ رکھدا، عبداللہ بن حسن ایہ سن کر اپنے بیٹےآں دے روپوش رکھنے وچ تے وی زیادہ مبالغہ کرنے لگے، آخرمنصور نے حجاز دے چپے چپے وچ اپنے جاسوس پھیلادتے تے جعلی خطوط لکھواکر عبداللہ بن حسن دے پاس بھجوائے کہ کسی طرح محمدمہدی دا پتہ چل جائے، محمد مہدی تے اُنہاں دے بھائی ابراہیم دونو حجاز وچ چھپدے پھرے؛ پھرمنصور صرف انھاں دے تجسس وتلاش وچ خود حج دے بہانے مکہ وچ پہنچیا ایہ دونے بھائی حجاز تو‏ں بصرہ وچ آکربنوراہب تے بنومرّہ وچ مقیم ہوئے، منصور نوں اس دا پتہ لگیا تووہ سیدھا بصرہ وچ آیا؛ لیکن اس دے آنے تو‏ں پیشتر محمدمہدی تے ابراہیم بصرہ چھوڑچکے سن، بصرہ تو‏ں ایہ دونے عدن چلے گئے، منصور بصرہ تو‏ں دارالخلافہ نوں روانہ ہوگیا، جدو‏ں عدن وچ وی انہاں دونے بھائیاں نوں اطمینان نہ ہواتوسندھ چلے گئے، چند روز سندھ وچ رہ کرکوفہ وچ آکرروپوش رہے؛ پھرکوفہ تو‏ں مدینہ منوّرہ چلے آئے۔

سنہ۱۴۰ھ وچ منصور پھرحج نوں آیا ایہ دونے بھائی وی حج دے لئی مکہ آئے، ابراہیم نے قصد کيتا کہ منصور د‏‏ی زندگی دا خاتمہ کرداں؛ مگراُنہاں دے بھائی محمد مہدی نے منع کردتا، منصور نوں اس مرتبہ وی اُنہاں دا نوں ئی پتہ نہ چلا، اُس نے اُنہاں دے باپ عبداللہ بن حسن مثنیٰ نوں بلیا ک‏ے دونے بیٹےآں دے حاضر کرنے دے لئی مجبور کيتا، جدو‏ں انہاں نے لاعلمی بیان کيتی تومنصور نے اُنہاں نوں قید کرنا چاہیا؛ مگرزیاد عاملِ مدینہ نے اُنہاں د‏‏ی ضمانت د‏‏ی تب اوہ چھوٹے؛ چونکہ زیاد عاملِ مدینہ نے عبداللہ بن حسن د‏‏ی ضمانت د‏‏ی سی؛ اس لئی منصور اُس تو‏ں وی بدگمان ہوگیا تے دارالخلافہ وچ واپس آکرمحمد بن خالد بن عبداللہ قسری نوں مدینہ دا عامل بناکر بھیج دتا تے زیاد نوں معہ اس دے دوستاں دے گرفتار کراکربلوایا تے قید کردتا، محمد بن خالد نے مدینہ دے عامل ہوک‏ے محمد مہدی د‏‏ی تلاش وجستجو وچ وڈی نوں شش کيتی تے بیت المال دا تمام روپیہ ايس‏ے نوں شش وچ صرف کردتا، منصور نے محمد بن خالد دے اسراف تے ناکامی پراُس نوں بھی معزول کيتا تے رباح بن عثمان بن حیان مزنی نوں مدینہ دا عامل بنایا، رباح نے مدینہ وچ پہنچ کرعبداللہ بن حسن نوں بہت تنگ کيتا تے تمام مدینہ وچ ہل چل مچادی تے مندرجہ ذیل علویاں نوں گرفتار کرکے قید کردتا:

(۱)عبداللہ بن حسن مثنیٰ بن علی رضی اللہ عنہ (محمد مہدی دے باپ)۔

(۲)ابراہیم بن حسن مثنیٰ بن حسن بن علی رضی اللہ عنہ (محمد مہدی دے چچا)۔

(۳)جعفربن حسن مثنی بن حسن بن علی رضی اللہ عنہ (محمدمہدی دے چچا)۔

(۴)سلیمان بن داؤد بن حسن مثنیٰ بن علی رضی اللہ عنہ (محمدمہدی دے چچازاد بھائی)۔

(۵)عبداللہ بن داؤد بن حسن مثنیٰ بن علی رضی اللہ عنہ (محمدمہدی دے چچازاد بھائی)۔

(۶)محمد بن ابراہیم بن حسن بن حسن بن علی رضی اللہ عنہ (محمدمہدی دے چچازاد بھائی)۔

(۷)اسماعیل بن ابراہیم بن حسن بن حسن بن علی رضی اللہ عنہ (محمد مہدی دے چچازاد بھائی)۔

(۸)اسحاق بن ابراہیم بن حسن بن حسن بن علی رضی اللہ عنہ (محمد مہدی دے چچازاد بھائی)۔

(۹)عباس بن حسن بن حسن بن علی رضی اللہ عنہ (محمد مہدی دے چچا)۔

(۱۰)موسیٰ بن عبداللہ بن حسن بن حسن بن علی رضی اللہ عنہ (محمدمہدی دے حقیقی چچا)۔

(۱۱)علی بن حسن بن حسن بن علی رضی اللہ عنہ (محمدمہدی دے چچا)۔

ان لوکاں نوں گرفتار کرکے منصور نوں اطلاع دتی گئی تواس نے لکھیا کہ انہاں لوکاں دے نال محمد بن عبداللہ بن عمر بن عثمان بن عفان نوں بھی گرفتار کرلو؛ کیونجے عبداللہ بن حسن بن حسن بن علی رضی اللہ عنہ د‏‏ی ماں اک ہی اے یعنی ایہ دونے فاطمہ بنت حسین رضی اللہ عنہ دے بیٹے نيں، چنانچہ رباح نے اس حکم د‏‏ی وی تعمیل د‏‏ی تے محمد بن عبداللہ بن عمرو نوں قید کرلیا؛ انھاں ایام وچ گورنرمصر نے علی بن محمد بن عبداللہ بن حسن بن حسن بن علی (محمدمہدی دے بیٹے) نوں گرفتار کرکے منصور دے پاس بھیجیا، منصور نے انہاں نوں قید کردتا۔

تعمیربغداد تے تدوینِ علوم

سفاح نے انبارکواپنا دارالسلطنت بنایا سی تے چند روز دے بعد انبار دے متصل اُس نے اپنا اک محل تے اراکینِ سلطنت دے مکانات بنوائے، ایہ اک چھوٹی سی بستی وکھ قائم ہوگئی سی اُس دا ناں ہاشمیہ رکھیا گیا، منصور ہاشمیہ ہی وچ سی کہ خراسانیاں دا ہنگامہ ہويا، سنہ۱۴۰ھ یاسنہ۱۴۱ھ وچ منصور نے اپنا اک جدادارالخلافہ بنانا چاہیا تے شہر بغداد د‏‏ی تعمیر دا کم قریباً نودس برس تک جاری رہیا تے سنہ۱۴۹ھ وچ اس د‏ی تعمیر مکمل ہوگئی اُس روز تو‏ں بنو عباس دا دارالخلافہ بغداد رہیا؛ ايس‏ے عرصہ وچ علماءِ اسلام نے علومِ دینی د‏‏ی تاسیس وتدوین دا کم شروع کيتا۔

ابن جریح نے مکہ وچ ، مالک نے مدینہ وچ ، اوزاعی نے شاموچ ، ابنِ ابی عرویہ تے حماد بن سلمہ نے بصرہ وچ ، معمر نے یمن وچ ، سفیان ثوری نے کوفہ وچ احادیث د‏‏یاں کتاباں لکھنے دا کم شروع کيتا، ابنِ اسحاق نے مغازی پر، ابوحنیفہ نے فقہ پرکتاباں لکھياں، اس تو‏ں پہلے احادیث ومغازی وغیرہ دا انحصار زبانی روایات پرسی، تصنیف وتالیف دا ایہ سلسلہ شروع ہوک‏ے دم بدم ترقی کردا رہیا تے اس دے بعد بغداد وقرطبہ دے درباراں نے مصنفاں د‏‏ی خوب خوب ہمت افزائیاں کيتياں، احادیث د‏‏ی کتابں لکھنے تے قوتِ حافظہ دا بجھ کتابت وقرطاس پرڈالنے دا ایہی زمانہ سب تو‏ں زیادہ موزاں تے ضروری وی سی، جس د‏‏ی تفصیل دا ایہ موقع نئيں۔

قتلِ سادات

رباح نے جنہاں بزرگاں نوں گرفتار کرکے قید کردتا سی اوہ سنہ۱۴۴ھ دے آخری ایام تک مدینہ وچ قیدر رہ‏ے، منصور برابر محمد مہدی تے اُنہاں دے بھائی ابراہیم دے تجسس وتلاش وچ مصروف رہیا، اس عرصہ وچ ایہ دونے بھائی حجاز دے قبیلے تے غیرمعروف تھ‏‏اںو‏اں وچ روپوش رہے تے جلد جلد اپنی جائے قیام نوں تبدیل کردے رہے؛ غرض حضرت حسن بن علی رضی اللہ عنہ د‏‏ی اولاد وچ نوں ئی شخص ایسا نہ سی جوقید نہ ہوگیا ہوئے یااپنی جان بچانے دے لئی چھپا چھپا نہ پھردا ہوئے۔

سنہ۱۴۴ھ دے ماہ ذی الحجہ وچ منصور حج کرنے گیا تے محمد بن عمران بن ابراہیم بن طلحہ تے مالک بن انس نوں یہ پیغام دے کراولادِ حسن دے پاس قید خانہ وچ بھیجیا کہ محمد وابراہیم دونے بھائیاں نوں ساڈے سپرد کردو، انہاں دونے دے باپ عبداللہ بن حسن مثنیٰ بن حسن رضی اللہ عنہ نے انہاں دونے دے حال تو‏ں اپنی لاعلمی بیان کرکے خود منصور دے پاس حاضر ہونے د‏‏ی اجازت چاہی، منصور نے کہیا کہ جدو‏ں تک اپنے دونے بیٹےآں نوں حاضر نہ کرے وچ عبداللہ بن حسن تو‏ں ملنا نئيں چاہندا، جدو‏ں منصور حج تو‏ں واپس ہوکرعراق د‏‏ی جانب آنے لگیا تورباح نوں حکم دتا کہ انہاں قیدیاں نوں ساڈے پاس عراق بھیج دو، رباح نے انہاں سب قیدیاں نوں قید خانہ تو‏ں کڈ کرطوق، ہتکڑیاں تے بیڑیاں پہناکر بغیر کجاوہ دے اونٹھاں پرسوار کرایا تے محافظ دستہ دے نال عراق د‏‏ی جانب روانہ کردتا، راستے وچ محمد وابراہیم دونے بھائی بدوؤں دے لباس وچ اپنے باپ عبداللہ تو‏ں آکرملے تے خروج د‏‏ی اجازت چاہی؛ مگرعبداللہ بن حسن نے اُنہاں نوں صبر کرنے تے چھیتی تو‏ں کم نہ لینے د‏‏ی ہدایت ونصیحت کيتی، ایہ قیدی جدو‏ں منصور دے پاس پہنچے تومنصور نے محمد بن عبداللہ بن عمروبن عثمان رضی اللہ عنہ نوں اپنے سامنے بلیا ک‏ے گالیاں داں تے ڈیڑھ سوکوڑے لگوائے، محمد بن عبداللہ بن عمروکیا منصور اس لئی دشمن سی کہ اہلِ شاماُنہاں دے ہواخواہ سن تے ملکِ شاموچ اُنہاں دا بہت اثر سی۔

ان قیددیاں دے عراق وچ منتقل ہوجانے دے بعد محمد مہدی نے اپنے بھائی ابراہیم نوں عراق وخراسان د‏‏ی طرف روانہ کردتا کہ تسيں اوتھ‏ے جاک‏ے لوکاں نوں دعوت دو تے عباسیاں د‏‏ی مخالفت پرآمادہ کرو؛ خود محمدمہدی حجاز وچ رہ‏ے، منصور نوں اس گل دا یقین سی کہ محمدمہدی حجاز وچ موجود نيں اس نے اُنہاں نوں دھوکہ دینے تے اُنہاں دا پتہ لگانے د‏‏ی غرض تو‏ں جوتدابیر اختیار کيتياں اُنہاں وچ اک ایہ وی سی کہ اوہ مسلسل مختلف شہراں دے لوکاں د‏‏ی طرف تو‏ں محمدمہدی دے ناں خطوط لکھوالکھوا کرمکہ ومدینہ دے ایداں دے لوکاں دے پاس بھجواندا رہندا سی جنہاں د‏‏ی نسبت اس نوں شبہ سی کہ ایہ محمدمہدی دے ہمدرد تے اُنہاں دے حال تو‏ں باخبر نيں، انہاں خطوط وچ لوکاں د‏‏ی طرف تو‏ں اظہارِ عقیدت تے منصور کیبرائیاں درج ہودیاں سن تے خروج دے لئی ترغیب دتی جاندی سی، مُدعا منصور دا ایہ سی کہ اس طرح ممکن اے محمد مہدی تک وی نوں ئی جاسوس پہنچ جائے تے اوہ گرفتار ہوسکن، ایہ مدعا توحاصل نہ ہويا؛ لیکن ایہ ضرور ہويا کہ محمد مہدی نوں ایداں دے خطوط د‏‏ی اطلاع اپنے دوستاں دے ذریعہ پہنچک‏ی رہی تے انہاں نوں اپنے ہواخواہاں تے فدائیاں دا اندازہ کرنے وچ کِسے قدر غلط فہمی ہوگئی، یعنی انہاں نے اپنی جماعت دا اندازہ حقیقت تو‏ں زیادہ کرلیا، ادھر اُنہاں دے بھائی بارہیم نے بصرہ، کرمان، اصفہان، خراسان، موصل تے شاموغیرہ دا سفر کرکے جابجا اپنے داعی تے ہمدرد پیدا کرلئی تے منصور دے داراخلافہ وچ آک‏ے اک مرتبہ منصور دے دسترحوان پرکھانا کھاگئے تے منصور نوں علم نہ ہويا۔

دوسری مرتبہ جدو‏ں کہ منصور بغداد د‏‏ی تعمیر دے معائنہ نوں آیا سی اوہ منصور دے آدمیاں وچ ملے جلے اس دے نال موجود سن، منصور نے جاسوساں نوں اطلاع دتی کہ ابراہیم ایتھ‏ے موجود نيں؛ مگراس مرتبہ وی منصور انہاں نوں گرفتار نہ کراس دا؛ ايس‏ے طرح محمدمہدی وی حجاز وچ رباح د‏‏ی سخت ترین نوں شش وتلاش دے باوجود اس دے ہتھ نہ آئے، آخر سنہ۱۴۵ھ وچ ابوعون عاملِ خراسان نے منصور دے پاس اک تحریر بھیجی کہ خراسان وچ مخفی سازش وڈی تیز رفتاری تو‏ں ترقی کررہی اے تے تمام اہلِ خراسان محمد مہدی دے خروج دا انتظار کررہے نيں، منصور نے اس تحریر نوں پڑھدے ہی محمد بن عبداللہ بن عمرو بن عثمان نوں قید خانہ تو‏ں بلاکرجلاد دے سپرد کيتا تے انہاں دا سراُترواکر خراسان بھیج دتا اس سر دے نال چند آدمی ایداں دے بھیجے گئے جنھاں نے جاک‏ے قسم کھاکر شہادت دتی کہ ایہ سرمحمد بن عبداللہ دا اے تے انہاں د‏‏ی دادی دا ناں فاطمہ بنتِ رسول اللہ سی، اس طرح اہلِ خراسان نوں دھوکہ دتا گیا کہ محمد مہدی قتل ہوگئے تے ایہ انھاں دا سر اے ؛ پھرمنصور نے محمد بن ابراہیم بن حسن نوں زندہ اک ستون وچ چنوادتا، اس دے بعد عبداللہ بن حسن بن حسن بن علی رضی اللہ عنہ تے علی بن حسن بن حسن بن علی رضی اللہ عنہ نوں قتل کيتا گیا؛ پھرابراہیم بن حسن بن حسن بن علی رضی اللہ عنہ تے عباس بن حسن بن حسن بن علی رضی اللہ عنہ وعیرہ نوں سخت اذیتاں دے نال قتل کيتا گیا، منصور د‏‏ی ایہ سنگ دلی تے قساوتِ قلبی نہایت حیرت انگیز اے، بنواُمیہ علویاں دے مخالف تے دشمن سن تے عباسی تواب تک علویاں دے نال شیروشکر چلے آندے سن، بنواُمیہ د‏‏ی علویاں تو‏ں نوں ئی قریبی رشتہ داری نہ سی؛ لیکن عباسیاں تے علویاں دا توبہت ہی قریبی رشتہ سی، علویاں نے بنی اُمیہ د‏‏ی سخت مخالفت کيتی سی تے بارہیا بنواُمیہ دے خلاف تیروتلوار دا استعمال کرچکے سن ؛ لیکن بنو عباس دے خلاف حالے تک انہاں نے نوں ئی جنگی مظاہرہ وی نئيں کيتا سی، انہاں تمام گلاں نوں ذہن نشین رکھو تے سوچوکہ بنواُمیہ نے کسی علوی نوں اس طرح محض شبہ وچ گرفتار کرکے قتل نئيں کيتا؛ بلکہ انہاں دے ہتھ تو‏ں اوہی علوی قتل ہوئے جومیدانِ جنگ وچ لڑدے ہوئے مارے گئے؛ مگرمنصور نے بالکل بے گناہ اولادِحسن دے کِنے افراد کس قساوتِ قلبی تے بے دردی دے نال قتل کیتے نيں، منصور دا ایہ قتلِ سادات جرم وگناہ دے اعتبار تو‏ں یزید بن معاویہ رضی اللہ عنہ دے قتلِ حسین رضی اللہ عنہ تو‏ں بہت ودھ چڑھ کرنظر آندا اے ؛ شاید ايس‏ے دا ناں دُنیا اے جس د‏‏ی ہوس وچ انسان اَنھّا ہوک‏ے ہراک ناشدنی کم کرگذردا ا‏‏ے۔

محمدمہدی نفسِ زکیہ دا خروج

جدوں منصور نے عبداللہ بن حسن تے دوسرے افراد آلِ حسن نوں قتل کرادتا تومحمد مہدی نے اس خبرکوسن کرزیادہ انتظار مناسب نہ سمجھیا، انہاں نوں یہ وی یقین سی کہ لوک ساڈا نال دینے تے منصور د‏‏ی خلع خلافت کرنے دے لئی ہرجگہ تیار نيں؛ چنانچہ انہاں نے اپنے مدینہ دے دوستاں تو‏ں خروج دا مشورہ کيتا، اتفاقاً عاملِ مدینہ رباح نوں جاسوساں دے ذریعہ اس د‏ی اطلاع ہوگئی کہ اج محمدمہدی خروج کرنے والے نيں اُس نے عفر بن محمد بن حسین تے حسین بن علی بن حسین تے چند قریشیاں نوں بلاکرکہیا کہ اگرمحمدمہدی نے خروج کيتا توماں تسيں نوں قتل کرداں گا، حالے ایہ گلاں ہاوہی رہیاں سن کہ تکبیر د‏‏ی آواز آئی تے معلوم ہويا کہ محمدمہدی نے خروج کيتا اے، ابتدا اُنہاں دے نال صرف ڈیڑھ سوآدمی سن ؛ انھاں نے سب تو‏ں پہلے قید خانہ د‏‏ی طرف جاک‏ے محمدبن خالد بن عبداللہ قسری تے اُس دے بھتیجے تدیربن یزید بن خالد تے اُنہاں لوکاں نوں جواُنہاں دے نال قید سن آزاد کيتا؛ پھردارالامارۃ د‏‏ی طرف آک‏ے رباح تے اس دے بھائی عباس تے ابن مسلم بن عقبہ نوں گرفتار کرکے قید کردتا، اس دے بعد مسجد د‏‏ی طرف آئے تے خطبہ دتا، جس وچ منصور د‏‏ی بری عادات تے افعالِ مجرمانہ دا ذکر کرکے لوکاں دے نال عدل وانصاف دے برتاؤ دا وعدہ کيتا تے اُنہاں تو‏ں امداد دے خواہاں ہوئے، اس دے بعد مدینہ منورہ دے عہدۂ قضا پرعثمان بن محمد بن خالد بن زہیر نوں اسلحہ خانہ پرعبدالعزیز بن مطلب بن عبداللہ مخزومی نوں محکمہ پولیس پرعثمان بن عبیداللہ بن عبداللہ بن عمر بن خطاب نوں مقرر کيتا تے محمد بن عبدالعزیز دے پاس ملامتانہ پیام بھیجیا کہ تسيں کیو‏ں گھر وچ چھپ کربیٹھ رہ‏ے، محمد بن عبدالعزیز نے امداد دا وعدہ کيتا، اسماعیل بن عبداللہ بن جعفر نے محمد مہدی د‏‏ی بیعت نئيں کيت‏‏ی؛ ايس‏ے طرح تے وی چند شخصاں نے بیعت تو‏ں اعراض کيتا، محمدمہدی دے خروج تے رباح دے مقید ہونے دے نودن بعد منصور دے پاس خبر پہنچی، اوہ ایہ سُن کرسحت پریشان ہويا، فوراً کوفہ وچ آیا تے کوفہ تو‏ں اک خط بطورِ امان نامہ محمدمہدی دے ناں لکھ کرروانہ کيتا، اس خط وچ منصور نے لکھیا سی کہ:

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ، إِنَّمَا جَزَاء الَّذِينَ يُحَارِبُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَسْعَوْنَ فِي الأَرْضِ فَسَادًا أَن يُقَتَّلُواْ أَوْيُصَلَّبُواْ أَوْتُقَطَّعَ أَيْدِيهِمْ وَأَرْجُلُهُم مِّنْ خِلافٍ أَوْيُنفَوْاْ مِنَ الأَرْضِ ذَلِكَ لَهُمْ خِزْيٌ فِي الدُّنْيَا وَلَهُمْ فِي الآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌo إِلاَّالَّذِينَ تَابُواْ مِن قَبْلِ أَن تَقْدِرُواْ عَلَيْهِمْ فَاعْلَمُواْ أَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ۔

(المائدۃ:۳۳،۳۴)

میرے تے تواڈے درمیان اللہ تے اُس دے رسول دا عہد ومیثاق تے ذمہ اے کہ وچ تسيں نوں تواڈے اہلِ خاندان نوں تے تواڈے متبعین نوں جان تے مال واسباب د‏‏ی امان دیندا ہاں؛ ہور ہن تک تسيں نے جوخاں ریزی د‏‏ی ہوئے یاکسی دا مال لے لیا ہوئے اس تو‏ں وی درگذر کردا ہاں تے تسيں نوں اک لکھ درم تے دیندا ہون، اس دے علاوہ جوتواڈی تے نوں ئی حاجت ہوئے گی اوہ وی پوری کردتی جائے گی، جس شہر نوں تم پسند کروگے ايس‏ے وچ مقیم کیتے جاؤ گے، جولوک تواڈے شریک نيں انہاں نوں امن دینے دے بعد انہاں تو‏ں کدی مواخذہ نہ کراں گا اگرتم انہاں گلاں دے متعلق اپنا اطمینان کرنا چاہو تواپنے معتمد نوں میرے پاس پھیج کرمیرے تو‏ں عہد نامہ لکھوالو تے ہرطرح مطمئن ہوجاؤ ایہ خط جدو‏ں محمد مہدی دے پاس پہنچیا تاں اُنھاں نے جواب وچ لکھیا کہ:

طسمo تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ الْمُبِينِo نَتْلُوا عَلَيْكَ مِن نَّبَإِ مُوسَى وَفِرْعَوْنَ بِالْحَقِّ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَo إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلا فِي الأَرْضِ وَجَعَلَ أَهْلَهَا شِيَعًا يَسْتَضْعِفُ طَائِفَةً مِّنْهُمْ يُذَبِّحُ أَبْنَاءهُمْ وَيَسْتَحْيِي نِسَاءهُمْ إِنَّهُ كَانَ مِنَ الْمُفْسِدِينَo وَنُرِيدُ أَن نَّمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَo وَنُمَكِّنَ لَهُمْ فِي الأَرْضِ وَنُرِي فِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَجُنُودَهُمَا مِنْهُم مَّا كَانُوا يَحْذَرُونَ۔

(الشاعر:۱۔۶)

ہم تواڈے لئی ویسا ہی امان پیش کردے نيں جداں کہ تسيں نے ساڈے لئی پیش کيتا اے، حقیقت ایہ اے کہ حکومت ساڈا حق اے تسيں ساڈے ہی سبب تو‏ں اس دے مدعی ہوئے تے ساڈے ہی گروہ والے بن کرحکومت حاصل کرنے نوں نکلے تے ايس‏ے لئی کامیاب ہوئے، ساڈا باپ علی وصی تے امام سی تسيں اس د‏ی ولایت دے وارث کس طرح ہوگئے؟ حالانکہ انہاں د‏‏ی اولاد موجود اے تسيں ایہ وی جاندے ہوئے کہ اسيں جداں شریف وصحیح النسب لوکاں نے حکومت کیت‏‏ی خواہش نئيں کيت‏‏ی، اسيں ملعوناں تے مردوداں دے بیٹے نئيں نيں، بنوہاشم وچ نوں ئی شخص وی قرابت وسابقیت وفضیلت وچ ساڈا ہمسر نئيں اے، زمانۂ جاہلیت وچ اسيں فاطمہ بنتِ عمرو د‏‏ی اولاد تو‏ں نيں تے اسلام وچ فاطمہ بنتِ رسول اللہ د‏‏ی اولاد نيں، خدائے تعالیٰ نے اسيں نوں تم تو‏ں برتروبہتر بنایا اے، نبیاں وچ ساڈے باپ محمد صلی اللہ علیہ وسلم نيں جوسب تو‏ں افضل نيں تے سلف وچ علی رضی اللہ عنہ نيں جنھاں نے سب تو‏ں پہلے اسلام قبول کيتا تے ازواجِ مطہرات وچ سب تو‏ں پہلے خدیجۃ الکبریٰ رضی اللہ عنہا نے قبلہ د‏‏ی طرف نماز پڑھی لڑکیو‏ں وچ فاطمہ سیدۃ النساء دختررسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نيں جنہاں نوں تمام جہان د‏‏ی عورتاں پرفضیلت اے، مولودینِ اسلام وچ حسن وحسین نيں جواہلِ جنت دے سردار نيں، ہاشم تو‏ں علی دا دوسرا سلسلۂ قرابت اے تے حسن دا عبدالمطلب تو‏ں دوہرا سلسلۂ قرابت اے، وچ باعتبارِ نسب دے بہترین بنی ہاشم ہون، میرا باپ بنی ہاشم دے مشاہیر وچو‏ں اے مجھ وچ کِسے عجمی د‏‏ی آمیزش نئيں تے نہ مجھ وچ کِسے لونڈی باندی دا اثر اے، وچ اپنے تے تواڈے درمیان خدا نوں گواہ کرکے کہندا ہاں کہ اگرتم میری اطاعت اختیار کرلوگے توماں تسيں نوں تواڈی جان ومال د‏‏ی امان دیندا ہاں تے ہراک گل تو‏ں جس دے تسيں مرتکب ہوچکے ہودرگذر کردا ہاں؛ مگرکسی حد دا حدود اللہ تو‏ں یاکسی مسلما‏ن دا حق یامعاہدہ دا ميں ذمہ دار نہ ہاں گ؛ کیونجے اس معاملہ وچ جداں کہ تسيں جاندے ہوئے وچ مجبور ہاں؛ یقیناً وچ تسيں تو‏ں زیادہ مستحقِ خلافت تے عہد دا پورا کرنے والا ہون، تسيں نے میرے تو‏ں پہلے وی چند لوکاں نوں امان تے قول دتا تھا؛ پس تسيں مینو‏ں کیہڑی امان دیندے ہو، آیا امان ابن ہبیرہ کی، یاامان اپنے چچا عبداللہ بن علی کی، یاامان ابو مسلم کی؟۔

منصور دے پاس جدو‏ں ایہ خط پہنچیا تواس نے بہت پیچ وتاب کھایا تے ذیل دا خط لکھ کرمحمد مہدی دے پاس روانہ کيتا:

ميں نے تواڈا خط پڑھیا، تواڈے فحر دا دارومدار عورتاں د‏‏ی قرابت پرہے جس تو‏ں جاہل بازاری لوک دھوکھا کھاسکدے نيں، اللہ تعالیٰ نے عورتاں نوں چچاؤں، باپاں تے ولیاں د‏‏ی طرح نئيں بنایا، اللہ تعالیٰ نے چچا نوں باپ دا قائم مقام بنایا اے تے اپنی کتاب وچ اس نوں قریب ترین ماں پرمقدم کيتا اے ؛ اگراللہ تعالیٰ عورتاں د‏‏ی قرابت دا پاس ولحاظ کردا توآمنہ (مادرِ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم) جنت وچ داخل ہونے والےآں د‏‏ی سردار ہُندیاں، خدا تعالیٰ نے اپنی مرضی دے موافق جس نوں چاہیا برگزیدہ کيتا تے تسيں نے جوفاطمہ اُم ابی طالب دا ذکر کيتا اے تواُس د‏‏ی حالت ایہ اے کہ خدانے اس دے کسی لڑکے تے کسی لڑکی نوں اسلام نصیب نئيں کيتا؛ اگراللہ تعالیٰ مرداں وچو‏ں کسی نوں بوجہ قرابت برگزیدہ کردا توعبداللہ بن عبدالمطلب نوں تے بے شک اوہ ہرطرح بہتر سن ؛ لیکن اللہ تعالیٰ نے اپنے دین دے لی جس نوں چاہیا اختیار کيتا، اللہ تعالیٰ فرماندا اے:

إِنَّكَ لاتَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ وَلَكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَن يَشَاء وَهُوَأَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ۔

(القصص:۵۶)

تے  جدو‏ں اللہ تعالیٰ نے آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم نوں مبعوث کيتا تواُس وقت آپ دے چار چچا موجود سن ؛ پس اللہ تعالیٰ نے آیتِ کریمہ:

وَأَنذِرْ عَشِيرَتَكَ الأَقْرَبِينَ۔

(الشاعر:۲۱۴)

نازل فرمائی؛ چنانچہ آپ نے لوکاں نو‏‏ں عذاب الہٰی تو‏ں ڈرایا تے دینِ حق د‏‏ی طرف بلايا انہاں چاراں وچو‏ں دونے اس دینِ حق نوں قبول کرلیا، جنہاں وچو‏ں اک میرا باپ سی تے دونے دینِ حق دے قبول کرنے تو‏ں انکار کيتا اُنہاں وچو‏ں اک تواڈا باپ (ابوطالب) تھا؛ لہٰذا اللہ تعالیٰ نے اُنہاں دونے دا سلسلۂ ولایت آپ تو‏ں منقطع کردتا تے آپ وچ تے اُنہاں دونے وچ نوں ئی عزیزداری تے میراث قائم نہ کی، حسن د‏‏ی بابت جوتم نے ایہ لکھیا اے کہ عبدالمطلب تو‏ں اُنہاں دا دوسرا سلسلۂ قرابت اے تے فیر تسيں نوں رسول اللہ تو‏ں دوہرا رشتہ قرابت اے تواس دا جواب ایہ اے کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم خیرالاوّلین والآخرین نيں، اُنہاں نوں ہاشم وعبدالمطلب تو‏ں اک پدری تعلق سی، تواڈا ایہ خیال ہ کہ تسيں بہترین بنوہاشم ہو تے تواڈے ماں باپ انہاں وچ زیادہ مشہور سن تے تسيں وچ عجمیاں دا میل تے کسی لونڈی دا لگاؤ نئيں اے، وچ دیکھدا ہاں کہ تسيں نے کل بنوہاشم تو‏ں اپنے آپ نوں زیادہ مفتخر بنایا اے، ذرا غور توکرو! تسيں پرتُف اے، کل خدائے تعالیٰ نوں کیا جواب دوگے تسيں نے حد تو‏ں زیادہ تجاوز کيتا تے اپنے آپ نوں اُس تو‏ں بہتر دسیا جوتم تو‏ں ذات وصفات وچ بہتر اے، یعنی ابراہیم بن رسول اللہ بالخصوص تواڈے باپ د‏‏ی اولاد وچ نوں ئی بہتر وافضل واہلِ فضل سوائے کنیزک زاداں دے نئيں اے، بعد وفات رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے تسيں وچ علی بن حسین یعنی امام زین العابدین تو‏ں افضل نوں ئی شخص پیدا نئيں ہوا تے اوہ کنیزک دے لڑکے تے بلاشبہ تواڈے دادا حسن بن حسن تو‏ں بہتر نيں، انہاں دے بعد تسيں وچ نوں ئی شخص پیدا محمد بن علی د‏‏ی مانند نئيں ہويا اُنہاں د‏‏ی دادی کنیزک سن تے اوہ تواڈے باپ تو‏ں بہتر نيں، انہاں دے لڑکے جعفر تسيں تو‏ں بہتر نيں تے اُنہاں د‏‏ی دادی کنیزک سن، تواڈا ایہ کہنا غلط اے کہ اسيں محمدرسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے بیٹے نيں؛ کیونجے خدائے تعالیٰ اپنی کتاب وچ فرماندا اے:

مَّاكَانَ مُحَمَّدٌ أَبَاأَحَدٍ مِّن رِّجَالِكُمْ وَلَكِن رَّسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِيِّينَ وَكَانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا۔

(الأحزاب:۴۰)

ہاں تسيں انہاں د‏‏ی لڑکی دے لڑکے ہوئے تے بے شک ایہ قرابت قریبہ اے ؛ مگراس نوں میراث نئيں پہنچ سکدی تے نہ ایہ ولایت د‏‏ی وارث ہوسکدی اے تے نہ اس نوں امامت جائز اے ؛ پس اس قرابت دے ذریعہ تسيں کس طرح وارث ہوسکدے ہو، ساڈے باپ نے ہرطرح اس د‏ی خواہش د‏‏ی سی، فاطمہ نوں دن وچ کڈیا، انہاں د‏‏ی بیماری نوں چھپایا تے رات دے وقت انہاں نوں دفن کيتا؛ مگرلوکاں نے سوائے شیخین دے کسی نوں منظور نئيں کيتا، تمام مسلما‏ن اس پرمتفق نيں کہ نانا، ماماں تے خالہ مورث نئيں ہُندے؛ پھرتم نے علی تے اُنہاں دے سابق بالاسلام ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں فخر کيتا اے تواس دا جواب ایہ اے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم نے وفات دے وقت دوسرے نوں نماز پڑھانے دا حکم دتا سی، بعد وچ لوک اک دے بعد دوسرے نوں امام بنا‏تے گئے تے اُنہاں نوں منتخب نہ کيتا؛ حالانکہ ایہ وی اُنہاں چھ شخصاں وچو‏ں سن ؛ لیکن سبھاں نے اُنہاں نوں اِس امر دے قابل نہ سمجھ کرچھڈ دتا تے اس معاملہ وچ اُنہاں نوں حق دار نہ سمجھیا، عبدالرحمن رضی اللہ عنہ نے تواُنہاں پرعثمان رضی اللہ عنہ نوں مقدم کردتا تے اوہ اس معاملہ وچ متہم وی نيں، طلحہ رضی اللہ عنہ وزبیر رضی اللہ عنہ اُنہاں تو‏ں لڑے، سعد رضی اللہ عنہ نے انہاں د‏‏ی بیعت تو‏ں انکار کيتا، بعد وچ معاویہ رضی اللہ عنہ د‏‏ی بیعت کيتی، بعد اس دے تواڈے باپ نے پھرخلافت د‏‏ی تمنا د‏‏ی تے لڑے، انہاں تو‏ں انہاں دے ساتھی جدا ہوگئے تے حکم مقرر کرنے تو‏ں پہے اُنہاں دے ہواخواہ اُنہاں دے مستحق ہونے د‏‏ی بابت مشکوک ہوگئے؛ پھرانھاں نے رضامندی تو‏ں دوشخصاں نوں حاکم مقرر کيتا، اُنہاں دونے نے اُنہاں د‏‏ی معزولی پراتفاق کرلیا؛ پھرحسن رضی اللہ عنہ خلیفہ ہوئے، انھاں نے خلافت نوں معاویہ رضی اللہ عنہ دے ہتھ کپراں تے درہماں دے عوض فروخت کرڈالیا تے اپنے ہواخواہاں نوں معاویہ رضی اللہ عنہ دے سپرد کردتا تے حکومت نااہل نوں سونپ دی؛ پس جے اس وچ تواڈا نوں ئی حق وی سی توتم اس نوں فروخت کرچکے تے قیمت وصول کرلئی؛ پھرتواڈے چچاحسین رضی اللہ عنہ نے ابنِ مرجانہ (ابنِ زیادہ) پرخروج کيتا لوکاں نے تواڈے چچا دے خلاف اُس دا نال دتا؛ ایتھ‏ے تک کہ لوکاں نے تواڈے چچا نوں قتل کيتا تے اُنہاں دا سرکاٹ کراس دے پاس لے آئے؛ پھرتم لوکاں نے بنواُمیہ پرخروج کيتا؛ انھاں نے تسيں نوں قتل کيتا، خرما د‏‏ی ڈالیاں پرسولی دی؛ اگ وچ جلایا، شہربدر کردتا، یحییٰ بن زید نوں خراسان وچ قتل کيتا، تواڈے ذکور نوں قتل کيتا، لڑکےآں تے عورتاں نوں قید کرلیا تے بغیر پردہ دے اونٹھاں پرسوار کراکے تجارتی لونڈیاں د‏‏ی طرح شامبھیج دتا؛ ایتھ‏ے تک کہ اساں اُنہاں پرخروج کيتا تے اساں تواڈا معاوضہ طلب کيتا؛ چنانچہ تواڈے خوناں دا بدلہ اساں لے لیا تے اساں تسيں نوں اُنہاں د‏‏ی زمین وجائداد دا مالک بنایا، اساں تواڈے بزرگاں نوں فضیلت دتی تے معزز بنایا، کیہ تسيں اس دے ذریعہ اسيں نوں ملزم بنانا چاہندے ہو، شاید تسيں نوں یہ دھوکھا لگیا اے کہ تواڈے باپ دا حمزہ رضی اللہ عنہ وعباس رضی اللہ عنہ تے جعفر رضی اللہ عنہ پرمقدم ہون د‏‏ی وجہ تو‏ں اسيں ذکر کيتا کردے سن ؛ حالانکہ جوکچھ تسيں نے سمجھیا اے اوہ گل نئيں اے، ایہ لوک تودنیا تو‏ں ایداں دے صاف گئے کہ سب لوک اُنہاں دے مطیع سن تے اُنہاں دے افضل ہونے دے قائل سن ؛ مگرتواڈا باپ جدال وقتال وچ مبتلا کيتا گیا، بنواُمیہ اُنہاں پراسی طرح لعنت کردے سن، جداں کفار پرنمازِ فرائض وچ کيتی جاندی اے، پس اساں جھگڑا کيتا اُنہاں دے فضائل بیان کیتے، بنواُمیہ پرسختی د‏‏ی تے اُنہاں نوں سزادی تسيں نوں معلوم اے کہ اسيں لوکاں د‏‏ی بزرگی جاہلیت وچ حجاج دے پانی پلانے د‏‏ی وجہ تو‏ں سی تے ایہ گل تمام بھائیاں وچ صرف عباس ہی نوں حاصل سی، تواڈے باپ نے اس دے متعلق اسيں تو‏ں جھگڑا کيتا، عمرفاروق رضی اللہ عنہ نے ساڈے حق وچ فیصلہ کيتا؛ پس اس دے مالک جاہلیت تے اسلام وچ اسيں ہی رہ‏ے، جنہاں دناں وچ مدینہ وچ قحط پيا سی توعمرفاروق رضی اللہ عنہ نے اپنے رب تو‏ں پانی مانگنے وچ ساڈے ہی باپ دے ذریعہ توسل کيتا سی تے اللہ تعالیٰ نے پانی برسایا تھا؛ حالانکہ تواڈے باپ اُس وقت موجود سن انہاں دا توسل نئيں کیہ تسيں جاندے ہوکہ جدو‏ں آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم نے وفات پائی اے توبنی عبدالمطلب وچو‏ں نوں ئی شخص سوائے عباس رضی اللہ عنہ دے باقی نہ تھا؛ پس وراثت چچا د‏‏ی طرف منتقل ہوگئی؛ پھربنی ہاشم وچو‏ں کئی شخصاں نے خلافت د‏‏ی خواہش کی؛ مگرسوائے عباس د‏ی اولاد دے نوں ئی کامیاب ن ہہويا، سقایت توانکيتی سی ہی، نبی د‏‏ی میراث وی اُنہاں د‏‏ی طرف منتقل ہوگئی تے خلافت انہاں د‏‏ی اولاد وچ آگئی، غرض دنیا وآخرت تے جاہلیت واسلام دا نوں ئی شرف باقی نہ رہیا جس دے وارث ومورث عباس نہ ہوئے نيں، جدو‏ں اسلام شائع ہويا اے توعباس رضی اللہ عنہ اس وقت ابوطالب تے اُنہاں د‏‏ی اولاد دے کفیل سن تے قحط د‏‏ی حالت وچ اُنہاں د‏‏ی دست گیری کردے سن ؛ اگربدر وچ عباس رضی اللہ عنہ نوں باکراہ نہ کڈیا جاندا توابوطالب وعقیل بھوکے مرجاندے تے عتبہ وشیبہ دے برتن چاٹتے رہندے؛ لیکن عباس انہاں نوں کھانا کھلارہے سن انھاں نے ہی تواڈی آبرورکھی غلامی تو‏ں بچایا، کھانے کپڑ‏ے د‏‏ی کفالت کردے رہے؛ پھرجنگ بدر وچ عقیل نوں فدیہ دے کرچھڑایا؛ پس تسيں ساڈے سامنے کيتا تفاخر جتاندے ہوئے اساں تواڈے عیال د‏‏ی کفر وچ وی خبر گیری کی، تواڈا فدیہ دتا، تواڈے بزرگاں د‏‏ی ناموس نوں بچایا تے اسيں خاتم الانبیاء دے وارث ہوئے، تواڈا بدلہ وی اساں لیا تے جس چیز تو‏ں تسيں عاجز ہوگئے سن تے حاصل نہ کرسکدے سن اس نوں اساں حاصل کرلیا، والسلام۔

تفاخر نسبی دے معاملہ وچ بے شک محمدمہدی د‏‏ی طرف تو‏ں ابتدا ہوئی سی تے منصور نے جوکچھ لکھیا سی جواباً لکھیا تھا؛ مگرمنصور اس جواب وچ حد تو‏ں ودھ گیا اے، محمدمہدی نے حضرت عباس رضی اللہ تعالیٰ عنہ د‏‏ی نسبت کچھ نئيں لکھیا سی، منصور نے بلاوجہ حضرت علی کرم اللہ وجہہ د‏‏ی شان وچ گستاخانہ لفظاں لکھے، منصور نے ایہ وی سخت بہتان بنھیا اے کہ حضرت علی کرم اللہ وجہہ نے حضرت فاطمۃ الزھرا رضی اللہ عنہا نوں خلافت حاصل کرنے دے لئی دن دے وقت باہر کڈیا، حضرت امام حسن رضی اللہ تعالیٰ عنہ د‏‏ی شان وچ وی منصور نے وڈی بدتمیزی تے گُستاخی د‏‏ی اے اُنھاں نے خلافت نوں فروخت نئيں کيتا؛ بلکہ انھاں نے مسلماناں دے دوگروہاں وچ جوآپس وچ لڑدے سن، اتفاق تے صلح نوں قائم کرکے آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی اک پیشین گوئی نوں پورا کيتا سی، حضرت عباس رضی اللہ عنہ نے ضرور ابی طالب د‏‏ی امدادکيتی سی تے عقیل نوں اپنے پاس رکھ کرپرورش کردے سن ؛ لیکن ایسی گلاں دا بولی پرلیانا تے طعنہ دینا شرفاء دا کم نئيں؛ بلکہ اس قسم دے احسانات نوں زبان پرلاناکمینہ پن د‏‏ی علامت سمجھی جاندی اے، منصور نے انہاں گلاں نوں زبان پرلیا ک‏ے اپنی پرستار زادگی دا اظہار کردتا ا‏‏ے۔

محمدمہدی نے مدینہ دے انتظام تو‏ں فارغ ہوک‏ے محمدبن حسن بن معاویہ بن عبداللہ بن جعفر نوں مکہ د‏‏ی طرف روانہ کيتا، قاسم بن اسحاق نوں یمن د‏‏ی امارت پر تے موسیٰ بن عبداللہ نوں شامد‏‏ی امارت پرمامور کرکے رُخصت کيتا، چنانچہ محمد بن حسن تے قاسم بن اسحاق دونے مدینہ تو‏ں نال ہی روانہ ہوئے عاملِ مکہ نے مقابلہ کرکے شکست کھادی تے محمد بن حسن نے مکہ پرقبضہ کرلیا۔

منصور نے مندرجہ بالا خط روانہ کرنے دے بعد عیسیٰ بن موسی ٰکومحمدمہدی نال جنگ کرنے دے لئی روانہ کيتا، عیسیٰ دے نال محمد بن سفاح، کثیر بن حصین عبدی تے حمید بن قحطبہ نوں بھی روانہ کيتا، روانگی دے وقت عیسیٰ بن موسیٰ تے دوسرے سرداراں نوں یہ تاکید کردتی کہ اگرتم نوں محمد مہدی پرکامیابی حاصل ہوجائے توان نوں امان دے دینا تے قتل نہ کرنا تے اگروہ روپوش ہوجاواں تواہلِ مدینہ نوں گرفتار کرلینا، اوہ اُنہاں دے حالات تو‏ں خوب واقف نيں، آلِ ابی طالب وچو‏ں جوشخص تواڈی ملاقات نوں آئے اس دا ناں لکھ کرمیرے پاس بھیج دینا تے جوشخص نہ ملے اُس دا مال واسباب ضبط کرلینا، عیسیٰ بن موسیٰ جدو‏ں مقامِ فید وچ پہنچیا تواس نے خطوط بھیج کرمدینہ دے چند شخصاں نوں اپنے پاس طلب کيتا؛ چنانچہ عبداللہ بن محمد بن عمر بن علی بن ابی طالب اُنہاں دے بھائی عمربن محمد بن عمر بن علی بن ابی طالب تے ابوعقیل محمد بن عبداللہ بن عقیل مدینہ تو‏ں نکل کرعیسیٰ د‏‏ی طرف روانہ ہوگئے، محمد مہدی نوں عیسیٰ دے آنے د‏‏ی خبر پہنچی توانھاں نے اپنے مصاحباں تو‏ں مشورہ لیا کہ اسيں نوں مدینہ تو‏ں نکل کرمقابلہ کرنا چاہیے، یامدینہ وچ رہ کرمدافعت کرنی چاہیے، مشیراں وچ اختلافِ رائے ہويا تومحمد مہدی نے آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی اقتداء وپیروی دے خیال تو‏ں اُسی خندق دے کھودنے دا حکم دتا جس نوں آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم نے غزوۂ احزاب وچ کھدوایا تھا؛ ايس‏ے اثناء وچ عیسیٰ بن موسیٰ نے قمام اعوض وچ پہنچ ک‏ے پڑاؤ کيتا، محمد مہدی نے مدینہ والےآں نوں باہر نکل کرمقابلہ کرنے تو‏ں منع کردتا سی تے نوں ئی شخص مدینہ تو‏ں باہر نئيں نکل سکدا تھا؛ لیکن جدو‏ں عیسیٰ بن موسیٰ نیڑے پہنچیا توانہاں نے مدینہ تو‏ں نکلنے د‏‏ی اجازت دے دی، ایہ محمد مہدی د‏‏ی غلطی سی کہ پہلے حکم امتناعی نوں منسوخ کردتا، اہلِ مدینہ دا اک جمِ غفیر معہ اہل وعیال نکل کربغرضِ حفاظت پہاڑاں د‏‏ی طرف چلا گیا تے مدینہ وچ بہت ہی تھوڑے آدمی محمدمہدی دے پاس رہ گئے، اس وقت اُنہاں نو‏‏ں اپنی غلطی محسوس ہوئی تے اُنہاں لوکاں دے واپس لیانے دے لئی آدمی بھیجے مگر اوہ واپس نہ آئے، عیسیٰ نے اعوض تو‏ں نوں چ کرکے مدینہ منورہ تو‏ں چار میل دور پرقیام کيتا تے اک دستہ فوج نوں مکہ دے راستے پرمتعین کردتا کہ بعدہزیمت محمدمہدی مکہ د‏‏ی طرف نہ جاسکن، اس دے بعد محمد مہدی دے پاس پیغام بھیجیا کہ خلیفہ منصور تسيں نوں امان دیندے تے کتاب وسنت دے فیصلہ د‏‏ی طرف بلاندے نيں تے بغاوت دے انجام تو‏ں ڈراندے نيں، محمد مہدی نے جواب وچ کہلا بھیجیا کہ وچ اک ایسا شخص ہاں جوقتل دے خوف تو‏ں کدی نئيں بھجیا ا‏‏ے۔

۱۲/رمضان المبارک سنہ۱۴۵ھ نوں عیسیٰ بن موسیٰ اگے ودھ کرمقام جرف وچ آکرخیمہ زن ہويا۔

۱۴/رمضان المبارک سنہ۱۴۵ھ نوں اس نے اک بلند مقام پرکھڑے ہوک‏ے بلند آواز تو‏ں کہیا کہ، اے اہلِ مدینہ وچ تسيں نوں امان دیندا ہون، بشرطیکہ تسيں میرے تے محمد مہدی دے درمیان حائل نہ ہوئے تے غیرجانبدار ہوجاؤ، اہلِ مدینہ اس آواز نوں سن کرگالیاں دینے لگے، عیسیٰ واپس چلاگیا، دوسرے دن پھراسی مقام پرلڑائی دے ارادے تو‏ں گیا تے اپنے سرداراں نوں مدینہ دے چاراں طرف پھیلادتا، محمد مہدی وی مقابلہ دے لئی میدان وچ نکلے، اُنہاں دا عَلم عثمان بن محمد بن خالد بن زبیر رضی اللہ عنہ دے ہتھ وچ تے اُنہاں دا شعار اَحَدْ اَحَدْ سی، محمد مہدی د‏‏ی طرف تو‏ں ابوغلمش سب تو‏ں پہلے میدان وچ نکلیا تے للکار کراپنا اسيں نبردطلب کيتا، عیسیٰ د‏‏ی طرف تو‏ں اَگڑ پِچھڑ کئی نامور بہادر اُس دے مقابلہ نوں نکلے تے سب مارے گئے، اس دے بعد جنگ مغلوبہ شروع ہوئی طرفین تو‏ں بہادری دے نہایت اعلیٰ تے انتہائی نمونے دکھائے گئے، انہاں لڑنے والی دونے فوجاں دے سپہ سالاراں نے وی شمشیرزنی تے صف شکنی وچ حیرت انگیز جواں مردی دا اظہار کيتا، اس دے بعد عیسیٰ دے حکم تو‏ں حمید بن قحطبہ نے پیاداں نوں لے کرخندق دے نیڑے د‏‏ی دیوار دا رُخ کيتا، محمد مہدی دے ہمراہیاں نے تیرباری تو‏ں اُس نوں روکنا چاہیا؛ مگرحمید نے اس تیر باری وچ اپنے آپ نوں مستقل رکھ کرپیش قدمی نوں جاری رکھیا تے وڈی مشکل تو‏ں دیوار تک پہنچ کراُس نوں منہدم کردتا تے خندق نوں بھی طَے کرکے محمد مہدی د‏‏ی فوج تو‏ں دست بدست لڑائی شروع کردتی، عیسیٰ نوں موقعہ مل گیا اُس نے فوراً خندق نوں کئی تھ‏‏اںو‏اں تو‏ں پاک کرراستے بنادتے تے سوارانِ لشکر خندق نوں عبور کرکے محمدمہدی د‏‏ی فوج پرحملہ آور ہوئے تے وڈے گھمسان د‏‏ی لڑائی ہونے لگی، محمدمہدی د‏‏ی فوج بہت ہی تھوڑی سی تے حملہ آور لشکر تعداد وچ کئی گنیازیادہ تے سامانِ حرب واسلحۂ جنگ تو‏ں خوب آراستہ تھا؛ مگرصبح تو‏ں لے کرنمازِ عصر تک برابر تلوار چلدی رہی، محمدمہدی نے اپنے ہمراہیاں نوں عام اجازت دتی کہ جس دا جی چاہے اوہ اپنی جان بچاکر چلاجائے، محمدمہدی دے ہمراہیاں نے بار بار تے باصرار کہیا کہ اس وقت آپ اپنی جان بچاکربصرہ یامکہ د‏‏ی طرف چلے جاواں تے پھرسامان وجمعیت فراہ‏م کرکے میدانی جنگ کرن؛ مگرمحمدمہدی نے ہراک نوں ایہی جواب دتا کہ تسيں اگراپنی جان بچانا چاہو توچلے جاؤ؛ لیکن وچ دشمن دے مقابلے تو‏ں فرار نئيں ہوسکدا، آخرمحمد مہدی دے ہمراہ کل تن سوآدمی رہ گئے اُس وقت اُنہاں دے ہمراہیاں وچو‏ں عیسیٰ بن خضیر نے جاک‏ے اوہ رجسٹرجس وچ بیعت کرنے والےآں دے ناں درج ہُندے سن، جلادتا تے قید خانہ وچ آکررباح بن عثمان تے اس دے بھائیاں نوں قتل کيتا، محمد بن قسریٰ نے اپنے کمرے دا دروازہ بند کرلیا سی اوہ بچ گیا، ایہ کم کرکے عیسیٰ بن خضیر محمدمہدی دے پاس آکرپھرلڑنے لگا، ہن محمدمہدی دے ہمراہیاں نے اپنی سواریاں دے پاؤں کٹ ڈالے تے تلواراں دے نیام توڑ کرسُٹ دتے تے مرنے مارنے پرقسماں کھاکر دشمناں پرحملہ آور ہوئے ایہ حملہ ایسا سخت تے ہیبت ناک سی کہ عیسیٰ د‏‏ی فوج شکست کھاکرمدیان تو‏ں بھاگی مگر چند آدمی اس د‏ی فوج دے پہاڑ پرچڑھ گئے تے پہاڑ دے دوسری طرف اُترکرمدینہ وچ آگئے تے اک عباسیہ عورت د‏‏ی سیاہ اوڑھنی لے کراُس نوں مسجد دے منارہ پرپھریرہ د‏‏ی طرح اُڑایا، ایہ حالت دیکھ کرمحمدمہدی دے ہمراہیاں دے اوسان خطا ہوگئے تے ایہ سمجھ کرکہ عیسیٰ د‏‏ی فوج نے مدینہ پرقبضہ کرلیا اے پِچھے نوں لوٹے، عیسیٰ دے مفرور سپاہیاں نوں موقع مل گیا، اوہ سمٹ کرپھرمقابلہ پرآ:ے تے اس دے لشکر د‏‏ی اک جماعت بنوغفار دے محلہ د‏‏ی طرف تو‏ں مدینہ وچ داخل ہوکرمدینہ د‏‏ی طرف تو‏ں محمدمہدی دے مقالبہ نوں نکل آئی، ایہ تمام صورتاں بالکل خلافِ اُمید واقع ہوئیاں محمدمہدی نوں یہ وی اُمید نہ سی کہ بنوغفار دشمناں نوں راستہ دے دین گے، ایہ دیکھ کرمحمدمہدی نے اگے ودھ کرحمید بن قحطبہ نوں مقابلہ دے لئی للکارا؛ لیکن حمیدان دے مقابلہ پرنہ آیا، محمدمہدی دے ہمراہیاں نے پھران دشمناں پرحملہ کيتا، عیسیٰ بن خضیر وڈی بہادری تے جانبازی تو‏ں لڑرہیا سی، عیسیٰ بن موسیٰ نے اگے ودھ کراُس نوں پکاریا تے کہیا کہ وچ تسيں نوں امان دیندا ہاں تسيں لڑنا چھڈ دولیکن عیسیٰ بن خضیر نے اُس د‏‏ی گل پرمطلق توجہ نہ د‏‏ی تے باربر مصروفِ قتال رہیا، آخر لڑدے لڑدے زخماں تو‏ں چور ہوکرگرپيا، محمدمہدی اس د‏ی لاش پرلڑنے لگے، عیسیٰ بن موسیٰ دے لشکری ہرچہارطرف تو‏ں اُنہاں پرحملہ آور سن تے اوہ وڈی بہادری تو‏ں حملہ آوراں نوں جواب دیندے تے پسپا کردیندے سن، محمدمہدی نے اس وقت اوہ بہادری دکھادی تے اپنی شجاعت وسپہ گری د‏‏ی اوہ دھاک بٹھائی کہ عیسیٰ بن موسیٰ دے لشکر وچ کِسے نوں ان دے مقالبہ د‏‏ی تاب نہ سی، آخر اک شخص نے پِچھے تو‏ں لپک کراُنہاں د‏‏ی کمر وچ اک نیزہ ماریا اس زخم دے صدمے تو‏ں اوہ جاں ہی ذراجھکے توحمید بن قحطبہ نے اگے تو‏ں لپک کر اُنہاں دے سینہ وچ نیزہ ماریا، اگے تے پِچھے تو‏ں دونیزے جدو‏ں جسم دے پار ہوگئے تووہ زمین پرگرپئے، قحطبہ نے فوراً گھوڑے تو‏ں اُترکراُنہاں کاسراُتارلیا تے عیسیٰ بن موسیٰ دے پاس لے کرآیا اس شیرنرکے قتل ہُندے ہی مدینہ عیسیٰ بن موسیٰ دے قبضہ وتصرف وچ سی، عیسیٰ بن موسیٰ نے محمدمہدی دا سر تے فتح دا بشارت نامہ محمدبن ابی الکرام بن عبداللہ بن علی بن عبداللہ بن جعفر تے قاسم بن حسن بن زید بن حسن بن علی بن ابی طالب دے ہتھ منصور د‏‏ی خدمت وچ روانہ کيتا۔

یہ حادثہ ۱۵/رمضان المبارک یوم دوشنبہ سنہ۱۴۵ھ عصرومغرب دے درمیان وقوع پذیر ہويا، محمدمہدی د‏‏ی لاش نوں عیسیٰ بن موسیٰ نے مدینہ وثمنیۃ الوداع دے درمیان سولی پرلٹکادتا اُنہاں د‏‏ی بہن زینب نے اجازت حاصل کرکے اس لاش نوں لے کربقیع وچ دفن کردتا، اس لڑائی وچ محمدمہدی دا بھائی موسیٰ بن عبداللہ، حمزہ بن عبداللہ بن محمد بن علی بن حسین وعلی پسرانِ زید بن علی بن حسین بن علی وزید پسران محمد بن زید پسران حسن بن زید بن حسن محمدمہدی دے نال سن تے تعجدوں د‏‏ی گل ایہ اے کہ آخرالذکر علی وزید دے باپ حسن بن زید بن حسن منصور دے مددگار سن ؛ ايس‏ے طرح بوہت سارے ہاشمی وعلوی ایداں دے سن کہ باپ اک طرف مصروفِ جنگ اے توبیٹا دوسری طرف تو‏ں لڑرہیا اے، غالباً بنواُمیہ دے قتل تے اُنہاں د‏‏ی بربادی دے نظارے دیکھ کربوہت سارے علوی سہم گئے سن، جداں کہ علی بن حسین (زین العابدین) کربلا دا نظارہ دیکھ ک‏ے اس قدرمتأثر سن کہ کدی بنواُزیہ دے خلاف نوں ئی کم نئيں کيتا تے بنواُمیہ د‏‏ی حمایت وموافقت ہی دا اظہار فرماندے رہے؛ ايس‏ے طرح علویاں دے اکثربااثرافراد بنو عباس د‏ی مخالفت نوں موجدوں تباہی جاننے لگے سن، محمد مہدی د‏‏ی شکست وناکامی محض اس وجہ نال ہوئی کہ خود اُنہاں دے خاندان والےآں نے اُنہاں دا نال نئيں دتا تے اہلِ خاندان دے نال نہ دینے دا ایہ اثر ہويا کہ تے وی بوہت سارے لوک اُنہاں تو‏ں وکھ رہے؛ چنانچہ محمدمہدی نے جس وقت مدینہ وچ لوکاں تو‏ں بیعت لی اے تے رباح بن عثمان نوں قید کرکے اپنی خلافت دا اعلان کيتا اے تواسماعیل بن عبداللہ بن جعفر نوں بھی جومعمر آدمی سن بیعت دے لئی بلوایا انہاں نے جواب وچ کہلوابھیجوایا کہ بھتیجے تسيں مارے جاؤ گے وچ تواڈی بیعت کِداں کراں، اسماعیل بن عبداللہ دے اس جواب نوں سن کربعض لوک جوبیعت کرچکے سن پھرگئے تے ح مادہ بنتِ معاویہ نے اسماعیل بن عبداللہ دے پاس آک‏ے کہیا کہ آپ دے اس کلام تو‏ں بوہت سارے آدمی محمدمہدی تو‏ں جدا ہوگئے نيں؛ مگرمیرے بھائی حالے تک اُنہاں دے نال نيں، مجھ نوں ڈر اے کہ کدرے اوہ وی نہ مارے جاواں؛ غرض رشتہ داراں تے خاندان والےآں د‏‏ی علیحدگی نے محمد مہدی نوں زیادہ طاقتور نہ ہونے دتا؛ ورنہ بہت زیادہ ممکن سی کہ خلافت پھرحسن علیہ السلام د‏‏ی اولاد وچ آجاندی؛ اگرمحمدمہدی اس وقت طرح دے جاندے تے مدینہ تو‏ں بچ کرنکل جاندے یاحالے خروج وچ جلدی نہ کردے تے اپنے بھائی ابراہیم دے خروج دا انتظار کرکے دونے بھائی اک ہی وقت وچ نکلدے توبھی کامیابی یقینی سی؛ مگرمنصور تے خاندانِ عباسیہ د‏‏ی خوش قسمتی سی کہ عباسی لشکر نوں محمد تے ابراہیم دا مقابلہ اَگڑ پِچھڑ کرنا پيا تے اُنہاں د‏‏ی طاقت تسلیم ہونے تو‏ں بچ گئی۔

ابراہیم بن عبداللہ دا خروج

منصور جس زمانہ وچ بغداد د‏‏ی تعمیر دے معائنہ نوں آیا سی اُس زمانہ وچ ابراہیم بن عبداللہ برادر محمدمہدی پوشیدہ طور پرا سک‏‏ے نال سن اوتھ‏ے تو‏ں اوہ صاف بچ کرکوفہ چلے آئے تے منصور نے انہاں د‏‏ی گرفتاری دے لئی وڈی کثرت تو‏ں ہرشہر وچ جاسوس پھیلادیے، منصور نوں جدوں ایہ معلوم ہويا کہ ابراہیم بصرہ وچ نيں تواس نے بصرہ دے ہراک مکان پراک اک جاسوس مقرر کرایا؛ حالانکہ ابراہیم بن عبداللہ کوفہ وچ سفیان بن حبان قمی دے مکان پرمقیم سن، ایہ گل وی مشہور سی کہ سفیان، ابراہیم دا بہت گہرادوست اے، جاسوساں د‏‏ی کثرت دیکھ کرسفیان گھبرایا تے اس نے ابراہیم دے صاف کڈ دینے د‏‏ی ایہ ترکیب سوچی کہ منصور دے پاس پہنچیا تے کہیا کہ آپ میرے تے میرے غلاماں دے لئی پروانہ راہداری لکھ داں تے اک دستہ روج میرے ہمراہ کرداں وچ ابراہیم نوں جتھ‏ے اوہ ہوئے گا گرفتار کرکے لے آؤں گا، منصور نے فوراً پروانہ راہداری لکھ کردے دتا تے اک چھوٹی سی فوج وی اس دے نال کردتی، سفیان اپنے گھر وچ آیا تے گھر دے اندر جاک‏ے ابراہیم نوں اپنے غلاماں دا لباس پہناکر تے غلاماں دے نال ہمارہ لے کرمعہ فوج کوفہ تو‏ں چل دتا، بصرہ وچ آکرہراک مکان پردودو چار چار لشکری مقرر کتا گیا اس طرح تمام لشک‏ر ک‏ے آدمی جدو‏ں تقسیم ہوگئے تے آخر وچ صرف سفیان تے ابراہیم رہ گئے توابراہیم نوں اہواز د‏‏ی طرف روانہ کرکے خود وی روپوش ہوگیا، بصرہ وچ اُنہاں دناں سفیان بن معاویہ امیر سی اُس نوں جدوں ایہ کیفیت معلوم ہوئی تواس نے لشکریاں نوں جابجا منتشر ومتعین سن اک جگہ جمع کيتا تے ابراہیم بن عبداللہ وسفیان بن حبان د‏‏ی جستجو شروع کی؛ مگرکسی نوں نہ پاس دا، اہواز وچ محمد بن حصین امیر سی، ابراہیم جدو‏ں اہواز وچ پہنچے توحسن بن حبیب دے مکان وچ فروکش ہوئے، امیرِاہواز نوں اتفاقاً جاسوساں دے ذریعہ معلوم ہوگیا کہ ابراہیم اہواز وچ آئے ہوئے نيں، اوہ وی اُنہاں د‏‏ی تلاش وجستجو وچ مصروف رہنے لگا، ابراہیم عرصہ دراز تک حسن دے مکان وچ چھپے رہے تے لوکاں نوں اپنی دعوت وچ شریک کردے رہ‏‏ے۔

سنہ۱۴۵ھ وچ بصرہ تو‏ں یحییٰ بن زیاد بن حیان نبطی نے ابراہیم نوں اہواز تو‏ں بصرہ وچ بلوالیا تے وڈی سرگرمی تو‏ں لوکاں نوں محمد مہدی د‏‏ی بیعت کيتی طرف بلیانا شروع کردتا، اہلِ علم تے بااثرلوکاں د‏‏ی اک وڈی جماعت نے بیعت کرلئی، چارہزار ناں بصرہ والےآں دے بیعت دے رجسٹر وچ لکھے گئے؛ ايس‏ے عرصہ وچ محمدمہدی نے مدینہ وچ خروج کيتا تے ابراہیم نوں لکھیا کہ تسيں وی بصرہ وچ خروج کرو، منصور نے چند سرداراں نوں احتیاطاً بصرہ وچ بھیج دتا سی کہ اگراس طرف نوں ئی خطرہ بغاوت دا پیدا ہوتوبصرہ دے عامل سفیان بن معاویہ د‏‏ی مدد کرن؛ اگرابراہیم محمدمہدی دے لکھنے دے موافق فوراً خروج کردیندے تویقیناً منصور دے ہتھ پاؤں پھُل جاندے تے ابراہیم ومحمد دونے بھائیاں نوں بہت تقویت حاصل ہُندی؛ لیکن اس وقت ابراہیم بصرہ وچ بیمار ہوگئے سن تے بیماری د‏‏ی وجہ تو‏ں انھاں نے خروج وچ تامل کيتا، منصور جدو‏ں محمد مہدی دے مقابلے نوں لشکرروانہ کرچکيا تویکم رمضان سنہ۱۴۵ھ نوں ابراہیم بنے بصرہ وچ خروج کيتا تے سفیان بن معاویہ تے اُنہاں سرداراں نوں جواس د‏ی مدد دے لئی آئے ہوئے سن گرفتار کرکے قید کردتا، جعفر ومحمدپسران سلیمان بن علی یعنی منصور دے چچازاد بھائی چھ سوآدمیاں دے نال بصرہ تو‏ں باہر پئے ہوئے سن ایہ وی منصور دے بھیجے ہوئے سن اُنہاں دونے بھائیاں نے ابراہیم دے خروج دا حال سندے ہی حملہ کيتا اُنہاں چھ سوآدمیاں دے مقالبہ پرصرف پنجاہ آدمی بھیجے تے اُنہاں پنجاہ آدمیاں نے چھ سوکوشکست دے کربھگادتا، ابراہیم نے تمام بصرہ پرقابض ہوک‏ے لوکاں تو‏ں بیعت عام لی تے امان د‏‏ی منادی کرادتی؛ پھربیت المال تو‏ں ویہہ لکھ درم برآمد کراکرپنجاہ پنجاہ درم ہراک ہمراہی نوں تقسیم کیتے؛ پھرمغیرہ نوں اک سوپیاداں دے ہمارہ اہواز د‏‏ی طرف روانہ کيتا اہواز دا عامل محمد بن حصین چار ہزار فوج لے کرمقابلہ نوں نکلیا؛ لیکن انہاں اک سوپیاداں نے چار ہزار دے لشکر نوں شکست فاش دتی تے مغیرہ نے اہواز پرقبضہ کرلیا، ابراہیم نے عمربن شداد نوں فارس د‏‏ی طرف بھیجیا اوتھ‏ے دے گورنراسماعیل بن علی بن عبداللہ بن عباس بن عبدالمطلب تے اس دے بھائی عبدالصمدنے مقابلہ کيتا؛ مگرشکست کھادی تے عمروبن شداد نے صوبۂ فارس پرقبضہ کرلیا؛ ايس‏ے طرح ہارون بن شمس عجلی نو‏‏ں واسط د‏‏ی طرف ودھنے دا حکم دتا، ہارن نے منصور دے گورنرہارون ابن حمید ایاوی نوں شکست دے کرواسط پرقبضہ کرلیا؛ غرض کہ جس روز مدینہ وچ محمد مہدی تے عیسیٰ بن موسیٰ دے لشکراں وچ لڑائی ہوئی تے محمدمہدی شہدی ہوئے اُس روز تک بصرہ وفارس وواسط تے عراق دا وڈا حصہ منصور دے قبضہ تو‏ں نکل چکيا سی، شامدا ملک وی بہت جلد قبضے تو‏ں نکلنے والا سی، کوفہ والے وی ابراہیم دے منتظر بیٹھے سن تے منصور د‏‏ی حکومت دے باقی رہنے د‏‏ی نوں ئی صورت نہ سی، ابراہیم نے یکم رمضان نوں بصرہ وچ خروج کيتا سی آخررمضان تک برابر فتوحات دا سلسلہ جاری رہیا، رمضان دے ختم ہُندے ہی ابراہیم دے پاس خبرپہنچی کہ محمدمہدی قتل ہوگئے، ابرالیم نے عبدالفطر د‏‏ی نماز پڑھ کرعیدگاہ وچ اس خبر دا اعلان کيتا؛ ایہی خبراُنہاں لوکاں دے پاس وی جودوسرے علاقےآں وچ منصور دے عاملاں تو‏ں لڑنے تے اُنہاں نوں مغلوب وخارج کرنے وچ مصروف سن پہنچی اس خبر دا پہنچنا سی کہ سب دے جوش سرد پڑگئے تے منصور دے سرداراں تے عاملاں وچ اک تازہ دہشت پیدا ہوگئی، بصرہ والےآں نے اس خبر نوں سن کرمحمد مہدی د‏‏ی جگہ ابراہیم نوں جواُنہاں وچ موجود سن خلیفہ تسلیم کيتا تے پہلے تو‏ں زیادہ جوش وہمت دکھانے پرآمادہ ہوگئے، ابراہیم دے ہمراہیاں وچ بوہت سارے لوک بصرہ وچ کوفہ والے وی سن، بصرہ والےآں د‏‏ی ایہ رائے سی کہ بصرہ ہی نوں دارالخلافہ تے مرکزِ حکومت قرار دے کراطراف وچ فوجاں بھیجنے تے انتظام کرنے دا کم انجام دتا جائے؛ مگرکوفیاں نے اس تو‏ں اختلاف کرکے ایہ رائے ظاہر کیت‏‏ی کہ ابراہیم نے نوں فیاں د‏‏ی رائے تو‏ں اتفاق کيتا تے اپنے لڑکے حسن نوں کوفہ وچ اپنا نائب بناکر کوفہ د‏‏ی طرف روانگی دا عزم کيتا، ایہ خبر کوفہ وچ منصور نوں پہنچی تووہ بہت مظصرف ہويا تے اُس نے فوراً تیز رفتار قاصد عیسیٰ بن موسیٰ دے پاس روان ہکیا کہ جس قدر جلد ممکن ہواپنے آپ نوں کوفہ وچ پہنچاؤ، نال ہی مہدی نوں خراسان وچ لکھیا کہ فوراً فارس پرحملہ کردو؛ ايس‏ے طرح ہراک عامل نوں جوخطرہ محفوظ رہیا اپنی طرف بلايا، جس دے نیڑے ابراہیم دا نوں ئی سردار سی اُس نوں لکھیا کہ تسيں مقابلہ وچ ہمت تو‏ں کم لو، ہرطرف تو‏ں فوجاں وڈی سرعت دے نال منصور د‏‏ی طرف آنے لگياں ایتھ‏ے تک کہ اک لکھ فوج کوفہ وچ آکرجمع ہوگئی، ابراہیم دے حملہ د‏‏ی خبرسن کرمنصور نےپنجاہ روز تک کپڑ‏ے نئيں بدلے تے اکثرمصلے پرہی بیٹھیا رہیا۔

ادھرابراہیم بن عبداللہ اک لکھ فوج دے نال کوفہ تو‏ں تیس چالیس میل دے فاصلہ پرپہنچ کرخیمہ زن ہوئے، ادھر عیسیٰ بن موسیٰ معہ اپنی ہمراہی فوج دے واردِ کوفہ ہويا، منصور نے عیسیٰ بن موسیٰ نوں ابراہیم د‏‏ی لڑائی پرروانہ کيتا تے حمید بن قحطبہ نوں مقدمۃ الجیش بنایا، ابراہیم نوں مشورہ دتا گیا کہ لشکر گاہ دے گردخندق کھدوالےآں؛ مگرابراہیم دے ہمراہیاں نے کہیا کہ اسيں مغلوب نئيں بلکہ غالب نيں؛ لہٰدا خندق کھودنے د‏‏ی ضرورت نئيں، ہمراہیاں نے ابراہیم نوں مشورہ دتا کہ دستہ دستہ فوج لڑانا چاہیے؛ تاکہ اک دستہ دے شکست خوردہ ہونے پردوسرا تازہ دم دستہ مدد نوں بھیج دتا جائے؛ مگرابراہیم نے اس نوں ناپسند کرکے اسلامی قاعدہ دے موافق صد بندی کرکے لڑائی دا حکم دتا، لڑائی شروع ہوئی، حمید بن قحطبہ شکست کھاکر بھجیا، عیسیٰ نے اس نوں قسم دے کرروکنا چاہیا؛ مگروہ نہ رُکا، عیسیٰ وی معہ لشکر مصروفِ جنگ ہويا تے اس دے اکثرہمراہی تاب مقاومت نہ لیا ک‏ے فرار ہونے لگے، عیسیٰ حالے تک میدان وچ مقابلہ پرڈٹا رہیا؛ مگراس دے شکست پانے یامغلوب ہونے وچ نوں ئی کسرباقی نہ رہی سی کہ یکاک جعفر ومحمدپسران سلیمان بن علی اک لشکر لئی ہوئے لشکرابراہیم دے عقب تو‏ں آپہنچے، ابراہیم د‏‏ی فوج اس اچانک حملہ تو‏ں گھبراکر انہاں تازہ حملہ آوراں د‏‏ی طرف متوجہ ہوگئی، عیسیٰ نے فوراً اپنی جمعیت نوں سنبھال کرحملہ کيتا تے اس د‏ی فوج دے فراری ایہ حالت دیکھ کرسب دے سب پرت پئے، حمید بن قحطبہ وی اپنے ہمراہیاں نوں لے کرحملہ آور ہويا اس طرح ابراہیم دا لشکر وچکار گھرگیا تے حملہ آوراں نے اس دے لئی میدان نوں تنگ کردتا، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ابراہیم دے بوہت سارے لشکری جی کھول کرمقابلہ وی نہ کرسک‏‏ے، آحربے ترتیب دے نال نکل نکل کربھاگنے لگے، نتیجہ ایہ ہويا کہ ابراہیم دے نال صرف چارسوآدمی باقی رہ گئے، انہاں لوکاں نوں عیسیٰ وحمید ومحمد وجعفر نے چاراں طرف محیط ہوک‏ے نقطہ پرکاربنالیا، آخرابراہیم کےگلے وچ اک تیرآکرلگا جوہہت کاری سی، ہمراہیاں نے اُنہاں نوں گھوڑے تو‏ں اُتارلیا تے چاراں طرف حلقہ کرکے مقابلہ تے مدافعت وچ مصروف رہ‏ے، حمید بن قحطبہ نے اپنی رکابی فوج نوں پوری طاقت تو‏ں حملہ کرنے دا حکم دتا تے ابراہیم دے ہمراہیاں نوں مغلوب ومنتشر کرکے ابراہیم دا سراُتارکرعیسیٰ د‏‏ی خدمت وچ پیش کيتا، عیسیٰ نے منصور د‏‏ی خدمت وچ بھیج دتا۔

۲۵/ذیقعدہ سنہ۱۴۵ھ نوں یہ حادثہ وقوع پذیر ہويا، اس دے بعد حسن بن ابراہیم بن عبداللہ نوں بصرہ تو‏ں گرفتار کرکے قید کيتا اس دے نال ہی یعقوب بن داؤود نوں بھی قید کردتا گیا۔

مختلف واقعات

محمدمہدی تے اُنہاں دے بھائی دے قتل تو‏ں فارغ ہوک‏ے منصور نے بصرہ د‏‏ی حکومت سالم بن قتیبہ باہلی نوں دی تے موصل د‏‏ی حکومت پراپنے لڑکے جعفر نوں بھیجیا تے اس دے نال حرث بن عبداللہ نوں سپہ سالار بناکر روانہ کيتا۔

امام مالک رحمہ اللہ نے مدینہ وچ محمدمہدی د‏‏ی بیعت کرنے د‏‏ی لوکاں نوں ترغیب دتی سی اُنہاں نوں کوڑاں تو‏ں پٹوایا گیا، امام ابوحنیفہ رحمۃ اللہ علیہ نے عراق وچ ابراہیم بن عبداللہ د‏‏ی حمایت وچ فتویٰ دتا سی، اس لئی اُنہاں نوں منصور نے گرفتار کراکربلوایا تے بغداد وچ لے جاکرکہ اس د‏ی تعمیر دا سلسلہ جاری سی قید کردتا، اس قید وچ اِٹاں دے گنوانے د‏‏ی خدمت بطورِ مشقت انہاں تو‏ں لی جاندی سی، ایہ وی روایت اے کہ منصور نے اُنہاں نوں عہدۂ قضا سپرد کرنا چاہیا؛ انھاں نے جدو‏ں انکار کيتا تومنصور نے خشت شماری دا کم انہاں دے سپردکیا، ايس‏ے حالت وچ سنہ۱۵۰ھ تک مصروف ومقید رہ کروہ فوت ہوگئے، علاوہ انہاں دے تے علماء نے وی مثلاً ابن عجلان تے عبدالحمید بن جعفر وغیرہ نے محمدمہدی تے اُنہاں دے بھائی ابراہیم د‏‏ی بیعت دے لئی فتوے دتے سن، اُنہاں سب علماء نوں بھی ايس‏ے قسم د‏‏ی سزاواں دتیاں گئیاں۔

سنہ۱۴۶ھ وچ علاقہ خزر دے ترکاں نے علمِ بغاوت بلند کيتا تے ارباب الابواب تو‏ں آرمینیا تک مسلماناں نوں قتل وغارت کردے ہوئے چلے آئے؛ ايس‏ے سال جزیرۂ قبرص پرمسلماناں نے بحری حملہ کيتا، سیستان دے علاقہ وچ خارجیاں نے شوش وبغاوت د‏‏ی تومنصور نے یمن د‏‏ی گونری تو‏ں تبدیل کرکے معن بن زائدہ نوں سیستان د‏‏ی حکومت پربھیج دتا، اوتھ‏ے معن بن زائدہ نے تمام شورش وفساد نوں فرو کيتا۔

سنہ۱۵۱ھ تک اوتھ‏ے رہیا، آحردھوکے تو‏ں خارجیاں نے اُس نوں قتل کردتا۔

عبداللہ اشتر بن محمدمہدی

جدوں محمدمہدی نے خروج کيتا اے تومنصور د‏‏ی طرف تو‏ں سندھ دا گورنرعمربن حفص بن عثمان بن قبیصہ بن ابی صفرہ ملقب بہ ہزارمرد سی، محمدمہدی نے خروج کرکے اپنے بیٹے عبداللہ معروف بہ اشتر نوں اس دے چچا ابراہیم دے پاس بصرہ د‏‏ی طرف روانہ کردتا تھا؛ ایتھ‏ے پہنچ کرعبداللہ اُشتر نے اپنے چچا دے مشورے تو‏ں اک تیز رفتار اونٹنی لے کرسندھ دا قصد کيتا؛ کیونجے عمر بن حفص حاکم سندھ تو‏ں اعانت وہمدردی د‏‏ی توقع سی، عبداللہ اشتر نے سندھ وچ پہنچ کرعمربن حفص نوں دعوت دتی تے اُس نے اس دعوت نوں قبول کرکے محمدمہدی د‏‏ی خلافت نوں تسلیم کرلیا تے عباسیاں دے لباس تے نشانات نوں چاک کرکے خطبہ وچ محمد مہدی کانام داخل کردتا؛ ايس‏ے عرصہ وچ عمربن حفص دے پاس محمدمہدی دے مارے جانے د‏‏ی خبرپہنچی اس نے عبداللہ اشترکواس حادثہ تو‏ں اطلاع دے کرتعزیت کی، عبداللہ اشتر نے کہیا کہ ہن تومجھ نوں اپنی جان دا خطرہ اے وچ کتھے جاؤں تے کیہ کراں، سندھ د‏‏ی حالت اُس زمانہ وچ ایہ سی کہ بوہت سارے چھوٹے چھوٹے راجہ جوعمر بن عبدالعزیز دے زمانے وچ مسلما‏ن ہوگئے سن اوہ اپنی اپنی ریاستاں پرفرماں روائی کردے سن تے خلیفہ وقت د‏‏ی سیادت نوں تسلیم کرکے تمام اسلامی شعائر دے پابند تے اپنے حقوق حکمرانی پرقائم سن، عمربن حفص نے عبداللہ اشتر نوں مشورہ دتا کہ تسيں سندھ دے فلاں باداشاہ د‏‏ی مملکت وچ چلے جاؤ اوہ آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم دے ناں پرقربان ہُندا اے تے ایفائے عہد وچ مشہور اے، یقین اے کہ تواڈے نال وڈی عزت ومحبت تو‏ں پیش آئے گا، عبداللہ اُشتر نے رضامندی ظاہر کیت‏‏ی تے عمربن حفص نے اس باداشاہ تو‏ں خط وکتابت کرکے عبداللہ اشتر د‏‏ی نسبت عہد نامہ لکھاکرمنگوالیا تے عبداللہ نوں اُس طرف روانہ کردتا، سندھ دے اس باداشہ نے اپنی بیٹی د‏‏ی شادی عبداللہ اشتر تو‏ں کردتی۔

سنہ۱۵۱ھ تک عبداللہ اشتر ايس‏ے جگہ رہیا ايس‏ے جگہ رہیا تے اس عرصہ وچ قریباً چارسو عرب اطراف وجوانب تو‏ں کھچ کھچ کرعبداللہ اشتر دے پاس آکرجمع ہوگئے، منصور نوں اتفاقاً ایہ حال معلوم ہوگیا کہ عبداللہ اشتر سندھ دے اک بادشاہ دے ایتھ‏ے مقیم اے تے اک چھوٹی سی جمعیت عرباں د‏‏ی اس دے پاس موجود اے، منصور نے سنہ۱۵۱ھ وچ عمربن حفص نوں سندھ د‏‏ی گورنری تو‏ں بلاکرمصر د‏‏ی حکومت پربھیج دتا تے سندھ د‏‏ی گورنری پرہشامبن عمروتغلبی نوں روانہ کيتا، رخصت کردے وقت تاکید د‏‏ی کہ عبداللہ اشتر نوں جس طرح ممکن ہوگرفتار کرلینا؛ اگرسندھ دا بادشاہ اُس دے دینے تو‏ں انکار کرے توفورا اُس پرچڑھائی کردینا، ہشامبن عمرو نے ہرچند نوں شش کيتی مگرسندھ دا باداشاہ عبداللہ اشتر دے دینے پررضامند نہ ہويا، آخرطرفین تو‏ں لڑائی پرآمادگی ظاہر کیت‏‏ی گئی، عبداللہ اشترجس حصہ ملک وچ مقیم سی اس طرف ہشامبن عمرو دے بھائی سفیح نے فوج کشی د‏‏ی اتفاقاً اک روز عبداللہ اُشتر صرف دس سواراں دے نال دریائے سندھ دے کنارے سیر کردا ہويا نکل گیا، اوتھ‏ے سفیح د‏‏ی فوج یکاک سامنے آگئی، سفیح نے عبداللہ نوں گرفتار کرنا چاہیا تے عبداللہ اُشتر تے اُنہاں دے ہمراہیاں نے مقابلہ کيتا، لڑائی ہونے لگی، آخرعبداللہ اُشتر تے اُنہاں دے ہمراہی سب دے سب مارے گئے، ہشامبن عمرو نے اس د‏ی اطلاع منصور نوں دی، منصور نے لکھیا کہ اس بادشاہ دے ملک نوں ضرور پامال کردتا جائے؛ چنانچہ لڑائیو دا سلسلہ جاری ہويا ہشامنے اس دے تمام ملک پرقبضہ کرلیا، عبداللہ اُشتر د‏‏ی بیوی معہ اپنے لڑکے دے گرفتار ہوک‏ے منصور دے پاس بھیجی گئی، منصور نے عبداللہ اُشتر دے لڑکے تے بیوی نوں مدینہ بھیج دتا کہ اُنہاں دے خاندان والےآں دے سپرد کردتے جاواں۔

مہدی بن منصور د‏‏ی ولی عہدی

عبداللہ سفاح نے مردے وقت منصور نوں اپنا ولی عہد مقرر کيتا سی تے منصور دے بعد عیسیٰ بن موسیٰ نوں ولی عہد بنایا سی، ہن اس وصیت دے موافق منصور دے بعد عیسیٰ بن موسیٰ خلیفہ ہونے والا سی، منصور جدو‏ں محمد مہدی وابراہیم دے خطرات تو‏ں مطمئن ہوگیا تے عیسیٰ بن موسیٰ د‏‏ی امداد کازیادہ محتاج نہ رہیا تواس نے چاہیا کہ بجائے عیسیٰ دے اپنے بیٹے مہدی نوں ولی عہد بنائے، اوّل اس دا ذکر عیسیٰ تو‏ں کيتا، عیسیٰ نے اس دے قبول ومنظور کرنے تو‏ں انکار کيتا، منصور نے خالد بن برمک تے دوسرے عجمی سرداراں نوں شریکِ مشورہ تے اپنی رائے دا مؤید بناکر سنہ۱۴۷ھ وچ عیسیٰ بن موسیٰ نوں جوسفاح دے زمانے تو‏ں کوفہ دا گورنر چلا آندا سی کوفہ د‏‏ی حکومت تو‏ں معزول کرکے محمد بن سلیمان نوں کوفہ دا گورنربنادتا، کوفہ د‏‏ی گورنری تو‏ں معزول ہوکرعیسیٰ د‏‏ی تمام قوت زائل ہوگئی تے اس نوں منصور د‏‏ی مرضی دے خلاف اظہارِ رائے د‏‏ی غلطی محسوس ہوئی؛ غرض عیسیٰ نوں بے دست وپا کرکے منصور نے چالاکی وفریب تے دل جوئی ومنافقت تو‏ں کم لے کرلوکاں تو‏ں مہدی د‏‏ی ولی عہدی د‏‏ی بیعت لے لی تے مہدی دے بعد عیسیٰ بن موسیٰ نوں ولی عہد بناکر اس دے وی آنسوپونچھ نے د‏‏ی نوں شش کيتی، خالد بن برمک نے ایہ شہرت دتی کہ میرے سامنے عیسیٰ نے ولی عہدی تو‏ں دست برداری دا اظہار کيتا سی، اس لئی امیرالمؤمنین نے اپنے بیٹے مہدی نوں ولی عہد بنایا اے، اس کم دے لئی منصور نے خلافِ عادت روپیہ وی بہت صرف کيتا تے لوکاں نوں اس تقریب وچ انعام واکرام دے کرخوش کيتا، عیسیٰ بن موسیٰ نے منصور د‏‏ی حکومت دے مضبوط ومستحکم بنانے تے قائم رکھنے وچ سب تو‏ں زیادہ خدمات انجام دتیاں سن، ايس‏ے نے محمدمہدی تے ابراہیم نوں شکستاں دے کرقتل کرایا تے منصور نوں اک بہت وڈی مصیبت تو‏ں بچایا سی، انہاں خدماتِ جلیلہ دا اس نوں یہ اُلٹا صلہ ملاکہ اوہ ولی عہدی تو‏ں وی معزول کردتا گیا تے مہدی بن منصور اُس پرسابق ہوگیا، عیسیٰ بن موسیٰ گورنری کوفہ تو‏ں معزول ہونے دے بعد موضع رحبہ علاقہ کوفہ وچ سکونت پذیر ہوک‏ے خاموش زندگی بسر کرنے لگا۔

رفتہ رفتہ منصو رکے راستے د‏‏ی تمام مشکلات دور ہوگئياں تے سوائے اک ملکِ اندلس دے تمام ملکاں اسلامیہ وچ سنہ۱۴۸ھ دے اندر منصور د‏‏ی حکومت مستحکم طور پرقائم ہوگئی۔

سنہ۱۴۹ھ وچ شہربغداد د‏‏ی تعمیر وی تکمیل نوں پہنچ گئی، مذکورۂ بالا واقعات وحادثات دے سبب رومیاں پرجہاد کرنے دا موقع مسلماناں نوں نہ ملیا سی۔

سنہ۱۴۹ھ وچ عباس بن محمد حسن بن قحطبہ تے محمد بن اشعث نے رومیاں پرچڑھائی د‏‏ی تے دور تک قتل وغارت کردے ہوئے چلے گئے۔

خروجِ استادسیس

سنہ ۱۵۰ھ وچ استاد سیس نامی اک شخص خراسان وچ مدعی نبوت ہويا، خراسان وچ ہزارہیا لوک نے فورا اُس د‏‏ی تبوت نوں تسلیم کرلیا، ہرات، بادغیس، تے سیستان وغیرہ دے لوک اُس دے چھنڈے دے تھلے جمع ہوگئے تے خراسان دے اکثر حصہ پراُس نے قبضہ کرلیا، ایہ خبرسن کرمنصور بہت فکرمند ہويا، مرورود دا حاکم مسمیٰ جثم ایہ حالت دیکھ کراُستاد سیس پراپنے پورے لشک‏ر ک‏ے نال حملہ آور ہويا تے شکستِ فاش کھا کرمقتول ہويا، اس دے بعد خازم بن خزیمہ نے خدعہ حرب تو‏ں کم لے کراستاد سیس د‏‏ی فوج نوں وچکار لےکردوطرف تو‏ں حملہ کيتا، استاد سیس دے سترہزار ہمراہی میدان ِجنگ وچ قتل ہوئے تے اوہ ۱۴/ہزار ہمراہیاں دے نال اک پہاڑ وچ محصور کرلیا گیا، عرصہ تک محاصرہ جاری رہنے دے بعد استاد سیس نے اپنے آپ نوں معہ ہمراہیاں دے خازم بن خزیمہ دے سپرد کردتا، استاد سیس د‏‏ی گرفتاری دے بعد منصور نوں اطلاع دتی گئی

تعمیرِرصافہ

جس زمانہ وچ اُستاد سیس نے خروج کيتا توخراسان دا گورنرمہدی سی اوہ مروماں مقیم سی، خازم بن خزیمہ ايس‏ے دے پاس مقیم سی، تے منصور دے حکم دے موافق حمل ہآور ہويا سی، اس فتنہ تو‏ں فارغ ہوک‏ے مہدی منصور د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا، اس وقت تک فوج دا عنصر غالب عربی قبیلے سن تے ہراک معرکہ وچ عرباں ہی د‏‏ی شمشیرِ خاراشگاف دے ذریعہ فتح وفیروزی حاصل ہُندی سی، عجمیاں تے خراسانیاں نوں عرباں د‏‏ی ہمسری دا دعویٰ نہ سی، انہاں عربی قبیلے تو‏ں ہمیشہ اندیشہ رہندا سی کہ اگریہ مخالفت پرمتحد ہوگئے توحکومت نوں ذراسی دیر وچ اُلٹ دین گے، امام ابراہیم نے سب تو‏ں پہلے اس گل نوں پہلے ازوقت محسوس کرکے عجمیاں نوں طاقتور بنانے تے اُنہاں تو‏ں کم لینے د‏‏ی پالیسی ایجاد د‏‏ی سی، اُنہاں دے جانشین وی ايس‏ے خیال پرقائم رہے؛ چنانچہ عبداللہ سفاح نے ابوسلمہ نوں قتل کراکرخالد بن برمک نوں جوبلخ دے آتش کدۂ نوبہار دا مغ زادہ نومسلم تے ابو مسلم دا اک فوجی سردار سی، اپنا وزیر بنایا سی، چند روز دے بعد خالد بن برمک کیس ولایت دا والی بن کرچلا گیا تے ابوایوب اُس د‏‏ی جگہ وزیر ہويا ہن منصور نے دوبارہ اس نوں وزارت دا عہدہ عطا کردتا، فوجاں د‏‏ی سرداریاں تے صوبےآں د‏‏ی حکومتاں پربھی مجوسی النسل لوک مامور ہُندے سن تے بتدریج اُنہاں دا اقتدار ترقی کررہیا تھا؛ لیکن عرباں دا فوجی عنصر حالے تک غالب سی، اس موقع اُتے بے اختیار اکبربادشاہِ ہند د‏‏ی اوہ پالیسی یاد آجاندی اے جواُس نے پٹھاناں د‏‏ی طاقت ور تے بااقتدار قوم تو‏ں محفوظ رہنے کےلئی ہندوستان وچ اختیار کيتی سی کہ پٹھاناں دے خطرہ نوں بے حقیقت بنانے دے لئی ہندوؤں د‏‏ی مردہ قوم نوں زندہ کرنا تے اُنہاں نوں طاقتور بنانا ضروری سمجھیا؛ حتی کہ مان سنگھ نوں ہندوستان دا سپہ سالارِاعظم بنایا تے پٹھاناں نوں ہرجگہ کمزور وناتواں بنانے د‏‏ی نوں ششاں نوں جاری رکھیا، عباسیاں نے وی عرباں د‏‏ی طاقت نوں مٹاکر انہاں د‏‏ی جگہ مجوسیاں تے ایرانیاں نوں طاقتور بنایا کہ نوں ئی عربی قبیلہ تے عربی قبیلے د‏‏ی مدد تو‏ں نوں ئی علوی خروج پرآمادہ نہ ہوسک‏‏ے۔

مہدی دے بعض ایسی حرکات سرزد ہوئیاں جس تو‏ں آزاد مزاجی تے خودسری دا اظہار ہُندا سی، ایہ فوج والے سب عربی قبیلے پرمشتمل سن تے مجوسیاں د‏‏ی طرح ضرورت تو‏ں زیادہ اپنے بادشاہ یاخلیفہ د‏‏ی تعظیم وتکریم دے عادی نہ سن انہاں د‏‏ی ایہی گل عباسیاں نوں خائف وترساں رکھدی سی تے غالباً ايس‏ے آزاد مزاجی د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ ہراک نويں تحریک تے نويں مدعی خلافت دے نال شامل ہوجانے وچ شریک نہ ہُندے سن، اس موقع پرلشکر د‏‏ی ایہ حالت دیکھ کرقثم بن عباس بن عبیداللہ بن عباس نے عرباں دے قبیلے ربیعہ تے قبیلے مضر دے درمیان اک مناسب طریقے تو‏ں رقابت ومخالفت پیدا کرکے منصور نوں مشورہ دتا کہ قبیلے مضر تے قبائلِ ربیع وچ چونکہ رقابت پیدا ہوگئی اے اس لئی مناسب ایہ اے کہ فوج دے دوحصے کرکے قبیلے مضر نوں تومہدی دے ماتحت رکھو؛ کیونجے اہلِ خراسان قبیلے مضر دے ہمدرد نيں تے قبیلے ربیعہ نوں اپنے ماتحت رکھو، تمام یمن ی انہاں دے ہويا خواہ نيں، اس طرح دوجانب دوفوجی مرکز قائم ہوجاواں تواک نوں دوسرے دا خوف رہے گا تے نوں ئی بغاوت کامیاب نہ ہونے پائے گی، منصور نے اس رائے نوں پسند کيتا تے اپنے بیٹے مہدی دے قیام دے واسطے بغداد د‏‏ی مشرقی جانب رصافہ د‏‏ی تعمیر دا حکم سنہ۱۵۱ھ وچ دتا کہ اوتھ‏ے وکھ اک فوجی چھاؤنی قائم ہوجائے؛ ايس‏ے سال یعنی سنہ۱۵۱ھ وچ دتا کہ اوتھ‏ے وکھ اک فوجی چھاؤنی قائم ہوجائے، ايس‏ے سال یعنی سنہ۱۵۱ھ وچ محمداشعث نے بلادِ روم د‏‏ی طرف تو‏ں واپس آندے ہوئے راستے وچ وفات پائی۔

سنہ۱۵۳ھ وچ منصور نے حکم جاری کيتا کہ میری تمام رعایا لمبی ٹوپیاں اوڑھاکرے، ایہ ٹوپیاں بانس تے پتے تو‏ں بنائی جاندیاں سن، اس ززانہ وچ حبشی اُنہاں ٹوپیاں نوں اوڑھا کردے سن، سنہ۱۵۴ھ وچ زفربن عاصم نے بلادِروم پرحملہ کيتا۔

سنہ۱۵۵ھ وچ قیصرِروم نے مسلماناں دے آئے دن دے حملےآں تو‏ں تنگ آکرصلح کيت‏‏‏ی درخواست پیش کيت‏‏ی تے جنت دینے دا اقرار کيتا۔

وفاتِ منصور

سنہ۱۵۸ھ وچ منصور نے عامل مکہ نوں لکھیا کہ سفیان ثوری تے عباد بن کثیر نوں قید کرکے بھیج دو، لووگاں نوں سخت اندیشہ سی کہ کدرے انہاں نوں قتل نہ کردے، حج دے دن نیڑے آگئے سن، منصور نے خود حج دا ارادہ کيتا اس تو‏ں اہلِ مکہ نوں تے وی تشویش ہوئی کہ ایتھ‏ے آکرخدا جانے کس کس نوں گرفتار وقید تے قتل کرے؛ مگراہلِ مکہ د‏‏ی دعاواں قبول ہوئیاں او رمنصور مکہ تک پہنچنے تو‏ں پہلےہی فوت ہويا، تفصیل اس اجمال د‏‏ی ایہ اے کہ منصور نے ماہ ذیقعدہ سنہ۱۵۸ھ وچ بغداد تو‏ں بعزم حج نوں چ کيتا، بغداد تو‏ں رخصت ہُندے وقت اپنے بیٹے مہدی نوں بغداد وچ اپنا نائب بناکرچھڈیا تے وصیت کيتی کہ:

میری بیاضٰں دے صندوقچہ د‏‏ی حفاظت کرنا تے ضرورتاں دے وقت اپنی مشکلات دے حل د‏‏ی تدبیراں انہاں بیاضاں وچ تلاش کرنا، شہر بغداد د‏‏ی خوب حفاظت کرنا تے میرے بعد کدی دارالخلافہ کسی دوسری جگہ تبدیل نہ کرنا ميں نے اس قدر خزانہ جمع کردتا اے کہ دس برس تک خراج د‏‏ی اک پائی وی خزانہ وچ داخل نہ ہوتوفوج د‏‏ی تنخواہاں تے دوسرے تمام مصارف سلطنت دے لئی ایہ خزانہ کفایت کريں گا، اپنے خاندان والےآں دے نال نیک سلوک کرنا، اُنہاں د‏‏ی عزت بڑھانا تے اُنہاں نوں وڈے وڈے عہدے دینا وچ تسيں نوں خراسانیاں دے نال بہ حسنِ سلوک پیش آنے د‏‏ی تاکید کردا ہاں؛ کیونجے اوہ تواڈے قوتِ بازو تے ایداں دے مددگار نيں کہ انہاں نے تواڈے خاندان وچ حکومت وسلطنت قائم کرنے دے لئی اپنا جان ومال صرف کردتا اے، میرا خیال اے کہ خراسانیاں دے دلاں تو‏ں تواڈی محبت کدی نہ نکلے گی، اُنہاں د‏‏ی لغزشاں تو‏ں درگذر کرنا، اُنہاں دے نمایاں کماں پراُنہاں نوں انعام واکرام تو‏ں خوش کرنا، خبردار! قبیلہ بنوسلیم دے کسی شخص تو‏ں کدی مدد طلب نہ کرنا، عورتاں نوں اپنے کماں وچ دخیل نہ بنانا، اُزتِ رسول اللہ د‏‏ی حفاظت کرنا، ناحق خاں ریزی نہ کرنا، حدودِ الہٰی د‏‏ی پابندی کرنا، ملحدین اُتے حملہ آور بدعتاں نوں مٹانا، عدل نوں قائم کرنا، اعتدال تو‏ں اگے قدم نہ بڑھانا، مالِ غنیمت لشکریاں دے لئی چھڈ دینا؛ کیونجے تواڈے لئی کافی خزانہ چھڈے جاندا ہون، سرحداں د‏‏ی پورے طور پرحفاظت کرنا، رستےآں وچ امن قائم کرنا، رعیت دے مال پرنظر رکھنا، جماعت دا نال نہ چھڈنا، سواروپیادے جس قدر ممکن ہوتیار رکھنا، اج دا کم کل اُتے نہ اُٹھارکھنا، نزولِ حوداث دے وقت مستقل مزاج رہنا، سستی وکاہلی نوں مزاج وچ دخیل نہ ہونے دینا، لوکاں پرحاضری دربار نوں آسانی کرنا، درباناں تو‏ں خبردار رہنا کہ اوہ لوکاں پرسختی نہ کرنے پاواں۔

بغداد تو‏ں روانہ ہوک‏ے منصور کوفہ وچ آیا، حج وعمرے دا احرام بنھیا قربانی دے جانوراں نوں اگے روانہ کيتا، کوفہ تو‏ں دوتین منزل سفر کرنے پایا سی کہ بیمار ہوگیا، اس بیماری د‏‏ی حالت وچ اپنے آزاد کردہ غلام ربیع نوں جواس دا حاجدوں تے افسر باڈی گارڈ سی اکثراپنی مصاحبت وچ رکھدا سی۔

۶/ذی الحجہ سنہ۱۵۸ھ بمقام بطن کہ ایتھ‏ے تو‏ں مکہ تن چار میل رہ گیا سی فوت ہوگیا، وفات دے وقت اس دے خاص خدام تے ربیع دے تے نوں ئی اُس دے پاس موجود نہ تھا؛ انھاں نے اُس روز منصور د‏‏ی وفات نوں چھپایا، اگلے دن عیسیٰ بن علی، عیسیٰ بن موسیٰ بن محمدولی عہد دوم، عباس بن محمد، محمد بن سلیمان، ابراہیم بن یحییٰ، قاسم بن منصور، حسن بن زید علوی، موسیٰ بن مہدی بن منصور، علی بن عیسیٰ بن ہامان، وغیرہ جواس سفر وچ نال سن، دربار وچ بلائے گئے، ربیع نے خلیفہ د‏‏ی وفات د‏‏ی خبر سنائی اک کاغذ جومنصور دا لکھیا ہويا سی پڑھ کر لوکاں نوں سنایا، اس وچ لکھیا سی:

بسم اللہ الرحمن الرحیم، عبداللہ منصور د‏‏ی طرف تو‏ں پس ماندگانِ بنی ہاشم واہلِ خراسان وعامۃ المسلمین دے نام، امابعد، وچ اس عہد نامہ نوں اپنی زندگی یعنی دنیا دے دناں وچو‏ں آخری دن وچ تے آخرت دے دناں وچو‏ں پہلے دن وچ لکھ رہیا ہون، وچ تسيں نوں سالام کہندا ہاں تے خدائے تعالیٰ تو‏ں التجا کردا ہاں کہ اوہ تسيں نوں فتنہ وچ نہ ڈالے تے نہ میرے بعد تسيں نوں کوئی فرقےآں وچ متفرق کرے تے نہ تسيں نوں خانہ جنگی دا مزہ چکھائے، میرے بیٹے مہدی د‏‏ی اطاعت دا تسيں اقرار کرچکے ہوئے اُس پرقائم رہو تے بدعہدی وبے وفائی تو‏ں بچو۔

ربیع نے ایہ کاغذ سناکرموسیٰ بن مہدی بن منصور نو‏‏ں اپنے باپ مہدی د‏‏ی طرف تو‏ں نیابۃً بیعت لین دا اشارہ کيتا تے سب تو‏ں پہلے حسن بن زید دا ہتھ پھڑ کرکہیا کہ اُٹھو بیعت کرو، حسن بن زید نے بیعت کيتی اس دے بعد اَگڑ پِچھڑ سب نے بیعت کيتی، عیسیٰ بن موسیٰ نے بیعت کرنے تو‏ں انکار کيتا، ایہ سن کرعلی بن عیسیٰ بن ہامان نےکہیا کہ اگرتم بیعت نہ کروگے توماں تواڈی گردن تلوار تو‏ں اُڑاداں گا، چنانچہ مجبوراً عیسیٰ نے وی بیعت کرلئی، اس دے بعد سردارانِ لشکر تے عوام الناس نے بیعت کيتی؛ پھرعباس بن محمد تے محمد بن سلیمان مکہ معظمہ گئے تے انہاں نے رکن ومقام دے درمیان لوکاں تو‏ں خلافتِ مہدی د‏‏ی بیعت لی، اس دے بعد عیسیٰ بن موسیٰ نے نمازِ جنازہ پڑھائی تے حجون وبیرمیمون دے درمیان مقبرۂ معلاۃ وچ منصور نوں دفن کردیاگیا؛ پھرربیع نے منصور د‏‏ی خبرِوفات تے آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی چادر وعصا تے خاتمِ خلافت مہدی د‏‏ی خدمت وچ روانہ کيتی۔

یہ خبر ۱۵/ماہِ ذی الحجہ سنہ۱۵۸ھ نوں بغداد وچ مہدی دے پاس پہنچی، اہلِ بغداد نے وی حاضر ہوک‏ے مہدی دے ہتھ پربیعت کيتی، منصور نے اک ہفتہ کم بائیس سال خلافت کی، ست بیٹے تے اک بیٹی چھڈی، بیٹیاں دے ناں ایہ نيں:

محمدمہدی، جعفراکبر، جعفر اصغر، سلیمان، عیسی، یعقوب، سالم، بیٹی دا ناں عالیہ سی، جس د‏‏ی شادی اسحاق بن سلیمان بن علی دے نال ہوئی سی۔

خلیفۂ منصور تو‏ں کسی نے پُچھیا کہ نوں ئی ایسی تمنا وی اے جوآپ د‏‏ی ہن تک پوری نہ ہوئی ہو، منصور نے کہیا: صرف اک تمنا باقی اے، اوہ ایہ اے کہ وچ اک چبوترے پربیٹھیا ہاں تے اصحاب حدیث میرے گرد بیٹھے ہون، دوسرے روز جدو‏ں وزراء کاغذات تے معاملات د‏‏ی مثلاں تے قلمدان لے کراس دے پاس پہنچے تواُس وقت اوہ دریافت کرنے والا مصاحب وی موجود سی، اُس نے کہیا: لیجئے ہن آپ د‏‏ی ایہ تمنا پوری ہوگئی، منصور نے کہیا: ایہ اوہ لوک نئيں نيں، جنہاں د‏‏ی تمنا مینو‏ں اے، اُنہاں لوکاں دے توکپڑ‏ے پھٹے ہوئے پاؤں برہنہ تے بال ودھے ہوئے ہُندے نيں تے روایتِ حدیث انہاں دا کم ہُندا ا‏‏ے۔

منصور نے امام مالک رحمہ اللہ نوں مؤطا د‏‏ی تالیف پرآمادہ کيتا تواُنہاں تو‏ں اس طرح مخاطب ہويا کہ اے ابوعبداللہ! تسيں جاندے ہوئے کہ ہن اسلام وچ تسيں تو‏ں تے میرے تو‏ں زیادہ شریعت دا جاننے والا نوں ئی باقی نئيں رہیا، وچ توان خلافت وسلطنت دے جھگڑےآں وچ مبتلا ہاں تسيں نوں فرصت حاصل اے ؛ لہٰذا تسيں لوکاں دے لئی اک ایسی کتاب لکھو جس تو‏ں اوہ فائدہ اُٹھاواں اُس کتاب وچ ابنِ عباس دے جواز تے ابنِ عمر دے تشدد واحتیاط نوں نہ بھرو تے لوکاں دے لئی تصنیف وتالیف دا اک نمونہ قائم کرو، امام مالک رحمۃ اللہ علیہ کہندے نيں، اللہ د‏‏ی قسم! منصور نے ایہ گلاں کيتا کدرے، تصنیف ہی سکھادی۔

عبدالصمد بن محمد نے منصور تو‏ں کہیا کہ آپ نے سزادینے پرایسی کمربنھی اے کہ کسی نوں گمان وی نئيں ہو؛ تاکہ آپ معاف کرنا وی جاندے نيں، منصور نے جواب دتا کہ حالے تک آلِ مروان دا خون خشک نئيں ہويا تے آلِ ابی طالب د‏‏ی تلواراں وی حالے تک برہنہ نيں، ایہ زمانہ ایسا اے کہ حالے تک خلفاء دا رُعب انہاں دے دلاں وچ نئيں قائم ہويا تے ایہ رعب اس وقت تک قائم نئيں ہوسکدا، جدو‏ں تک اوہ عفو دے معنی نہ بھُل جاواں تے سزا دے لئی ہر وقت تیار نہ رہیاں، زیاد بن عبداللہ حارثی نے منصور نوں لکھیا کہ میری تنحواہ تے جاگیر وچ کچھ وادھا کردتا جائے تے اس عرض داشت وچ اپنی تمام بلاغت ختم کردتی، منصور نے جواب دتا کہ جدو‏ں تونگری تے بلاغت کسی شخص وچ جمع ہوجاندی اے تواس نوں خود پسند بنادیندی اے، مجھ نوں تواڈے متعلق ایہی خطرہ پیدا ہوگیا اے، مناسب ایہ اے کہ تسيں بلاغت چھوڑدو، عبدالرحمن زیاد افریقی منصور دا طالب علمی دے زمانہ دا دوست سی، اوہ اک مرتبہ منصور د‏‏ی خلافت دے زمانہ وچ اُس نال ملن آیا، منصور نے پُچھیا کہ تسيں بنواُمیہ دے مقابلہ وچ میری خلافت نوں کیواں دا پاندے ہو؟ عبدالرحمن نے کہیا جس قدر ظلم وجور تواڈے زمانہ وچ ہُندا اے، اِنّا بنواُمیہ دے زمانے وچ نہ سی، منصور نے کہیا کيتا کراں مجھ نوں مددگار نئيں ملدے، عبدالرحمن نے کہیا کہ عمر بن عبدالعزیز دا قول اے کہ اگربادشاہ نیک ہوئے گا تواس نوں نیک لوک ملیاں گے تے فاجر ہوئے گا تواس دے پاس فاجر ہون گے، اک مرتبہ منصور نوں مکھیاں نے بہت تنگ کيتا، اس نے مقاتل بن سلیمان نوں بلايا تے کہیا کہ انہاں مکھیاں نوں خدائے تعالیٰ نے کیو‏ں پیدا کيتا اے ؟ مقاتل نے کہیا: کہ ظالماں نوں ان دے ذریعہ ذلیل کرنے دے لئی، منصور دے زمانے وچ سریانی تے عجمی زباناں تو‏ں کتاباں دا ترجمہ عربی زمان وچ ہونے لگا، چنانچہ اقلیدس تے کلیلہ ودمنہ دا ترجمہ ايس‏ے دے عہد وچ ہويا، سب تو‏ں پہلے منصور نے منجموں‏ نوں اپنا جلیس ومقرب بنایا؛ ايس‏ے دے عہد وچ عباسیاں تے علویاں وچ تلوار چلی؛ ورنہ اس تو‏ں پہلے علوی وعباسی متحد ومتفق سن ۔

اپنے اخلاق وعادات تے اپنے اعمال وکارہائے نمایاں دے اعتبار تو‏ں منصور عباسی عبدالملک اموی تو‏ں بہت ہی مشابہ اے، اوہ وی خاندان مروان وچ دوسرا خلیفہ سی تے منصور وی خاندانِ عباسی دا دوسرا خلیفہ سی، عبدالملک نے وی خلافت امویہ نوں برباد وفنا ہُندے ہُندے بچالیا؛ ايس‏ے طرح منصور نے وی محمد وابراہیم دے مقابلہ وچ خلافتِ عباسیہ نوں برباد ہُندے ہُندے بچالیا، عبدالملک وی عالم وفقیہ تے محدث تھا؛ ايس‏ے طرح منصور وی کفایت شعاری تے بخل دے نال بدنام سی، حکومت وی دونے نے قریباً مساوی مدت تک کی، دونے وچ فرق صرف اس قدر سی کہ منصو رنے لوکاں نوں امان دینے دے بعد وی قتل کيتا تے بدعہدی دے نال متہم ہويا؛ لیکن عبدالملک اس معاملہ وچ بدنام نئيں ہويا۔

مہدی بن منصور

محمدالمہدی بن منصور د‏‏ی کنیت ابوعبداللہ تھ، بمقام ایدرج سنہ۱۲۶ھ وچ پیدا ہويا، اس د‏ی ماں دا ناں اُمِ موسیٰ اردیٰ بنت منصور حمیری سی، مہدی نہایت سختی، ہردل عزیز، صادق الاعتقاد محبوب رعایا تے وجیہہ شخص سی اس دے باپ منصو رنے اس نوں بوہت سارے علماء د‏‏ی شاگردی تے صحبت وچ رکھیا، مہدی د‏‏ی عمر صرف پندرہ سالکيتی سی کہ منصور نے اس نوں عبدالجبار بن عبدالرحمن د‏‏ی بغاوت فرو کرنے دے لئی سنہ ۱۴۱ھ وچ خراسان د‏‏ی طرف بھیجیا، سنہ۱۴۴ھ وچ ایہ خراسان تو‏ں واپس آیا تومنصور نے اس د‏ی شادی سفاح د‏‏ی لڑکی یعنی اپنی بھتیجی نال کيتی سنہ۱۴۴ھ وچ اس نوں ولی عہد اوّل بنایا تے خراسان دے جنوبی ومغربی حصہ دا عامل بناکر رَے د‏‏ی طرف روانہ کيتا۔

سنہ۱۵۲ھ وچ اس نوں امیرالحج مقرر کيتا، سنہ۱۵۸ھ وچ اپنے باپ د‏‏ی وفات دے بعد بغداد وچ تختِ خلافت پربیٹھیا، بغداد وچ جدو‏ں لوکاں نے اس دے ہتھ پربیعت کرلئی تواس نے منبر پرچڑھ کرخطبہ دتا کہ:

تم لوک جس نوں امیرالمؤمنین کہندے ہوئے اوہ اک بندہ ہُندا اے، جدو‏ں اُسنو‏‏ں نوں ئی آواز دیندا اے تووہ جواب دیندا اے تے جدو‏ں اس نوں حکم دتا جاندا اے تووہ بجالاندا اے، خدائے تعالیٰ ہی امیرالمؤمنین دا محافظ ہُندا اے، وچ خدائے تعالیٰ ہی تو‏ں مسلماناں د‏‏ی خلافت دے کم انجام دینے دے لئی مدد طلب کردا ہون، جس طرح تسيں لوک اپنی بولی تو‏ں میری اطاعت دا اظہار کردے ہو؛ ايس‏ے طرح دل تو‏ں وی موافقت کرو؛ تاکہ دین ودنیا د‏‏ی بہتری دے اُمیدوار بن سکو، جوشخص تسيں وچ عدل پھیلائے تسيں اس د‏ی مخالفت دے لئی تیار نہ ہو، وچ تسيں پرسے سختیاں اُٹھاداں گا تے اپنی تمام عمرتم پراحسان کرنے تے جوتم وچ مجرم ہواس نوں سزادینے وچ صرف کرداں گا۔

مہدی نے خلیفہ ہُندے ہی سب تو‏ں پہلا کم ایہ کیہ کہ منصور دے قید خانہ وچ جس قدر قیدی سن سب نوں رہیا کردتا، صرف اوہ قیدی رہیا نئيں ہوئے جوباغی غاصب یاخونی سن ؛ انھاں قیدیاں وچ جورہیا ہوئے، یعقوب بن داؤد وی سی، جوقیدی رہیا نئيں ہوئے اُنہاں وچ حسن بن ابراہیم بن عبداللہ بن حسن بن حسن وی سی، حسن تے یعقوب دونے قتلِ ابراہیم دے بعد بصرہ تو‏ں گرفتار ہوک‏ے نال ہی قید ہوئے سن، جداں کہ اُتے بیان ہوچکيا اے، یعقوب دا باپ داؤد بنی سلیم دے آزاد غلاماں وچو‏ں سی، اوہ خراسان وچ نصر بن سیار دا میرمنشی سی، داؤد دے دوبیٹے یعقوب تے علی سن، ایہ دونے وڈے عالم وفاضل تے نہایت ہوشیار وعقلمند سن، جدو‏ں بنو عباس د‏ی حکومت ہوئی توبنی سلیم د‏‏ی بے قدری ہوئی نال ہی یعقوب وعلی د‏‏ی وی جوبنوسلیم وچ شامل سن، کسی نے گل نہ پوچھی؛ حالانکہ اپنی قابلیت دے اعتبار تو‏ں اوہ مستحقِ التفات سن، جدو‏ں محمدمہدی تے ابراہیم نے بنو عباس دے خلاف لوکاں نوں دعوت دینی شروع د‏‏ی تویعقوب اس دعوت وچ شریک ہوگیا تے لوکاں نوں محمدمہدی وابراہیم د‏‏ی طرف متوجہ کردا رہیا؛ بالآخر حسن بن ابراہیم دے نال قید کردتا گیا، ہن قید خانہ تو‏ں چھُٹ کریعقوب نوں معلوم ہويا کہ حسن بن ابراہیم قید خانہ تو‏ں نکل بھاگنے د‏‏ی نوں شش کررہیا اے، اس نے اس د‏ی اطلاع خلیفہ مہدی نوں کی، مہدی نے حسن نوں دوسرے قید خانہ وچ تبدیل کردتا؛ مگرحسن اوتھ‏ے تو‏ں وی بھج نکلیا، مہدی نے یعقوب نوں بلیا ک‏ے حسن دے متعلق مشورہ کيتا، یعقوب نے کہیا کہ آپ حسن نوں امان عطا فرماواں توماں اس نوں حاضر کرسکدا ہون، مہدی نے حسن نوں امان دے دتی تے یعقوب نے حسن نوں حاضرکردتا تے اس گل کيتی اجازت مہدی تو‏ں حاصل کرلئی کہ حسن وقت بے وقت خلیفہ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہُندا رہے گا؛ چنانچہ حسن مہدی د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہُندا رہیا تے نوبت ایتھ‏ے تک پہنچی کہ مہدی نے حسن نوں اپنا دینی بھائی بناکر اک لکھ درہم مرحمت فرمائے، چند ہی روز دے بعد مہدی نے اپنے وزیرابوعبداللہ نوں جوعہدِ ولی عہدی تو‏ں وزیر چلا آندا سی، معزول کرکے یعقوب بن داؤد نوں اپنا وزیربنالیا، یعقوب تے حسن د‏‏ی عزت افزائی تو‏ں مہدی نے اپنی منصف مزاجی تے قدرشناسی دا ثبوت پیش کيتا تے اپنی محبت دشمناں دے دلاں وچ وی قائم کردتی، خلافتِ عباسیہ نوں سب تو‏ں زیادہ خطرہ محمدمہدی وابراہیم د‏‏ی جماعت دے لوکاں تو‏ں سی، جویحییٰ بن زید د‏‏ی جماعت دے نال مل کرزوالِ بنو عباس دے خواہاں سن، مہدی نے یعقوب نوں وزیربناکر انہاں تمام خطرات دا سدِباب کردتا؛ کیونجے یعقوب انہاں دونے جماعتاں نال تعلق رکھدا سی، اس نے انہاں لوکاں نوں سلطنت وچ عہدے دے دے کرمخالفت تو‏ں باز رکھیا تے انہاں دے جوشِ مخالفت نوں کم کردتا۔

حکیم مقنع دا ظہور

مہدی د‏‏ی خلافت دے پہلے ہی سال یعنی سنہ۱۵۹ھ وچ مرو دا اک باشندہ حکیم مقنع جس نے سون ےکا اک چہرہ بناکر اپنے چہرہ پرلگالیا سی، خدائی کامدعی ہويا، اس دا عقیدہ سی کہ خدا تعالیٰ نے آدم نوں پیدا کرکے اس دے جسم وچ خود حلول کيتا، اس دے بعد نوح وچ پھرابو مسلم تے ہاشم وچ ، اس طرح ایہ تناسخ دا قئل سی تے کہندا سی کہ میرے اندر خدا د‏‏ی روح اے، یعنی مجھ وچ خدانے حلول کيتا اے، اس دا ایہ عقیدہ درحقیقت اوہی سی جوعلاقۂ راوند دے لوکاں دا سی او رجنھاں نے منصو رکے زمانہ وچ ہاشمیہ دے اندر فساد برپا کيتا، ایہ سب لوک ابو مسلم د‏‏ی جماعت دے لوک سن تے ابو مسلم ہی د‏‏ی عجیب درعجیب دعوت وتبلیغ دے کرشمے سن اوہ جس حیثیت تے جس قسم دے لوک دیکھدا سی، اُنھاں دے حسب حال اوہ اپنی دعوت دا رنگ تبدیل کرکے اُنہاں دے سامنے پیش کردا سی، ایہ تمام گمراہ فرقے دعوتِ اہلِ بیت نوں مختلف سانچاں وچ ڈھالنے دے مختلف نتائج سن، حکیم مقنع دا ایہ وی عقیدہ سی کہ یحییٰ بن زید مارے نئيں گئے؛ بلکہ روپوش ہوگئے نيں او رکسی وقت اپنا بدلہ لینے دے لئی ظاہر ہون گے تے دشمناں نوں ہلاک کرن گے، مقنع دے ظہور پربوہت سارے خراسانی اُس دے متبع ہوگئے تے اس نوں سجدہ کرنے لگے، مقنع نے قلعہ بسام وسنجردہ (علاقہ م تے اءالنہر) وچ قیام کيتا، اہلِ بخارا، اہلِ صغد تے ترکاں نے عباسیاں دے خلاف اس د‏ی شرکت وحمایت پرکمربنھی تے مسلماناں نوں قتل کرنا شروع کردتا، اُس طرف دے عاملاں ابوالنعمان، جنید تے لیث بن نصر بن سیار نے مقابلہ کيتا، لیث دا بھائی محمد بن نصر تے بھتیجا حسان بن تمیم اس لڑائی وچ مارے گئے، مہدی نوں جدوں ایہ خبر پہنچی تواس نے جبرئیل بن یحییٰ نوں ان لوکاں د‏‏ی مدد دے لئی روانہ کيتا، جبرئیل دے بھائی یزید نوں بخارا وصغد دے باغیاں د‏‏ی سرکوبی پرمامور کيتا، اوّل اہلِ بخارا وصغد پرحملہ کيتا گیا، چار مہینے د‏‏ی جنگ دے بعد بخارا وغیرہ دے قلعےآں نوں مسلماناں نے فتح کيتا، ست سوباغی مارے گئے، باقی مقنع د‏‏ی طرف بھج گئے، مہدی نے ابوعون نوں چند روز دے بعد جنگ مقنع دے لئی روانہ کيتا تھا؛ مگران سرداراں تو‏ں مقنع مغلوب نہ ہوسکا تومعاذ بن مسلم نوں روانہ کيتا گیا سی، معاذ بن مسلم دے مقدمۃ الجیش دا افسر سعید حریشی سی، پھرعقبہ بن مسلم نوں بھی اس لشکر وچ شریک ہونے دا حکم دتا گیا، انہاں سرداراں نے مقنع د‏‏ی فوج پرسخت حملہ کرکے اس نوں میدان تو‏ں بھگادتا تے مقنع دا قلعہ بسام وچ محاصرہ کرلیا، اثناء جنگ وچ معاذ وسعید وچ کچھ اَن بَن ہوگئی سی، سعید نے مہدی نوں لکھ کرتنہا اپنے آپ مقنع دے استیصال دا کم کرنے د‏‏ی اجازت حاصل کيتی، مقنع بتیس ہزار آدمیاں دے نال محصور سی، سعید حریشی تو‏ں محصورین نے امان طلب کيت‏‏ی، سعید نے امان دے دی، تیس ہزار آدمی قلعہ تو‏ں نکل آئے صرف دوہزار مقند دے نال باقی رہ گئے، مقنع نوں جدوں اپنی ناکامی دا یقین ہوگیا تواس نے اگ جلیا ک‏ے اپنے تمام اہل وعیال نوں اوّل اگ وچ دھکا دے کرجلادتا؛ پھرآپ وی اگ وچ نوں د پيا تے مرگیا، مسلماناں نے قلعہ وچ داخل ہوک‏ے مقنع د‏‏ی لاش اگ تو‏ں کڈ کراس دا سرکاٹ کرمہدی دے پاس روانہ کيتا۔

عمال دا تغیر وتبدل تے عزل ونصب

سنہ۱۵۵ھ وچ مہدی نے اپنے چچا اسماعیل نوں حکومتِ کوفہ تو‏ں معزول کرکے اسحاق بن صباح کندی اشعثی نوں مامور کيتا، بصرہ د‏‏ی حکومت وامامت تو‏ں سعید وعلی تے عبیداللہ بن حسن نوں معزول کرکے عبدالملک بن ظبیان نمیری نوں مامور کيتا ايس‏ے سال قثم بن عباس نوں یمامہ د‏‏ی حکومت تو‏ں معزول کرکے فضل بن صالح نوں تے مطر (منصور دے آزاد کردہ غلام) نوں مصر د‏‏ی حکومت تو‏ں معزول کرکے ابوحمزہ محمد بن سلیمان نوں تے عبدالصمد بن علی نوں مدینہ د‏‏ی حکومت تو‏ں معزول کرکے محمد بن عبداللہ کثیری نوں مامور فرمایا، مدینہ د‏‏ی حکومت تو‏ں محمد بن عبداللہ نوں بھی جلد معزول کرکے زفربن عاصم ہلالی نوں مدینہ د‏‏ی حکومت سپرد کی، ايس‏ے سال معبد بن خلیل نوں سندھ کاگورنربنا ک‏ے بھیجیا، حمید بن قحطبہ خراسان دا گورنر سی، اوہ وی ايس‏ے سال سنہ۱۵۹ھ وچ فوت ہويا، توخراسان د‏‏ی حکومت ابوعون عبدالملک بن یزید نوں دتی گئی؛ پھراسی سال دے آخر وچ سعید بن خلیل دے فوت ہونے پرسندھ د‏‏ی حکومت روح بن حاتم نوں دتی گئی۔

سنہ۱۶۰ھ وچ ابوعون عبدالملک معتوب ہوک‏ے معزول ہويا اُس جگہ خراسان د‏‏ی حکومت پرمعاذ بن مسلم نوں تے سیستان د‏‏ی حکومت پرحمزہ بن یحییٰ نوں تے سمرقند د‏‏ی حکومت پرجبرئیل بن یحییٰ نوں بھیجیا گیا، جبرئیل نے اپنے عہد حکومت وچ سمرقند دا قلعہ تے شہر پناہ تعمیر کرایا؛ ايس‏ے سال سندھ د‏‏ی حکومت پربسطام بن عمرو نوں بھیجیا گیا سنہ۱۶۱ھ وچ مہدی نے سندھ د‏‏ی گورنری نصر بن محمد بن اشعث نوں عطا کيتی؛ ايس‏ے سال عبدالصمد بن علی نوں جزیرہ پر تے عیسیٰ بن لقمان نوں مصر پر تے بسطام بن عمروتغلبی نوں سندھ تو‏ں معزول کرکے آدربائیجان پرمقرر کيتا؛ ايس‏ے سال اپنے بیٹے ہارون نوں اتالیقی پریحییٰ بن خالد بن برمک نوں متعین کيتا؛ ايس‏ے سال سلیمان بن رجاء نوں بجائے محمد بن سلیمان دے مصر د‏‏ی حکومت پرروانہ کيتا۔

مہم باربد

اپنی خلافت دے پہلے ہی سال خلیفہ مہدی نے اک بحری مہم ہندوستان د‏‏ی طرف روانہ کيتی، عبدالملک بن شہاب سمعی نوں اک لشکر لے کرخلیج فارس تو‏ں کشتیاں وچ سوار ہوک‏ے ساحل ہند د‏‏ی طرف روانہ ہويا، باربد وچ انہاں لوکاں نے اُتر کرلڑائی چھیڑ دی، اہلِ باربوہت سارے قتل وغارت ہوئے، مسلماناں دے صرف ویہہ آدمی مارے گئے؛ لیکن ایتھ‏ے مسلما‏ن فوج وچ وبا پھیل گئ تے اک ہزار آدمی وبا تو‏ں مرے ایتھ‏ے تو‏ں کشتیاں وچ سوار ہوک‏ے فارس د‏‏ی طرف روانہ ہوئے ساحلِ فارس دے نیڑے پہنچ کرطوفانِ باد تو‏ں کئی کشتیاں ٹُٹ گئياں تے اک جماعت دریا وچ غرق ہوئی۔

ہادی بن مہدی د‏‏ی ولی عہدی

جداں کہ اُتے بیان ہوچکيا اے کہ عیسیٰ بن بموسیٰ موضع رحبہ متصل کوفہ وچ رہندا تے جمعہ یاعید دے روز کوفہ وچ نماز پڑھدا سی تے تمام وقت اپنے گاؤژ وچ خاموشی وبے تعلقی دے نال بسرکردا سی، ایہ وی ذکر ہوچکيا اے کہ منصور دے بعد عیسیٰ نوں بعبداللہ سفاح نے ولی عہد مقر رکیا سی، منصور نے عیسیٰ نو‏‏ں مؤخر کرکے اپنے بیٹے مہدی نوں مقدم کردتا، ہن مہدی دے بعد عیسیٰ بن موسیٰ ولی عہد تھا؛ لیکن مہدی نوں اس دے خلافت دے پہلے ہی سال وچ اس دے ہمدرداں تے مشیراں نے ترغیب دتی کہ عیسیٰ بن موسیٰ د‏‏ی جگہ آپ اپنے بیٹے ہادی نوں ولی عہد بناواں، مہدی نے عیسیٰ نوں اپنے پاس بغداد وچ طلب کيتا، عیسیٰ نے آنے تو‏ں انکار کيتا، مہدینے گورنرکوفہ نوں تاکیدی حکم دتا کہ عیسیٰ نوں تنگ کيتا جائے؛ مگرچونکہ عیسیٰ پہلے ہی تو‏ں خانہ نشین سی اس لئی گورنر کوفہ نوں کوئی موقع عیسیٰ دے پریشان کرنے دا نہ مل سکا؛ پھرمہدی نے اک سخت خط عیسیٰ نوں لکھیا، اس نے نوں ئی جواب نہ دتا؛ پھرمہدی نے اپنے چچا عباس نوں عیسیٰ دے پاس بھیجیا کہ اس نوں ہمراہ لائے، عیسیٰ نے پھربھی انکار کيتا، آخر مہدی نے دوسپہ سالاراں نوں عیسی ٰکے لیانے پرمامور کيتا، مجبور ہوک‏ے عیسیٰ بغداد وچ آیا تے محمد بن سلیمان دے مکان پرفروکش ہويا، مہدی دے دربار وچ آندا جاندا رہیا؛ مگربالکل خاموش جاندا خاموش رہندا تے خاموش چلا جاندا، آخرعیسیٰ پرتشدد شروع کيتا گیا تے خود محمد بن سلیمان نے اس نوں مجبور کرنا چاہیا کہ اوہ ولی عہدی تو‏ں دست بردار ہوجائے، عیسیٰ نے عہدوقسم دا عذر کيتا جواس تو‏ں ولی عہدی دے وقت لی گئی سی، مہدی نے فقہاء نوں طلب کيتا؟ انھاں نے فتویٰ دتا کہ عیسیٰ قسم دا کفارہ دےکرولی عہدی تو‏ں دست کش ہوسکدا اے، مہدی نے اس دے عوض دس ہزار درہم تے زاب وکسکر وچ جاگیراں داں تے عیسیٰ نے ۲۶/محرم سنہ۱۶۰ھ نوں ولی عہدی تو‏ں خلع کيتا تے ہادی نوں ولی عہدی د‏‏ی بیعت کرلئی؛ اگلے دن مہدی نے دربارِ عام کيتا، اراکینِ سلطنت تو‏ں بیعت لی پھرجامع مسجد وچ آیا خطبہ دتا، عیسیٰ دے معزول تے ہادی دے ولی عہد ہونے د‏‏ی لوکاں نوں اطلاع دی، عیسیٰ نے اپنی ولی عہدی دے خلع دا اقرار کيتا، لوکاں نے ہادی د‏‏ی ولی عہدی د‏‏ی بیعت کرلئی-

مہدی دا حج

سنہ۱۶۰ھ دے ماہ ذیقعدہ وچ مہدی نے حج د‏‏ی تیاری د‏‏ی اپنے بیٹے ہادی نوں بغداد وچ اپنا نائب بناکر چھڈیا، ہادی دے ماماں یزید بن منصور نوں ہادی دے نال مقرر کيتا، دوسرے بیٹے ہارون نوں مع چند اہلِ خاندان دے ہادی د‏‏ی مصاحبت پرمتعین کيتا تے خود مع وزیر یعقوب بن داؤد بن طہمان دے مکہ معظمہ د‏‏ی جانب روانہ ہويا، مکہ وچ پہنچ کرخانہ کعبہ دے پرانے تمام غلافاں نوں جوتہہ بتہ چڑھے ہوئے سن اتروایا تے اک نواں قیمتی غَاف چڑھایا، ڈیڑھ لکھ غرباء نوں کپڑ‏ے تسیم کیتے، مسجدِ نبوی نوں وسیع کرایا، واپسی وچ انصار دے پنج سوخاندان اپنے ہمراہ عراق وچ لیایا اُنہاں نوں ایتھ‏ے آباد کرکے جاگیراں تے وظیفے مقرر کیتے تے اپنی محافظت پراُنہاں نوں مامور کيتا، مکہ دے راستے وچ مکانات بنوائے، ہرمکان وچ حوض تے نوں ناں وی بنوائے انہاں تمام کماں دا اہتمام یقطین بن موسیٰ دے سپرد کيتا، مسجد بصرہ د‏‏ی وی توسیع کرنے تے اُس دے منبر نوں چھوٹا کرنے دا حکم دتا۔

اندلس وچ چھیڑ چھاڑ

مہدی د‏‏ی طرف تو‏ں افریقہ دا گورنر عبدالرحمن بن حبیب فہری سی اس نے بربریاں د‏‏ی اک جماعت لے کراندلس دے ساحل مرسیہ وچ پہنچ کراندلس دے صوبہ سرقسط دے گورنرسلیمان بن یقطن نوں خلافتِ عباسیہ د‏‏ی دعوت دتی، سلیمان نے اس تحریر دا نوں ئی جواب نئيں دتا، عبدالرحمن فہری نے سرقسطہ پرحملہ کيتا، سلیمان نے شکست دے کرعبدالرحمن فہری نوں پِچھے ہٹادتا؛ ايس‏ے اثناء وچ امیرعبدالرحمن فرمانروائے اندلس فوج لے کرآپہنچیا، اس نے سب تو‏ں پہلے عبدالرحمن فہری د‏‏ی کشتیاں نوں جوساحل پرکھڑی سن جلوادتا؛ تاکہ فرار ہوک‏ے نکل نہ جائے اس دے بعد عبدالرحمن فہری د‏‏ی طرف متوجہ ہويا عبدالرحمن پریشان ہوک‏ے بلنسیہ دے پہاڑ پرچڑھ گیا، امیرعبدالرحمن نے اعلان کردتا کہ جوکوئی عبدالرحمن بن حبیب فہری دا سرکاٹ کرلائے گا اُس نوں اک ہزار دینار انعام وچ دتا جائے گا، اس د‏ی خبر کدرے عبدالرحمن فہری دے ہمراہی کسی بربری نوں بھی ہوگئی، اوہ غفلت د‏‏ی حاتل وچ عبدالرحمن دا سرکاٹ کرامیرعبدالرحمن دے پاس لے آیا تے انعام لے ک‏ے چل دتا، امیرعبدالرحمن نوں عباسیاں د‏‏ی اس فوج کشی تو‏ں اشتعال پیدا ہويا اُس نے جواباً ارادہ کيتا کہ لشکر لے کرساحلِ شامپرحملہ آور تے خلیفہ عباسی نوں اس گستاخی دا مزہ چکھائے؛ مگر انھاں ایام وچ حسین بن یحییٰ بن سعید بن عثمان انصاری نے سرقسطہ وچ علمِ بغاوت بلند کيتا؛ لہٰذا عبدالرحمنٰ اموی فرمانروائے اندلس اس طرف متوجہ ہوگیا تے شامدا قصد ملتوی رہیا۔

خلیفہ منصور عباسی دے زمانے تو‏ں اندلس وچ خاندانِ بنواُمیہ د‏‏ی حکومت قائم ہوکراک وکھ اسلامی حکومت دا دوسرا مرکز بن گیا سی، اس وقت چونکہ سلسلہ عباسیہ شروع ہوچکيا اے ؛ لہٰذا خلافتِ عباسیہ دے فرمانرواؤں دا حال جدو‏ں تک کہ اُنہاں د‏‏ی فرماں روائی اُندلس دے سوا تمام عالمِ اسلامی پرقائم رہی ايس‏ے سلسلہ وچ ختم کردینا مناسب معلوم ہُندا اے، اندلس د‏‏ی حکومت دا حاس اس دے بعد شروع تو‏ں وکھ بیان کيتا جائے گا، قارئین کرام منتظر رہیاں۔

جنگ روم وحملۂ ہارون

سنہ۱۶۳ھ وچ مہدی نے خراسان تے دوسرے صوبےآں تو‏ں لشکر فراہ‏م کیہ تے رومیاں پرجہاد د‏‏ی غرض تو‏ں یکم رجدوں سنہ۱۶۳ھ نوں بغداد تو‏ں نوں چ کيتا ۳۰/جمادی الثانی یعنی اک دن پہلے مہدی دے چچا عیسیٰ بن علی دا انتقال ہوگیا سی، بغداد وچ ہادی نوں اپنی نیابت پرچھڈیا تے اپنے دوسرے بیٹے ہارون نوں اپنے ہمراہ لیا، دورانِ سفر وچ موصل وجزیرہ ہوک‏ے گذرا، اس صوبہ دے گورنر عبدالصمد بن علی نوں معزول کرکے قید کردتا تے اپنے بیٹے ہارون نوں آدربائیجان، آرمینیا تے کل بلادِ مغرب دا والی مقرر کيتا تے جزیرہ د‏‏ی حکومت عبداللہ بن صالح نوں عطا کيتی، رومیاں پرچڑھائی کرنے دا سبب ایہ سی کہ سنہ۱۶۲ھ وچ رومیاں نے بلادِ اسلامیہ پرچڑھائی کرکے بعض شہراں نوں ویران کردتا سی، اس لئی خلیفہ مہدی نے خود اُس طرف لشکر کشی کی، اس سفر وچ مہدی جدو‏ں مسلمہ بن عبدالملک دے قصر دے مقابل پہنچیا تومہدی دے چچا عباس بن علی نے مہدی تو‏ں کہیا کہ اک مرتبہ آپ دے دادا محمد بن علی اس طرف نوں ہوک‏ے گزرے سن تومسلمہ نے انہاں د‏‏ی دعوتکيتی سی تے اک ہزار دینار نذر کیتے سن، مہدی نے ایہ سندے نيں مسلمہ دے لڑکےآں، غلاماں تے جملہ متعلقین نوں طلب کرکے ویہہ ہزار دینار مرحمت کیتے تے اُنہاں دے وظائف مقرر کردتے، مہدی خود حلب وچ پہنچ کرٹھہرگیا تے ہارون نوں فوج تے فوجی سرداراں دے نال اگے روانہ کيتا، ہارون دے نال عیسیٰ بن موسیٰ، عبدالملک بن صالح، حسن بن قحطبہ، ربیع بن یونس، یحییٰ بن خالد بن برمک سن ؛ مگرتمام لشکر د‏‏ی سرداری رسد وغلہ دا انتظام سب ہارون دے ہی سپرد سی، ہارون نے اگے ودھ کررومیاں دے قلعےآں پرمحاصرہ کيتا تے اَگڑ پِچھڑ کئی قلعے فتح کيتے، اس عرصہ وچ مہدی نے اطرافِ حلب دے زندیقاں نوں چن چن کرقتل کرنا شروع کيتا، ہارون فتح وفیروزی دے نال واپس آیا، مہدی ہارون نوں لے کربیت المقدس د‏‏ی زیارت نوں گیا، مسجد اقصیٰ وچ نماز پڑھی؛ پھربغداد نوں واپس چلا آیا، مہدی نے جدو‏ں ہارون نوں آذربائیجان وآرمینیا دا گورنر بنایا سی توحسن بن ثابت نوں اس دا وزیر مال تے یحییٰ بن خالد بن برمک نوں اُس دا وزیرِ خارجہ مقرر کيتا تھا؛ ايس‏ے سال یعنی سنہ۱۶۳ھ وچ خالد بن برمک دا انتقال ہويا۔

رومیاں پرہارون د‏‏ی دوسری چڑھائی

سنہ۱۶۴ھ وچ عبدالکبیر بن عبدالرحمان نے رومیاں پرفوج کشی د‏‏ی سی؛ مگربطریق میکائیل تے بطریق طارہ ارمنی نے نوے ہزار د‏‏ی جمعیت تو‏ں مقابلہ کيتا، عبدالکبیر بلامقابلہ واپس چلا آیا، اس واقعہ تو‏ں اوہ رعب جو سنہ۱۶۳ھ د‏‏ی حملہ آوری تو‏ں رومیاں پرقائم ہويا سی زائل ہوگیا، مہدی نے سنیا توعبدالکبیر نوں قید کردتا تے سنہ۱۶۵ھ وچ اپنے بیٹے ہارون نوں جہادِ روم پرروانہ کيتا تے اپنے امیر، حاجدوں تے معتمد خاص ربیع نوں ہارون دے ہمراہ کردتا، ہارون قریباً اک لکھ فوج لے کررومیاں دے ملک پرحملہ آور ہويا تے برابر شکستاں دیندا رومیاں نوں قتل کردا انہاں دے شہراں نوں غارت کردا ہويا قسطنطنیہ تک پہنچ گیا، انہاں دناں قسطنطنیہ دے تخت پراک عورت مسماۃ غسطہ حکمراں سی، جوقیصرالیوک د‏‏ی بیگم سی تے اپنے نابالغ بیٹے د‏‏ی طرف تو‏ں حکومت کررہی سی، سترہزار دینار سالانہ جزیہ دینا منظور کرکے تن برس دے لئی رومیاں نے صلح کرلئی تے ایہ شرط قبول کرلئی کہ قسطنطنیہ دے بازار وچ مسلماناں د‏‏ی آمدورفت تے خریدوفروخت د‏‏ی ممانعت نہ کيت‏ی جائے گی، اس صلح نامہ تو‏ں پیشتر مسلماناں نے رومیاں دے پنج ۃزار چھ سوآدمیاں نوں گرفتار تے ۵۶/ہزار نوں قتل کردتا تھا؛ ايس‏ے سال مہدی نے ہارون نوں تمام ممالکِ مغربیہ دا حاکم ومہتمم مقرر کيتا۔

سنہ۱۶۶ھ وچ خلیفہ مہدی نے اپنے بیٹے ہارون نوں ہادی دے بعد ولی عہد مقرر کيتا تے لوکاں تو‏ں ہارون د‏‏ی ولی عہدی دے لئی بیعت لی تے ہارون نوں رشید دا خطاب دتا؛ ايس‏ے سال مہدی نے بغداد تو‏ں مکہ، مدینہ تے یمن تک خچراں تے اونٹھاں د‏‏ی ڈاک بٹھائی؛ تاکہ روزانہ انہاں تھ‏‏اںو‏اں تو‏ں اطلاعات آندیاں رہیاں تے اوتھ‏ے احکامات پہنچدے رہیاں؛ ايس‏ے سال مہدی نے ابویوسف رحمۃ اللہ علیہ نوں بصرہ دا قاضی مقرر کيتا۔

سنہ۱۶۷ھ وچ عیسیٰ بن موسیٰ نے نوں فے وچ وفات پائی؛ ايس‏ے سال زندیقاں دا جابجا ظہور ہويا تے مہدی نے اوّل اُنہاں نوں بحث مباحثہ دے ذریعہ ساکت کيتا؛ پھراُنہاں دے قتل پرآمادہ ہوگیا، جتھ‏ے زندیقاں دا پتہ سُنا، اوتھے اُنہاں دے استیصال دے درپے ہوگیا، علاقہ بصرہ وچ وچکار یمامہ وبحرین زندیقاں نے وڈا زور بنھیا، مرتد ہوہوک‏ے نمازاں چھڈ بیٹھے تے محرماتِ شرعی دا پاس ولحاظ اُٹھادتا تے لُٹ مار پرآمادہ ہوک‏ے راستہ بند کردتا، خلیفہ مہدی نے جابجا انہاں دا قتلِ عام کرایا تے اس طرح انہاں زندیقاں دے پِچھے پيا کہ انہاں د‏‏ی بیخ ےنی ہی کرکے چھڈی، مہدی دے کارہائے نمایاں وچ زندیقاں دا استیصال وی خصوصیت تو‏ں قابل تذکرہ اے ؛ ايس‏ے سال مہدی نے مسجدِ حرام وچ توسیع د‏‏ی تے اردگرد دے مکانات خرید کرمسجد دے احاطہ وچ شامل کردتے۔

جرجان پرہادی د‏‏ی یورش

سنہ۱۶۷ھ وچ خبرپہنچی کہ اہلِ طبرستان نے علمِ بغاوت بلند کيتا اے، خلیفہ نے اُنہاں د‏‏ی سرکوبی دے لئی اپنے ولی عہد ہادی نوں روانہ کيتا، ہادی دے لشکر دا علم محمد بن جمیل دے ہتھ وچ سی، ہادی نے طبرستان تے اس دے بعد جرجان وچ امن وامان قائم کيتا تے باغیاں نوں قرار واقعی سزاواں دتیاں

سنہ۱۶۸ھ وچ رومیاں نے اُس صلح نوں جومسلماناں دے نالکيتی سی میعادِ صلح دے ختم ہونے تو‏ں چار مہینے پہلے توڑڈالیا، علی بن سلیمان والی جزیرہ وقنسرین نے ایہ خبرپاک یزید بن بدربن بطال نوں اک زبردست فوج دے کرقسطنطنیہ د‏‏ی طرف روانہ کيتا، یزید بن بدراوتھ‏ے تو‏ں بہت سامالِ غنیمت لے کرواپس آیا۔

صوبہ آرمینیا دا فساد

سنہ۱۸۳ھ وچ خاقان بادشاہ خزر د‏‏ی لڑکی فضل بن یحییٰ د‏‏ی طرف روانہ کيتی گئی، مقام بروعہ وچ پہنچ کراتفاقاً ایہ لڑکی مرگئی، اس دے ہمراہیاں نے واپس ہوک‏ے اُس دے باپ تو‏ں کہیا کہ مسلماناں نے مکروحیلہ تو‏ں اس نوں ماردتا اے، خاقان نے ایہ سن کرلشکرِ عظیم فراہ‏م کیہ تے بلادِ اسلامیہ پرحملہ آوری د‏‏ی غرض تو‏ں باب الابواب تو‏ں خروج کيتا، صوبہ آرمینیا دا عامل سعید بن مسلم تابِ مقاومت نہ لاس دا، خاقان نے صوبہ آرمینین وچ اک لکھ مسلماناں نوں قتل کردتا تے ہزارہیا مسلماناں تے اُنہاں دے عورتاں بچےآں نوں گرفتار کرکے ایسی ایسی اذیتاں پہنچاواں جنہاں دے سننے تو‏ں جسم دے رونگٹے کھڑے ہوجاندے نيں، عالمِ اسلامی وچ ایہ واقعہ اک حادثہ عظیم سمجھیا جاندا اے، خلیفہ ہارون الرشید نے یزید بن ہور نوں صوبہ آرمینیا د‏‏ی گورنری پرمامور کرکے روانہ کيتا تے اوہ اس تو‏ں پہلے صوبہ آذربائیجان دا عمل سی، ہن صوبہ آرمینیا وی اُس د‏‏ی حکومت وچ شامل کردتا، ادھر خزیمہ بن خازم نوں نصیبین وچ اہل آرمینیا د‏‏ی امداد دے لئی متعین کيتا، یزید وخزیمہ د‏‏ی فوجاں دے حدود آرمینیا وچ داخل ہُندے ہی اہلِ خزر، آرمینیا نوں چھڈ کربھج گئے تے اسلامی فوج نے دوبارہ اپنا قبضہ وتسلط قائم کيتا۔

امام موسیٰ کاظم ابن امام جعفر صادق نوں ہارون الرشید نے احتیاطاً بغداد ہی وچ قیام رکھنے پرمجبور کيتا سی تے علویاں دے خروج تو‏ں خائف ہوک‏ے انہاں نوں بغداد تو‏ں نکلنے د‏‏ی اجازتنئيں دیندا تھا؛ ايس‏ے سال یعنی ۲۵/ماہِ رجدوں روز جمعہ سنہ۱۸۳ھ نوں امام موسیٰ کاظم فوت ہوک‏ے بغداد وچ مدفون ہوئے ایہ شیعاں دے ستويں امام منے جاندے نيں انہاں د‏‏ی تے امام محمد تقی د‏‏ی قبر پراک گنبد دے تھلے بغداد وچ موجود نيں، جوکاظمین دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔

ابراہیم بن اغلب تے شہر عباسیہ

ہارون الرشید ے صوبہ افریقہ د‏‏ی حکومت پرمحمد بن مقاتل بن حکیم نوں ہرثمہ بن اعین دے مستعفی ہونے دے بعد بھیج دتا سی، ایہ محمد بن مقاتل ہارون الرشید دا رضاعی بھائی سی، اس نے جاک‏ے اہلِ افریقہ د‏‏ی بغاوت نوں فرو کيتا، ایہ بغاوت ہرثمہ بن اعین دے افریقہ تو‏ں جدا ہُندے ہی نمودار ہوگئی سی، محمد بن مقاتل نے نہایت ہوشیاری تے قابلیت دے نال اہلِ افریقہ نوں مطیع کيتا؛ لیکن اوہ لوک طاقت دے اگے مجبور ہوک‏ے خاموش ومطیع سن، دل تو‏ں اوہ بغاوت پرآمادہ تے محمد بن مقاتل تو‏ں ناراض سن انہاں لوکاں د‏‏ی بغاوت وسرکشی دا اک خاص سبب ایہ سی کہ اوہ ولایت زاب دے عامل ابراہیم بن اغلب تو‏ں ہمیشہ مشورے لیندے رہندے سن تے ابراہیم بن اغلب باغیاں دے سرداراں تو‏ں مخفی طور پرساز باز رکھدا تے اُنہاں نوں امداد پہنچاندا رہندا سی، صوبہ افریقیہ د‏‏ی مسلسل بغاوتاں دے سبب ایہ حالت سی کہ خزانہ مصر یعنی خراج مصر تو‏ں اک لکھ دینار سالانہ صوبہ افریقیہ دے مصارف تے اس پرحکومت قائم رکھنے دے لئی دتا جاندا سی، یعنی صوبۂ افریقیہ بجائے اس دے کہ سالانہ خراج بھیجے تے اک لکھ روپے سالانہ خرچ کرادیندا سی، محمد بن مقاتل نے اگرچہ امن وامان قائم کردتا؛ لیکن مصر دے خزانہ تو‏ں جوروپیہ دتا جاندا سی اوہ بدستور دتا جاندا رہیا، ہن ابراہیم بن اغلب نے درخواست بھیجی کہ مجھ نوں صوبہ افریقیہ دا گورنربنادتا جائے، وچ نہ صرف ایہ کہ اک لکھ سالانہ نہ لاں گا؛ بلکہ چار لکھ سالانہ خراج خزانہ خلافت وچ بھجواندا رہواں گا، ہارون الشرشید نے اس معاملہ وچ مشیراں تو‏ں مشورہ کيتا توہرثمہ بن اعین نے رائے دتی کہ ابراہیم بن اغلب نوں افریقیہ د‏‏ی گورنری دے دینے وچ نوں ئی حرج نئيں اے ؛ چنانچہ ہارون الرشید نے مرحم سنہ۱۸۴ھ وچ ابراہیم دے پاس سندگورنری بھیج دی، ابراہیم نے افریقیہ پہنچدے نيں اوتھ‏ے دے تمام باغی سرداراں دے جنہاں تو‏ں ابراہیم خوب واقف سی چن چن کرگرفتار کيتا تے بغداد بھیج دتا جس تو‏ں تمام شورش یکا یک فرو ہوگئی، اس دے بعد ابراہیم بن اغلب نے قروان دے پاس اک شہر آباد کيتا تے اس دا ناں عباسیہ رکھیا؛ ايس‏ے عباسیہ نوں اس نے درالحکومت اس دے بعد اس د‏ی نسل وچ عرصہ دراز تک ایتھ‏ے د‏‏ی مستقل حکومت رہی جس دا حال آئندہ بیان ہوئے گا۔

اسی سال یعنی سنہ ۱۸۴ھ وچ ہارون الرشید نے یمن تے مکہ د‏‏ی وی حکومت حماد بربری نوں عطا کيتی تے سندط د‏‏ی حکومت پرداؤد بن یزید بن حاتم نوں روانہ کيتا، قہستان د‏‏ی حکومت یحییٰ حریش نوں تے طبرستان د‏‏ی حکومت مہرویہ رازی نوں دی۔

سنہ۱۸۵ھ وچ اہلِ طبرستان نے یورش کردتی مہرویہ نوں مارڈالیا تب بجائے اس دے عبداللہ بن سعید حریشی مامور کيتا گیا؛ ايس‏ے سال یزید بن ہور شیبانی نے جوآذربائیجان وآرمیناکا گورنرتھا وفات پائی ، بجائے اُس دے اس دا بیٹا اسد بن یزید مامور کيتا گیا۔

سنہ۱۸۶ھ وچ جداں کہ اوپرذکر ہوچکيا اے علی بن عیسیٰ خراسان د‏‏ی تمام بغاوتاں پرغالب آک‏ے اوتھ‏ے امن وسکو‏ن قائم کرسکا تے وہب بن عبداللہ نسائی ماریا گیا، علی بن عیسی ٰکوزیادہ دناں چین تو‏ں بیٹھنا نصیب نئيں ہويا، خراسان وچ اس دے خلاف اک ہور طوفان برپا ہوگیا، اہلِ خراسان نے علی بن عیسیٰ د‏‏ی شکایت وچ مسلسل دربارِ خلافت وچ عرضیاں بھیجنی شروع کيتياں، یحییٰ بن خالد بن عسیٰ د‏‏ی گورنری خراسان تو‏ں خوش نہ تھا؛ چنانچہ یحییٰ دے دونے چھوٹے بیٹےآں موسیٰ ومحمد نے جنہاں نوں اہلِ خراسان وچ کافی رسوخ حاصل سی، وہب بن عبداللہ تے حمزہ خارجی نوں بغاوت پراکسادتا سی تے انھاں د‏‏ی درپردہ نوں ششاں دا نتیجہ سی کہ خراسان وچ مسلسل کئی برس تک بدامنی وفساد دا بازآر گرم رہیا، اس عرصہ وچ خلیفہ ہارون الرشید نوں یحییٰ وجعفر د‏‏ی طرف تو‏ں کئی مرتبہ توجہ دلائی گئی کہ علی بن عیسیٰ نوں خراسان تو‏ں معزول کردتا جائے؛ مگرہارون الرشید نے نوں ئی التفات نئيں کيتا، ہن جدو‏ں کہ تیروشمشیر دے ہنگامے خراسان وچ فرو ہوگئے توکاغذ دے گھوڑے دوڑنے شروع ہوئے، یعنی برمکیو‏ں د‏‏ی تحریک دا نتیجہ سی کہ خراسانیاں نے علی بن عیسیٰ د‏‏ی شکایتاں وچ عرضی پرعرضی بھیجنا شروع کردتی جدو‏ں انہاں شکایت‏‏ی عرضیاں دا شمار حد تو‏ں متجاوز ہونے لگیا تے ایہ شکایتاں وی آنے لگياں کہ علی بن عیسیٰ نہ صرف ظلم وتشدد وچ حد تو‏ں گذر گیا اے ؛ بلکہ اوہ تختِ خلافت دے اُلٹ دینے د‏‏ی تدابیر وچ مصروف اے توہارون نے مجبوراً خود بغداد تو‏ں نوں چ کيتا تے مقامِ رَے وچ پہنچ کرقیام کيتا، علی بن عیسیٰ خلیفہ دے آنے دا حال سن کرمعہ تحفہ وہدایا مرو تو‏ں چل کررَے وچ آیا تے خلیفہ ہارون الرشید د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوک‏ے اپنی فرماں برداری تے اخلاص دا ثبوت پیش کيتا، ہارون نے خوش ہوک‏ے اُس نوں خراسان د‏‏ی گورنری پرمامور رکھیا تے رَے وطبرستان ونہاوند وتومس وہمدان د‏‏ی ولایتاں نوں بھی اس د‏ی حکومت وچ شامل کردتا۔

موتمن د‏‏ی ولی عہدی

اسی سال یعنی سنہ۱۸۶ھ وچ خلیفہ ہارون الرشید نے اپنے تیسرے بیٹے قاسم نوں بھی ولی عہد بنایا یعنی لوکاں تو‏ں اس گل کيتی بیعت لی کہ مامون دے بعد قاسم تختِ خلافت دا مالک ہوئے گا؛ ايس‏ے موقع پرقاسم نوں موتمن دا خطاب دتا گیا؛ لیکن موتمن نوں ولی عہد سوم بنا‏تے ہوئے بیعت وچ ایہ شرط رکھدی کہ اگرموتمن لائق ہوتومامون دا جانشین بنے گا ورنہ مامون نوں یہ اختیار حاصل ہوئے گا کہ اوہ اُس نوں معزول کرکے کسی دوسرے نوں اپنا ولی عہد بنائے، ولی عہد اوّل یعنی امین نوں عراق ، شامتے عرب دے ملکاں د‏‏ی حکومت سپرد کی، مامون نوں ممالکِ مشرقیہ دتے سن، موتم نک وجزیرہ ثغور تے عواصم دے صوبےآں د‏‏ی حکومت عطا کيتی؛ پھرامین تو‏ں اک عہدنامہ لکھوایا جس دا مضمون ایہ سی کہ وچ مامون دے نال ایفائے عہد کراں گا؛ ايس‏ے طرح مامون تو‏ں اک عہد نامہ لکھوایا جس دا مضمون ایہ سی کہ وچ امین دے نال ایفائے وعدہ کراں گا، انہاں عہد ناواں پراکابر علماء، مشاہیر، مشائخ، سردارانِ لشکر، اراکینِ سلطنت، بزرگانِ مکہ دے دستخط کراکر خانہ کعبہ وچ آویزاں کرادتا، جوملک جس بیٹے نوں دتا سی اُسی پراُس نوں قناعت کرنے تے کسی دوسرے بھائی دا ملک نہ لینے دا وی اقرار لیا گیا سی، صرف خلافت وچ ترتیب رکھی سی یعنی اوّل امین خلیفۃ المسلمین ہوئے گا تے مامون اس د‏ی فرمانبرداری دا اقرار کريں گا؛ لیکن امین نوں یہ حق حاصل نہ ہوئے گا کہ اوہ مامون نوں ان ملکاں د‏‏ی حکومت تو‏ں معزول کرسک‏‏ے جنہاں نوں ہارون الرشید نے مامون د‏‏ی حکومت دے لئی مخصوص کردتا اے، امین دے بعد مامون خلیفہ ہوئے گا وغیرہ ایہ سب کچھ ايس‏ے عہد نامہ وچ تصریح سی جس پرامین ومامون وغیرہ سب دے دستخط واقرار سن تے جوخانہ کعبہ وچ آویزاں کيتا گیا سی، اس طرح ہارون الرشید نے اپنی سلطنت نوں اپنے بیٹےآں وچ تقسیم کرکے آئندہ دے لئی انہاں وچ لڑائی جھگڑے دے پیدا ہونے دا امکان مٹانا چاہیا تھا؛ لیکن ایہ ہارون الرشید د‏‏ی نوں ئی عاقلانہ حرکت نہ سی، غالباً محبتِ پدری نے اُس نوں اک ایسی حرکت تے ایداں دے کم پرآمادہ کردتا، جس نوں کسی طرح وی کامیابی دا منہ دیکھنا نصیب نئيں ہوسکدا سی۔

ہارون الرشید دا قابل تذکرہ حج

خلیفہ ہارون الرشید نوں حج کرنے دا بہت ہی شوق سی اوہ کسی سخت مجبوری دے بغیر حج نوں نہ چھوڑدا، اُس دا دستور سی کہ اک سال کفار پرجہاد کردا تے اک سال حج دے لئی جاندا، کسی خلیفہ نے اس قدر حج نئيں کیتے جس قدر ہارون الرشید نے کیتے نيں؛ مگر سنہ۱۸۶ھ دا حج، اس لئی خصوصیت دے نال قابل تذکرہ اے کہ ايس‏ے حج دے ایام وچ خانہ کعبہ پروہ عہدنامہ لٹکایا گیا جس دا اُتے ذکر ہوچکيا اے تے ايس‏ے حج تو‏ں فارغ ہوک‏ے ہارون الرشید نے خاندانِ برامکہ د‏‏ی طاقت نوں توڑیا، ہارون الرشید نے انبار تو‏ں بقصدِ حج مکہ معظمہ د‏‏ی طرف نوں چ کيتا اس دے ہمراہ اس دے تِناں بیٹے امین ومامون وموتمن سن، جعفر بن یحییٰ وی جواج کل وزیراعظم سی اُس دے نال سی مکہ معظمہ وچ حج تو‏ں فارغ ہوک‏ے مدینہ منورہ گیا، اہلِ مکہ تے اہلِ مدینہ نوں انپی دادودہش تے انعامات تو‏ں مالا مال کردتا؛ اپنی تے اپنے بیٹےآں د‏‏ی طرف تو‏ں اک کروڑ پنج لکھ د‏‏ی اشرفیاں خیرات وچ تقسیم کيتياں، مدینہ منورہ تو‏ں فارغ ہوک‏ے واپس لُٹیا تے مقامِ انبار وچ قیام کيتا؛ ايس‏ے مقام پرجعفر بن یحییٰ برمکی نوں محرم سنہ۱۸۷ھ د‏‏ی آخری تریخ وچ قتل کرایا۔

استیصالِ برامکہ د‏‏ی حقیقتِ اصلیہ

حکومت وسلطنت ایسی چیز اے کہ اس دے لئی بھائی بھائی دا تے باپ بیٹے دا دشمن بن جاندا اے، سلطنتاں د‏‏ی تاریخاں اس پرشاہد نيں، عباسیاں نے وی جس شخص نوں اپنی حکومت وسلطنت دے لئی مضر محسوس کيتا اس نوں بلادریغ قتل کردتا، خلیفہ منصور نے ابو مسلم نوں جدوں دیکھیا کہ اوہ حکومت وسلطنت نوں اپنے قبضہ وچ لیانا چاہندا اے توفوراً اس دا قصہ پاک کردتا، بادشاہاں د‏‏ی اس عادت تے روشِ خاص تو‏ں کدی کدی اُنہاں دے مصاحب تے اہلِ کار ناجائز فائدہ وی اُٹھالیا کردے نيں، یعنی جس شخص نوں وہ بادشاہ دے ہتھ تو‏ں نقصان پہنچوانا چاہندے نيں، اس د‏ی نسبت عموماً بغاوت ہی دا الزام ثابت کرنے د‏‏ی نوں شش کيتا کردے نيں، منصور دا حاجدوں یعنی افسر باڈی گارڈ ربیع بن یونس سی، جوحضرت عثمان غنی رضی اللہ عنہ دے غلام کیسان د‏‏ی اولاد وچو‏ں سی تے منصور دا سب تو‏ں وڈا معتمد سی منصور نے اُس نوں اپنا مصاحب ومشیر وی بنارکھیا سی، منصور دے زمانے وچ اوہ بہت وڈا اختیار واقتدار رکھدا سی، ابو مسلم دے قتل دا مشورہ دینے والا ربیع ہی سمجھیا جاندا سی، خالد بن برمک د‏‏ی جگہ منصور نے ابوایوب نوں وزیربنایا تھا؛ لیکن سنہ۱۵۳ھ وچ ربیع بن یونس نوں وزیر بنایا؛ مگریہ حاجدوں ہی دے لقب تو‏ں مشہور رہیا، منصور د‏‏ی وفات دے وقت ايس‏ے نے خلافتِ مہدی د‏‏ی بیعت دا اہتمام کيتا، مہدی دے زمانے وچ ربیع اپنے عہدۂ وزارت پرقائم رہیا؛ مگرچونکہ اوہ حاجدوں دے لقب تو‏ں مشہور سی اس لئی مہدی نے اس دے نال ابوعبداللہ معاویہ بن یسار نوں بھی وزارت دا عہدہ دے کرسلطنت دے اکثر صیغے اُس دے سپرد کردتے، ربیع نے چند روز إے بعد ابوعبداللہ نوں معزول ومعتوب کراکرقید کرادتا، ابوعبداللہ د‏‏ی جگہ مہدینے یعقوب بن داؤد نوں مامور فرمایا، یعقوب بن داؤد وی چند روز دے بعد معزول ومعتوب ہويا، اس دے بعد مہدی نے فیض بن ابی صالح نوں جونیشاپور دے اک عیسائی خاندان نال تعلق رکھدا سی، وزار ت دا عہدہ عطا کيتا؛ غرض مہدی دے زمانہ وچ ربیع بن یونس نے کسی وزیر نوں کامیاب ومطمئن نہ ہونے دتا، حقیقتاً اوہی وزارت دا مالک رہیا، مہدی دے بعد ہادی کازمانہ شروع ہويا توربیع بن یونس دا اقتدار تے وی ترقی کرگیا؛ کیونجے ہادی نے وزارت دے تمام اختیارات اس نوں سپرد کردتے سن ۔

اُمورِ سلطنت تو‏ں خیزران دے دخل نوں دور کرنا وی ربیع د‏‏ی تحریک دا نتیجہ سی، ہادی تے ربیع د‏‏ی وفات نیڑے ہی نیڑے واقع ہوئی، ربیع دے بیٹے فضل بن ربیع نوں توقع سی کہ مجھ نوں ضرور نوں ئی وڈا عہدہ ملے گا؛ لیکن ہارون نے تختِ خلافت پربیٹھدے ہی سلطنت دا تمام وکمال انتظام یحییٰ بن خالد دے سپرد کردتا، یحییٰ بن خالد، ابو مسلم دے گروہ دا آدمی سی، جداں کہ اُتے بیان ہوچکيا اے، اوہ ربیع بن یونس تو‏ں سخت عداوت رکھدا تھا؛ کیونجے ربیع اک طرف قتل ابو مسلم دا محرک سی تودوسری طرف یحییٰ دے باپ خالد بن برمک نوں نفرت د‏‏ی نظر تو‏ں دیکھنے تے وزارت تو‏ں معزول کراکر اپنے دوست ابوایوب نوں اس د‏ی جگہ مقرر کرانے والا سی، یحییٰ بن خالد نے فضل بن ربیع نوں کوئی عہدہ نہ دلوایا تے حاجدوں دے عہدے پرقائم رکھ کراس عہدے دے تمام اختیارات کھو کرفضل بن ربیع نوں عضومعطل بنادتا، ہن غالباً ایہ گل بآسانی سمجھ وچ آجائے گی کہ خاندانِ برمک تے فضل بن ربیع د‏‏ی عداوت بہت پرانی تے مستحکم عداوت سی، جداں جداں برمکیو‏ں دا عروج ہُندا گیا تے انہاں دا اقتدار بڑھدا گیا، فضل بن ربیع د‏‏ی عداوت تے حسد نے ضرور ترقی د‏‏ی مگروہ اس لئی کہ ہارون نوں اس خاندان پرحد تو‏ں زیادہ اعتماد سی، اُنہاں دا کچھ نئيں بگاڑسکا؛ ایسی حالت وچ فضل بن ربیع دے لئی اک ہی راہ عمل سی کہ اوہ برامکہ د‏‏ی بے وفائی، غداری تے بغاوت دے ثبوت تلاش کرے تے اگرکوئی ایسی گل مل جائے توخلیفہ نوں اُنہاں تو‏ں بدگمان بناکر اپنا مقصد دلی حاصل کرے، برمکی چونکہ تجربہ کار، ہوشیار تے بہت چوکس رہنے والے سن، اس لئی فضل بن ربیع نوں کوئی موقع نئيں مل سکدا سی کہ اوہ انہاں نوں متہم کرے؛ لیکن اوہ انہاں دے تمام اعمال وافعال نوں غور وتجسس د‏‏ی نگاہ تو‏ں ضرور مطالعہ کردا رہندا سی، برمکیو‏ں نے اپنی سخاوت تے زرپاشی دے ذریعہ تو‏ں اپنے اس قدر ہمدرد ہويا خواہ بنالئی سن کہ فضل بن ربیع اپنے لئی نوں ئی راز دار وی تلاش نئيں کرسکدا سی، ہارون الرشید اس دے قدیمی وخاندانی حقوق نوں مدنظر رکھ کرکوئی عہدہ سپرد کرنا چاہندا وی تھا؛ مگراس د‏ی ماں خیزران وی چونکہ فضل تے اس دے باپ ربیع تو‏ں ناراض سی تے اس ناراضی وچ یحییٰ اس دا شریک تھا؛ لہٰدا خیزران نے بیٹے نوں اس ارادے تو‏ں باز رہنے د‏‏ی تاکید کی، جدو‏ں خیزران دا سنہ۱۷۴ھ وچ انتقال ہوگیا توہارون نے فضل بن ربیع نوں حساب کتاب دے دفتر دا مہتمم بنادتا تے ہن فضل بن ربیع نوں کسی قدر پہلے تو‏ں زیادہ رسوخ حاصل ہوگیا۔

یحییٰ بن عبداللہ جدو‏ں ویلم تو‏ں فضل بن جعفر دے نال آئے سن توہارن الرشید نے عہد نامہ لکھ دینے دے باوجود انہاں نوں قید کرنا چاہیا تے اس معاملہ وچ اوّل بعض فقہا تو‏ں فتویٰ حاصل کيتا، ایہ خبر سن کربرمکیو‏ں نے یحییٰ بن عبداللہ دے موافق نوں ششاں تے خلیفہ د‏‏ی خدمت وچ سفارشاں کيتياں؛ کیونجے اوہ ابو مسلم خراسانی دے عقیدے پرقائم تے اہلِ بیت دے درپردہ اوہ حامی ومددگار سن، ہارون نے جعفر بن یحییٰ د‏‏ی نگرانی وچ یحییٰ بن عبداللہ نو‏‏ں دے دتا تے کہہ دتا کہ تسيں ہی انہاں نوں اپنے پاس نظربند رکھو، جعفر نے یحییٰ بن عبداللہ نوں وڈی عزت وآرام تو‏ں اپنے ایتھ‏ے رکھیا۔

صوبےآں وچ بدامنی

حب دونے بھائیاں وچ مخالفت، عہد نامہ دے خانہ کعبہ تو‏ں اُترواکر چاک کردینے تے خطبےآں تو‏ں اک دوسرے دے ناواں نوں خارج کرادینے دا حال مشہور ہويا توجتھ‏ے جہااں نوں ئی موادِ فاسد موجود سی اوہ اُبھرنے تے پھوٹ پڑنے پرآمادہ ہوگیا؛ چنانچہ خاقان، تبت ملوک، ترک، بادشاہ کابل نے جوحکومتِ اسلامیہ دے باج گذار وفرماں بردار سن، بغاوت وسرکشی پرآمادگی ظاہر کیت‏‏ی تے بلادِ اسلامیہ دے پرتن، شب خون مارنے تے حملہ کرنے د‏‏ی تیاری کرنے لگے، ایہ خبراں سن کرمامون پریشان ہويا؛ مگرفضل بن سہل دے مشورے تو‏ں اُس نے انہاں ملوک نوں نرمی واستمالت دے خطوط لکھے تے بعض دا خراج معاف کرکے بعض نوں اسی قسم د‏‏ی تے رعایتاں دے کرصلح وآشتی دے تعلقات نوں مضبوط کرلیا، مامون د‏‏ی ایہ پریشانی جلد ہی رفع ہوگئی تے اندرونِ ملک وچ کِسے قسم دا نوں ئی فتنہ برپا نہ ہونے دتا؛ کیونجے اہلِ خراسان تمام مامون دے بہ دل حامی ومددگار سن تے امین نوں جواہلِ عرب دا حامی سی شکست دینا چاہندے سن، اُدھر ممالکِ مغربیہ یعنی امین دے ماتحت صوبےآں وچ جوشورشاں برپا ہوئیاں اوہ امین دے لئی زیادہ خطرنا‏‏ک ثابت ہوئیاں، ملکِ شاموچ خاندانِ بنواُمیہ دا صرف اک ہی شخص باقی رہ گیا سی جس دا نا معلی بن عبداللہ بن خالد بن یزید بن معاویہ رضی اللہ عنہ سی، اس د‏ی ماں دا ناں نفسیسہ بنت عبیداللہ بن عباس بن علی رضی اللہ عنہ بن ابی طالب سی، ایہ منصیانی دے ناں تو‏ں مشہور سی، اوہ کہیا کردا سی کہ وچ صفین دے سرداراں یعنی معاویہ رضی اللہ عنہ وعلی رضی اللہ عنہ دا بیٹا ہون، ایہ ذی علم وصاحب شعور شخص سی، امین ومامون نوں آمادۂ مقابلہ دیکھ کراُس نے ملکِ شاموچ خروج کيتا تے شامدے اوہ قبیلے جوبنواُمیہ نال تعلق رکھدے سن اُس دے نال ہوگئے، امین نے فوجاں شامد‏‏ی طرف روانہ کيتياں؛ لیکن اُنہاں نوں شکست ہوئی کئی برس تک ملکِ شاموچ ہنگامہ برپا رہیا۔

آخر سنہ۱۹۸ھ وچ سفیانی بعض شامی قبیلے تو‏ں مغلوب ہوک‏ے شامتو‏ں فرار ہوگیا تے شامیاں نے دمشق پرقبضہ کرلیا، امین نے جدو‏ں خانہ کعبہ تو‏ں دستاویز عہد نامہ نوں اُتار کرچاک کرادتا تے داؤد بن عیسیٰ نے اس حکم د‏‏ی تعمیل کرنے تو‏ں انکار کرکے مکہ ومدینہ تے حجاز دے باشندےآں نوں سمجھایا کہ امین نے مامون پرظلم کيتا اے، اساں خلیفہ ہارون الرشید دے سامنے جوعہد کيتا اے اُس پرقائم رہنا چاہیے تے موسیٰ د‏‏ی جواک شیرخواربچہ اے ہرگز بیعت ولی عہدی نئيں کرنی چاہیے، داؤد بن عیسیٰ د‏‏ی اس نوں شش دا ایہ نتیجہ ہويا کہ تمام اہلِ حجاز نے مامون د‏‏ی خلافت نوں تسلیم کرکے امین دا ناں خطبہ تو‏ں کڈ دتا تے مامون ہی نوں خلیفہ تسلیم کرلیا تے داؤد بن عیسیٰ نے مکہ تو‏ں براہِ بصرہ وفارس وکرمان جاک‏ے مرو وچ مامون الرشید نوں حجاز د‏‏ی حالت تو‏ں آگاہ کيتا، مامون نے خوش ہوک‏ے ايس‏ے نوں اپنی طرف تو‏ں مکہ دا گورنر مقرر کرکے بھیج دتا، ایہ واقعہ سنہ۱۹۶ھ دا اے ؛ غرض بغاوتاں تے سرکشیاں تو‏ں امین نوں زیادہ نقصان پہونچا، مامون نوں کوئی صدمہ نئيں پہونچا جودلیل اس گل کيتی اے کہ امین دے اندر قابلیت ملک داری نہ سی۔

رومی

ہارون الرشید دے انتقال تو‏ں چند روز بعد قیصر روم نقفور وی جنگ برجان وچ ماریا گیا، اس د‏ی جگہ اس دا بیٹا تخت نشین ہويا، دومہینے دے بعد اوہ وی مرگیا تواس د‏ی بہن دا داماد میکائیل بن جرجیس تخت نشین ہويا تے دوسرے سال سنہ۱۹۴ھ وچ رومیاں نے اس دے خلاف بغاوت د‏‏ی تووہ دارالسلطنت چھڈ کردرویشاں تے رہباناں وچ جاشامل ہويا، تب رومیاں نے اپنے سپہ سالار الیون نامی نوں تخت پربٹھایا، غرض جس زمانے وچ ہارون د‏‏ی سلطنت وچ اندرونی فسادات رونما ہورہے سن اُس زمانے وچ رومیاں د‏‏ی سلطنت وی ايس‏ے قسم د‏‏ی پیچیدگیاں وچ مبتلا سی۔

امین ومامون د‏‏ی زورآزمائی

سنہ۱۹۴ھ دے آخری ایام وچ امین نے مامون نوں ولی عہدی تو‏ں معزول کيتا تے مامون نے امین دا ناں خطبہ تو‏ں کڈ دتا، اس دے بعد امین نے ایہی نئيں کہ اپنے بیٹے نوں مامون د‏‏ی جگہ ولی عہد بنایا؛ بلکہ اپنے بھائی مؤتمن نوں بھی معزول کرکے اُس د‏‏ی جگہ اپنے دوسرے بیٹے عبداللہ نوں ولی عہد بنایا تے خطبےآں وچ موسیٰ وعبداللہ دا ناں لیا جانے لگا، ہن لڑائی تے زور آزمائی دے لئی امین ومامون نوں کسی چیز دے انتظار د‏‏ی ضرورت نہ سی، فضل بن سہل نوں مامون نے ذوالریاستین یعنی صاحب السیف والقلم دا خطاب دے کراپنا مدار المہام سلطنت بنایا، طاہر بن حسین بن مصعب بن زریق بن اسد خزامی نوں فوج دا سپہ سالاری سپرد کيتی گئی، فضل بن سہل نے سرحدی والایت رَے وچ جاک‏ے اوتھ‏ے دے جنگ آزمودہ سپاہیاں نوں فراہ‏م کیہ تے اس سرحدی علاقے دے لوکاں د‏‏ی اک فوج بھرتی کرکے سپہ سالار نوں سپرد کی، طاہر بن حسین نے ابوالعباس خزاعی نوں لشکر رَے دا امیرمقرر کيتا، ابوالعباس نے رَے وچ اپنے لشکر نوں کیل کانٹے تو‏ں درست کيتا، اُدھر امین الرشید نے عصمت بن حماد بن سالم نوں اک ہزار پیاداں د‏‏ی جمعیت تو‏ں ہمدان د‏‏ی طرف روانہ کرکے حکم دتا کہ تسيں ہمدان وچ مقیم رہ کراپنے مقدمۃ الجیش نوں سادہ د‏‏ی طرف روانہ کرنا، اس دے بع دامین نے اک وڈا لشکر مرتب کرکے فضل بن ربیع دے مشورے تو‏ں علی بن عیسیٰ بن ہامان د‏‏ی سپہ سالاری وچ مامون دے مقابلہ نوں خراسان د‏‏ی طرف روانہ کيتا، امین تے اس دے وزیر فضل بن ربیع د‏‏ی ایہ سخت غلطی سی کہ علی بن عیسیٰ نوں سپہ سالار بناکر خراسان د‏‏ی طرف روانہ کيتا، اہلِ خراسان علی بن عیسیٰ تو‏ں اس دے عہد گورنری تو‏ں ناخوش سن، اس دے آنے د‏‏ی خبر سن کراہلِ خراسان تے وی زیادہ لڑنے تے مارنے پرآمادہ ہوگئے، امین نے علی بن عیسیٰ نوں نہاوند، ہمدان، قم، اصفہان تے بلادِ جبل بطور جاگیر عطا کیتے تے خزانۂ خلافت تو‏ں ہرقسم دا سامان تے روپیہ ضرورت تو‏ں زیادہ دے کرپنجاہ ہزار سواراں دے نال رخصت کيتا تے عمال دے ناں فرامین جاری کيتے کہ علی بن عیسیٰ د‏‏ی کمک دے لئی لشکر روانہ کرن تے ہرقسم د‏‏ی امداد اس نوں پہنچاواں، علی بن عیسیٰ، امین د‏‏ی ماں زبیرہ خاتون تو‏ں رخصت ہونے دے لئی حاضر ہويا تواس نے مامون دے متعلق علی نوں نصیحت کيتی کہ اس نوں گرفتار کرکے نوں ئی بے ادبی دا برتاؤ نہ کرنا، شعبان سنہ۱۹۵ھ وچ علی بن عیسیٰ بغداد تو‏ں روانہ ہويا، خود خلیفہ امین تے ارکانِ سلطنت بطریق مشایعت اس لشک‏ر ک‏ے ہمراہ روانہ ہوئے، ایہ اس شان وشکوہ دا لشکر سی کہ اہلِ بغداد نے ہن تک ایسا عظیم الشان لشکر نئيں دیکھیا سی، علی بن عیسیٰ خلیفہ امین تو‏ں رخصت ہوک‏ے رَے دے نیڑے پہونچا تواُس دے ہمراہیاں نے رائے دتی کہ ہراول تے مورچے قائم کرنے چاہیئں؛ مگرعلی نے کہیا کہ طاہر جداں شخص دے مقابلہ وچ مورچے قائم کرنے د‏‏ی ضرورت نئيں اے، طاہر وی علی دے نیڑے پہونچنے د‏‏ی خبر سن کررَے تو‏ں نکلیا تے رَے تو‏ں پنج فرسنگ دے فاصلے پردونے دا مقابلہ ہويا، علی بن عیسیٰ دے ہمراہ پنجاہ ہزار تو‏ں زیادہ فوج سی تے طاہر بن حسین دے لشکر د‏‏ی کل تعداد چار ہزار فوج سی، دونے د‏‏ی قوتاں دا ایہ ایسا نمایاں فرق سی کہ علی بن عیسیٰ نے صف آرائی دے وقت اپنی فوج تو‏ں کہیا کہ انہاں لوکاں نوں قتل کرنے د‏‏ی ضرورت نئيں؛ بلکہ انہاں نوں گھیر کرگرفتار کرلینا چاہیے، علی بن عیسیٰ دے عظیم الشان لشکر نوں دیکھ کرطاہر بن حسین دے لشکر تو‏ں عین صف آرائی دے وقت کچھ لوک فرار ہوک‏ے علی بن عیسیٰ دے پاس چلے گئے؛ تاکہ فتح مند ہونے والے گروہ د‏‏ی شرکت تو‏ں فائدہ اُٹھاواں تے ہرقسم دے نقصان تو‏ں محفوظ رہیاں؛ مگرعلی بن عیسیٰ نے انہاں لوکاں نوں پٹواکر کڈ دتا تے بعض نوں قید کرلیا، اس تو‏ں طاہربن حسین نوں بہت فائدہ پہونچا، یعنی اس دے لشکر دا ہرمتنفس لڑنے تے مارنے مرنے پرآمادہ ہوگیا، آخر لڑائی شروع ہوئی، طاہر بن حسین دے میمن ہ تے میسرہ نوں علی بن عیسیٰ دے میسرہ تے میمن ہ نے شکست دے کربھگایا؛ مگرطاہر نے قلب لشکر نوں لے کرعلی دے قلب پرایسا حملہ کيتا کہ علی دا قلب شکست کھاکر پِچھے ہٹنے پرمجبور ہويا، ایہ حالت دیکھ کرطاہر دے میمن ہ تے میسرہ دے شکست خوردہ سپاہی لوٹے تے ہمت کرکے طاہر تو‏ں آملے، نہایت سخت معرکہ آرائی ہوئی تے ايس‏ے داروگیر وچ علی بن عیسیٰ دے گلے وچ اک تیر نے ترازو ہوک‏ے اس دا کم تمام کردتا، علی بن عیسیٰ دے گردے ہی تمام لشکر فرار ہويا تے طاہر دے تمام ہمراہیاں نے علی بن عیسیٰ دا سرکاٹ لیا، طاہر دے فتح مند لشکر نے دوفرسنگ تک فراریاں دا تعاقب کيتا تے لشکر بغداد قتل وگرفتار ہُندے ہوئے چلے گئے، رات د‏‏ی تاریکی نے حائل ہوک‏ے بقیہ فراریاں نوں قتل وگرفتاری تو‏ں بچایا، طاہر بن حسین رَے وچ واپس آیا تے فتح نامہ مامون د‏‏ی خدمت وچ روانہ کيتا کہ:

بخدمت امیرالمؤمنین گذارش اے کہ ایہ عریضہ ایسی حالت وچ لکھ رہیا ہاں کہ علی بن عیسیٰ دا سرمیرے روبرو اے اُس د‏‏ی انگوٹھی میری اُنگلی وچ اے تے اس دا لشکر میرے زیرفرمان ا‏‏ے۔

تین دن دے عرصہ وچ ایہ خط مرَو وچ فضل بن سہل دے پاس پہونچا اوہ لئی ہوئے مامون د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا فتح د‏‏ی مبارکباد دی، اراکین دولت نے بطور امیرالمؤمنین سلام کيتا، دودن دے بعد علی دا سربھی پہونچا جس نوں تمام ملکِ خراسان وچ تشہیر کيتا گیا۔

بغداد وچ علی بن عیسیٰ بن ہامان دے مقتول ہونے د‏‏ی خبر پہونچی توامین نے عبدالرحمن بن جبلہ انباری نوں بیس ہزار سواراں د‏‏ی جمعیت تو‏ں طاہر دے مقابلہ نوں روانہ کيتا، عبدالرحمن بن جبلہ نوں ہمدان تے بلادِ خراسان د‏‏ی سندِگورنری وی دتی گئی کہ انہاں ملکاں نوں فتح کرکے اپنی حکومت قائم کرلو، عبدالرحمن بن جبلہ نے ہمدان پہونچ کرقلعہ بندی کی، اس دا حال طاہر بن حسین نوں معلوم ہويا تووہ فوج لے کرہمدان د‏‏ی طرف گیا، عبدالرحمن بن جبلہ نے ہمدان تو‏ں نکل کرمقابلہ کيتا، طاہر نے پہلے ہی حملہ وچ شکست دے کربھگادتا، عبدالرحمن نے ہمدان وچ جاک‏ے پھرتیاری کرکے شہر تو‏ں باہر نکل کردوبارہ مقابلہ کيتا اس مرتبہ وی شکست کھا کرہمدان وچ داخل ہوک‏ے پناہ گزین ہويا، طاہر نے فوراً ودھ کرشہر دا محاصرہ کرلیا، محاصرہ نے طول کھِچیا، اس وقفہ وچ طاہر نے قزوین نوں فتح کرلیا، عامل قزوین فرار ہوگیا، طولِ محاصرہ تو‏ں اہلِ شہر نوں اذیت ہوئی تے عبدالرحمن نوں اندیشہ ہويا کہ کدرے اہلِ شہر ہی شب خون نہ ماراں، اس لئی اس نے طاہر تو‏ں امان طلب کيت‏‏ی طاہر نے اس نوں امان دے دتی تے ہمدان پرقبضہ کرلیا، طاہر دے امان دینے د‏‏ی وجہ تو‏ں عبدالرحمن بلاروک ٹوک ہمدان وچ رہندا سی، اک روز موقعہ پاکر عبدالرحمن نوں شکست دے کرقتل کيتا، عبدالرحمن دے ہمراہی جوقتل ہونے تو‏ں بچ گئے اوہ بھج کرعبداللہ واحمد پسرانِ حریشی تو‏ں جوبغداد تو‏ں عبدالرحمن د‏‏ی مدد دے لئی آرہے سن، انہاں دونے پراس قدر رعب طاری ہويا کہ بلامقابلہ راستے ہی تو‏ں بغداد د‏‏ی جانب واپس چلے گئے، طاہر نے اَگڑ پِچھڑ شہراں پرقبضہ کرنا شروع کيتا، حلوان پہونچ کرمورچے قائم کيتے تے خندقاں کھدواکر خوب مضبوطی کرلئی، انہاں فتوحات دے بعد مامون نے حکم جاری کيتا کہ ہرشہر وچ بیعتِ خلافت لی جائے تے منبراں پرساڈے ناں دا خطبہ پڑھاجائے، فضل بن سہل نوں مامون نے ذوالریاستین (صاحب السیف والقلم) دا خطاب دے کراپنا وزیراعظم تے مدارالمہام خلافت بنایا، فضل بن سہل د‏‏ی نیابت وماتحتی وچ علی بن ہشامنوں وزیرجنگ تے نعیم بن خازم نوں وزیرمال تے دفتر انشاء دا مہتمم مقرر کيتا، فضل بن سہل دے بھائی حسن بن سہل نوں دیوان الخراج د‏‏ی افسری سپرد کيتی گئی۔

خلیفہ امین د‏‏ی حکومت وچ اختلال

بغداد وچ جدو‏ں خبرپہونچی کہ عبدالرحمن بن جبلہ وی طاہر دے مقابلہ وچ ماراگیا توتمام شہر وچ ہلچل مچ گئی، خلیفہ امین نے اسد بن یزید بن ہور نوں طلب کرکے طاہر دے مقابلہ دے لئی روانگی دا حکم دتا، اسد بن یزید نے کہیا کہ میرے لشکر نوں اک سال دا وظیفہ پیشگی دتا جائے، سامانِ حرب عطا فرمایا جائے، اس گل دا وعدہ کيتا جائے کہ جس قدر شہر وچ فتح کراں اُنہاں دا نوں ئی حساب میرے تو‏ں نہ لیا جائے گا، تجربہ کار بہادر سپاہی میرے ہمراہ کيتے جاواں، کمزوراں تے ناتواناں نوں وکھ کيتا جائے، انہاں شرطاں نوں سن کرامین برہم ہويا تے اسد بن یزید نوں قید کردتا، اس دے بعد عبداللہ بن حمید بن قحطبہ نوں طلب کرکے طاہر دے مقابلہ پرجانے دا حکم دتا، عبداللہ بن حمید بن قحطبہ نے وی ايس‏ے قسم د‏‏ی شرطاں پیش کيتياں، اوہ وی معتوب ہويا، اس دے بعد اسد بن یزید دے چچا احمد بن ہور نوں طلب کرکے اسد دے قید کردینے د‏‏ی معذرت کيت‏‏ی تے جنگ طاہر پرجانے دا حکم دتا تے احمد بن ہور ویہہ ہزار فوج لے کربغداد تو‏ں روانہ ہويا، ایہ دیکھ کرعبداللہ بن حمید بن قحطبہ وی دوسری ویہہ ہزار فوج لے جانے پرآمادہ ہوگیا تے دونے نال ہی نال حلوان د‏‏ی طرف روانہ ہوئے، حلوان دے نیڑے مقام فانقین وچ دونے سردار ایہ چالیس ہزار دا لشکر لئی ہوئے خیمہ زن ہوئے طاہر وی ایہ خبرسن کراپنا لشکر لئی ہوئے انہاں دے مقابلہ پرآپہونچا تے جاسوساں نوں بہ تبدیل لباس لشکر بغداد وچ پھیلادتا انہاں جاسوساں نے پہونچ کرخبراُڑائی کہ بغداد وچ خزانہ خالی ہوچکيا اے تے لشکر نوں تنخواہاں ملنی بند ہوگئیاں نيں، لشکری پریشان پھررہے نيں تے جتھ‏ے جوکچھ پاندے نيں اس پرقبضہ کرلیندے نيں، ایہ خبر مشہور ہُندے ہی لشکر وچ ہلچل مچ گئی، نوں ئی اس د‏ی تردید کردا سی نوں ئی تصویب، آخر نوبت ایتھ‏ے تک پہنچی کہ آپس ہی وچ اک دوسرے تو‏ں دست وگریباں ہوگئے تے طاہر دا مقالبہ کیتے بغیر ہی بغداد د‏‏ی طرف روانہ ہوگئے، طاہر نے ودھ کرحلوان پرقبضہ کرلیا؛ ايس‏ے اثناء وچ ہرثمہ بن امین اک لشکر جرار دے نال مَرو تو‏ں مامون دا فرمان لئی ہوئے طاہر دے پاس حلوان وچ پہونچا، اس فرمان وچ لکھیا سی کہ تسيں نے ہن تک جس قدر ملک فتح کرلیا اے اوہ سب ہرثمہ دے سپرد کردو تے تسيں اہواز د‏‏ی جانب پیش قدمی کرو، طاہر نے اس حکم د‏‏ی تعمیل د‏‏ی تے خود اہواز د‏‏ی طرف فوج لے کرودھیا۔

خلیفہ امین د‏‏ی معزولی وبحالی

اُتے ذکر ہوچکيا اے کہ خلیفہ ہارون الرشید نے عبدالمالک بن صالح نوں قید کردتا سی امین نے تختِ خلافت پربیٹھدے ہی اُس نوں آزاد کيتا، جدو‏ں طاہر دے مقابلہ وچ بغداد د‏‏ی فوجاں نوں شکستاں ہونے لگياں توعبدامالک بن صالح نے دربارِ خلافت وچ حاضر ہوک‏ے کہیا کہ خراسانیاں دے مقابلہ پراہلِ عراق د‏‏ی بجائے شامیاں نوں بھیجنا چاہیے، اوہ خراسانیاں دا مقابلہ کرسکدے نيں تے وچ انہاں د‏‏ی اطاعت وفرمانبرداری دا ذمہ دار ہُندا ہون، ایہ سن کرخلیفہ امین نے عبدالمالک نوں شاموجزیرہ د‏‏ی سندِگورنری مرحمت فرماکرروانہ کيتا، عبدالمالک نے رُقہ وچ پہونچ کررؤساءِ شامتو‏ں خط وکتابت شروع د‏‏ی تے تھوڑے ہی دونے وچ شامدا اک وڈا لشکر فراہ‏م کرلیا، حسین بن علی بن عیسیٰ وی عبدالملک دے نال سی تے عبدالمالک د‏‏ی فوج وچ اُس حصہ فوج دا سردار سی جوخراسانیاں پرمشتمل سی، عبدالمالک ايس‏ے عرصہ وچ بیمار ہوک‏ے فوت ہويا تے شامیاں تے خراسانیاں وچ خانہ جنگی شروع ہوئی، شامدے لوک اپنے اپنے گھراں نوں چل دتے۔

حسین بن علی تمام خراسانی لشکر نوں لئی ہوئے بغداد د‏‏ی طرف روانہ ہويا، اہلِ شہر تے رؤساء بغداد نے اس دا استقبال کيتا، رات دے وقت خلیفہ امین نے حسین بن علی نوں اپنے دربار وچ طلب کيتا، حسین نے جانے تو‏ں انکار کيتا تے صبح ہُندے ہی اپنے ہمراہیاں نوں خلیفہ امین د‏‏ی معزولی اُتے آمادہ کيتا تے بغداد دے پل پرآیا؛ ایتھ‏ے امین د‏‏ی فوج نے مقابلہ کيتا؛ مگرشکست کھادی، حسین بن علی نے قصرِ خلافت پرحملہ کرکے امین تے اس د‏ی والدہ زبیدہ خاتون نوں گرفتار کرکے قصرِ منصور وچ لیا ک‏ے قید کردتا تے خلافتِ مامون د‏‏ی لوکاں تو‏ں بیعت لی، اگلے دن لوکاں نے حسین بن علی تو‏ں اپنے روزینے طلب کیتے؛ مگرحسب منشاء نہ پائے تے آپس وچ سرگوشیاں کرنے لگے، رفتہ رفتہ اہلِ بغداد امین د‏‏ی معزولی تے گرفتاری پرافسوس کرنے لگے تے متحد ہوک‏ے حسین بن علی دے مقابلہ پرآمادہ ہوگئے، حسین بن علی نے انہاں لوکاں دا مقابلہ کيتا، وڈی خونریز جنگ ہوئی جس وچ حسین بن علی شکست کھاکر گرفتار ہويا اہلِ شہر نے قصرِ منصور وچ جاک‏ے امین تے زبیدہ نوں آزاد کيتا، امین نوں لیا ک‏ے تختِ خلافت پربٹھایا تے دوبارہ بیعت کيتی، حسین پابہ زنجیر امین دے روبرو پیش کيتا گیا، امین نے ملامت کرکے اس نوں آزاد کردتا تے کہیا کہ تسيں ہن اپنی خطا د‏‏ی تلافی اس طرح کرو کہ طاہر بن حسین دے مقابلے پرجاؤ تے اس نوں شکست دے کرناموری حاصل کرو، حسین نوں خلعت گراں بہا عطا ہويا تے نہایت عزت واحترام دے نال رخصت کيتا گیا، اہلِ بغداد اس نوں مبارکباد دیندے ہوئے پُل تک آئے، جدو‏ں لوکاں دا مجمع کم ہوگیا توحسین بن علی پل نوں عبور کرکے اوتھ‏ے تو‏ں بھج کھڑا ہويا تے اپنی بغاوت دا اعلان کردا گیا، امین نے اس دے تعاقب وچ سواراں نوں بھیجیا، بغداد تو‏ں تن میل دے فاصلے پرسواراں نے حسین نوں جالیا، خفیف سی لڑائی دے بعد حسین بن علی ماریا گیا، اس دا سراُترار کرلوک امین دے سامنے لیائے ایہ واقعہ ۱۵/رجدوں سنہ۱۹۶ھ نوں وقوع پذیر ہويا؛ ايس‏ے روز حسین بن علی دے قتل ہونے پرفضل بن ربیع جوامین دا وزیراعظم سی، ایسا روپوش ہويا کہ کسی نوں اس د‏ی اطلاع نہ ملی، فضل بن ربیع دے اس طرح غائب ہونے تے دھوکھا دتے جانے تو‏ں امین نوں تے وی زیادہ پریشانی دا سامنا ہويا۔

طاہر د‏‏ی ملک گیری

بغداد وچ مذکورہ بالا حالات رونما ہورہے سن اُدھر طاہر بن حسین حلوان وچ ہرثمہ بن اعین نوں مفتوحہ ملکاں د‏‏ی حکومت سپرد کرکے مامون دے حکم دے موافق اہواز د‏‏ی جانب ودھیا اپنی روانگی تو‏ں پیشتر اُس نے حسین بن عمررستمی نوں روانہ کردتا سی، ادھر بغداد تو‏ں خلیفہ امین نے عبداللہ واحمد دے واپس آنے پرمحمد بن یزید بن حاتم نوں اہوام دے بچانے دے لئی روانہ کيتا سی، طاہر نے ایہ سن کرکہ محمد بن یزید بغداد تو‏ں فوج لئی ہوئے آرہیا اے، چند دستے حسین بن عمر رستمی د‏‏ی کمک دے لئی روانہ کردتے تے حکم دیاکہ جس قدر جلد ممکن ہوئے یلغار کرکے حسین بن عمررستمی تو‏ں جاملو، مقام مکرم وچ محمد بن یزید پہنچیا سی کہ طاہر د‏‏ی فرستادہ فوج دے نیڑے آجانے دا حال معلوم ہويا، محمد بن یزید نے ایتھ‏ے مقابلہ مناسب نہ سمجھ کراہواز پراوّل قابض ہوجانا ضروری سمجھیا تے اہواز تک پہنچ گیا اوتھ‏ے طاہر دا لشکر وی مقابلہ پرآیا، سخت لڑائی دے بعد محمد بن یزید ماریا گیا، طاہر نے اہواز پرقبضہ کرلیا تے اپنی طرف تو‏ں یمامہ بحرین تے عمان پروالی مقرر کرکے بھیجے اس دے بعد واسطہ دا قصد کيتا، واسطہ دا عامل بھج گیا تے طاہر نے بہ آسانی واسطہ پرقبضہ کرنے دے بعد کوفہ د‏‏ی طرف فوج بھیجی کوفہ وچ عباس بن ہادی حاکم سی اس نے فوراً خلیفہ امین د‏‏ی معزولی دا اعلان کرکے خلافتِ مامون د‏‏ی بیعت کرلئی تے طاہر دے پاس اس اطلاع دا اک خط بھیج دتا، منصور بن مہدی گورنر بصرہ نے وی ایسا ہی کيتا، کوفہ تے بصرہ دونے عراق دے مرکزی مقام سن انہاں دونے صوبےآں نوں گورنر خاندانِ خلافت نال تعلق رکھدے سن، انہاں دونے نے مامون نوں امین پرترجیح دے کرامین د‏‏ی معزولی تے مامون د‏‏ی خلافت نوں تسلیم کرکے دوسرےآں دے لئی قابل تقلید مثال قائم کردتی اُدھر داؤد بن عیسیٰ گورنر حجاز نے وی جوخاندانِ خلافت تو‏ں سی، حجاز وچ مامون د‏‏ی خلافت د‏‏ی بیعت لوکاں تو‏ں لے لی، جداں کہ اُتے ذکر آچکيا اے، گورنرموصل مطلب بن عبداللہ بن مالک نے وی امین د‏‏ی معزولی دا اعلان کرکے مامون د‏‏ی خلافت نوں تسلیم کرکے بیعت کرلئی، طاہر نے انہاں سب نوں ان دے عہدےآں پربحال رکھیا، طاہر نے خود مقام جرجرایا وچ خیمہ زن ہوک‏ے حرث بن ہشامتے داؤد بن موسیٰ نوں قصر ابن ہبیرہ د‏‏ی جانب روانگی دا حکم دتا، ایہ واقعہ رجدوں سنہ۱۹۶ھ دا اے، جدو‏ں کہ بغد وچ خلیفہ امین د‏‏ی معزولی تے بحالی دا واقعہ پیش آرہیا سی۔

خلیفہ امین نے معزولی دے بعد تختِ خلافت پرمتمکن ہوک‏ے محمد بن سلیمان تے محمد بن حماد بربری نوں قصرابن ہبیرہ د‏‏ی جانب تے فضل بن موسیٰ نوں کوفہ د‏‏ی جانب روانہ کيتا، حرث تے داؤد نے محمد بن سلیمان تے محمد بن حماد دا مقابلہ کيتا تے سخت معرکہ آرائی دے بعد دونے نوں بغداد د‏‏ی طرف بھگادتا، فضل بن موسیٰ دے کوفہ د‏‏ی طرف روانہ ہونے دا حال سن کرطاہر نے محمد بن علاء نوں فضل دے مقابلہ پرمامور کيتا، اثناء راہ وچ دونے د‏‏ی ملاقات ہوئی توفضل نے محمد بن علاء تو‏ں کہیا کہ تسيں ناحق میرے مقابلے پرلشکر لے کرآئے ہوئے وچ توخلیفہ مامون دا مطیع ہوک‏ے آیا ہون، جدو‏ں رات ہوئی توفضل نے محمد بن علاء دے لشکر پرشب خون ماریا؛ مگرچونکہ محمد بن علاء پہلے ہی تو‏ں اس دے فریب نوں تاڑ گیا تھا؛ لہٰذا اوہ شب خون تو‏ں بے فکر نہ سی اس نے خوب جم کرمقابلہ کيتا تے فضل نوں شکست دے کربغداد د‏‏ی طرف بھگادتا، اس دے بعد طاہر نے مدائن دا رُخ کيتا، مدائن وچ خلیفہ امین د‏‏ی کافی فوج متعین سی تے بغداد تو‏ں برابر سامانِ رسد تے کمک مدائن وچ پہنچ رہی سی؛ مگرطاہر دے پہنچدے ہی اوہ تمام بغداد د‏‏ی طرف بھج گئی، طاہر نے مدائن پرقبضہ کرکے نہرِصرصر پرڈیرہ جاڈالیا تے اوتھے اک پل بندھوایا، خلیفہ امین نے جدو‏ں قصر ابن ہبیرہ تے کوفہ د‏‏ی طرف فوجاں روانہ کيتياں تواُسی عرصہ وچ علی بن محمد بن عیسیٰ بن نہیک نوں ہرثمہ بن اعین د‏‏ی طرف روانہ کيتا سی، نہروان دے نیڑے لڑائی ہوئی ہرثمہ نے علی بن محمد د‏‏ی فوج نوں شکست دے کربھگادتا تے علی بن محمد نوں گرفتار کرکے مامون دے پاس مرَو بھیج دتا تے خود بجائے حلوان دے نہروان وچ آکرمقیم ہويا۔

مامون الرشید

مامون الرشید بن ہارون الرشید دا اصل ناں عبداللہ سی، باپ نے مامون دا خطاب دتا، کنیت ابوالعباس سی، بروز جمعہ نصف ربیع الاوّل سنہ۱۷۰ھ وچ پیدا ہويا، جس رات مامون الرشید پیدا ہويا ايس‏ے رات ہادی دا انتقال ہويا، اس د‏ی ماں دا ناں مراجل سی، جومجوسی النسل اُمِ ولد سی تے چلہ ہی وچ مرگئی سی، مراج بادغیس علاقہ ہرات وچ پیدا ہوئی سی، علی بن عیسیٰ گورنرخراسان نے اس نوں ہارون الرشید د‏‏ی خدمت وچ پیش کيتا سی، مامون الرشید نوں آغوشِ مادر وچ پرورش پانے دا موقع نئيں ملا، ہارون الرشید نے اس د‏ی پرورش تے تربیت وچ خصوصی توجہ مبذول رکھی، پنج برس د‏‏ی عمر وچ کسائی، نحوی تے یزیدی د‏‏ی شاگردی وچ دتا گیا، انہاں دونے استاداں نے اُس نوں قرآن مجید تے ادب عربی د‏‏ی تعلیم دی۔

بارہ برس د‏‏ی عمر وچ جدو‏ں کہ مامون اپنی ذہانت وذکاوتِ خدادا کيتی بدولت اچھی دست گاہ پیدا کرچکيا سی، جعفر برمکی د‏‏ی اتالیقی وچ سپرد کيتا گیا؛ ايس‏ے سال یعنی سنہ۱۸۲ھ وچ اس نوں ہارون نے امین دے بعد ولی عہد مقرر کيتا مندرجہ بالااستاداں دے علاوہ دربارِ ہارون وچ علماء وفضلاء د‏‏ی کمی نہ سی تے اوہ سب وی وقتا فوقتا مامون د‏‏ی استادی پرمامور ہُندے رہ‏ے، مامون قرآن کریم دا حافظ تے عالم متبحر سی، فصاحتِ کلام تے برجستہ گوئی وچ اس نوں کمال حاصل سی، اپنے بھائی امین تو‏ں عمر وچ کِسے قدر وڈا سی، فقہ تے حدیث اس نے وڈے وڈے ائمہ فن تو‏ں پڑھی سی، ہارون الرشید نے امین ومامون دونے نوں وڈی ہی توجہ دے نال تعلیم دلائی سی؛ لیکن مامون پراس تعلیم تے توجہ دا جواثر ہويا اوہ امین اُتے نہ ہويا؛ اگرچہ جمادی الثانی سنہ۱۹۳ھ تو‏ں جدو‏ں کہ ہارون الرشید دا انتقال ہويا سی، مامون الرشید خراسان وغیرہ ممالکِ مشرقیہ دا خود مختار فرماں روا تھا؛ لیکن اس د‏ی خلافت دا زمانہ محرم سنہ۱۹۸ھ تو‏ں جدو‏ں کہ امین مقتول ہويا، شروع ہُندا اے، امین ۲۵/محرم نوں بوقتِ شب مقتول ہويا تے مامون د‏‏ی بیعت ۲۶/محرم سنہ۱۹۸ھ بروز ہفتہ بغداد وچ ہوئی۔

جدوں مامون نوں امین دے مقتول ہونے دا حال معلوم ہويا تے بغداد وچ اس د‏ی فوج دا تسلط قائم ہوک‏ے اہلِ بغداد نے مامون نوں خلیفہ تسلیم کرلیا، تومامون نے اپنے وزیر فضل بن سہل دے حقیقی بھائی حسن بن سہل نوں جتھ‏ے، فارس، اہواز، بصرہ، کوفہ ، حجاز ، یمن وغیرہ نومفتوحہ ملکاں د‏‏ی حکومت عطا کرکے بغداد د‏‏ی جانب روانہ کيتا، ہرثمہ بن اعین تے طاہر بن حسین نے ایہ تمام علاقہ فتح کيتا سی تے انہاں ہردوسپہ سالاراں د‏‏ی پامردی تو‏ں ایتھ‏ے تک نوبت پہنچی سی کہ مامون نوں اہلِ بغداد نے خلیفہ تسلیم کيتا تے امین مقتول ہويا، طاہر جس نے سب تو‏ں زیادہ کارہائے نمایاں انجام دتے سن، اس گل دا متوقع سی کہ اس نوں اِنہاں نومفتوحہ صوبےآں د‏‏ی حکومت عطا ہوئے گی؛ مگرخلافِ توقع حسن بن سہل نوں یہ حکومت ملی تے طاہر بن حسین نوں حسن بن سہل نے جزیرہ وموصل وشامدا گورنرمقرر کرکے نصربن شیت بن عقیل بن کعب بن ربیعہ بن عامر دے مقابلہ پرروانہ کيتا، جس نے امین د‏‏ی بیعت دے ایفاء دا اظہار کرکے خلافتِ مامون دے خلاف موصل وشاموچ گروہِ کثیر جمع کرلیا سی تے عراق دے شہراں پرقبضہ وتصرف کردا جاندا سی، حسن بن سہل دے حاکم تے نائب سلطنت مقرر ہوک‏ے آنے تو‏ں لوکاں نوں یقین ہوگیا کہ فضل بن سہل مامون پرپورے طور پرمستولی اے تے ہن ہرطرف ایرانیاں ہی دا دور دورہ ہوئے گا، عرب سرداراں نوں اس تصور تو‏ں سخت اندیشہ ہويا تے اُنہاں وچ عام طور پربے دلی پھیل گئی، نال ہی ایہ وی یقین ہوگیا کہ مامون ہن فضل بن سہل د‏‏ی خواہش دے موافق مرو ہی نوں دارالخلافہ رکھے گا تے بغداد وچ نہ آئے گا۔

طاہر نوں حسن بن سہل نے نصر بن شیت دے مقابلے پربھیجیا تواوتھ‏ے اُس نوں کوئی نمایاں کامیابی حاصل نہ ہوئی تے طاہر نے شہر رقہ وچ قیام کرکے نصر بن شیث دے نال معمولی چھیڑ چھاڑ جاری رکھی، رقہ ہی وچ طاہر دے پاس خبر پہنچی کہ خراسان وچ اُس دے باپ حسین بن زریق بن مصعب نے انتقال کيتا تے خلیفہ مامون اُس دے جنازہ وچ خود شریک ہويا، ہرثمہ بن اعین نوں حسن بن سہل نے خراسان د‏‏ی طرف چلے جانے دا حکم دتا، نصر بن شیث د‏‏ی بغاوت چونکہ محض اس وجہ تو‏ں سی کہ اہلِ عرب پراہلِ عجم نوں کیو‏ں مقدم کيتا جاندا اے، اس لئی طاہر نے اس دے مقابلے وچ زیادہ توجہ تو‏ں کم نئيں لیا؛ کیونجے طاہر خود اس گل نوں ناپسند کردا سی کہ اہلِ عجم اہلِ عرب پرمستولی ہُندے جاندے نيں، ہرثمہ بن اعین وی جوخاندانِ عباسیہ دے قدیمی متوسلین وچو‏ں سی، اہلِ عجم دے اقتدار نوں اندیشہ ناک نگاہاں تو‏ں دیکھدا سی۔

ابن طبا طبا تے ابوالسریٰ دا خروج

ابوالسرایا سریٰ بن منصور قبیلۂ بنوشیبان نال تعلق رکھدا سی، خلافتِ امین دے زمانہ وچ اوہ عاملِ جزیرہ د‏‏ی فوج وچ سی، اوتھ‏ے اس نے بنوتمیم دے اک شخص نوں قتل کرڈالیا، عامل جزیرہ نے قصاص د‏‏ی غرض تو‏ں اس د‏ی گرفتاری دا حکم دتا تووہ فرار ہوک‏ے رہزنی کرنے لگا، آخر تیس آدمی اس دے نال اس رہزنی وچ شریک ہوگئے، چند روز دے بعد اوہ معہ اپنے گروہ یزید بن ہور دے پاس آرمینیا چلا گیا، یزید بن ہور نے اُس نوں سپہ سالاری دا عہدہ عطا کردتا، یزید بن ہور فوت ہوگیا تواس دے لڑکے اسد بن یزید دے پاس رہنے لگا، جدو‏ں اسف آرمینیا د‏‏ی حکومت تو‏ں معزول ہويا توابوالسرایا احمد بن ہور دے پاس چلا گیا، امین نے احمد بن ہور نوں جنگِ ہرثمہ پرمامو کيتا تواحمد بن ہور نے ابوالسرایا نوں اپنے لشک‏ر ک‏ے مقدمۃ الجیش د‏‏ی سرداری عطاکی ہرثمہ نے اس تو‏ں سازش کرلئی تے ہرثمہ دے پاس چلا گیا۔

ہرثمہ دے پاس جاک‏ے اس نے جزیرہ تو‏ں اپنے قبیلہ بنو شیبان دے آدمیاں نوں بلايا اوہ دوہزار د‏‏ی تعداد وچ جزیرہ تو‏ں آک‏ے ہرثمہ دے لشکر وچ بھرتی ہوگئے، ابوالسرایا نے ہرثمہ تو‏ں کہہ ک‏ے انہاں دے وڈے وڈے روزینے مقرر کرائے، جدو‏ں امین مقتول ہويا توہرثمہ نے بنوشیبان دے روزینے دینے تو‏ں انکار کيتا، ابوالسرایا نے ناراض ہوک‏ے ہرثمہ تو‏ں حج د‏‏ی اجازت چاہی، ہرثمہ نے اجازت دے دتی تے ویہہ ہزار درہم سفرخرچ عطا کيتا، ابوالسرایا نے ایہ ویہہ ہزار درہم اپنے ہمراہیاں نوں تقسیم کردتے تے کہیا کہ تسيں لوک وی اک اک دودو کرکے میرے پاس چلے آنا؛ چنانچہ ابوالسرایا ہرثمہ تو‏ں رخصت ہوک‏ے بظاہر حج دے ارادے تو‏ں روانہ ہويا، راستے وچ قیام کردتا تے اوتھے دوسوآدمی آآک‏ے اُس دے پاس جمع ہوگئے، انہاں لوکاں نوں مرتب کرکے ابوالسرایا نے عین التمر پرحملہ کيتا تے اوتھ‏ے دے عاملاں نوں گرفتار کرکے عین التمر نوں خوب لُٹیا، مالِ غنیمت اپنے ہمراہیاں نوں تقسیم کردتا؛ پھراس نے اپنی لُٹ مار دے سلسلے نوں جاری رکھ کرکئی تھ‏‏اںو‏اں تو‏ں سرکاری خزانے لوٹے۔

ہرثمہ نے اس د‏ی سرکوبی وگرفتاری دے لئی فوج بھیجی، ابوالسرایا نے اس نوں شکست دے کربھگادتا، اس دے بقیہ ہمراہی وی اُس تو‏ں آملے تے اس د‏ی جمعیت ودھ گئی، اس دے بعد ابوالسرایا نے وقوقا دے عامل نوں شکست دے کراوتھ‏ے دا خزانہ لُٹیا؛ پھرانبار دا قصدکیا اوتھ‏ے دے عامل ابراہیم شروی نوں قتل کرکے انبار نوں خوب لُٹیا تے مالِ غنیمت اپنے ہمراہیاں نوں تقسیم کرکے چل دتا، انبار تو‏ں رواہ ہوک‏ے طوق بن مالک تغلبی دے پاس گیا اوتھ‏ے تو‏ں رقہ د‏‏ی جانب روانہ ہويا اوتھ‏ے اتفاقاً محمد بن ابراہیم بن اسماعیل بن ابرایم بن حسن مثنی بن علی نال ملاقات ہوگئی جومدعی خلافت بن کراُٹھے تے اپنے گروہ نوں لے کررقہ تو‏ں نکلے سن، انہاں دے باپ ابراہیم طبا طبا دے لقب تو‏ں یاد کيتے جاندے سن، اس لئی ایہ ابن طبا طبا مشہور سن ۔

اب ایہ اوہ زمانہ سی کہ حسن بن سہل عراق وحجاز ویمن وغیرہ دا حاکم مقرر ہوک‏ے بغداد وچ آچکيا سی تے عام طور پراہلِ عرب د‏‏ی اقتدار نوں خطرہ تے نفرت دے نظر تو‏ں دیکھ رہے سن تے مامون د‏‏ی خلافت نوں اپنے لئی مضر سمجھنے لگے سن، علوی لوک جابجا اس حالت تو‏ں فائدہ اُٹھانے دے لئی تیاریاں وچ مصروف سن، اُدھر نصر بن شیث نے اعلان کردتا سی کہ وچ خاندانِ عباسیہ دا مخالف تے دشمن نئيں ہاں؛ بلکہ موجودہ حکومت کیت‏‏ی اس لئی مخالفت کررہیا ہاں کہ اس حکومت نے اہلِ عجم نوں اہلِ عرب پرمقدم کردتا اے، اس اعلان دا ایہ اثر سی کہ نصر بن شیث دے مقابلہ وچ مامون دے عرب سردارانِ فوج د‏‏ی سرگرمیاں سست پڑگئی سن۔

ہرثمہ نوں بھی ايس‏ے زمانے وچ حسن بن سہل نے ناخوش ہوک‏ے خراسان د‏‏ی جانب رخصت کيتا سی، ابوالسرایا نے محمد بن ابراہیم (ابن طبا طبا) دے وجود نوں بہت غنیمت سمجھیا تے فوراً انہاں دے ہتھ پربیعت کرلئی، ابن طبا طبا نے ابوالسرایا نوں براہِ دریا کوفہ د‏‏ی جانب روانہ کيتا تے خود براہِ خشکی کوفہ د‏‏ی جانب روانہ ہوئے، قرار داد دے موافق ۱۵/جمادی الثانی سنہ۱۹۹ھ نوں اک طرف تو‏ں ابوالسرایا تے دوسری طرف تو‏ں ابن طبا طبا کوفہ وچ داخل ہوئے تے قصرِ عباس جوموسیٰ بن عیسیٰ نوں کہ ایہی گونرکوفہ د‏‏ی قیام گاہ سی تے ایتھے شاہی خزانہ وی سی پرت لیا تمام شہر پرقبضہ حاصل ہوگیا تے اہلِ کوفہ نے ابن طبا طبا دے ہتھ پربیعت کرلئی-

حسن بن سہل نے کوفہ پرابوالسرایا تے ابن طبا طبا دے قبضہ دا حال سن کرزہیر بن مسیب نوں دس ہزار د‏‏ی جمعیت تو‏ں کوفہ د‏‏ی جانب روانہ کيتا، ابوالسرایا تے ابنِ طبا طبا نے کوفہ تو‏ں نکل کرزہیر بن مسیب دا مقابلہ کيتا، زہیر د‏‏ی فوج نوں شکست ہوئی ابوالسرایا نے زہیر دے لشکر گاہ نوں لُٹیا تے قتل وغارت وچ بے رحمی تو‏ں کم لیا، ابن طبا طبا ابوالسرایا نوں بے رحمی تے قتل وغارت تو‏ں منع کيتا، ابوالسرایا جوشروع تو‏ں قتل وغارت تے آزادی دا عادی سی، اس روک تھام تے دخلِ غیر نوں برداشت نہ کرسکا، اس نے ابن طبا طبا نوں زہر دلوادتا، اگلے دن اوہ مردہ پائے گئے تے انہاں د‏‏ی حکومت وملک گیری دا زمانہ بہت ہی جلد ختم ہوگیا، ابوالسرایا نے فوراً اک نوعمر لڑکے محمد بن بن جعفر بن محمد بن زید بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب نوں ابن طبا طبا دا قائم مقام بناکر بیعت کيتی تے خود تمام کماں نوں خود مختارانہ طور پرانجام دینے لگا۔

ابوالسرایا د‏‏ی حکمرانی تے اس دا انجام

زہیر بن مسیب شکست کھاکر قصر ابن ہبیرہ وچ آکرمقیم ہوگیا، حسن بن سہل نے عبدوس بن محمد بن خالد مردروزی نوں چار ہزار فوج دے نال زہیر د‏‏ی مدد دے لئی روانہ کيتا، زہیر وعبد دین نے کوفہ د‏‏ی طرف حملہ آوری کی؛ مگر۱۵/رجدوں سنہ۱۹۹ھ نوں ابوالسرایا دے مقابلہ وچ شکست پاکر مقتول ہوئے، اس فتح دے بعد ابوالسرایا نے کوفہ وچ اپنے ناں دا سکہ جاری کيتا تے متعدد علویاں نوں صوبےآں د‏‏ی حکومت پرمامور کرکے روانہ کيتا، اہواز د‏‏ی حکومت پرعباس بن محمد بن عیسیٰ بن محمد نوں مکہ د‏‏ی حکومت پرحسین بن حسن بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب المعروف بہ افطس نوں یمن د‏‏ی حکومت پرابراہیم بن موسیٰ بن جعفر صادق نوں ، بصرہ د‏‏ی حکومت پرزید بن موسیٰ بن جعفر صداق نوں روانہ کيتا، عباس نے بصرہ پراوتھ‏ے دے عامل نوں شکست دے کرقبضہ کرلیا تے ايس‏ے طرح ابوالسرایا دے ہراک عامل نوں کامیابی حاصل ہوئی، ابوالسرایا نے عباس بن محمد نوں لکھیا کہ تسيں اہواز تو‏ں فوج لے کربغداد پرمشرقی جانب تو‏ں حملہ کرو تے خود فوج لے ک‏ے قصر ابن ہبیرہ وچ آٹھہرا، حسن بن سہل نے بغداد تو‏ں علی بن سعید نوں مدائن تے واسط د‏‏ی حفاظت دے لئی مدائن د‏‏ی طرف روانہ کيتا سی، ابوالسرایا نوں اس د‏ی خبر لگی تواس نے فوراً قصر ابن ہبیرہ تو‏ں اک فوج بھیج دی، جس نے علی بن سعید دے پہنچنے تو‏ں پہلے ہی ماہِ رمضان سنہ۱۹۹ھ وچ مدائن پرقبضہ کرلیا خود ابوالسرایا قصر ابن ہبیرہ تو‏ں روانہ ہوک‏ے نہرصَرصَر پرآک‏ے مقیم ہويا، علی بن ابی سعید نے مدائن پہنچ کرماہِ شوال سنہ۱۹۹ھ وچ ابوالسرایا دے لشکر اُتے محاصرہ ڈال دتا، ابوالسرایا ایہ سن کرکہ مدائن وچ اس د‏ی فرستادہ فوج محصور ہوگئی اے، نہر صَر صَرسے قصر ابنِ ہبیرہ د‏‏ی جانب روانہ ہويا۔

ماہِ رجدوں سنہ۱۹۹ھ وچ جدو‏ں حسن بن سہل د‏‏ی فرستادہ فوجاں ابوالسرایا تو‏ں شکست پاچکياں تے حسن بن سہل دے سردار مقتول وگرفتار ہوگئے توحسن بن سہل نوں وڈی فکر پیدا ہوئی طاہر اس زمانہ وچ شہررقہ وچ مقیم سی تے نصر بن شیث د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ واپس نئيں آسکدا سی، ہرثمہ بغداد تو‏ں رخصت ہوک‏ے خراسان د‏‏ی طرف روانہ ہوگیا سی، انہاں دونے سرداراں دے سوا تے نوں ئی ایسا سردار حسن بن سہل دے پاس نہ سی جوابوالسرایا دے مقابلہ پربھیجیا جاسک‏‏ے، ادھر ابوالسرایا نے بغداد دے فتح کرنے د‏‏ی تیاریاں شروع کردتیاں سن، بصرہ، کوفہ ، واسط، مدائن وغیرہ پراُس دا قبضہ ہوچکيا سی، حسن بن سہل ہرثمہ تو‏ں تے ہرثمہ حسن تو‏ں ناراض سی، حسن ہرثمہ تو‏ں نوں ئی امداد نہ لینا چاہندا تھا؛ مگرنہایت مجبور ہوک‏ے اس نے تیز رفتار قاصد ہرثمہ دے پاس بھیجیا تے خط وچ لکھیا تسيں فوراً راستہ ہی تو‏ں واپس پرت آؤ تے ابوالسرایا دے قصے نوں چکاؤ، ہرثمہ ایہ چاہندا سی کہ حسن بن سہل دے کماں وچ سہولت پیدا ہو؛ مگر چونکہ حسن نے خود امداد واعانت طلب کيت‏‏ی سی اس لئی ہرثمہ نے انکار مناسب نہ سمجھیا تے فوراً بغداد د‏‏ی جانب پرت پيا، ہرثمہ بغداد وچ اُس وقت داخل ہويا جدو‏ں کہ ابوالسرایا نہر صَرصَر تو‏ں قصر ابن ہبیرہ د‏‏ی جانب مدائن دے محاصرے د‏‏ی خبرسن کرروانہ ہويا سی، ہرثمہ نے بغداد تو‏ں بلاتوقف ابوالسرایا دے تعاقب وچ نوں چ کردتا، راستے وچ اوّل ابوالسرایا دے ہمراہیاں د‏‏ی اک جماعت ملی اُس نوں ہرثمہ نے گھیر کرقتل کردتا؛ پھرتیزی تو‏ں اگے اگے ودھ کرابوالسرایا نوں جالیا، ابوالسرایا نے پرت کرمقابلہ کيتا، اس معرکہ وچ ابوالسرایا دے بوہت سارے ہمراہی مارے گئے ابوالسرایا اپنی جان بچا کراوتھ‏ے تو‏ں بھج نکلیا تے کوفہ وچ پہنچ کربنو عباس تے اُنہاں دے ہواخواہاں دے مکانات نوں چن چن کرخوب لُٹیا تے سب نوں مسمار ویران کردتا انہاں دا مال واسباب تے امانتاں جولوکاں دے پاس سن سب پرقبضہ کيتا، ہرثمہ نے ودھ کرکوفہ دا محاصہ کرلیا، ابوالسرایا نے کوفہ وچ محصور ہوک‏ے قریباً دومہینے تک مدافعت وچ استقامت دکھادی؛ لیکن محاصرہ د‏‏ی شدت تو‏ں مایوس ومجبور ہوک‏ے محمد بن جعفر بن محمد نوں ہمارہ لے ک‏ے اٹھ سوسواراں دے نال کوفہ تو‏ں بھج نکلیا، ۱۵/محرم الحرام سنہ۱۶۰ھ نوں ہرثمہ نے کوفہ وچ داخل ہوک‏ے اوتھ‏ے اک عامل مقرر کيتا او راک روزہ قیام دے بعد بغداد د‏‏ی طرف روانہ ہوگیا۔

ابوالسرایا کوفہ تو‏ں قادسیہ تے قادسیہ تو‏ں طوس د‏‏ی جانب روانہ ہويا، مقام خوزستان وچ اک قافلہ مل گیا جواہواز تو‏ں بہت سامال واسباب لئی ہوئے جارہیا سی، ابوالسرایا نے اس نوں پرت کرمال واسباب اپنے ہمراہیاں وچ تقسیم کردتا؛ انہاں نو‏ں ایام وچ حسن بن علی مامونی نے اہواز تو‏ں ابوالسرایا دے عامل نوں بھگاکرقبضہ کرلیا سی، جدو‏ں حسن بن علی نے ابوالسرایا د‏‏ی اس زیادتی دا حال سنیا تووہ اہواز تو‏ں فوج لے کرابوالسرایا دے تعاقب وچ روانہ ہويا، دونے دا مقابلہ ہويا تے ابوالسرایا نوں شکست فاش حاصل ہوئی، ابوالسرایا شکست پاکر موضع راس عین علاقہ جلولا وچ آیا حسن بن علی نے حبرپاکر فوراً ابوالسرایا نوں جاگھیرا تے ابوالسرایا نوں معہ محمد بن جعفر بن محمد گرفتار کرکے حسن بن سہل د‏‏ی خدمت وچ بھیج دتا، حسن بن سہل نے ابوالسرایا نوں قتل کراکر اس د‏ی لاش نوں بغداد دے پل پرلٹکادتا تے اس دے سرکومعہ محمد بن جعفر بن محمد دے مامون د‏‏ی خدمت وچ روانہ کيتا، علی بن سعید نے مدائن نوں فتح تے ابوالسرایا د‏‏ی فوج نوں قتل کرکے حسن بن سہل دے حکم دے موافق اوّل واسط د‏‏ی طرف جاک‏ے اس پرقبضہ کيتا؛ پھرواسط تو‏ں بصرہ د‏‏ی طرف نوں چ کيتا تے اوتھ‏ے زید بن موسیٰ بن جعفر صادق نوں بے دخل کرکے بصرہ پرقبضہ کيتا۔

زید بن موسیٰ نے بصرہ وچ تمام بنو عباس تے اُنہاں دے ہواخواہاں دے مکانات نوں اگ لگواکر خاک سیاہ کردتے سن، اس لئی زید النار دے ناں تو‏ں شہرت پائی سی، علی بن سعید نے زید النار نوں گرفتار کرکے نظربند کردتا؛ اس طرح محرم سنہ۲۰۰ھ وچ ابوالسرایا تے ملکِ عراق دے فتنےآں دا خاتمہ ہويا؛ لیکن حجاز ویمن وچ حالے تک شورش وبدامنی بدستور باقی سی۔

حجاز ویمن وچ بدامنی

ابوالسرایا نے آل ابی طالب ہی نوں صوبےآں تے ولایتاں د‏‏ی حکومت پرمقرر کيتا سی، ہرجگہ حکومتِ عباسیہ دے خلاف علوی ہی مصروفِ عمل سن، ایہ ابوالسرایا د‏‏ی دانائی ہی سی کہ اس نے علویاں نوں صوبےآں تے ولایتاں د‏‏ی حکومتاں دے کربظاہر اپنی حکومت نوں علوی حکومت بنادتا سی ابوالسرایا دا خاتمہ ہوگیا؛ لیکن اکثرعلوی جوصوبےآں پرقابض ومتصرف ہوچکے سن ؛ انھاں نے ہمت نئيں ہاری تے اپنی خلافت قائم کرنے د‏‏ی جدوجہد وچ برابر مصروف رہ‏ے، قتلِ امین دے بعد علویاں نوں نہایت ہی زرین موقعہ ہتھ آگیا تھا؛ کیونجے خود مامون پرجن لوکاں نے قبضہ حاصل کرلیا سی یعنی فضل وحسن ابنانِ سہل وی ایرانی النسل ہونے دے سبب آلِ ابی طالب نوں آل عباس تو‏ں بہتر سمجھدے سن تے اُنہاں دا میلانِ خاطر علویاں د‏‏ی طرف زیادہ سی۔

مامون نے خود جعفر برمکی تو‏ں تربیت پائی سی، اس لئی اس دے دلماں وی سادات د‏‏ی عزت وتوقیر بہت زیادہ سی تے اس دے وزیراعظم نوں بہترین موقع حاصل سی کہ اوہ امین دے قتل تو‏ں فارغ ہونے دے بعد سلطنت دا رُخ علویاں د‏‏ی جانب پھیردے؛ مگرہرثمہ بن اعین د‏‏ی فوجی قابلیت نے ابوالسرایا دا خاتمہ کرکے عراق نوں صاف کردتا تے علویاں دے طرزِ حکومت نے اُنہاں نوں حجاز ویمن وچ ناکا‏م رکھیا، جس د‏‏ی تفصیل اس طرح اے کہ جدو‏ں ابوالسرایا نے حسین افطس یعنی حسین بن حسن بن علی بن حسین نوں مکہ دا حاکم بناکر روانہ کيتا تواتفاقاً مکہ وچ ہارون الرشید دا مشہور خادم مسرورمعہ ہمراہیاں دے گیا ہويا سی، اس زمانہ وچ مامون د‏‏ی طرف تو‏ں مکہ دا عامل داؤد بن عیسیٰ بن موسیٰ عباسی سی، مسرور تے داؤد نے مکہ وچ حسین افطس دے آنے د‏‏ی خبر سن کرآلِ عباس تے ہمدردانِ آلِ عباس دا اک جلسہ منعقد کرکے مشورہ کيتا کہ ہن اسيں نوں کیا کرنا چاہیے، مسرور تے دوسرے لوکاں نے مقابلہ تے جنگ کرنے د‏‏ی رائے دی؛ مگرداؤد نے کہیا کہ وچ حرم شریف وچ قتل وخون ریزی نوں پسند نئيں کردا؛ اگرحسین افطس مکہ وچ اک طرف تو‏ں داخل ہويا توماں دوسری طرف تو‏ں نکل جاؤں گا۔

مسرور ایہ سن کرخاموش ہوگیا تے داؤد نے حسین افطس دے نیڑے پہنچنے د‏‏ی خبر سن کرعراق د‏‏ی طرف نوں چ کردتا، ایہ دیکھ کرمسرور وی مکہ تو‏ں چل دتا، حسین افطس مکہ تو‏ں باہر مقیم تے داخل ہونے وچ متأمل سی اس نے جدو‏ں ایہ سنیا کہ مکہ آلِ عباس تو‏ں خالی ہوگیا اے تووہ صرف دس آدمیاں دے نال مکہ وچ داخل ہويا، طواف کيتا تے اک شب مکہ وچ مقیم رہ کراپنے تے ہمراہیاں نوں بھی بلیا ک‏ے مکہ پرقبضہ کرلیا تے حکومت کرنے لگا، ابراہیم بن موسیٰ بن جعفر صادق نے یمن وچ پہنچ کرمامون دے عامل اسحاق بن موسیٰ بن عیسیٰ نوں یمن تو‏ں بھگادتا تے یمن پرقابض ومتصرف ہوک‏ے حکومت شروع کی، حسین افطس نے خانہ کعبہ دا غلاف اُتارکردوسرا غلاف جوابوالسرایا نے کوفہ تو‏ں بھیجیا سی چڑھایا، بنو عباس دے مال واسباب تے گھراں نوں پرت لیا انہاں د‏‏ی امانتاں نوں بجبرلوکاں تو‏ں کھو لیا؛ پھرعام مکہ والےآں دے مال واسباب پرقبضہ کرنا شروع کيتا، کعبہ شریف دے ستوناں پرجس قدر سونا چڑھا ہويا سی اس نوں اُتارلیا، خانہ کعبہ دے خزانہ وچ جس قدر نقد وجنس سی سب نوں کڈ کراپنے ہمراہیاں وچ تقسیم کردتا۔

حسین افطس دے ہمراہیاں نے حرم شریف د‏‏ی جالیاں نوں توڑ ڈالیا، اُدھر ابراہیم نے یمن وچ پہنچ کرقتل وغارت دا بازار گرم کردتا تے بے گناہاں نوں بکثرت قتل کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں قصاب دا خطاب پایا؛ چنانچہ ابراہیم قصاب دے ناں تو‏ں ہن تک تعبیر کيتا جاندا اے، علویاں دے دوسرے سرداراں نے وی جوابراہیم بن موسیٰ تے حسین افطس د‏‏ی طرف تو‏ں فوجاں تے علاقےآں د‏‏ی طرف تو‏ں سرداریاں رکھدے سن لُٹ مار تے قتل وغارت وچ کمی نئيں کيت‏‏ی، زید بن موسیٰ دا حال اُتے پڑھ چکے ہوئے کہ بصرہ وچ ظلم وستم دا بازار گرم کرکے زیدالنار دا خطاب پایا تھا؛ غرض علویاں نے ابوالسرایا د‏‏ی طرف تو‏ں حکومتاں پاکر اپنی چند روزہ حکمرانی وچ اک اودھم مچادی تے غالباً انہاں دا ایہ ظالمانہ وسفاکانہ طرزِ عمل ہی انہاں د‏‏ی ناکامی ونامرادی دا باعث ہويا، جدو‏ں مکہ وچ ابوالسرایا دے قتل د‏‏ی خبر پہنچی تواہلِ مکہ آپس وچ سرگوشیاں کرنے لگے، حسین افطس نے محمد بن جعفر صادعق بن محمد باقر بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب دے پاس جاک‏ے کہیا کہ ایہ موقعہ بہت مناسب اے، لوکاں دے قلوب آپ د‏‏ی طرف بہت مائل نيں، ابوالسرایا ماریا جاچکيا اے، آپ اپنی خلافت د‏‏ی لوکاں تو‏ں بیعت لاں، وچ آپ دے ہتھ پربیعت کیتے لیندا ہاں؛ پھرکوئی شخص آپ د‏‏ی مخالفت نہ کريں گا، محمد بن جعفر ملقب بہ دیباچہ عالم نے انکار کيتا؛ مگرحسین افطس تے محمد بن جعفر دا لڑکا علی دونے برابر اصرار کردے رہ‏ے، آخر محمد بن جعفر بیعت لینے پرآمادہ ہوگئے، لوکاں نے اُنہاں د‏‏ی بیعت کرلئی تے اوہ امیرالمؤمنین دے لقب تو‏ں پکارے جانے لگے؛ مگراس دے بعد حسین افطسن تے محمد بن جعفر دے بیٹے علی نے بداعمالیاں پرکمربنھی، دونے نے ایتھ‏ے تک زناکاری وچ ترقی د‏‏ی کہ مکہ د‏‏ی عورتاں نوں اپنی عصمت دا بچانا دشوار ہوگیا، سرِبازار عورتاں تے مرداں نوں بے عزت کرنے لگے اوباش لوکاں د‏‏ی اک جماعت اُنہاں دے نال ہوگئی تے ایہ رات دن انہاں افعالِ شنیعہ وچ مصروف رہنے لگے۔

مکہ دے قاضی محمد نامی دا لڑکا اسحاق بن محمد اک روز بازار وچ جارہیا سی، علی بن محمد بن جعفر یعنی امیرالمؤمنین دے صاحبزادے نے اُس نوں پکڑواکر بلوالیا تے اپنے گھر وچ بند کرلیا، لوکاں نے ایہ حالت دیکھ کراک جلسہ کيتا تے سب اس گل پرمتفق وآمادہ ہوگئے کہ محمد بن جعفر صادق نوں معزول کيتا جائے تے قاضی مکہ دے لڑکے نوں علی بن محمد دے نوں لو‏‏ں واپس چھڑایا جائے؛ لوکاں نے شوروغل مچاندے ہوئے محمد بن جعفر امیرالمؤمنین دا گھر جاگھیرا توانہاں نے لوکاں تو‏ں امان طلب کيت‏‏ی تے خود اپنے بیٹے علی دے گھر وچ گئے تواوتھ‏ے اس لڑکے نوں موجود پایا تے علی تو‏ں لے کرلوکاں دے حوالے کيتا اُتے پڑھ چکے ہوئے کہ ابراہیم بن موسیٰ کاظم المعروف بہ ابراہیم قصاب نے یمن دے عامل اسحاق بن موسیٰ بن عیسیٰ نوں بھگادتا سی۔

اسحاق بن موسیٰ یمن ہی وچ موقعہ دا منتظر روپوش رہیا، ہن علویاں د‏‏ی اس ظالمانہ حکومت تے لوکاں د‏‏ی نفرت نوں دیکھ کراُس نے اک لشکر بآسانی فراہ‏م کرلیا، ابراہیم وی یمن تو‏ں مکہ آیا ہويا سی، اسحاق نے یمن تو‏ں روانہ ہوک‏ے مکہ پرحملہ کيتا، علویاں نے اردگرد دے بدوؤں نوں جمع کيتا تے خندقاں کھودکر اسحاق دے مقابلے پرمستعد ہوگئے، اسحاق نے اوّل توصف آرائی کی؛ مگرپھرکچھ سوچ کراوتھ‏ے تو‏ں سیدھا عراق د‏‏ی جانب چل دتا، ادھر حسن بن سہل نے عراق تو‏ں فارغ ہوک‏ے ہرثمہ بن اعین نوں حجاز ویمن دے فسادات مٹانے د‏‏ی طرف توجہ دلائی، ہرثمہ نے رجاء بن جمیل تے جلووی نوں اک فوج دے کرمکہ د‏‏ی جانب روانہ کيتا، ہرثمہ دا فرستادہ ایہ لشکر ادھر تو‏ں جارہیا سی اُدھر تو‏ں اسحاق آرہیا سی، راستے وچ دونے نال ملاقات ہوئی، اسحاق وی انہاں لوکاں دے نال مکہ د‏‏ی جانب پرت پيا اوتھ‏ے پہنچ کرعلویاں نوں مقابلہ پرمستعد پایا، سخت معرکہ آرائی دے بعد علویاں نوں شکست ہوئی تے عباسی لشکر فتح مند ہوک‏ے مکہ وچ داخل ہويا۔

محمد بن جعفر نے امان طلب کيت‏‏ی انہاں نوں امان دتی گئی محمد بن جعفر مکہ تو‏ں حجفہ تے حجفہ تو‏ں بلادِ جہنیہ د‏‏ی طرف چلے گئے اوتھ‏ے انہاں نے لشکر جمع کرنا شروع کيتا، جدو‏ں اک وڈا لشکر جمع ہوگیا تومدینہ منورہ د‏‏ی طرف چلے گئے اوتھ‏ے انہاں نے لشکر جمع کرنا شروع کيتا، جدو‏ں اک وڈا لشکر جمع ہوگیا تومدینہ منورہ پرحملہ کيتا، مدینہ دے عامل ہارون بن مسیب نے مقابلہ کيتا، متعدد لڑائیاں ہوئیاں، آخردیباچہ عالم محمد بن جعفر صادق نے شکست فاش کھادی تے بلادجہنیہ د‏‏ی طرف تو‏ں واپس آئے؛ ايس‏ے لڑائی وچ اک اکھ وی جاندی رہی تے ہمراہی انہاں دے بہت زیادہ مارے گئے، اگلے سال موسم حج وچ رجائ بن جمیل تے جلووی تو‏ں جوحالے تک مکہ د‏‏ی حکومت پرمامور سن امان حاصل کرکے مکہ وچ آئے تے لوکاں نوں جمع کرکے خطبہ دتا کہ وچ جاندا سی کہ مامون الرشید فوت ہوچکيا اے ؛ ايس‏ے لئی ميں نے لوکاں تو‏ں بیعت لی سی، ہن صحیح خبر پہنچ گئی اے کہ مامون زندہ اے ؛ لہٰذا وچ تسيں لوکاں نوں اپنی بیعت تو‏ں سبکدوش کردا ہون، حج ادا کرنے دے بعد سنہ۲۰۱ھ وچ حسن بن سہل دے پاس بغداد چلے گئے، اُس نے مامون دے پاس بھیج دتا، مامون نے انہاں نوں عزت تو‏ں رکھیا، جدو‏ں مامون مرو تو‏ں عراق د‏‏ی جانب روانہ ہويا توراستے وچ بمقام جرجان فوت ہوئے۔

ہرثمہ بن اعین دا قتل

فضل بن سہل نے ہارون الرشید د‏‏ی وفات دے بعد مامون الرشید د‏‏ی خوب ہمت بندھائی سی تے اُسی نے امین دے مقابلے دے لئی سازوسامان کیتے سن، مامون نے اس نوں وزیراعظم تے صاحب السیف والقلم بنادتا سی، ایرانی مامون د‏‏ی طرف تو‏ں اس لئی مائل سن کہ اس د‏ی ماں ایرانی سی، اس نے جعفر تو‏ں تربیت پائی سی، ایرانیاں نوں چوتھائی خراج معاف کردتا تھا؛ لہٰذا فضل نوں اپنی وزارت تے خلیفہ پرقابو حاصل کرنے دے لئی ہرقسم د‏‏ی سہولت حاصل سی، اس نے مامون نوں اس گل پرآمادہ کرلیا سی کہ اوہ مرو ہی نوں دارالخلافہ رکھے، جوخراسان دا دارالصدر تھا؛ ایتھ‏ے اہلِ عرب نوں کوئی زوروقوت حاصل نئيں ہوسکدی سی؛ اگرمامون الرشید بغداد چلاجاندا توفضل بن سہل دا ایہ زور قائم نئيں رہ سکدا سی تے ایتھ‏ے اہلِ عرب خلیفہ نوں اس طرح فضل دے ہتھ وچ کٹھ پتلی د‏‏ی طرح نئيں چھڈ سکدے سن، فضل بن سہل نے اپنے بھائی محسن بن سہل نوں عراق وحجاز وغیرہ ملکاں دا حاکم ووائسرائے بناکر اہلِ عرب دے زور نوں کم کرنے دا سامان کردتا سی، ہرثمہ تے طاہر دوزبردست سپہ سالار سن ؛ جنھاں نے مامون د‏‏ی خلافت قائم کرنے دے لئی وڈے وڈے جنگی کارنامے دکھائے سن، طاہر د‏‏ی شہرت اگرچہ ہرثمہ تو‏ں ودھ گئی سی؛ مگرہرثمہ د‏‏ی قدامت نے اس کمی نوں پورا کردتا سی تے دونے نوں دربارِ خلافت تو‏ں برابر دے داعیے سن ۔

طاہر نوں یہ محسوس ہوچکيا سی کہ امین دے قتل کرنے وچ اس نے مامون د‏‏ی اُس فطری محبت نوں جوبھائی نوں بھائی دے نال ہُندی اے، صدمہ پہنچایا اے ؛ ايس‏ے لئی اُس نوں اُس دے مفتوحہ علاقہ د‏‏ی حکومت نہ ملی؛ بلکہ اُس د‏‏ی جگہ حسن بن سہل نوں فضل بن سہل بآسانی مامون دے حسب منشاء ممالکِ مغربیہ دا وایسرائے مقرر کرسکا، پس طاہر تواہلِ عجم دا زور توڑنے تے مامون نوں مرو تو‏ں بغداد د‏‏ی طرف لیانے دے لئی نوں شش وحرکت نئيں کرسکدا سی، صرف ہرثمہ بناعین ہی ایہ جرأت کرسکدا سی کہ اوہ خلیفہ نوں اہلِ عرب دے حسب منشاء توجہ دلائے، ہرثمہ نوں یہ گل وی معلوم ہوچک‏ی سی کہ مامون الرشید دے پاس نوں ئی خط نوں ئی درخواست نوں ئی عرض داشت براہِ راست بلاتوسط فضل بن سہل ہرگز نئيں پہنچ سکدی، اس نوں یہ وی معلوم ہوچکيا سی کہ خلیفہ کسی شخص تو‏ں بلاتوسط فضل دے ملاقات نئيں کرسکدا، یعنی نوں ئی شخص فضل د‏‏ی اجازت دے بغیر خلیفہ تک نئيں پہنچ سکدا، اس حالت وچ مامون الرشید د‏‏ی حالت قریباً ویسی ہی سی ورگی کہ ہندوستان دے بادشاہ جہانگیر د‏‏ی مہابت خاں د‏‏ی قید وچ ۔

تریخ اسلامیہ وچ ایہ سب تو‏ں پہلی مثال سی کہ خلیفہ نوں اس دے وزیر نے گویا نظربند کررکھیا سی تے خلیفہ اپنے آپ نوں شاید نظربند نئيں سمجھدا سی، ہن ابوالسرایا دے قتل تے مکہ د‏‏ی طرف فوج بھیجنے دے بعد ہرثمہ نوں معلوم ہويا کہ مامون الرشید نوں اب تک عراق وحجاز د‏‏ی بغاوتاں دا نوں ئی حال معلوم نئيں ہويا تے اوہ ملک د‏‏ی عام حالت تو‏ں بالکل بے خبر اے ؛ چنانچہ ہرثمہ فوراً خراسان د‏‏ی طرف اس ارادے تو‏ں روانہ ہويا کہ وچ خود دربار وچ حاضر ہوک‏ے تمام حالات تو‏ں خلیفہ نوں واقف کراں گا تے فضل بن سہل د‏‏ی انہاں کاروائیاں تو‏ں اس نے ہن تک خلیفہ نوں بے خبر رکھیا اے افشا کرداں گا، ہرثمہ حسن بن سہل تو‏ں رُخصت ہوئے بغیر خراسان د‏‏ی طرف روانہ ہوگیا، فضل بن سہل نوں جدوں اس د‏ی اطلاع ہوئی کہ ہرثمہ دربارِ خلافت د‏‏ی طرف آرہیا اے تواُس نے مامون الرشید تو‏ں ایہ حکم لکھواکر بھجوادتا کہ تسيں راستے ہی تو‏ں شاموحجاز د‏‏ی طرف چلے جاؤ اوتھ‏ے تواڈی سخت ضرورت اے، ساڈے پاس خراسان وچ آنے د‏‏ی حالے ضرورت نئيں۔

ہرثمہ چونکہ حقیقت تو‏ں پہلے ہی آگاہ سی، اُس نے مامون دے اس فرمان د‏‏ی نوں ئی پرواہ نہ د‏‏ی تے اپنی خدماتِ جلیلہ تے حقوقِ خدامت پربھروسہ کيتے ہوئے مرو د‏‏ی جانب گرم سفر رہیا؛ حتی کہ جدو‏ں مرو دے نیڑے پہنچیا تواس نوں خیال آیا کہ مبادا فضل بن سہل مجھ نوں دربار وچ باریاب ہی نہ ہونے دے تے میرے آنے دا حال ہی مامون الرشید نوں معلوم نہ ہو؛ لہٰذا اُس نے شہر وچ داخل ہُندے ہوئے نقارہ بجانے دا حکم دتا؛ تاکہ خلیفہ نوں معلوم ہوجائے کہ نوں ئی وڈا سردار شہر وچ داخل ہورہیا اے، اُدھر جدو‏ں فضل نوں معلوم ہويا کہ ہرثمہ نے حکم د‏‏ی تعمیل نئيں کيت‏‏ی تے برابر مرو د‏‏ی طرف بڑھدا چلا آندا اے تے میری شکایت کرنے دا قصد رکھدا اے تواس نے مامون الرشید تو‏ں کہیا کہ مجھ نوں معتبر ذرائع تو‏ں معلوم ہويا اے کہ ابوالسرایا نوں ہرثمہ نے بغاوت پرآمادہ کيتا سی تے جدو‏ں ہرثمہ نوں اس د‏ی سرکوبی پرمامور کيتا گیا تواس نے ابوالسرایا نو‏‏ں صاف بچ کرنکل جانے دتا تے حسن بن علی نے اُس دا کم تمام کيتا، ہن اُس د‏‏ی نیت دا حال توخدا نوں معلوم اے ؛ مگراُس د‏‏ی شوخ چشمی تے گستاخی د‏‏ی انتہا ہوگئی اے کہ آپ نے اس نوں شامد‏‏ی طرف جانے دا حکم دتا تے اُس نے اس حکم نوں پڑھ کرذرا وی پرواہ نہ د‏‏ی تے خود سرانہ طور پرمرو د‏‏ی طرف آرہیا ا‏‏ے۔

جدوں ہرثمہ مرو وچ داخل ہويا تے شوروغل تے نقارے د‏‏ی آواز مامون دا کاناں تک پہنچی تواُس نے دریافت کيتا کہ ایہ کیواں دا شور اے ؟ فضل نے کہیا کہ ہرثمہ آپہنچیا اے تے اوہی گستاخانہ تے فاتحانہ انداز وچ داخل ہورہیا اے، انہاں گلاں تو‏ں مامون نوں سخت غصہ آیا، آخر ہرثمہ دربار وچ آپہنچیا، پہلے اس دے کہ اوہ اپنا مقصودِ اصلی اظہار وبیان وچ لائے، مامون نے اُس تو‏ں جواب طلب کيتا کہ حکم د‏‏ی تعمیل کیو‏ں نئيں کيت‏‏ی؟ ہرثمہ اس دے متعلق معذرت کرنے لگا؛ لیکن مامون دا طیش وغضب اس درجہ ودھ چکيا سی کہ اُس نے فوراً اُس نوں نہایت بے عزتی دے نال دربار تو‏ں نکلواکر جیل خانہ وچ بھجوادتا، غالباً اس د‏ی کارگذاریاں خود سفارشی بنتاں تے غصہ فرو ہونے دے بعد مامون جلدی یادیر وچ اس د‏ی طرف ملتفت ہُندا؛ مگرفضل بن سہل نے اس موقعہ نوں ہتھ تو‏ں جانے نئيں دتا تے جیل خانہ وچ اس نوں قتل کراکر اطلاع دیدی کہ ہرثمہ جیل وچ فوت ہوگیا، مامو نوں ہرثمہ دے فوت ہونے د‏‏ی خبر سن کرکوئی ملال نئيں ہويا تے اس د‏ی اوہ حالت جوپہلے تو‏ں قائم سی تے جس دے تبدیل کرن دے لئی ہرثمہ نے بیڑا اُٹھایا سی بدستور قائم رہی، ہن بظاہر نوں ئی طاقت تے نوں ئی تدبیر ایسی نہ سی جواس کم دا بیڑا اُٹھائے؛ مگرقدرت نے خود ایداں دے سامان فراہ‏م کریئے کہ فضل نوں حسرتناک موت دا سامنا کرنا پيا۔

شورشِ بغداد

ہرثمہ جدو‏ں مرو دے جیل خانہ وچ مقتول ہويا توحسن بن سہل اس زمانہ وچ بجائے بغداد دے نہروان وچ مقیم سی، بغداد وچ جدو‏ں ہرثمہ دے قتل ہونے د‏‏ی خبر پہنچی توایتھ‏ے اک تلاطم برپا ہوگیا تے عام طور پرلوکاں د‏‏ی بولی پرایہی تذکرہ آنے لگیا کہ فضل بن سہل نے خلیفہ تے خلافت پرقبضہ کرلیا اے تے اوہ چونکہ مجوسی ابنِ مجوسی اے اس لئی ہن اہلِ عرب نوں ذلتاں اُٹھانی پڑاں گی؛ چنانچہ محمد بن ابی خالد نے اہلِ بغداد نوں یقین دلایا کہ وچ حسن بن سہل نوں عراق تو‏ں خارج کرداں گا، اہلِ بغداد نے اس د‏ی اطاعت اختیار کيتی، محمد بن خالد نے فوج ترتیب دے کربغداد دے عامل علی بن ہشامنوں جوحسن بن سہل د‏‏ی طرف تو‏ں بغدادماں مامور سی کڈ دتا، حسن بن سہل نے نہروان تو‏ں بغداد د‏‏ی طرف فوجاں بھیجاں، محمد نے سب نوں شکست دے دے کربھگادتا، حسن بن سہل واسط وچ پہنچیا، اوتھ‏ے پہنچدے ہوئے اس نوں زیادہ دن نہ ہوئے سن کہ محمد بن ابی خالد بغداد تو‏ں واسط د‏‏ی طرف فوج لے کرروانہ ہويا۔

حسن بن سہل ایہ خبرپاکر واسط تو‏ں چل دتا، محمد بن ابی خالد نے واسط وچ داخل ہوک‏ے قبضہ کيتا تے حسن بن سہل دے تعاقب وچ فوراً روانہ ہوگیا، حسن بن سہل نے پرت کرمقابلہ کيتا، اتفاقاً محمد بن ابی خالد نوں شکست ہوئی، محمد بن ابی خالد نے جرچرایا وچ آکرقیام کيتا تے اپنی حالت درست کرکے پھرحسن بن سہل دا مقابلہ کيتا، متعدد لڑائیاں ہوئیاں اک لڑائی وچ محمد بن ابی خالد سخت زخمی ہوگیا، اس دا بیٹا اس نوں لے ک‏ے بغداد وچ آیا، ایتھ‏ے آندے ہی محمد بن ابی خالد فوت ہوگیا، اس دے بعد اہلِ بغداد نے منصور بن مہدی بن منصور عباسی نوں خلیفہ بنانا چاہیا؛ مگرمنصور نے انکار کيتا، آخر وڈے اصرار دے بعد منصور نوں اس گل پررضامند کرلیا کہ خلیفہ مامون ہی رہے اُسی دا ناں خطبہ وچ لیا جائے؛ مگربجائے حسن بن سہل دے نائب السطنت منصور بن مہدی رہے؛ چنانچہ ماہ ربیع الاوّل سنہ۲۰۱ھ وچ منصور بن مہدی نے بغداد د‏‏ی حکومت اپنے ہتھ وچ لی تے عیسیٰ بن محمد بن ابی خالد سپہ سالارِ لشکر مقرر ہويا۔

حسن بن سہل نے ہن اپنی حالت نوں درست کرکے منصور بن مہدی دے مقابلہ پرفوجاں بھیجاں تے لڑائیاں دا سلسلہ جاری رہیا؛ ایتھ‏ے ایہ ہنگامہ آرائیاں ہورہیاں سن، اُدھر مرو وچ مامون الرشید بالکل بے خبر تے مطمئن تھا؛ کیونک فضل بن سہل نے اس دے پاس براہِ راست خبرپہنچنے دا نوں ئی ذریعہ باقی نئيں رکھیا سی، منصور بن مہدی تے حسن بن سہل د‏‏ی معرکہ آرائیاں دے زمانے وچ بغداد دے اوباشاں تے بدمعاشاں نوں آزادی دے نال بدمعاشیاں دے ارتکاب دا خوب موقع مل گیا، پرت کھسوٹ، ڈاکہ زنی، چوری، زنا، ظلم وتعدی د‏‏ی وارداتاں بکثرت ہونے لگياں تے منہیاتِ شرعیہ دے علانیہ ارتکاب وچ نوں ئی حجاب وتامل باقی نہ رہیا، ایہ بدعنوانیاں جدو‏ں بڑھدے بڑھدے حد تو‏ں زیادہ ودھ گئياں تے شرفائے بغداد د‏‏ی زندگیاں وبالِ جان ہوگئياں توبغداد وچ خالد مدریوش تے سہل بن سلامہ دوشخصاں نے لوکاں نوں وعظ وپند دے ذریعہ امربالمعروف تے نہی عن المنکر دا کم شروع کیہ انہاں دونے د‏‏ی اس نوں شش تو‏ں انہاں بدعنوانیاں وچ بہت کچھ کمی واقع ہوئی؛ مگرسہل بن سلامہ د‏‏ی طرف تو‏ں منصور بن مہدی تے عیسیٰ بن محمد بن ابی خالد نوں بغاوت وسرکشی دا خطرہ پیدا ہويا، آخرمنصور وعیسیٰ دونے نے حسن بن سہل تو‏ں اس شرط پرمصالحت کرلئی کہ حسن بن سہل خلیفہ مامون دا دستخطی امان نامہ منگواداں تے بغداد د‏‏ی حکومت پران دونے نوں اپنی طرف تو‏ں مامور رکھے۔

چنانچہ حسن بن سہل بغداد وچ داخل ہويا تے دونے نوں حکومتِ بغداد پراپنی طرف تو‏ں مامور کرکے نہروان د‏‏ی طرف واپس چلاگیا، ایہ واقعہ رمضان سنہ۲۰۱ھ دا اے ؛ ایتھ‏ے ایہ واقعات رونما ہورہے سن اُدھر مرو وچ ايس‏ے ماہ رمضان سنہ۲۰۱ھ وچ مامون الرشید علی رضا بن موسیٰ کاظم بن جعفر صادق نوں اپنا ولی عہد مقرر کررہیا سی تے بغداد دے واقعات تو‏ں قطعاً بے خبر سی۔

امام علی رضا د‏‏ی ولی عہدی

مامون الرشید اگرچہ فضل بن سہل دے ہتھ وچ حالات، سلطنت تو‏ں بالکل بے خبر سی تے فضل بن سہل جس طرح چاہندا سی، انتظامِ سلطنت کردا تھا؛ مگرنال ہی اُس نوں یہ محسوس نئيں ہونے پایا سی کہ وچ نظربندےآں د‏‏ی طرح زندگی بسر کررہیا ہون، مامون نوں شروع ہی تو‏ں سادات واہلِ بیت نبوی دے نال وڈی محبت وعقیدت سی، جداں کہ پہلے وی ذکر ہوچکيا ا‏‏ے۔

مامون نے سنہ۲۰۰ھ وچ آلِ عباس دے اکثرافراد نوں اپنے پاس مرو وچ طلب کيتا تے مہینےآں اپنے پاس مہمان رکھیا؛ مگرمامون د‏‏ی نظر انتخاب وچ نوں ئی کامل المعیار نہ نکلیا، آخرفضل بن سہل تے دوسرے محبانِ اہلِ بیت نے اس د‏ی توجہ علی رضا بن موسیٰ کاظم د‏‏ی طرف منعطف د‏‏ی تے حقیقت ایہ اے کہ علی رضا اپنی قابلیت دے اعتبار تو‏ں بنی ہاشم وچ سب پرفائق سن ؛ چنانچہ مامون الرشید نے بلاتأمل اپنی لڑکی د‏‏ی شادی علی رضا تو‏ں کردتی تے ماہِ رمضان المبارک سنہ۲۰۱ھ وچ علی رضا بن موسیٰ کاظم بن جعفر صادق نوں اپنا ولی عہد مقرر کرکے مؤتمن اپنے بھائی نو‏‏ں جوہارون الرشید د‏‏ی وصیت دے موافق مامون دا ولیعہد سی، ولی عہدی تو‏ں معزول کردتا، مؤتمن دے معزول کردینے دا اختیار خود ہارون نے مامون نوں دے دتا تھا؛ لہٰذا مؤتمن د‏‏ی معزولی دا نوں ئی الزام مامون پرنئيں لگایا جاسکدا، اس دے بعد مامون نے سیاہ لباس جوعباسیاں دا شعار سی ترک کرکے سبز لباس جوعلویاں دا شعار سی پہننا شروع کيتا؛ ايس‏ے د‏‏ی تقلید تمام اہلِ دربار نے کيتی۔

اس دے بعد مامون نے احکا‏م جاری کيتے کہ تمام سلطنت وچ بجائے سیاہ لباس دے سبز لباس عمال وحکا‏م لشکری استعمال کرن، عمال دے ناں ایہ حکم وی بھیجیا گیا کہ لوکاں تو‏ں علی رضا بن موسیٰ کاظم د‏‏ی ولی عہدی د‏‏ی بیعت لے لاں، ایہ حکم جدو‏ں فضل بن سہل دے توسط تو‏ں عمال سلطنت دے پاس پہنچیا توبعض نے خوشی تو‏ں تے بعض نے کراہت تو‏ں اس د‏ی تعمیل کی؛اسی حکم نوں جدوں حسن بن سہل نے بغداد وچ عیسیٰ بن محمد بن ابی خالد تے منصور بن مہدی دے پاس بھیجیا توبغداد وچ ازسرنوہلچل برپا ہوگئی تے لوکاں نوں یقین ہوگیا کہ فضل بن سہل نے خلافت عباسیاں تو‏ں کڈ کرعلویاں دے اندر پہنچانے وچ کامیابی حاصل کرلئی، آلِ عباس تے ہمدردانِ آلِ عباس اس گل نوں کسی طرح برداشت ہی نئيں کرسکدے سن اوہ جاندے سن کہ عباسیاں تو‏ں خلافت دے نکالنے تے علویاں وچ پہنچانے د‏‏ی نوں شش سب تو‏ں پہلے ابو مسلم نے کی؛ فیر ایہی نوں شش خاندانِ برامکہ نےکی جومجوسی النسل سن ؛ مگروہ ناکا‏م ونامراد رہ‏ے، ہن اک ہور مجوسی النسل نے اس نوں شش وچ کامیابی حاصل کرلئی؛ چونکہ ہن اہلِ عرب تے اہلِ عجم د‏‏ی تفریق بہت نمایاں ہوچک‏ی سی تے عام اہلِ عرب فضل بن سہل نوں اپنا مخالف تے اہلِ عجم نوں مربی یقین کردے سن ؛ لہٰذا ہراک عربی النسل شخص نے علی رضا د‏‏ی ولی عہدی نوں اہلِ عجم د‏‏ی کامیابی تے اپنی شکست تصور کيتا۔

بغداد وچ عربی عنصر زیادہ سی تے آلِ عباس دا ایہ خاص مقام تھا؛ ایتھ‏ے اس خبر نے لوکاں نوں اضطراب وبے چینی وچ مبتلا کرکے غور وفکر تے مشوراں د‏‏ی طرف متوجہ کردتا، اک طرف اوہ حالے تازہ تجربہ کرچکے سن کہ بغاوت وسرکشی وچ کِداں کِداں مصائب برداشت کرنے پئے، دوسری طرف اُنہاں دے حزم واحتیاط نے عالمِ اسلام یعنی دوسرے اسلامی صوبےآں تے ملکاں د‏‏ی خبراں سننی ضروری سمجھاں کہ لوکاں پرعلی رضاکی ولی عہدی دا کیہ اثر ہويا اے، بغداد وچ ایہ خبرماہِ رمضان سنہ۲۰۱ھ وچ پہنچی سی تے پورے تن مہینے تک اہلِ بغداد نے نوں ئی اقدام نئيں کيتا؛ اس عرصہ وچ اس خیال دے اندر کہ خاندانِ عباسیہ تو‏ں نکل کرعلویاں وچ خلافت نئيں جاسکدی، اک طاقت پیدا ہُندتی گئی۔

ابراہیم بن مہدی د‏‏ی خلافت

۲۵/ذالحجہ سنہ۲۰۱ھ نوں آلِ عباس تے ہواخواہانِ آلِ عباس نے ابراہیم بن مہدی نوں خلافت دے لئی منتخب کرکے خفیہ طور پراس دے ہتھ پربیعت کيتی تے یکم محرم الحرام سنہ۲۰۲ھ نوں علانیہ تمام اہلِ بغداد نے بیعت کرکے ابراہیم بن مہدی نوں خلیفہ بنایا تے مامون نوں خلافت تو‏ں معزول کردتا، ابراہیم نے خلیفہ بندے ہی چھ چھ مہینے د‏‏ی تنخواہ لشکریاں نوں بطورِ انعام دینے دا وعدہ کيتا تے کوفہ وسواد پرقبضہ کرکے مدائن د‏‏ی طرف ودھیا تے لشکر د‏‏ی آراستگی وچ مصروف ہويا بغداد د‏‏ی جانب غربی پرعباس بنوموسیٰ نوں تے جانب شرقی پراسحاق بن موسیٰ نوں مامور کيتا۔

حمید بن عبدالحمدی حسن بن سہل د‏‏ی طرف تو‏ں قصر ابن ہبیرہ وچ مقیم سی، اوہ اوتھ‏ے تو‏ں حسن بن سہل دے پاس گیا تے ابراہیم نے عیسیٰ بن محمد بن ابی خالد نوں قصر ابنِ ہبیرہ پرقبضہ کرنے دے لئی بھیجیا؛ چنانچہ عیسیٰ بن محمد نے قصر ابن ہبیرہ پرقبضہ کرکے حمید دے لشکر گاہ نوں پرت لیا، حسن بن سہل نے عباس بن موسیٰ کاظم برادر علی رضا نوں سندگورنری عطا کرکے کوفہ د‏‏ی جانب روانہ کيتا، عباس بن موسیٰ کاظم نے کوفہ وچ پہنچ کراعلان کيتا کہ میرا بھائی علی رضا مامون دے بعد تختِ خلافت دا مالک ہوئے گا، اس لئی ہن تسيں لوکاں نوں کہ محبانِ اہلِ بیت ہوئے ابراہیم بن مہدی د‏‏ی خلافت تسلیم نئيں کرنی چاہیے تے خلافت مامون الرشید دے خلاف نوں ئی حرکت مناسب نئيں ا‏‏ے۔

اہلِ کوفہ نے عباس بن موسیٰ کاظم د‏‏ی گورنری نوں تسلیم کرلیا تے خالی شیعاں نے ایہ کہہ ک‏ے کہ اسيں تواڈے بھائی علی رضا دے معاون نيں مامون تو‏ں ہوم نوں کوئی واسطہ نئيں بے تعلقی تے خاموشی اختیار کيتی، ابراہیم بن مہدی نے عباس بن موسیٰ کاظم دے مقابلہ پرسعید تے ابوالبط اپنے دوسپہ سالاراں نوں مامور کيتا، عباس نے علی بن محمد بن جعفر اپنے چچازاد بھائی نوں اُنہاں دے مقابلہ پربھیجیا دونے فوجاں دا مقابلہ ہويا تے علی بن محمد نوں شکست حاصل ہوئی، سعید نے حیرہ وچ قیام کيتا تے فوج نوں کوفہ د‏‏ی طرف ودھایا، اہلِ کوفہ تے عباس نے مقابلہ کيتا، متعدد لڑائیاں ہوئیاں آخر اہلِ کوفہ تے عباس نے امان طلب کيت‏‏ی، عباس بن موسیٰ کاظم مکان تو‏ں باہر آئے تے فتح سند لشکر کوفہ وچ اخل ہونے لگا؛ ايس‏ے اثناء وچ عباس دے ہمراہیاں نوں بھر کچھ جوش آیا تے لڑائی اُتے مستعد ہوگئے، سعید دے لشکر نے عباس دے ہمراہیاں نوں بھی شکست دتی تے کوفہ پرقبضہ کرکے عباس نوں قید کرلیا، سعید ایہ خبر سن کرخود حیرہ تو‏ں کوفہ وچ آیا تے ایہ تحقیق کرکے کہ عباس نے امان طلب کرنے دے بعد خود نوں ئی بدعہدی نئيں کيت‏‏ی، عباس نوں آزاد کردتا تے کوفہ وچ بعض لوکاں نوں قتل کرایا تے کوفہ وچ عامل مقرر کرکے بغداد د‏‏ی طرف چلا آیا، حسن بن سہل نے حمید بن عبدالحمید نوں کوفہ د‏‏ی طرف روانہ کيتا، عاملِ کوفہ بلامقابلہ کوفہ چھڈ کربھج گیا، ابراہیم بن مہدی نے عیسیٰ بن محمد بن ابی خالد نوں حسن بن سہل پرحملہ کرنے دے لئی واسط د‏‏ی طرف روانہ کيتا؛ کیونجے حسن بن سہل انہاں دناں واسط وچ مقیم سی، عیسیٰ بن محمد نوں حسن بن سہل نے شکست دے کربغداد د‏‏ی طرف بھگادتا؛ غرض ايس‏ے قسم دے ہنگامےآں وچ سنہ۲۰۲ھ ختم ہوگیا تے سنہ۲۰۳ھ شروع ہويا۔

ابراہیم نے اپنی خلافت دے مستحکم ومضبوط بنانے د‏‏ی امکانی نوں شش وچ کمی نئيں کيت‏‏ی؛ مگرسنہ۲۰۳ھ د‏‏ی ابتدائی تاریخاں وچ بغداد دے اندر اک ایسا ہنگامہ وقوع پذیر ہويا جس تو‏ں اس د‏ی حکومت وخلافت معرض خطر وچ پڑگئی، تفصیل اس اجمال د‏‏ی ایہ اے کہ حمید بن عبدالحمید نے کوفہ پرقبضہ حاصل کرنے دے بعد ابراہیم بن مہدی تو‏ں لڑنے دے لئی بغداد دا قصد کيتا، ابراہیم بن مہدی دا سپہ سالار عیسیٰ بن محمد بن ابی خالد سی، حمید نے خفیہ پیامات دے ذریعہ عیسیٰ بن محمد بن ابی خالد نوں اپنی طرف متوجہ کرکے سازش کرلئی، عیسیٰ بن محمد بن ابی خالد نے حمید د‏‏ی مدافعت ومقابلے وچ پہلو تہی احتیار کيتی، اس سامش دا حال عیسیٰ دے بھائی ہارون بن محمد نوں معلوم ہويا، اُس نے ابراہیم بن مہدی نوں اس د‏ی اطلاع کردتی، ابراہیم بن مہدی خلیفہ نے عیسیٰ نوں بلاکردربار وچ ذلیل کيتا تے قید کردتا، عیسیٰ دے قید ہونے دا حال معلوم ہويا تولشکر وچ بے چینی پیدا ہوئی تے عیسیٰ دے نائب عباس نے ابراہیم بن مہدی دے خلاف اہلِ لشکر نوں اپنے نال ملیا ک‏ے ابراہیم بن مہدی دے معزول کردینے د‏‏ی تجویز کی، اہلِ بغداد وچو‏ں بوہت سارے آدمی اس تجویز وچ شریک ہوگئے تے ابراہیم دے اہل کارو کںقید کرلیا، اس دے بعد عباس نے حمید نوں لکھیا کہ تسيں فوراً بغداد چلے آؤ وچ بغداد تواڈے حوالے کرداں گا؛ چنانچہ حمید معہ لشکر بغداد وچ پہنچ کرشہر دے اک حصہ پرقابض ہوگیا، دوسرے حصہ پرابراہیم قابض سی، شہر وچ چند لڑائیاں ہوئیاں، آحرمایوس ہوک‏ے ابراہیم بن مہدی روپوش ہوگیا تے تمام شہر پرحمید بن عبدالحمید تے علی بن ہشاموغیرہ سردارانِ حسن بن سہل نے قبضہ کرلیا؛ اس طرح ۱۷/ذی الحجہ سنہ۲۰۳ھ نوں ابراہیم بن مہدی د‏‏ی خلافت دا خاتمہ ہوگیا۔

فضل بن سہل دا قتل

اوپرمذکور ہوچکيا اے کہ فضل بن سہل جوخبرچاہندا سی مامون دے گوشِ گذار کردا سی تے جس واقعہ نوں چاہندا سی چھپالیندا تھا؛ چنانچہ اس نے ابراہیم بن مہدی دے بغداد وچ خلیفہ ہوجانے د‏‏ی خبر نوں بھی مامون الرشید تو‏ں پوشیدہ رکھیا تے کسی د‏‏ی مجال نہ ہوئی کہ مامون الرشید نوں ملکِ عراق د‏‏ی حالت تو‏ں واقف کرسک‏‏ے، طاہر بن حسین نوں فضل نے رقہ وچ بطورِ والی متعین کررکھیا سی، طاہر اک نامور سپہ سالار سی تے اس قابل سی کہ اس تو‏ں عراق د‏‏ی بدامنی رفع کرنے وچ امداد لی جاندی؛ مگرفضل بن سہل طاہر نوں ہرثمہ دا مثنیٰ سمجھدا سی، اس لئی اس نوں اک معمولی ولایت د‏‏ی حکومت پرمامور ومتعین رکھ کرمعطل بنارکھیا سی۔

ابراہیم بن مہدی د‏‏ی نسبت مامون تو‏ں ایہ کہہ دتا سی کہ اہلِ بغداد نے اپنی خوشی ايس‏ے وچ ظاہر کیت‏‏ی کہ انہاں دے معاملات مذہبی د‏‏ی نگرانی وانصرام دے لئی ابراہیم بن مہدی نوں بغداد دا امیر وعامل بنایا جائے؛ لہٰذا ابراہیم نوں بغداد د‏‏ی حکومت سپرد کردتی گئی اے، ادھر عراق وچ بدامنی تے بے چینی دم بدم ترقی کردی گئی تے لوک حسن بن سہل تو‏ں زیادہ متنفر ہُندے گئے توبعض لوک نے ہمت کرکے تے اپنی جان پرکھیل کرمرو دا قصد کيتا تے اوتھ‏ے علی رضا بن موسیٰ کاظم ولی عہد خلافت د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوک‏ے عرض کيتا کہ سوائے آپ دے تے نوں ئی شخص حالاتِ اصلیہ تو‏ں مامون نوں واقف وآگاہ نئيں کرسکدا، آپ اس کم دا بیڑا اُٹھاواں تے اس مرحلے نوں طے کرن۔

علی رضا اگرچہ فضل بن سہل نوں اپنا مخالف نئيں پاندے سن ؛ بلکہ ہمدرد ومعاون دیکھدے سن، لیکن ایہ انہاں د‏‏ی پاک باطنی او رنیک طیندی سی کہ اوہ جرأت کرکے فوراً اس کم پرآمادہ ہوگئے تے مامون الرشید نوں فضل بن سہل تے حسن بن سہل د‏‏ی نامناسب حرکات، قتلِ ہرثمہ، طاہر د‏‏ی معطلی، عراق دے فساد تے ابراہیم بن مہدی د‏‏ی خلافت دے متعلق مفصل اطلاع دے کرکہیا کہ لوک عام طور پربددل ہورہے نيں تے آپ د‏‏ی خلافت خطرہ وچ اے، امام علی رضا نے اِنہاں حالات تو‏ں مطلع کرنے وچ ایہ وی صفائی دے نال کہہ دتا کہ آپ نے جومجھ نوں ولی عہد بنایا اے، اس تو‏ں وی بنو عباس تے اُنہاں دے ہواخواہ ناراض نيں۔

ان تمام گلاں نوں سن کرمامون چونک پيا تے اس نے کہیا کہ آپ دے سوا نوں ئی تے وی انہاں گلاں تو‏ں باخبر اے ؛ انھاں نے کہیا کہ آپ دے فلاں فلاں سردار ومصاحب وی واقف نيں؛ لیکن اوہ سب فضل بن سہل دے خوف د‏‏ی وجہ تو‏ں دم بخود نيں تے آپ تو‏ں کہنے د‏‏ی جرأت نئيں کرسکدے، مامون نے اُنہاں افسراں نوں تنہائی وچ اپنے پاس طلب کرکے اوّل دریافت کيتا توسب نے منع کيتا؛ لیکن جدو‏ں مامون نے انہاں نوں یقین دلایا کہ فضل تسيں نوں کچھ نہ کہہ سک‏‏ے گا توانھاں نے صاف صاف تمام گلاں بیان کرداں تے علی رضا دے بیان کيتی پورے طور پرتصدیق د‏‏ی ایہ سن کرمامون نے مرو تو‏ں عراق د‏‏ی جانب روانگی دا قصد کيتا، فضل نوں جدوں ایہ کیفیت معلوم ہوئی تواُس نے اُنہاں سرداراں نوں جنھاں نے مامون نوں حالاتِ اصلیہ تو‏ں واقف کرکے علی رضا دے بیان کيتی تصدیق د‏‏ی سی، تکلیفاں پہنچاواں، کسی نوں قید کردتا، کسی نوں بے عزت کرکے نوں ڑے لگوائے؛ مگراب کيتا ہوسکدا سی جوہونا سی اوہ ہوچکيا، مامون نے ایہ دانائی د‏‏ی کہ فضل بن سہل نوں اپنی طرف تو‏ں خائف ومایوس نئيں ہونے دتا تے فضل بن سہل دے چچازاد بھائی غسان بن عباد نوں خراسان دا گورنربناکر خود خراسان تو‏ں عراق د‏‏ی جانب روانہ ہويا، مقام سرخس وچ وارد ہويا؛ ایتھ‏ے فضل بن سہل نوں حمام وچ چار شخصاں نے قتل کرڈالیا تے خود فرار ہوگئے، مامون نے اعلان کرادتا جوشخص قاتلین فضل نوں گرفتار کرکے لیائے گا اس نوں دس ہزار دینار انعام دتا جائے گا، قاتلین گرفتار ہوک‏ے حاضر ہوئے، مامون نے انہاں دے قتل دا حکم دتا؛ چنانچہ اوہ قتل کيتے گئے تے انہاں دے سرحسن بن سہل دے پاس بھیج دتے گئے۔

مامون نے حسن بن سہل نوں تعزیت دا خط لکھیا تے بجائے فضل بن سہل دے اس نوں اپنا وزیر بنایا، فضل بن سہل د‏‏ی ماں دے پاس خود برسم تعزیت گیا تے کہیا کہ جس طرح فضل آپ دا فرزند تھا؛ ايس‏ے طرح وچ وی آپ دا فرزند ہون، چند روز دے بعد حسن بن سہل د‏‏ی بیٹی بوران نال شادی کرکے حسن دے مرتبے نوں مامون نے تے وی زیادہ بڑھادتا تھا؛ غرض فضل بن سہل دا قتل بالکل اُسی طرح وقوع پذیرہويا جس طرح جعفر برمکی دا قتل ظہور وچ آیا سی، اس وچ نوں ئی شک نئيں کہ فضل بن سہل نوں مامون الرشید نے قتل کرایا تے اوہ چاراں شخص مامون الریش دے مامور کردہ سن جنھاں نے فضل نوں حمام وچ قتل کيتا، فضل اپنے آپ نوں کشتنی وگردن زدنی ثابت کرچکيا سی، مامون نے اس معاملہ وچ اپنے باپ ہارون الرشید دے نقشِ قدم پرعمل کيتا؛ لیکن فرق صرف اس قدر اے کہ ہارون الرشید نے جعفر برمکی نوں قتل کراکر برامکہ دے تمام خاندان نوں معتوب بنایا تے قتلِ جعفر دا الزام اپنے اُتے لے لیا؛ مگرمامون الرشید نے فضل نوں قتل کراکر اس دے خاندان پراس قدر عنایتاں کيتياں کہ کسی نوں جرأت نہ ہوسکی کہ مامون نوں بدنام کرسک‏‏ے تے ملزم ٹھہراسک‏‏ے؛ حتی کہ فضل دا بھائی تے ماں باپ وی مامون د‏‏ی شکایت بولی پرنہ لاسک‏‏ے، فضل بن سہل مقام سرخس تو‏ں ۲/شعبان سنہ۲۰۳ھ نوں قتل ہويا۔

امام علی رضا بن موسیٰ کاظم د‏‏ی وفات

خلیفہ مامون الرشید اپنی بیٹی اُم حبیب دا عقد علی رضا تو‏ں پہلے کرچکيا سی اس سفر وچ اس نے اپنی دوسری بیٹی اُم فضل دا جوبہت ہی کم سن سی، عقد علی رضا دے بیٹے محمد بن علی رضا تو‏ں کردتا؛ مگررخصتی آئندہ زماننہ پرجدوں کہ لڑکی بالغ ہوجائے ملتوی رکھی گئی؛ چنانچہ ایہ رخصتی سنہ۲۱۵ھ وچ ہوئی، مامون الرشید ماہِ رجدوں سنہ۲۰۲ھ وچ مرو تو‏ں روانہ ہويا تے ۱۵/صفر سنہ۲۰۴ھ نوں بغداد پہنچیا، ایہ سفر مامون نے تقریباً ڈیڑھ برس وچ طے کيتا تے راستے وچ ہراک مقام پرہفتےآں تے مہینےآں ٹھہردا ہويا بغداد د‏‏ی طرف آیا، اس سفر وچ ملک دے حالات تو‏ں اس نوں خوب واقفیت حاصل ہُندی رہی اوور بغداد وچ اس دے پہنچنے تو‏ں پہلے ہی حالات اس دے موافق ہوگئے؛ ايس‏ے سفر وچ مامون الرشید نے بماہِ ذیقعدہ علی رضا دے بھائی ابراہیم بن موسیٰ کاظم نوں امیرالحج مقرر کرکے بھیجیا تے صوبہ یمن د‏‏ی سند گورنری وی انہاں نوں عطا کردتی، طوس وچ پہنچ کرقیام کيتا تے اپنے باپ ہارون الرشید کیکی قبر پرفاتحہ پڑھی، طوس وچ اک مہینے تو‏ں زیادہ قیام رہیا؛ ایتھے ایسا اتفاق پیشا آیا کہ ولی عہد خلافت امام علی رضا نے انگور کھانے د‏‏ی وجہ تو‏ں انتقال کيتا، مامون نوں اُنہاں د‏‏ی وفات دا سخت صدمہ ہويا، جنازۃ دے نال ننگے سرگیا تے رُورُوکر کہنے لگیا کہ اے ابوالحسن! تیرے بعد ہن وچ کتھے جاؤں تے کیہ کراں، تن دن تک قبرپرمج تے رہیا اک روٹی تے نمک اس د‏ی غذا سی، اپنے باپ ہارون الرشید د‏‏ی قبر اُس نے اُکھڑواکر اُسی قبر وچ علی رضا نوں بھی اپنے باپ دے پاس دفن کيتا، علی رضا د‏‏ی برکت تو‏ں ہارون الرشید نوں بھی فائدہ پہنچے، علی رضا دے نال مامون الرشید نوں وڈی عقیدت سی، لوکاں دا ایہ کہنا کہ مامون الرشید نے خود علی رضا نوں انگوراں وچ زہر دلوایا، سراسسر غلط تے نادرست معلوم ہُندا اے، اس لئی کہ علی رضا د‏‏ی ولی عہدی دے لئی مامون الرشید نوں مجبور نئيں کيتا گیا سی اس نے اپنی خوشی تو‏ں انہاں نوں ولی عہد بنایا؛ اپنی خوشی تو‏ں اپنی دوبیٹیاں د‏‏ی شادی علی رضا تے علی رضا دے بیٹے محمد دے نال کی، بلاکسی دوسرے د‏‏ی تحریک دے علی رضا دے بھائی نوں یمن د‏‏ی گورنری دتی تے امیرالحج مقرر کيتا، جس شخص نوں وہ زہر دے کرمرواڈالنا چاہندا سی اس دے نال ایہ احسانات نئيں کرسکدا تھا؛ پھرسب تو‏ں ودھ کریہ کہ جس شخص نوں اس نے خود زہر دے کرمرواڈالیا سی اس نوں اپنے باپ د‏‏ی قبر وچ دفن نئيں کرسکدا سی، ہارون الرشید د‏‏ی قبر وچ انہاں نوں دفن کرنا مامون د‏‏ی سچی عقیدت دا اک زبردست ثبوت اے، جس وچ کِسے منافقت تے بناوٹ نوں دخل نئيں ہوسکدا، انہاں د‏‏ی وفات پرمامون دا اظہار ملال وی اس گل دا اک ثبوت اے، اس گل نوں بھی نظرانداز نئيں کيتا جاسکدا کہ مامون الرشید نے آئندہ اپنی حکومت وخلافت وچ علویاں دے نال ہمیشہ نیک سلوک کيتا تے اُنہاں نوں وڈے وڈے عہدےآں پرمامور کردا رہیا، جودلیل اس گل کيتی اے کہ مامون الرشید نوں علویاں تو‏ں نوں ئی نفرت نہ سی تے علویاں نوں بہتر حالت وچ لیانا تے انہاں پراحسان کرنا چاہندا تھا؛ اگراس نے علی رضضا نوں زہر دلوایا ہُندا تووہ آئندہ علویاں دے نال اس طرزِ عمل نوں جاری نئيں رکھ سکدا سی، ہاں ایہ ممکن اے کہ بنو عباس یااُنہاں دے ہواخواہاں وچو‏ں کسی نے امام علی رضا نوں انگوراں وچ زہردتا ہو؛ کیونجے بنو عباس علی رضا د‏‏ی ولی عہدی دے معاملہ وچ مامون الرشید تو‏ں ناراض سن، امام علی رضانے بعمر۵۵/سال ماہِ صفر سنہ۲۰۳ھ وچ وفات پائی، سنہ۱۴۸ھ وچ مدینہ منورہ وچ پیدا ہوئے سن ۔

طاہر بن حسین د‏‏ی باریابی

طاہر بن حسین بن مصعب بن زریق بن ہامان دا حال اُتے مذکور ہوچکيا اے، زریق حضرت طلحہ بن عبیداللہ دا غلام سی، ایہ اوہی طلحہ بن عبیداللہ خزاعی سن جوطلحۃ الطلحات دے ناں تو‏ں مشہور سن، زریق دا بیٹا مصعب بن زریق بنو عباس دے نقیب سلیمان بن کثیر دا کاتب تے آخر وچ ہرات دا امیر سی، مصعب دا بیٹا طاہر بن حسین سنہ۱۵۹ھ وچ علاقہ مرو وچ پیدا ہويا سی، طاہر نوں فضل بن سہل نے رقہ د‏‏ی حکومت دے ک‏ے نصر بن شیث دے مقابلہ پرمامور کيتا سی، نصربن شیث نے حلب تے اس دے شمالی علاقےآں ٖپرخود مختارانہ قبضہ کررکھیا سی، طاہر نوں قتلِ امین تے فتحِ بغداد دے بعد چونکہ نوں ئی صلہ حسب توقع نہ ملیا تے فضل بن سہل نے اس د‏ی نوں ئی ہمت افزائی نہ ہونے دی، اس لئی اوہ رقہ وچ مقیم رہ کرنہایت بے دلی دے نال نصر بن شیث دے مقابلہ وچ مصروف رہیا؛ مگرکوئی توجہ تے سرگرمی نئيں دکھادی، نصر بن شیث خود اعلان کرچکيا سی کہ وچ صرف اس لئی مامون د‏‏ی اطاعت نئيں کرنا چاہندا کہ اس نے عرباں پرعجمیاں نوں ترجیح دتی اے، اس لئی وی طاہر نصربن شیث نوں زیادہ برا نئيں جاندا سی، ہن جدو‏ں کہ مامون نوں حالات تو‏ں واقفیت حاصل ہوئی تے اوہ بغداد د‏‏ی طرف روانہ ہويا تواُس نے طاہر بن حسین نوں بھی لکھیا کہ بغداد پہنچنے تو‏ں پہلے مقام نہروان وچ تسيں اسيں تو‏ں آکرملو۔

مامون طوس تو‏ں روانہ ہوک‏ے جرجان پہنچیا؛ ایتھ‏ے وی اک مہینے تو‏ں زیادہ مقیم رہیا؛ ايس‏ے طرح نوں چ مقام کردا ہويا نہروان پہنچیا؛ ایتھ‏ے طاہر بن حسین وی رقہ وچ اپنے بھتیجے اسحاق بن ابراہیم بن حسین نوں اپنا قائم مقام بناکر آیا تے مامون د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا، جداں جداں مامون بغداد تو‏ں نیڑے ہُندا گیا، ابراہیم بن مہدی د‏‏ی حکومت وخلافت نوں زوال آندا گیا؛ ایتھ‏ے تک کہ اس دے بغداد وچ داخل ہونے تو‏ں پہلے ہی ابراہیم بن مہدی د‏‏ی خلافت دا خاتمہ ہوچکيا سی تے اوہ روپوش ہوک‏ے بغداد وچ چھپدا پھردا سی۔

نہروان تو‏ں روانہ ہوک‏ے مامون بغداد وچ ۱۵/صفر سنہ۲۰۴ھ نوں داخل ہويا؛ ایتھ‏ے اس نے دربار کيتا تے طاہر د‏‏ی فتوحات تے جانفشانیاں پرنظر کرکے اس تو‏ں کہیا کہ تیری جوخواہش ہواُس نوں ظاہر کر، طاہر نے کہیا کہ آپ سبز لباس نوں ترک کرکے اوہی قدیمی سیاہ لباس پہننے د‏‏ی اجازت داں تے عباسیاں دا شعار خود وی اختیار کرن، مامون نے سبز شعار د‏‏ی جگہ سیاہ شعار نوں اختیار کرلیا، اس تو‏ں بغداد وچ عام طور پرخوشی دا اظہار کيتا گیا تے بنو عباس د‏ی شکایات تمام دور ہوگئياں، ایہ واقعہ ۲۳/صفر المظفر سنہ۲۰۴ھ نوں وقوع پذیر ہويا۔

ہورویکھو

• خلافت راشدہ
• بنو امیہ
• عباسی خلافت