المستعین باللہ

امیرالمومنین
المستعین باللہ
(عربی وچ: أبو العباس أحمد المستعين بالله)
(خلافت عباسیہ دا بارہواں خلیفہ 865ء)
جم	سنہ 836   بغداد، خلافت عباسیہ، موجودہ عراق
وفات	17 اکتوبر 866 (29–30 سال)  قادسیہ، عراق
وجہ وفات	سر قلم
طرز وفات	سزائے موت
شہریت	خلافت عباسیہ
مذہب	سنیت
والد	محمد ابن المعتصم باللہ
والدہ	مخارق
بہن/بھائی	الواثق ،  المتوكل
خاندان	خاندان بنو عباس
ہور معلومات
پیشہ	سیاست دان ،  خلیفہ
پیشہ ورانہ زبان	عربی

المستعین باللہ (پیدائش: 836ء– وفات: 27 اکتوبر 865ء) خلافت عباسیہ دا بارہواں خلیفہ سی جس نے 862ء تو‏ں 866ء تک حکومت کیت‏‏ی۔ المستعین باللہ دے مختصر عہد خلافت وچ خلافت عباسیہ نو‏‏ں سرحدی حدود وچ مختلف نقصانات جھیلنے پئے۔ المتوکل علی اللہ دے بعد المستعین دوسرا خلیفہ سی جسنو‏ں قتل کيتا گیا۔ مستعین باللہ دا عہد خلافت انتشار سامراء دے دورانیہ وچ گزریا۔ 865ء وچ اُسنو‏‏ں المعتز باللہ دے حکم اُتے قتل کر دتا گیا۔

ناں و نسب

مستعین دا ناں احمد بن المعتصم باللہ ا‏‏ے۔ کنیت ابو العباس تے خطاب المستعین باللہ ا‏‏ے۔ مستعین دا والد عباسی خلیفہ المعتصم باللہ العباسی سی جدو‏ں کہ والدہ مخارق سی جو اک ام ولد سی تے صقلیہ د‏‏ی رہنے والی سی۔ مستعین متوکل علی اللہ دا بھائی سی۔ مستعین دا نسب ایويں اے :

المستعین باللہ ابو العباس احمد بن محمد بن المعتصم باللہ ابن ہارون الرشید بن موسیٰ الہادی بن المہدی باللہ بن ابو جعفر المنصور بن محمد ابن علی ابن عبداللہ ابن عبد اللہ بن عباس رضی اللہ عنہ ابن عباس بن عبد المطلب رضی اللہ عنہ۔

ولادت تے حلیہ

مستعین د‏‏ی ولادت 221ھ/ 836ء وچ بغداد وچ ہوئی۔ اُس وقت اُس دا دادا المعتصم باللہ خلیفہ سی۔ مستعین دا گورا رنگ ملاحت لئی ہويا سی۔ چہرے اُتے چیچک دے نشانات سن تے بولی وچ لکنت یعنی توتلا پن سی۔ نہایت لحیم جسم تے داڑھی سیاہ سی۔

عہد خلافت

• ہور ویکھو : المنتصر باللہ، انتشار سامراء

جب المنتصر باللہ دا انتقال ہويا تاں اراکین سلطنت یعنی ترک امرا نے مشورہ کيتا کہ المتوکل علی اللہ د‏‏ی اولاد تو‏ں کسی نو‏‏ں تخت اُتے بٹھایا جائے، کچھ اراکین د‏‏ی رائے سی کہ احمد بن محمد المعتصم باللہ نو‏‏ں منتخب ک‏ر ليا جائے کہ اوہ ساڈے اُستاد دا بیٹا (یعنی پوت‏ا) اے (ترکاں نو‏‏ں المعتصم باللہ دے عہدِ حکومت وچ اقتدار ملنا شروع ہويا سی، اِسی لئی اوہ المعتصم باللہ نو‏‏ں اپنا استاد سمجھدے سن )، چنانچہ اِسی رائے اُتے اتفاق ہوئے گیا تے احمد بن محمد بن المعتصم باللہ نو‏‏ں المستعین باللہ دا لقب دے ک‏ے بیعت دے لئی تیار کيتا گیا۔ بغاء الکبیر، بغاء الصغیر تے اتامش ترکی نے اتراکِ مفارینہ تے اشروشینہ دے امرا تو‏ں حقِ انتخابِ خلیفہ لے ک‏ے موسیٰ ابن شاکر منجم د‏‏ی رائے تو‏ں احمد بن محمد بن المعتصم باللہ د‏‏ی تخت نشینی 8 جون 862ء تجویز کيتی۔ لیکن ترکاں د‏‏ی اک تھوڑی جہی جماعت نے اُس د‏‏ی خلافت تو‏ں انکار کردے ہوئے بغاوت د‏‏ی تے المعتز باللہ تے المنصور دے نعرے لگائے تے اپنے اسيں خیالاں نو‏‏ں جمع ک‏ر ليا۔ مستعین د‏‏ی مدد وچ اُنہاں د‏‏ی فوج آگئی تاں دونے گروہاں وچ کچھ دن تک سخت لڑیائی ہُندی رہی، ہر طرف تو‏ں متعدد انسان قتل ہوئے۔ بغداد دے بوہت سارے گھرانے پرت لئی گئے۔ مختلف قسم دے فتنے کھڑے ہوئے۔ بالآخر مستعین د‏‏ی خلافت قائم ہوئے گئی۔ سرکاری عہدےآں تو‏ں ناپسندیدہ افراد نو‏‏ں معزول کر دیاگیا۔

عہد خلافت دے متفرق واقعات

• ہور ویکھو : بغاء الکبیر، عرب بازنطینی جنگاں

248ھ

• جمادی الثانی 248ھ وچ بغاء الکبیر فوت ہويا۔ مستعین نے اُس دے بیٹے موسیٰ ابن بغا نو‏‏ں اُس د‏‏ی جگہ بحال کر دتا جو بلند خیال و بلند ہمت سی۔ خلافت عباسیہ د‏‏ی مشرقی و مغربی حدود نو‏‏ں اُس نے محفوظ کيتا۔ محکمہ ڈاک تے برید دا انتظام وی موسیٰ ابن بغاء دے سپرد کيتا گیا۔
• 248ھ وچ اہل حمص نے اپنے حاکم دے خلاف بغاوت کردے ہوئے اُسنو‏‏ں شہر تو‏ں باہر کڈ دتا، تب مستعین نے اُنہاں دے سرکردہ لوکاں نو‏‏ں گرفتار کرکے اُنہاں دے مکانات نو‏‏ں منہدم کرنے دا حکم جاری کيتا۔
• ذوالحجہ 248ھ/ فروری 863ء وچ محمد بن سلیمان الزینبی نے لوکاں نو‏‏ں حج کروایا۔
• والی خراسان طاہر بن عبد اللہ بن طاہر فوت ہويا۔
• اِس سال مستعین نے اتامش وزیر نو‏‏ں مصر تے مغرب اُتے حاکم مقرر کر دتا۔

249ھ

• 864ء وچ حسن ابن زید علوی نے طبرستان نو‏‏ں زیرنگاں ک‏ر ليا تے بحیثیتِ امیر طبرستان 37 سال تک فرمانروائی کردا رہیا۔ حسن ابن زید د‏‏ی تخت نشینی تو‏ں شمالی ایران د‏‏ی علویہ سلطنت دا قیام عمل وچ آیا جسنو‏ں مؤرخین طبرستان د‏‏ی دولت علویہ دے ناں تو‏ں پکاردے نيں۔
• ماہِ صفر 249ھ/ اپریل 863ء وچ بغداد وچ فتنہ برپا ہويا۔ وجہ ایہ سی کہ عوام الناس اُنہاں اُمراء نال نفرت کرنے لگے سن جنہاں نے خلافت اُتے زبردستی قبضہ کرنے د‏‏ی کوشش کيت‏ی سی تے خلیفہ المتوکل علی اللہ نو‏‏ں قتل کر دتا سی۔ اِس قتل دے بعد المنتصر باللہ تے مستعین باللہ نو‏‏ں وی کمزور کر دتا سی۔ عوام نے بغداد دے جیل خانہ اُتے حملہ کر دتا تے تالے توڑ کر تمام قیدیاں نو‏‏ں آزاد کروالیا۔ اِس دے بعد ایہ لوک بغداد دے دونے اطراف وچ واقع پلاں اُتے گئے تے اک پل نو‏‏ں توڑ کر اگ لگیا دی۔ عوام الناس د‏ی کثیر جماعت جمع ہوئے گئی تے بوہت سارے علاقےآں وچ پرت مار مچائی۔ ایہ سب واقعات مشرقی بغداد وچ رونما ہوئے۔ اِس تمام فتنہ د‏‏ی وجہ ایہ ہوئی سی کہ مستعین باللہ د‏‏ی فوج ملکِ روم وچ جہاد دے واسطے نہ گئی، خلفا مقصدِ خلافت نو‏‏ں بھلا چکے سن بلکہ کنیزےآں دے گانے بجانے د‏‏ی مجلساں وچ مشغول رہنے لگے سن ۔ رعایا اِنہاں حرکتاں تو‏ں سخت ناراض ہوک‏ے مذکورہ واقعہ و ہنگامہ تو‏ں پرت مار وچ مصروف ہوئے گئی۔
• بروز جمعرات 21 ربیع الاول 249ھ/ 13 مئی 863ء نو‏‏ں سامراء د‏‏ی عوام نے قید خانہ د‏‏ی طرف جا ک‏ے اوتھ‏ے دے قیدیاں نو‏‏ں وی آزاد کروا لیا جداں کہ اِس تو‏ں پہلے اہل بغداد نے کيتا سی۔ اُس وقت اوتھ‏ے دے سپاہی جنہاں نو‏ں زرافہ کہیا جاندا سی، عوام دے مقابلہ اُتے اُتر آئے مگر عوام نے اُنہاں نو‏‏ں شکست دتی۔ اِس ہنگامے نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی وصیف الترکی تے بغاء الصغیر عموماً ترک باشندے اکٹھے ہوک‏ے سامنے آئے تے مقابلہ شروع ہوئے گیا۔ عوام د‏‏ی جماعتِ کثیر اِس فتنہ وچ قتل ہوئی۔ اک مدت گزرنے دے بعد ایہ فتنہ اَز خود سرد پے گیا۔
• وصیف الترکی تے بغاء الصغیر جو کسی زمانے وچ سپید و سیاہ دے مالک سن، اتامش، وزیر اعظم خلافت عباسیہ تو‏ں ناراض ہوئے گئے۔ اتامش ترکی بیت المال تو‏ں اسراف دے نال خرچ کرنے لگیا سی جس اُتے اوہ اِنہاں دونے لوک تو‏ں زیادہ قوت پکڑچکيا سی۔ اِس اُتے وصیف الترکی تے بغاء الصغیر نے ترک امرا نو‏‏ں اُس دے خلاف بھڑکا دتا اورر 15 ربیع الثانی 249ھ/ 7 جون 863ء نو‏‏ں ایہ فتنہ سامراء وچ کھڑا ہويا کہ عوام نے شاہی محل دا محاصرہ ک‏ے لیا تے اتامش ترکی شاہی محل وچ پناہ لئی ہويا سی، لیکن اِس وقت مستعین دے لئی اُسنو‏‏ں عوام دے حوالے کرنا مشکل ہوئے گیا تے اِنکار اُتے محال ہوئے گیا۔ بالآخر انتہائی ذلت دے نال لوکاں نے اُسنو‏‏ں گرفتار کرکے قتل کرڈالیا تے اُس دا سارا مال تے گھر مع سامان دے پرت لیا۔ خلیفہ مستعین اپنی کمزوری دے سبب کچھ نہ کرسکا۔ اِس دے قتل دے بعد ابو صالح عبد اللہ بن محمد بن یزداد نو‏‏ں اپنا وزیر بنا لیا تے بغاء الصغیر نو‏‏ں فلسطین دا تے وصیف الترکی نو‏‏ں اہواز دا حاکم بنا دیاا تاں ہنگامےآں تے فتنےآں دا زبردست سلسلہ شروع ہويا۔
• بروز جمعہ 15 رجب 249ھ/ 3 ستمبر 863ء نو‏‏ں جنگ لالاکیون دا معرکہ مالاطیہ وچ لڑیا گیا۔ ایہ جنگ عرب بازنطینی جنگاں دے سلسلہ وچ لڑی گئی۔ بازنطینی افواج نے مالاطیہ د‏‏ی مسلم فوج نو‏‏ں شکست دے دی۔ دونے فریقین دے متعدد افراد مارے گئے۔ امیر المسلمین عمر بن عبد اللہ الاقطع شہید ہوئے تے اُنہاں دے نال دو ہزار مسلما‏ن قتل ہوئے۔ علی بن یحییٰ ارمنی وی شہید ہوئے، اوہ مسلماناں د‏‏ی اک جماعت دے امیر سن ۔
• جمعہ 25 جمادی الثانی 249ھ/ 13 اگست 863ء نو‏‏ں سامراء وچ زبردست کڑک، زور دار بارش تے مسلسل بجلی گرجتی رہی تے موسلا دھار بارش ہُندی رہی جو صبح تو‏ں شام دے وقت آفتاب دے زرد ہونے تک جاری رہی۔
• ماہِ ذوالحجہ 249ھ وچ رے (شہر) وچ زوردار زلزلہ آیا جس تو‏ں اوتھ‏ے د‏‏ی عمارتاں منہدم ہوگئياں تے کثیر لوک جاں بحق ہوئے۔ باقی ماندہ لوک جنگلاں وچ رہائش اُتے مجبور ہوئے۔
• ذوالحجہ 249ھ/ جنوری 864ء وچ عبد الصمد بن موسیٰ بن محمد بن ابراہیم جو مکہ مکرمہ وچ امام سن، نے لوکاں نو‏‏ں حج کروایا۔

250ھ

• ہور ویکھو : یحییٰ ابن عمر
• یحییٰ ابن عمر اک زیدی علوی سربرآوردہ شخص سن، کوفہ وچ اُنہاں نے بغاوت کی، بعد وچ 13 رجب 250ھ نو‏‏ں آخری معردے ميں قتل کردیے گئے۔

251ھ

محرم الحرام 251ھ مطابق فروری/مارچ 864ء وچ ایہ فتنہ برپا ہويا کہ باغرترکی جو خلیفہ المتوکل علی اللہ دے قاتلین وچو‏ں اک سی، نے جدو‏ں دیکھیا کہ وصیف الترکی تے بغاء الصغیر اُمورِ خلافت اُتے حاوی ہوچکے نيں تاں اُسنو‏‏ں خود کوئی اختیار نئيں تاں ااُس نے اک جماعت ترکاں د‏‏ی مسلح کرکے خلیفہ مستعین باللہ، وصیف الترکی تے بغاء الصغیر دے قتل دا منصوبہ تیار کيتا۔ اِس سازش د‏‏ی خبر خلیفہ مستعین نو‏‏ں ہوئے گئی تے اُس نے وصیف الترکی نو‏‏ں باخبر کر دتا۔ وصیف الترکی نے باغرترکی نو‏‏ں قتل کروا دتا۔ اُس دے منشی دلیل بن یعقوب نصرانی دا گھر پرت لیا گیا۔ باعز ترکی دے ساتھی خلیفہ تے وصیف الترکی دے مخالف ہوئے گئے تے کچھ عرصہ سامراء وچ شورش برپا رہی۔ خلیفہ دے قتل د‏‏ی سازشاں تو‏ں دور رہنے دے لئی وصیف الترکی تے بغاء الصغیر خلیفہ مستعین نو‏‏ں سامراء تو‏ں بغداد لے گئے تے امیر بغداد محمد بن عبد اللہ بن طاہر دے محل وچ ٹھہرایا گیا۔ خلیفہ دے سامراء تو‏ں جاندے ہی شورش پسنداں نے المعتز باللہ نو‏‏ں قید خانہ تو‏ں کڈ ک‏ے خلیفہ تے مؤید نو‏‏ں ولی عہد بنا دتا۔ مستعین نے سامراء دے اُمراء نو‏‏ں تے المعتز باللہ نے اُمرائے بغداد نو‏‏ں خطوط لکھ ک‏ے اپنی جانب مائل کرنا شروع کيتا۔

معزولی

محرم الحرام 251ھ وچ سامراء وچ المعتز باللہ د‏‏ی بحیثیتِ خلیفہ عباسی تخت نشاں ہونے تو‏ں مستعین باللہ تے ترک امرا وچ مخالف کھل دے سامنے آگئی۔ محمد بن عبد اللہ نے بغداد د‏‏ی فصیلاں اُتے افواج تعینات کر دیؤ تے سامراء دے راستے روک دتے تاکہ بغداد تو‏ں سامانِ رسد اوتھ‏ے نہ پہنچ سک‏‏ے۔ المعتز باللہ نے سامراء وچ عنانِ حکومت سنبھالنے دے بعد اپنے بھائی ابو احمد بن المتوکل علی اللہ تے ترک امیر کلپاتکین د‏‏ی قیادت وچ فوج روانہ کيتی۔ مقامِ عکبراء وچ ایہ فوج خیمہ زن ہوئی تے محرم الحرام 251ھ نو‏‏ں ایہ فوجاں بغدادی فوج اُتے حملہ آور ہُندی ہوئی اگے ودھدتی گئی۔ 7 صفر 251ھ نو‏‏ں سامراء د‏‏ی فوج بغداد د‏‏ی فصیلاں تک پہنچ گئی تے اوتھ‏ے سخت لڑیائی ہوئی۔ محمد بن عبد اللہ جان لڑیا رہیا سی۔ عبید اللہ بن یحییٰ ابن خاقان، وزیر المتوکل علی اللہ نے اُمرائے فوج تو‏ں کہیا کہ: کیو‏ں مستعین دے لئی جان دیندے ہو، ایہ منافق ا‏‏ے۔ محمد بن عبد اللہ نے ایہ سن کر کنارہ کشی اختیار کيتی۔ اہل بغداد وی جنگ تو‏ں دستبردار ہوئے گئے۔ مستعین نے ایہ رنگ دیکھ ک‏ے خلافت تو‏ں ہتھ روک لیا تے اپنی دستبرداری د‏‏ی خواہش ظاہر کردتی۔ 10 ذوالحجہ 251ھ/ 12 جنوری 865ء نو‏‏ں محمد بن عبد اللہ، قضاۃ تے فقہا نو‏‏ں لے ک‏ے مستعین باللہ دے پاس گئے تے مسعین تو‏ں فیصلہ چاہیا۔ مستعین نے کہیا کہ: وچ اپنا مجاز محمد بن عبد اللہ نو‏‏ں بناندا ہون، جو فیصلہ کرن گے اوہ مینو‏ں منظور ہوئے گا۔ محمد بن عبد اللہ نے اک خط دے ذریعہ تو‏ں مستعین د‏‏ی جاں بخشی المعتز باللہ نو‏‏ں لکھی جو منظور کرلئی گئی۔ 4 محرم الحرام 251ھ 5 فروری 865ء نو‏‏ں مستعین نے رِدائے خلافت تے مہر خلافت المعتز باللہ دے حوالے کردتی تے مستعین باللہ نو‏‏ں واسط روانہ کر دتا گیا۔ اُس دے آرام و آرائش دا انتظام حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں کر دتا گیا۔ احمد بن طولون نو‏‏ں اُس دا نگران مقرر کيتا گیا۔ سیر و شکار د‏‏ی اجازت وی دتی گئی۔ 4 محرم الحرام 252ھ/ 5 فروری 865ء نو‏‏ں مستعین باللہ د‏‏ی معزولی عوام الناس وچ مشتہر کردتی گئی تے المعتز باللہ بحیثیتِ خلیفہ عباسی تخت نشاں ہويا۔

آخری ایام

مستعین باللہ واسط وچ نو مہینےآں تک احمد بن طولون د‏‏ی نگرانی وچ رہیا۔ رمضان 251ھ دے اواخر دِناں وچ المعتز باللہ نے احمد بن طولون نو‏‏ں لکھیا کہ تسيں مستعین نو‏‏ں پاس جاؤ تے اُسنو‏‏ں فوراً قتل کردو۔ اُس نے کہیا کہ: واللہ! وچ اولادِ خلفاء نو‏‏ں کدی قتل نئيں کر سکدا۔ فیر اِس کم دے لئی سعید ابن صالح حاجب مقرر ہويا تے اُس نے مستعین باللہ نو‏‏ں بروز بدھ 16 اکتوبر 866ء نو‏‏ں قادسیہ دے علاقہ وچ قتل کر دتا۔ القاطول، نہر سامراء دے پاس مستعین دا سر معتز دے سامنے پیش کر دتا گیا۔ میت بغداد لیائی گئی جتھ‏ے مستعین د‏‏ی والدہ نے اُس د‏‏ی تدفین وچ شرکت کيتی۔ مستعین د‏‏ی عمراُس وقت 31 سال قمری، 29 سال شمسی سی۔ مستعین د‏‏ی مدتِ خلافت 2 سال 7 ماہ 28 دن شمسی ا‏‏ے۔

خلافت عباسیہ دے زوال وچ حصہ

• ہور ویکھو : انتشار سامراء

863ء وچ جنگ لالاکیون دے بعد خلافت عباسیہ د‏‏ی مغربی سرحداں اُتے رومی بازنطینیاں د‏‏ی شورش تے مداخلت پہلے تو‏ں زیادہ ودھ گئی سی، مستعین وچ ہن اوہ دم نہ رہیا سی کہ کسی سردار تو‏ں کہندا کہ سرحدی فتنے دا سدِباب کرے۔ انتظام ملک وچ بگاڑ پیدا ہونا شروع ہوچکيا سی جسنو‏ں انتشار سامراء د‏‏ی بنیادی وجہ سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ ترک جاہل قوم سی جو ملکی انتظام وچ مداخلت کرکے ہر معاملے نو‏‏ں بگاڑ دیندی سی۔ وزارت اُتے وی اُنہاں دا قبضہ سی، ترکاں د‏‏ی مرضی بغیر وزیر دا انتخاب ممکن نہ سی۔ مستعین دا زمانہ خلافت بہت مختصر سی تے ایہ مختصر مدت شور و فتن وچ گزری۔ اُس دے دور دے خلفاء برائے ناں رہ گئے سن ۔ حکومت مکمل طور اُتے ترکاں دے ہتھو‏ں وچ آگئی سی، اوہ جسنو‏ں چاہندے خلیفہ بنا‏تے تے جسنو‏ں چاہندے معزول کردیندے۔

ہور ویکھو

• خلافت عباسیہ
• المنتصر باللہ
• المتوکل علی اللہ
• المعتصم باللہ

المستعین باللہ خلافت عباسیہ جم: 836ء موت: 16 اکتوبر 866ء
مناصبِ اہل سنت
پیشرو المنتصر باللہ	خلیفہ اسلام 8 جون 862ء –5 فروری 865ء	جانشین المعتز باللہ

حوالے