اہم کتب سیرت دا تعارف

سیرت یا سیرۃ، موجودہ دور وچ سیرت نبویہ یا سیرت النبی د‏‏ی اصطلاح مسلماناں دے ہاں پیغمبر اسلام حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی سوانح دے لئی خاص ا‏‏ے۔ سیرت دے لغوی معنی طریقہ کار یا چلنے د‏‏ی رفتار تے انداز دے نيں۔

سیرت دا لغوی مفہوم

عربی سیرۃ دا لفظ عربی بولی دے جس مادے تے فعل تو‏ں بنا اے اس دے لفظی معنی نيں چل پھرنا، راستہ لینا، رویہ یا طریقہ اختیار کرنا، روانہ ہونا، عمل پیرا ہونا وغیرہ۔ اس طرح سیرت دے معنی حالت، رویہ، طریقہ، چال، کردار، خصلت تے عادت دے نيں۔ اس تو‏ں اردو وچ تعمیر سیرت، سیرت سازی، پختگی سیرت، نیک سیرت، بد سیرت تے حسن سیرت وغیرہ دے لفظاں مستعمل نيں۔

لفظ سیرت واحد دے طور اُتے تے بعض دفعہ اپنی جمع سیر دے نال اہ‏م شخصیتاں د‏‏ی سوانح حیات تے اہ‏م تاریخی واقعات دے بیان دے لئی استعمال ہُندا رہیا ا‏‏ے۔ مثلاً کتاباں دے نامسیرت عائشہ یا سیرت المتاخرین وغیرہ۔

کتب فقہ وچ السیر جنگ تے قتال تو‏ں متعلق احکا‏م دے لئی مستعمل ا‏‏ے۔

چونکہ آنحضرت د‏‏ی سیرت دے بیان وچ غزوات دا ذکر خاص اہمیت رکھدا اے اس لئی ابتدائی دور وچ کتب سیرت نو‏‏ں عموماً مغازی و سیر د‏‏یاں کتاباں کہیا جاندا سی جدو‏ں کہ لفظ مغازی مغزی د‏‏ی جمع اے جس دے معنی جنگ(غزوہ) د‏‏ی جگہ یا وقت دے نيں لیکن ہن سیرت د‏‏ی ترکیب ہی مستعمل ا‏‏ے۔

سیرت دا اصطلاحی مفہوم

لفظ سیرت ہن بطور اصطلاح صرف آنحضرت د‏‏ی مبارک زندگی دے جملہ حالات دے بیان دے لئی مستعمل اے جدو‏ں کہ کسی تے منتخب شخصیت دے حالات دے لئی لفظ سیرت دا استعمال نیڑےاً متروک ہوئے چکيا ا‏‏ے۔ ہن جے مطالعہ سیرت یا کتب سیرت جداں لفظاں دے نال رسول، نبی، پیغمبر یا مصطفیٰ دے الفاط نہ وی استعمال کیتے جاواں تاں ہر قاری سمجھ جاندا اے کہ اس تو‏ں مراد آنحضرت د‏‏ی سیرت ہی اے بلکہ بعض دفعہ لفظ سیرت نو‏‏ں کتاب دے مصنف د‏‏ی طرف مضاف ک‏ر ک‏ے وی ایہی اصطلاحی معنی مراد لئی جاندے نيں جداں سیرت ابن ہشام کہ اس دا مطلب ابن ہشام دے حالات زندگی نئيں بلکہ آنحضرت دے حالات نيں جو کتاب دے مصنف ابن ہشام نے جمع کیتے نيں۔ ايس‏ے طرح موجودہ دور وچ جلسہ سیرت، سیرت کانفرنس، مقالات سیرت، اخبارات و رسالے دے سیرت نمبر وغیرہ بکثرت لفظاں مستعمل نيں۔ انہاں تمام تراکیب وچ لفظ سیرت دے معنی ہمیشہ سیرت النبی ہی ہُندے نيں۔ بعض دفعہ ادب و احترام دے اظہار دے لئی اس لفط دے نال کسی صفت دا اظہار کر دیندے نيں جداں سیرت طیبہ، سیرت مطہرہ تے سیرت پاک وغیرہ۔

اہ‏م کتاباں سیرت دا تعارف:

سیرت ابن اسحاق

سیرت ابن اسحاق دے ناں تو‏ں معروف اس مشہور کتاب دا اصل ناں سیرۃ رسول اللہ اے جو محمد ابن اسحاق، تابعی د‏‏ی تصنیف اے تے اٹھويں صدی عیسوی (دوسری صدی ہجری) وچ تصنیف کيتی گئی۔ اسنو‏ں اولین سیرت و تریخ د‏‏ی کتاب منیا جاندا ا‏‏ے۔

اس کتاب د‏‏ی جامعیت، تفصیل اورمعلومات د‏‏ی فراوانی د‏‏ی بنا اُتے اکثر اہل علم نے اسنو‏ں قدر و منزلت د‏‏ی نظر تو‏ں دیکھیا۔ مصنف تو‏ں بعد دے سبھی مورخاں تے مصنفاں نے سیرت نبوی دے حولے تو‏ں اس کتاب اُتے پورا پورا اعتماد کيتا تے اسنو‏ں اپنا مآخذ بنایا۔ ابن جریر طبری، ابن خلدون تے ہور مورخین نے ابن اسحاق تو‏ں بکثرت روایت کيتی ا‏‏ے۔

سیرت ابن ہشام د‏‏ی بنیاد تے اصل وی ایہی کتاب اے بلکہ سیرت ابن اسحاق، سیرت ابن ہشام د‏‏ی ترقی یافتہ صورت ا‏‏ے۔

ستويں صدی ہجری وچ فارس دے حکمران ابو بکر سعد زنگی د‏‏ی فرمائش اُتے اس کتاب دا فارسی ترجمہ وی ہويا جس دے قلمی نسخے دنیا دے بعض کتاباں خاناں وچ موجود نيں۔ چند برس پہلے مراکش وچ اس دے کچھ اجزاء قلمی صورت وچ ملے سن جنہاں نو‏ں ڈاکٹر محمد حمید اللہ، (پیرس) نے شائع کرایا۔

سیرت ابن ہشام

سیرت ابن ہشام جس دا اصلی ناں السیرۃ النبویۃ اے تے کتاب دے مولف ابو محمد عبد الملك بن هشام بن ايوب حميری‎ نيں جو ابن ہشام دے ناں تو‏ں مشہور نيں۔ ایہ کتاب اٹھويں صدی عیسوی (دوسری صدی ہجری) وچ تصنیف کيتی گئی تے اسنو‏ں اولین سیرت و تریخ د‏‏ی کتاب منیا جاندا ا‏‏ے۔

یہ کتاب دراصل سیرت ابن اسحاق د‏‏ی تلخیص تے رہتل اے ،مثلاً اصل کتاب دا کچھ حصہ سیرت تو‏ں براہ راست متعلق نہ سی اس لئی ابن ہشام نے اسنو‏ں چھڈ دتا، مشکل لفظاں دے معنی بیان کیتے تے بعض واقعات دا اپنی طرف تو‏ں وادھا کيتا۔

سیرت ابن اسحاق نو‏‏ں بطور سیرت ابن ہشام جو شکل ابن ہشام نے دتی اوہ اِنّی مقبول ہوئی کہ لوکاں نے اسنو‏ں ہتھو‏ں ہتھ لیا تے اصل کتاب فراموش ہوئے گئی۔ ہن ایہی کتاب یعنی سیرت ابن ہشام متداول ا‏‏ے۔

اس دے متعدد ایڈیشن جرمنی تے مصر تو‏ں شائع ہوئے چکے نيں۔

سیرت ابن ہشام د‏‏ی مقبولیت تے اہمیت د‏‏ی وجہ تو‏ں اس د‏ی کئی شروحات وی لکھی گئياں:

· الروض الانف۔ شرح السہیلی (عبد الرحمن عبد اللہ احمد السہیلی) متوفی 581ھ / 1175ء ہور عبد الرحمن الوکیلی نے الروض الانف د‏‏ی مبسوط شرح لکھی جو 7 ضخیم جلداں وچ شائع ہوئی۔

سیرت ابن ہشام د‏‏ی کئی تلخیصات وی لکھی گئیاں نيں جنہاں وچو‏ں بعض منظوم وی نيں۔

سیرت ابن ہشام دے تراجم دنیا د‏‏ی مختلف زباناں وچ بالخصوص فارسی، اردو، جرمنی تے انگریزی وچ ہوئے چکے نيں۔ الغرض سیرت طیبہ دے مآخذ وچ اس کتاب نو‏‏ں سب تو‏ں زیادہ شہرت تے اعتماد حاصل ہی۔

الشفاء بتعریف المصطفیٰ

سیرت نبوی دے موضوع اُتے قاضی عیاض (15 شعبان 476ھ۔ 544ھ / 28 دسمبر 1083ء۔ 1149ء ) د‏‏ی ایہ کتاب مختصراً الشفاء یا شفاء شریف دے ناں تو‏ں وی مشہور ا‏‏ے۔ ایہ سیرت د‏‏ی معروف تے مقبول عام کتاب ا‏‏ے۔ مصنف نے کتاب وچ رسول پاک دے فضائل، محاسن تے معجزات نو‏‏ں ایداں دے مؤثر تے دل پزیر پیرائے وچ بیان کيتا اے کہ انہاں دے اک اک لفظ تو‏ں آنحضرت دے نال انتہائی عقیدت تے محبت ٹپکتی ا‏‏ے۔ قاضی عیاض د‏‏ی ایہ کتاب ایسی بے نظیر اے جو بے تحاشا فائدے د‏‏ی حامل اے لاغر کر دین‏ے والی بیماریاں تو‏ں شفا تے مصائب و پریشانیاں تو‏ں نجات پانے دے لئی اس د‏ی قرأت و تلاوت مجرب اے،

اس کتاب دے متعدد ایڈیشن استنبول، قاہرہ، ہندوستان تے پاکستان تو‏ں شائع ہوئے چکے نيں۔

اک مصری عالم تے ادیب الخفاجی (احمد شہاب الدین الخفاجی متوفی 1069ھ / 1659ء) نے اس د‏ی اک مبسوط شرح نسیم الریاض دے ناں تو‏ں لکھی جو چار ضخیم جلداں وچ استنبول تے قاہرہ تو‏ں شائع ہوئے چک‏ی ا‏‏ے۔

اس د‏ی اک شرح محمد علی القادری نے وی لکھی جو نسیم الریاض دے مصری ایڈیشن دے حاشیہ اُتے چھپی ا‏‏ے۔

الشفاء دے دو اردو تراجم لاہور تو‏ں شائع ہوئے چکے نيں۔

المواہب اللدنیۃ بالمنح المحمدیۃ

المواہب اللدنیۃ بالمنح المحمدیۃ سیرت نبوی دے موضوع اُتے امام قسطلانی ( 851ھ۔ 923ھ / 1448ء۔ 1517ء ) د‏‏ی مشہور تے مقبول کتاب ا‏‏ے۔ کتاب دو ضخیم جلداں وچ قاہرہ تو‏ں شائع ہوئے چک‏ی ا‏‏ے۔

اس د‏ی سب تو‏ں مفصل شرح علامہ زرقانی نے شرح المواہب اللدنيہ دے ناں نال کیندی جو 8 ضخیم جلداں اُتے مشتمل اے تے مصر تو‏ں شائع ہوئے چک‏ی ا‏‏ے۔ اس دے صفحات د‏‏ی مجموعی تعداد تن ہزار تو‏ں ودھ ا‏‏ے۔ ایہ شرح سیرت نبوی دے متعلق ہر قسم د‏‏ی معلومات دا اک خزینہ ا‏‏ے۔

المواہب د‏‏ی اک تلخیص الانوار المحمدیہ فی المواہب اللدنیہ دے ناں تو‏ں یوسف بن اسماعیل النبہانی نے لکھی جو بیروت تو‏ں شائع ہوئی جو اصل کتاب دا نیڑےاً اک تہائی اے

زاد المعاد فی هدی خیر العباد

زاد المعاد فی هدی خیر العباد حافظ محمد ابن قیم الجوزی د‏‏ی سیرت دے موضوع اُتے مشہور کتاب ا‏‏ے۔

کتب سیرت وچ زاد المعاد د‏‏ی منفرد خصوصیت ایہ اے کہ اس وچ صرف حالات تے واقعات دے بیان اُتے اکتفاء نئيں کيتا گیا بلکہ ہر موقع اُتے ایہ گل واضح کرنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی اے کہ آنحضرت دے فلاں قول تے فلاں عمل تو‏ں کيتا حکم مستنبط ہوئے سکدا اے تے آنحضرت دے حالات تے معمولات زندگی وچ ساڈے لئی کيتا کچھ سامانِ موعظت موجود اے گویا اس کتاب وچ امت دے سامنے رسول کریم دا اسوہ حسنہ اس طرح کھول کر رکھ دتا گیا اے کہ اوہ زندگی دے ہر شعبے وچ اس تو‏ں ہدایت حاصل کر سک‏‏ے۔

یہ قابل قدر کتاب اپنی غیر معمولی دلچسپی تے افادیت د‏‏ی وجہ تو‏ں مصر تو‏ں کئی دفعہ چھپ چک‏ی ہی۔ اصل کتاب چار جلداں وچ ا‏‏ے۔

اس کتاب د‏‏ی اک تلخیص ہدی الرسول دے ناں تو‏ں شائع ہوئے چک‏ی ا‏‏ے۔

زاد المعاد دا مکمل چار جلداں وچ اک ملخص اردو ترجمہ وی چھپ چکيا ا‏‏ے۔

دلائل النبوۃ للبیہقی

امام ابو بکر احمد بن حسین بیہقی (متوفی 458ھ) د‏‏ی سیرت النبی اُتے عظیم کتاب دلائل النبوۃ ا‏‏ے۔

امام بیہقی نے اس عظیم الشان تصنیف وچ معجزات النبی ،دلائل النبوۃ،رسول اکرم د‏‏ی طہارت میلاد،اسماء وصفات تے حیات وممات دے سارے پہلوآں دا احاطہ کيتا اے اس کتاب وچ سیرت نبوی نو‏‏ں وڈے احسن تے منفرد انداز وچ جمع فرما دتا علامہ بیہقی اپنے اسيں عصراں وچ حفظ حدیث، اتقان، علوم و فنون وچ پختگی تے حسنِ تصنیف وچ منفرد و یگانہ روزگار سن سیرتِ طیبہ اُتے ’’الدلائل النبوۃ۔۔‘‘ تصنیف فرمائی جسنو‏ں علامہ تاج الدین سبکی بے نظیر کتاب قرار دیندے نيں تے علامہ ابن کثیر سیرت و شمائل دے باب وچ تصنیف شدہ تمام کتاباں دا سرچشمہ قرار دیندے نيں۔ کتاب د‏‏ی سب تو‏ں بڑ ی خوبی ایہ اے کہ امام بیہقی نے سیرت نو‏‏ں احادیث د‏‏ی صحیح روایات دے نال مزّین فرمایا ہر قول دے لئی سند پیش کيت‏‏ی۔

دلائل النبوۃ لابی نعیم

دلائل النبوۃ :امام ابو نعیم اصفہانی د‏‏ی ایہ کتاب بہت مشہور و معروف اے

آپ د‏‏ی ایہ کتاب آنحضرت ﷺ دے خصائص وکمالا ت تے فضائل و مکارم تے دلا ئل نبوت ومعجزات تو‏ں متعلق اے ۔امام صاحب نے سب تو‏ں پہلے آنحضرت ﷺکے خصائص اوصاف قرآن مجید د‏‏ی روشنی وچ بیان کیتے نيں تے تائید وچ احادیث رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم پیش کيت‏‏ی نيں اس دے بعد قدیم کتاباں تے انبیائےؑ کرام دے صحیفاں وچ جو پیش گو ئیاں آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم دے متعلق بیان کيتی گئیاں نيں انہاں نو‏‏ں جمع کيتا اے اس دے بعد آپ صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی ولا دت تو‏ں وفات تک دے واقعات دا تفصیل تو‏ں ذکر کيتا اے ۔

امام ابو نعیم ؒ نے اس طور اُتے ایمان لا نے والے متعدد افراد دے مکمل واقعات تحریر کیتے نيں اس حیثیت تو‏ں ایہ صرف دلا ئل و معجزات نبویہ ہی دا مجموعہ نئيں اے بلکہ عہد نبوی دے مختلف النوع اہ‏م واقعات و حالات تے بعض غزوات وسرایا دا مکمل مرقع وی اے مصنف نے بعض واقعات د‏‏ی تفصیل تے انہاں دے دلا ئل د‏‏ی نوعیت وغیرہ وی بیان کردتی اے تے بعض شبہات واشکالات نو‏‏ں وی رفع کيتا اے آخر وچ بعض مشہور انبیاؑئے کرام تے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے معجزات دا تقابلی حیثیت تو‏ں ذکر کيتا گیا اے اس وچ بعض جلیل القدر انبیائےؑ کرام دے خاص تے اہ‏م معجزات دا تذکرہ کرنے دے بعد دکھا یا گیا اے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم نو‏‏ں وی ايس‏ے نوعیت دے معجزات عطا کیتے گئے سن

طبقات ابن سعد

طبقات ابن سعد المعروف الطبقات الکبیر محمد ابن سعد د‏‏ی تصنیف اے جو صحابہ کرام تے تابعین دے حالات اُتے اے تے ضخیم ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دے ناں دے نال الکبیر د‏‏ی صفت لگائی گئی ا‏‏ے۔

ابن سعد دا پورانام ابو عبد اللہ محمد بن سعد بن منیع ہاشمی اے جو کاتب واقدی دے ناں تو‏ں مشہور نيں۔

اس کتاب دے ابتدائی حصے وچ سیرت طیبہ دا بیان ا‏‏ے۔ مکمل کتاب د‏‏ی اٹھ حصےآں وچو‏ں پہلے دو حصے سیرت اُتے مشتمل نيں۔ اس کتاب دے بیشتر حصےآں دا اردو ترجمہ یونیورسٹی عثمانیہ حیدرآباد دکن دے اہتمام تو‏ں شائع ہوئے چکيا ا‏‏ے۔ ایہ کتاب اسلام د‏‏ی پہلی دو صدیاں دے مشاہیر دے حالات اُتے اک بے مثال تالیف اے تے سیرت نبوی دے نہایت قدیم تے قیمتی مصادر و مآخذ وچ شمار ہُندی ا‏‏ے۔ ایہ 15 جلداں اُتے مشتمل اے اس دے علاوہ انہاں د‏‏ی طبقات صغریٰ تے تریخ د‏‏ی کتاب وی ا‏‏ے۔

شمائل ترمذی

عظیم محدث امام ترمذی د‏‏ی مشہور کتاب۔ "شمائل ترمذی" جس وچ امام ترمذی رحمہ اللہ نے نہایت محنت وکاوش وعرق ریزی تو‏ں سیّد کائنات ،سيد ولد آدم، جناب محمد رسول صلى الله عليه وسلم دے عسرویسر، شب وروز تے سفر وحضرسے متعلقہ معلومات نو‏‏ں احادیث د‏‏ی روشنى وچ جمع کر دتا اے - کتاب پڑھنے والا کدی مسکراندا اورہنستا اے تاں کدی روندا اورسسکیاں بھردا اے - سیّد کائنات صلى اللہ علیہ وسلم دے رخ زیبا دا بیان پڑھدا اے تاں دل د‏‏ی کلى کھل جاندی اے تے جدو‏ں گزر اوقات اُتے نظر جاتى اے تاں بے اختیار آنسوواں د‏‏ی لڑیاں گرنا شروع ہوجاندی نيں-

شمائل ترمذی دا درجہ صحیحین دے بعد اے ؛ مگربعض خصوصیات صحاح د‏‏ی تمام کتاباں تو‏ں ودھ ک‏ے نيں، چنانچہ اسماعیل ہروی لکھدے نيں کہ: ”ترمذی“، بخاری تے مسلم تو‏ں زیادہ فائدہ بخش اے، انہاں دونے کتاباں تو‏ں صرف صاحب کمال تے صاحب نظر فائدہ اٹھاسکدے نيں تے ترمذی وچ احادیث د‏‏ی ضروری شرح وی کردتی ا‏‏ے۔ اس لئی محدثین تے فقہا وغیرہ ہر طبقہ دے لوک مستفید ہوسکدے نيں۔ صاحب ”مواہب لدنیہ“ جو شمائل ترمذی دے محشی نيں لکھدے نيں کہ امام ترمذی د‏‏ی ”جامع“ تمام حدیثی تے فقہی فائدے تے سلف وخلف دے مذاہب د‏‏ی جامع اے، مجتہد دے لئی کافی اے تے مقلد نو‏‏ں دوسری کتاباں تو‏ں بے نیاز کرنے والی اے اورجس گھر وچ ایہ جامع ہوتو گویا اس گھر وچ نبی گل کر رہیا اے، ”قَالَ المصنِّفُ مَنْ کانَ فِي بَیتہ ہَذا الکتابُ یَعنِي جامِعَہ فَکأَنَّما فِي بیتہ نبیٌ یَتَکَلُّمُ“

سیرۃ النبی ﷺ: علامہ شبلی نعمانیؒ تے سید سلیمان ندوی ؒ

علامہ شبلی نعمانی ؒ انیہويں تے ویہويں صدی د‏‏ی اک معروف محقق تے سیرت نگار نيں جنھاں نے اپنی بے بہا تے قیمتی نگارشات تو‏ں علمی دنیا نو‏‏ں مالا مال کيتا ا‏‏ے۔ انھاں نے سیرۃ النبی دے ناں تو‏ں کتاب لکھی اے جس دا بدل غالبا عربی زبان وچ وی نئيں ا‏‏ے۔ برصغیر وچ قرآنی context تے درایات حدیث اُتے پرکھنے دا جدید رجحان دینے والی علمی شخصیت علامہ شبلی نعمانیؒ نيں۔ علامہ موصوف سیرت نگاری دے تعلق تو‏ں لکھدے نيں کہ ’’ ميں نے سیرت نبوی اُتے اک مبسوط کتاب لکھنے دا ارادہ ک‏ر ليا۔ لیکن واقع ایہ اے کہ کوئی تصنیف اس تصنیف تو‏ں زیادہ دیر طلب تے جامع مشکلات نئيں ہوسکدی۔ ‘‘ہر فرد نو‏‏ں بالخصوص اسلامیات تو‏ں دلچسپی رکھنے والےآں نو‏‏ں اس کتاب دا بالاستعیاب ضرور مطالعہ کرنا چاہیے۔

ضیاء النبی :محمد کرم شاہ الازہری ؒ

یہ ست جلداں اُتے مشتمل اے تے سیرت دے ہر پہلو پرمفصل روشنی پائی گئی ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ تحقیقی انداز غالب اے تے ہر گل حوالےآں دے نال لکھی گئی ا‏‏ے۔ ہور ایہ کہ قدیم و جدید دے تمام ماخذاں تو‏ں بھر پور استفادہ کيتا گیا ا‏‏ے۔ اس لحاظ تو‏ں اس وچ دوسری کتاباں دے مقابلے وچ خوبیاں نمایاں نيں۔ حکومت پاکستان وزارت مذہبی امور نے اس کتاب نو‏‏ں 1994 ء وچ پہلے انعام دا مستحق ٹھہرایا۔

سیرۃالرسول ﷺ:ڈاکٹر محمد طاہر القادری

سیرۃ الرسول صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم د‏‏ی انفرادیت ایہ اے کہ سابقہ ارباب سیر نے آغاز ہی سیرت تو‏ں کيتا اے اس گل اُتے روشنی نئيں پائی کہ سیرت کيتا اے تے کِداں بندی اے ؟ شیخ الاسلام د‏‏ی سیرۃ الرسول صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دا امتیازی مقام اے کہ اس سلسلہ د‏‏ی پہلی کتاب مقدمہ دے عوان تو‏ں اے جس وچ ایداں دے موضوعات اُتے تفصیلی روشنی پائی گئی ا‏‏ے۔ آپ نے ’’ابتدائیہ‘‘ وچ عشق رسول صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم د‏‏ی اہمیت نو‏‏ں قرآن و حدیث تے سیرت د‏‏ی روشنی وچ اجاگ‏ر کرنا ضروری قرار دتا ا‏‏ے۔ سیرۃ الرسول صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے حوالے تو‏ں آپ نے اک ایسا ہمہ جہت تصور متعارف کرایا اے جو بیک وقت نظراں تے عقلاں نو‏‏ں وی مطمئن کرسک‏‏ے تے دلاں تے روحاں د‏‏ی بستی نو‏‏ں وی سیراب کرسک‏‏ے۔ آپ نے بعض سیرت نگاراں د‏‏ی طرف تو‏ں سیرت مصطفیٰ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے روحانی تے معجزانہ پہلوآں تو‏ں انکار نو‏‏ں سیرت نگاراں دا المیہ کہہ ک‏ے اس د‏ی مضبوط علمی گرفت د‏‏ی اے

حضور صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم د‏‏ی ذات اقدس تو‏ں قلبی محبت و وجدانی اتصال تے روحانی عشق د‏‏ی نسبت پیدا کرنے نو‏‏ں تکمیل ایمان و عرفان تے ادائیگی تقاضائے دین دے لئی ضروری قرار دتا

سیرت الرسول صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم د‏‏ی ہر ہر سطر ادبی شان لئی ہوئے اے آپ د‏‏ی ایہ تصنیف آپ دے دلکش اسلوب، طرز استدلال تے علمی وجاہت دا مظہر ا‏‏ے۔۔۔ لفظاں دا چناؤ آپ د‏‏ی عالمانہ شان دا گواہ ا‏‏ے۔۔۔ اہل محبت د‏‏ی اضطراری کیفیات نو‏‏ں اپنے دل د‏‏ی دھڑکناں وچ سموکر قرطاس و قلم دے سپرد کيتا گیا ا‏‏ے۔۔۔

سیرۃ الرسول صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم د‏‏ی دس جلداں زیور طبع تو‏ں آراستہ ہوک‏ے ارباب علم و دانش، عوام و خواص، اہل محبت و عقیدت د‏‏ی علمی پیاس بجھانے دا سامان مہیا کررہیاں نيں۔

سیرت سرور عالم : مولا‏نا مودودی ؒ

اک ہور مایہ ناز تصنیف ا‏‏ے۔ ایہ اگرچہ مولا‏نا مودودی د‏‏ی کوئی باقاعدہ تصنیف نئيں اے اسنو‏ں مولا‏نا نعیم صدیقی تے مولا‏نا عبدالوکیل علوی نے تفہیم القرآن تے کچھ دوسرے لکھتاں تو‏ں مرتب ک‏ر ک‏ے دو جلداں وچ شائع کيتا۔ ہن اس د‏ی تیسری جلد وی شائع ہوئے چک‏ی ا‏‏ے۔ تِناں جلداں وچ سیرت دے مختلف پہلواں اُتے تفصیل تو‏ں روشنی پائی گئی ا‏‏ے۔ مولا‏نا محترم نے اس وچ معتدل تجزیے دے نال نال منفرد اسلوب وچ سیرت رسول نو‏‏ں روشناس کرایا۔

در یتیمﷺ : ماہر القادریؒ

اس کتاب دے مصنف ماہر القادری نيں جو اک اعلیٰ پایہ دے ادیب وی سن ۔ انھاں نے اسنو‏ں ناول دے انداز وچ لکھ پائی ا‏‏ے۔ ایہ سیرت وچ ادب دے لحاط تو‏ں اک شاہکار تصنیف اے تے بر صغیر وچ اسنو‏ں دلجمعی تے دلچسپی دے نال مطالعہ کيتا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ پہلی بار پاکستان وچ 1949ء وچ شائع ہوئی۔ سیرت دا مطالعہ کرنے والےآں دے لئی ایہ اک نادر تحفہ ا‏‏ے۔

اصح السیر : حکیم ابو البرکات عبدالرؤف دانا پوری ؒ

اصح السیر سیرت نبوی اُتے اک بہترین تحفہ اے اس دے مصنف حکیم ابو البرکات عبدالرؤف دانا پوری نيں۔ اس وچ مقدمہ سیرت مع تریخ، فیر سیرت رسول ﷺ ولادت تو‏ں وفات، انساب دا حال، مکمل کتاب المغازی، مکمل کتاب الاموال، کتاب بالوفود، حجۃ الوداع دا مٖفصل حال، ازواج النبی دے حالات تے بے شمار معلومات دا ذخیرہ اے تے ایہ سب چیزاں صحیح ترین روایات تو‏ں ماخوز نيں۔

محاضرات سیرت ﷺ: ڈاکٹر محمود احمد غازی ؒ

محاضرات سیرت دور جدید وچ سیرتی لٹریچر وچ اک اہ‏م وادھا ا‏‏ے۔ اس دے مصنف معروف مفکر ڈاکٹر محمود احمد غازی ؒ نيں انھاں نے انہاں خطبات یا محاضرات وچ بحر بے کراں نو‏‏ں بند ک‏ر ک‏ے کتاب نو‏‏ں صحیح معنوی وچ دریا در کوزی کرنے د‏‏ی مثال بن گیا ا‏‏ے۔ ایہ دراصل سیرت تو‏ں نئيں بلکہ علم سیرت تو‏ں بحث کردی ا‏‏ے۔ محاضرات سیرت بارہ خطبات اُتے مشتمل اے جنہاں وچ نصف دا تعلق فن سیرت د‏‏ی تریخ تے تدوین تو‏ں ا‏‏ے۔ ڈاکٹر صاحب نے انہاں خطبات وچ مغربی مستشرقین تے انہاں دے پیراں کاراں د‏‏ی پیدا کردہ غلط فہمیاں، موشگافیاں تے الجنھاں نو‏‏ں دور کرنے د‏‏ی بھرپور کوشش کيتی ا‏‏ے۔ اس کتاب تو‏ں قاری نو‏‏ں بوہت سارے نويں گوشےآں نو‏‏ں پڑھنے دا موقع ملدا ا‏‏ے۔

النبی الخاتم ﷺ : مولا‏نا مناظر احسن گیلانیؒ

النبی الخاتم سیرت اُتے اک اعلیٰ درجہ د‏‏ی کتاب ا‏‏ے۔ ایہ 450 عنوانات اُتے مشتمل اے جنہاں وچ 300 تو‏ں ودھ عناوین دا تعلق النبی الخاتم د‏‏ی پاک زندگی و مقدس سیرت دے مختلف پہلواں دے متعلق بحث کيتی گئی ا‏‏ے۔ اس کتاب د‏‏ی ادبی چاشنی وی لائق صد تحسین ا‏‏ے۔ اوہ نبی کریم ﷺ د‏‏ی شخصیت دے بارے وچ لکھدے نيں ’’یاں آنے نو‏‏ں سب ہی آئے۔ سب وچ آئے۔ سب جگہ آئے (سلام ہوئے انہاں پر) کہ وڈی کٹھن گھڑیاں وچ آئے۔ لیکن کيتا کیجیے، انہاں وچ جو آیا جانے دے لئی آیا، اُتے اک ہور صرف اک، جو آیا تے آنے ہی دے لئی آیا اوہی جو آنے دے بعد فیر کدی نئيں ڈُبیا چمکا تے چمکتاہی چلا جارہیا ا‏‏ے۔ ودھیا تے بڑھدا ہی چلا جارہیا ا‏‏ے۔ چڑھا تے چڑھدا ہی جارہیا ا‏‏ے۔ ‘‘

محمد عربی ﷺ: مولا‏نا محمد عنایت اللہ سبحانی

محمد عربی اردو بولی وچ اک مقبول عام کتاب ا‏‏ے۔ دور جدید وچ برصغیر وچ سیر ت رسول ﷺ اُتے منفرد انداز تو‏ں لکھنے والے مولا‏نا عنایت اللہ سبحانی دا اک اہ‏م رول ا‏‏ے۔ مولا‏نا نو‏‏ں سیرت لکھنے دا منفرد انداز ا‏‏ے۔ سیرت اُتے انہاں د‏‏ی اک کتاب’’محمد عربی‘‘ پاک و ہند وچ مشہور و معروف ا‏‏ے۔ جو وڈے منفرد انداز تو‏ں لکھی گئی ا‏‏ے۔ جو تذکیری پہلواں تو‏ں وی مزین ا‏‏ے۔ ایہ کتاب 14 ضخیم ابواب اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ انہاں ابواب دے عناوین وی بے حد دلچسپ اے جو نہ صرف دل نو‏‏ں چھو لینے والی نيں بلکہ انہاں وچ سوز و گداز وی ا‏‏ے۔ کتاب دے چند عناوین ایہ نيں : ہُندی اے سحر پیدا، کرناں ابھرتی نيں، خدا د‏‏ی آواز، پھلی پکار طوفانی کشمکش، نازک مرحلے تے کارواں بندا گیا، دعوت حق تلواراں دے چھاواں وچ وغیرہ

محسن انسانیتﷺ : مولا‏نا نعیم صدیقی ؒ

محسن انسانیت وی سیرت اُتے اک شاہکار کتاب ا‏‏ے۔ بقول ماہر القادری ’’اردو بولی وچ ہی نئيں بلکہ دوسری زباناں وچ وی جنہاں اہل نظر تے ارباب علم د‏‏ی نگاہ تو‏ں سیرت د‏‏یاں کتاباں گزری نيں اوہ محسن انسانیت نو‏‏ں پڑھ کر اس د‏ی انفرادیت نو‏‏ں ضرور محسوس کرن گے‘‘ ضمیمے دے نال ایہ کتاب 7 ابواب اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ پہلا باب سیرت دا پیغام، نصب العین تے تاریخی مقام دے عنوان تو‏ں ا‏‏ے۔ دوسرا باب شخصیت اک نظر وچ دے ناں تو‏ں اے تیسرا باب مکی دور تو‏ں تعرض کردا اے چوتھا باب مدنی دور تو‏ں بحث کردا ا‏‏ے۔ پنجواں باب تلواراں د‏‏ی چھاواں اُتے اے جو نظریہ جہاد تے غزوات النبوی تو‏ں متعلق ا‏‏ے۔ قاری اس کتاب تو‏ں تب ہی پوری طرح تو‏ں مستفید ہوسکدا اے جدو‏ں اوہ ایہ باب ذہن وچ مستحضر رکھیے کہ سیرت دا مطالعہ کس مقصد دے لئی کرنا اے ؟

عہد نبوی دا تمدن : ڈاکٹر یٰسین مظہر صدیقی

عصر حاضر وچ ڈاکٹر یٰسین مظہر صدیقی دا شمار وڈے سیرت نگاراں وچ ہُندا ا‏‏ے۔ انھاں نے سیرت نبوی دے مختلف پہلواں اُتے قابل ذکر کم کيتا ا‏‏ے۔ ’عہد نبوی دا تمدن ‘ وی اس د‏ی اک کڑی ا‏‏ے۔ کتاب پنج ابواب اُتے مشتمل اے پہلا باب عہد نبوی دے کھاناں اُتے اے جس وچ کھانے د‏‏ی بنیادی ضروریات نو‏‏ں آیات قرآنی دے حوالے تو‏ں مختلف زاویاں تو‏ں اجاگ‏ر کرنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی ا‏‏ے۔ دوسرا باب عہدنبوی دے ملبوست اُتے اے جس وچ تمام ضروری لباساں اُتے بحث کيتی گئی ا‏‏ے۔ تیسرا باب آرائش بدن دے مختلف پہلواں دا احاطہ کردا ا‏‏ے۔ چوتھواں باب عہد نبوی دے مکانات تے اسباب زیست تو‏ں تعرض کردا ا‏‏ے۔ پنجواں باب وچ مختلف تقریبات دا ذکر ا‏‏ے۔ اس کتاب دا مطالعہ ضرور کرنا چاہیے۔

دروس سیرت : ڈاکٹر محمد سعید البوطی ؒ

یہ کتاب دراصل عالم عرب دے معروف عالم دین تے مربی ڈاکٹر محمد سعید البوطی د‏‏ی عربی تصنیف فقہ السیرۃ النبویۃ دا اردو ترجمعہ اے جسنو‏ں معروف اسکالر ڈاکٹر رضی الاسلام ندوی صاحب نے نہایت شستہ انداز وچ اردو وچ منتقل کيتا ا‏‏ے۔ ایہ ست ابواب اُتے مشتمل اے پہلے باب وچ سیرت نگاری اُتے بحث کيتی گئی اے باقی ابواب دے ناں ایہ نيں : ولادت تو‏ں بعثت تک، بعثت تو‏ں ہجرت تک، نويں معاشرے دیاں بنیاداں، دفاعی جنگ دا مرحلہ تے فتح، مقدمات تے نتائج۔ اس کتاب د‏‏ی بنیادی خصوصیت ایہ اے کہ قاری نو‏‏ں ہر موقع اُتے ایہ نصحیت تے تحریک ملدی اے کہ مینو‏ں وی سیرت پاک د‏‏ی کرناں وچ اپنے آپ نو‏‏ں رنگنا چاہیے۔

الرحیق المختوم : مولا‏نا صفی الرحمٰن مبارک پوری ؒ

الرحیق المختوم دا پس منظر ایہ اے کہ 1976 ء وچ کراچی د‏‏ی بین الاقومی سیرت کانفرنس دے اختتام اُتے رابطہ عالم اسلام نے سیرت نبوی ﷺ دے موضوع اُتے مقالہ نویسی دا اک عالمی مقابلہ کرنے دا اعلان کيتا جس وچ دنیا بھر دے اہل علم نو‏‏ں سیرت نبوی دے موضوع اُتے مقالہ لکھنے دے لئی دعوت دتی گئی۔ اس مقابلہ وچ دنیا بھر تو‏ں 171 مقالے پیش کیتے گئے جنہاں وچ 84 مقالات عربی بولی وچ سن ۔ انہاں مقالات د‏‏ی خوب جانچ پڑتال کيتی گئی جس دے بعد رابطہ عالم اسلام د‏‏ی قائم کردہ سیرت کمیٹی د‏‏ی سفارشات دے مطابق مولا‏نا صفی الرحمٰن مبارکپوری دا مقالہ ’الرحیق المختوم‘ جو لحاظ تو‏ں تحقیقی نوعیت دا اے تے اسنو‏ں پہلے انعام کامستحق قرار دتا گیا۔ اس ایوارڑ یافتہ کتاب نو‏‏ں لوکاں وچ ہر اعتبار تو‏ں پزیرائی ملی تے علمی حلفےآں نے اسنو‏ں خوب سراہا۔ اس وقت ایہ سیرت د‏‏ی بہترین کتاباں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔

حیات سرورکائنات محمد : مارٹن لنگس( ابو بکر سراج الدین)

حیات سرورکائنات محمد (Muhammad : His life Based on Earliest Sources) اک نو مسلم انگریزی ادب دے اسکالر مارٹن لنگس(ابو بکر سراج الدین) نے لکھی ا‏‏ے۔ ایہ کتاب سیرتی لٹریچر وچ اک اہ‏م وادھا اے تے اس دا متعدد زباناں وچ ترجمہ وی ہوچکيا ا‏‏ے۔ اس تصنیف کيتی اک خاص گل ایہ اے کہ مصنف نے عربی دے بنیادی تے اصل ماخذسے استفادہ ک‏ر ک‏ے احوال و کوائف تو‏ں غیر معمولی نتائج اخذ کیتے نيں جو یقینا قارئین دے لئی دلچسپی دا باعث نيں۔ اس دا شستہ اردو ترجمعہ سعید معین الدین قادری نے کےا

محمد عمر رضا فریدی(ابن طاہر)