بہادر شاہ ظفر

بہادر شاہ ظفر
مغل شہنشاہ
بہادر شاہ ظفر
تاج پوشی	7 اکتوبر 1837ء
جمن دی تھاں	دہلی
دفن دی تھاں	, 7 نومبر 1862ء رنگون
شاہی ٹبر	خاندانِ تیمور
ٹبر	مغل
پیؤ	اکبر شاہ ثانی
ماں	لال بائی
مذہب	سنی اسلام

بہادر شاہ ظفر جاں ابو ظفر سراجدین محمد بہادر شاہ ظفر (اردو:ابو ظفر سِراجُ الْدین محمد بُہادر شاہ ظفر‎; 24 اکتوبر 1775 – 7 نومبر 1862) بھارت وچ مغل راج دا آخری بادشاہ سی۔ ایہہ مغل بادشاہ اکبر شاہ دوجا دا اتے ہندو راجپوت لالبائی دا پتر سی۔ ایہہ 28 ستمبر 1837 نوں اپنے پیؤ دی موت توں بعد بادشاہ بنیا۔ اسنوں غزلاں لکھن دا شونق سی تے اسنے اپنا تخلص ظفر رکھیا ہویا سی۔

اردو شاعر

ابوالمظفر سراج الدین محمد بہادر شاه غازی۔ اکبر شاہ ثانی دا دوسرا بیٹا جو لال بائی دے بطن وچوں سی ۔ انہاں دا سلسلہ نسب گیارھویں پشت وچون شہنشاہ بابر نال ملدا اے۔ ایہ دہلی وج پیدا ہوئے۔ خاندان مغلیہ دا آخری بادشاہ تے اردو دا اک بہترین تے مایا ناز شاعر سی، ابراہیم ذوق دے شاگرد سن۔ ذوق دی وفات دے بعد مرزا غالب توں شاعری چ رہنمائی حاصل کردے سن ۔

1252 ھ مطابق 1837ء نوں قلعہ دہلی وچ اس دی تخت نشینی دی رسم ادا کیتی گئی ۔

آخری مغل بادشاہ

بہادر شاہ ظفر مغلیہ سلطنت دا آخری بادشاہ سی ۔ جنگ آزادی 1857ء چ بہادر شاہ نوں باغی فوجاں ولوں ہندستان دا قنوقی حکمران تے باغی فوجاں دا سپہ سالار منئیا گئیا تے اس دی پورے ہندستان دی بادشاہ دے طور تے تخت نشینی دا اعلان کر دتا گئیا ۔ اس اعلان نال بغاوت دی اگ دور دور تک پھیل گئی ۔ اس بغاوت چ ناکامی بعد چ مغلیہ حکومت دے حاتمے دا سبب بنی ۔

جنرل نکلسن نے انگریز فوجاں دی مدد نال تقریبا 4 مہینے تک دلی دا محاصرہ کیتے رکھئیا ۔ 14 ستمبر نوں کشمیری دروازہ توڑ دتا گئیا ۔ جنرل نکلسن اس لڑائی چ مارئیا گئیا پر انگریز تے سکھ فوجاں نے دلی تے قبضہ کر لئیا ۔ بہادر شاہ نوں گرفتار کر کے رنگون بھیج دتا گئیا ۔ اس دے 2 پتراں تے اک پوتے نوں گولیاں نال اڑا دتا گئیا ۔

بہادر شاہ ظفر رنگوں چ جلاوطنی دے دوران ای مرئیا تے اوتھے ای دفن ہوئیا ۔

بہادر شاہ دوجا گدی نشین

بہادر شاہ ظفر 1858 وچ، دلی وچ اپنے مقدمے توں بعد رنگون بھیجن توں این پہلاں۔ کسے مغل بادشاہ دی کدے لئی گئی شاید ایہی اکو اک فوٹو اے۔

جیون

بہادر شاہ ظفر دا جم 24 اکتوبر 1775 نوں ہویا سی۔ اوہ اپنے پیؤ اکبر شاہ دوسرا دی موت دے بعد 28 ستمبر 1838 نوں دلی دے بادشاہ بنے۔ اوہناں دی ماں للبائی ہندو پروار توں سن۔ بعد وچ اردو شاعر وجوں 'ظفر' دا تخلص اوہناں نے اپنے ناں نال جوڑ لیا جس دے شبدی ماہنے 'جت' ہن۔ 1857 وچ جدوں ہندوستان دی آزادی دی چنگاری بھڑکی تاں سارے باغی فوجیاں اتے راجے - مہاراجیاں نے اوہناں نوں ہندوستان دا بادشاہ منیا اتے اوہناں دی اگوائی وچ انگریزاں دی اٹّ نال اٹّ وجا دتی۔ انگریزاں دے خلاف بھارتی فوجیاں دی بغاوت نوں ویکھ بہادر شاہ ظفر دے وی حوصلے بلند ہو گئے اتے اوہناں نے انگریزاں نوں ہندوستان وچوں کھدیڑن دا اعلان کر دتا۔ بھارتیاں نے دلی اتے دیس دے ہور حصیاں وچ انگریزاں نوں کراری ہار دتی۔

شروعاتی نتیجے ہندوستانی ویراں دے پکھ وچ رہے ، لیکن بعد وچ انگریزاں نے چھل اتے بے ایمانی نال اس سوادھینتا لڑائی دا رخ بدل گیا اتے انگریز بغاوت نوں دبان وچ کامیاب ہو گئے۔ بہادر شاہ ظفر نے ہمایوں دے مقبرے وچ پناہ لئی، لیکن میجر ہڈس نے اوہناں نوں اوہناں دے بیٹے مرزا مغل اتے خضر سلطان اتے پوترے ابو بکر دے نال پھڑ لیا۔

"کتنا اے بدنصیب ‘ظفر’ دفن کے لیئے

دو گز زمین نہ ملی کوئے یار میں"

— ظفر

رنگون جلاوطن

جنرل نکلسن نے انگریز فوجاں دی مدد نال تقریباً چار مہینے تک دلی نوں گھیرا پائی رکھیا سی۔ 14 ستمبر نوں کشمیری دروازہ توڑ دتا گیا۔ جنرل نکلسن اس لڑائی وچ ماریا گیا مگر انگریز اتے سکھ فوجاں نے دلی تے قبضہ کر بہادر شاہ ظفر نوں گرفتار کر لیا۔ انگریزاں نے ظلم دیاں ساریاں حداں پار کر دتیاں۔ اوہناں دے دو بیٹیاں اتے اک پوترے نوں گولی نال اڑا دتا گیا۔ جدوں بہادر شاہ جپھر نوں بھکھ لگی تاں انگریز اوہناں دے ساہمنے تھالی وچ پروسکے اوہناں دے بیٹیاں دے سر لے آئے۔ اوہناں نے انگریزاں نوں جواب دتا کہ ہندوستان دے بیٹے دیس لئی سر قربان کر اپنے باپ دے کول اس انداز وچ آیا کردے ہن۔ آزادی لئی ہوئی بغاوت نوں پوری طرحاں ختم کرن دے مقصد نال انگریزاں نے آخری مغل بادشاہ نوں جلاوطن کر کے رنگون، برما (ہن میانمار) بھیج دتا۔

دلی تے انگریزاں دا قبضہ ہو جان نال ہر جگہ جنگ آزادی دی رفتار مدھم پے گئی۔ مارچ 1858 وچ لکھنؤ تے دوبارہ انگریزاں دا قبضہ ہو گیا۔ دلی، لکھنؤ، کانپور، جھانسی دے علاوہ چند ہور تھاواں تے وی انگریزاں دے کنٹرول وچ آ گئیاں۔ جنگ-اے-آزادی دا نعرہ انگریزاں نوں ہندوستان وچوں کڈھ دیؤ سی، اس لئی اس وچ تمام ایسے انششامل ہو گئے جنہاں نوں انگریز توں نقصان پہنچیا سی۔ وکھ وکھ عنصر اک سانجھے دشمن دے خلاف اک تاں ہوئے سن پر دیس اتے قوم دے خیالاں توں نااشنا سن۔ بہادر شاہ ظفر جس دی بادشاہت دا اعلان باغی سپاہیاں نے کر دتا سی، نہ بادشاہت دی صلاحیت رکھدا سی اور نہ باغیاں دی مخالفت کرن دی طاقت۔ اسدے علاوہ باغیاں نے دلی وچ لٹّ مار اتے غارت گری مچا کے عامَ لوکاں دیاں ہمدردیاں کھو دتیاں سن۔ اس طرحاں 1857 دی ایہہ جنگ آزادی ناکام رہی۔

تاجپوشی

ہندوستان دا آخری مغل بادشاہ مرزا ابو ظفر 30 ستمبر، 1837 نوں ایتوار دے دن دلی دے تخت اتے بیٹھیا ۔ جامعہ مسجد دلی دے امام میر احمد علی نے تاجپوشی دی رسم ادا کیتی ۔ شاہی تاج پہنن توں بعد مرزا ابو ظفر نے اپنا ناں بہادر شاہ ظفر رکھیا اتے فوج نے سلامی دتی ۔ اس ویلے دے انگریز ریزیڈینٹ نے ایسٹ انڈیا کمپنی ولوں بہادر شاہ ظفر نوں مبارک باد پیش کیتی ۔

مغل بادشاہاں دا وظیفہ

اتہاس پڑھدیاں پتہ لگدا اے کہ ہندوستان اتے انگریزاں دا قبضہ ہو جان توں بعد ایسٹ انڈیا کمپنی بہادر شاہ ظفر نوں اک لکھ روپیہ مہینہ وظیفے دے طور اُتے دندی سی جس وچوں قلعے دے سارے نوکراں-چاکراں، قلعے وچ رہندے شاہی پروار دے میمبراں، رسوئی اتے ہور گھریلو خرچ کیتے جاندے سن ۔ تقریباً پنجھی ہزار روپیہ پرگنیاں توں مل جاندا سی ۔ اک لکھ پنجھی ہزار روپیئے نال قلعے دے سارے لوکاں دا خرچ چکنا بھاویں بہت مشکل کنمّ سی پر بہادر شاہ ظفر کویں نہ کویں کم چلائی جا رہا سی ۔ ملازماں نوں تنخواہاں ویلے سر دتیاں جاندیاں سن ۔ 'بہادر شاہ ظفر کا روزنامچہ' وچ بہادر شاہ دے آکھے شبد لکھے ملدے ہن،'تنخواہ دی رقم وچ چار سو روپیئے گھٹ ہن جس طرحاں ہو سکے پوری کرکے ونڈ دیو ربّ نے چاہیا چھیتی ہی پورے کر دتے جانگے' ۔

لارڈ لیک نے مرہٹیاں نوں ہرا کے دلی اتے قبضہ کرن توں بعد شاہ عالم اکبر شاہ دی اس تنخواہ وچ کمی کر دتی جہڑی مرہٹیاں نے دلی اتے قبضہ کرن ویلے مغل بادشاہ نوں دینی قبول کیتی سی ۔ 'جنگ آزادی کے مسلم مشاہیر' دا لکھاری محمد صدیق قریشی صفحہ 34 اتے لکھدا اے، 'مرہٹیاں دے راج ویلے اکبر شاہ نوں 60 ہزار روپیئے تنخواہ اتے 70 ہزار روپیئے نذرانے وغیرہ توں حاصل ہو جاندے سن ۔ اس طرحاں ایہہ رقم 80 ہزار پونڈ سالانہ دے نیڑے پہنچ جاندی سی ۔ 1806 وچ ایہہ رقم ودھا کے 102960 پونڈ سالانہ کر دتی گئی اتے 1809 وچ 2 لکھ پونڈ سالانہ کر دتی گئی ۔ اکبر شاہ نے اس رقم نوں گھٹ محسوس کردیاں 1830 وچ اپنے اک افسر نوں انگلینڈ بھیجیا تاں جو وظیفے وچ وادھے لئی اپیل کیتی جا سکے ۔ انگلینڈ وچ کمپنی دے ڈائریکٹراں نے وظیفے وچ 30000 پونڈ دا وادھا کرن دے نال اجہیاں شرطاں لاؤنیاں چاہیاں جنہاں نوں شاہ عالم نے منن توں انکار کر دتا ۔

Capture of the emperor and his sons by William Hodson at Humayun's tomb on 20 September 1857

Bahadur Shah Zafar in 1858, just after his trial and before his departure for exile in Burma.

سن 1822 وچ کمپنی دے مکھ کمانڈر نے شاہ عالم نوں نظر گزاری مطلب سلام کرنا بند کر دتا ۔ پنج سالاں بعد دلی دے ریزیڈینٹ نے وی ایہو رخ اپنایا ۔ بہادر شاہ ظفر دی تخت نشینی توں اک سال پہلا انگریز افسراں نے وی بادشاہ نوں انگولیا کرنا شروع کر دتا ۔ سن 1844 وچ لارڈ ہارڈنگ نے دلی دے ریزیڈینٹ نوں پتر لکھ کے آکھیا کہ اس بڈھے (بہادر شاہ ظفر) دی موت توں بعد اس دے جانشین نوں کمپنی دے ڈائریکٹراں دی صلاحَ توں بناں تعینات نہ کیتا جاوے ۔ اس توں وی اگے گھناؤنا قدم پٹدیاں انگریزاں نے بہادر شاہ ظفر دے جانشین مرزا فخرالدین توں ایہہ لکھوا لیا کہ اوہ بہادر شاہ ظفر دی موت توں بعد قلعہ انگریزاں دے حوالے کر دیویگا پر مرزا فخرالدین سن 1849 وچ ہیضے دا شکار ہو گیا جس بارے کئی اتہاسکاراں دا خال اے کہ اس نوں زہر دے کے ماریا گیا سی ۔

اک پاسے انگریز سرکار مغل پروار توں لال قلعہ خالی کرواؤن لئی چالاں چل رہی سی، دوجے پاسے مغل شہزادے اتے پروار دے لوک بہادر شاہ ظفر دے خلاف سازشاں بن رہے سن ۔ کدے اس دے خلاف انگریزاں کول شکایتاں کیتیاں جا رہیاں سن اتے کدی شہزادے طرحاں طرحاں دیاں افواہاں فیلا رہے سن ۔ پروار دے میمبراں نے اپنیاں-اپنیاں پسند دے دھڑے بنائے ہوئے سن جہڑے بہادر شاہ توں بعد اس دی گدی اتے قبضہ کرن لئی سازشاں دے جال بن رہے سن ۔ دلی شہر وچ انتشار اس حد تک ودھ چکی سی کہ سپاہی بے خوف ہو کے دکانداراں دی لٹ-کھسٹّ کر رہے سن ۔ اوہ دکانداراں توں سامان خریددے اتے قیمت نہ دندے ۔ سٹے وجوں دوکاندار انگریزی راج نوں چنگا آکھن لگ گئے سن اتے دلی دے باہرلے علاقیاں اتے انگریزاں دی پکڑ مضبوط ہندی جا رہی سی ۔

Purported photograph of Zinat Mahal Begum, his consort

بہادر شاہ ناں دا بادشاہ

'تاریخ عروض-اے-انگلشیا' دا لکھاری صفحہ 495 اتے لکھدا اے، 'بادشاہ نوں دلی دے نیڑے-تیڑے توں دور جان دی اجازت نہیں سی ۔ انگریز افسراں نوں مغل شہزادیاں نوں سلامی دین توں منع کر دتا گیا سی اتے نہ ہی شہزادے دلی نوں چھڈّ کے کتے باہر جا سکدے سن ۔ ایہہ پابندیاں اس ویلے لائیاں گئیاں سن جدوں شاہی خاندان انگریزاں دا چنگا دوست سی ۔ اس حالت وچ بہادر شاہ ظفر آپ وی کیہا کردا سی کہ میری بیکسی اتے بیچارگی دی حالت اینی بھیڑی ہو گئی اے کہ میں دلوں ایہہ فیصلہ کر لیا اے کہ باقی زندگی ربّ دی عبادت وچ گزاراں اتے بادشاہی نوں سلام کر دیواں ۔ میری خواہش اے کہ پہلاں خواجہ صاحب دی درگاہ اتے جاواں اتے اتھوں اپنی تیاری کرکے مکے چلیا جاواں' ۔

1857 دے آزادی تے بہادر شاہ ظفر

'نصرت نامہ گورمینٹ' دا لکھاری صفحہ 13 اتے لکھدا اے، 'جدوں لوکاں دے دلاں وچ انگریزاں توں آزادی حاصل کرن دی اگّ بھڑکی تاں اوہناں نے 80 سال دے بڈھے بہادر شاہ ظفر نوں مجبور کیتا کہ اوہ آزادی دی اس لڑائی دی کمان سنبھالن ۔ اوہ بہادر شاہ ظفر اتے شہزادیاں نوں چاندنی چوک وکھے بیگم دے دروازے دے ستھان اُتے لے آئے جتھے بادشاہ نے لوکاں نوں خطاب کردیاں آکھیا کہ میں دل اتے جان توں تہاڈے نال ہاں پر میرے کول نہ خزانہ اے، نہ ملک اتے نہ فوج ۔ میں تہاڈے نال وعدہ کردا ہاں کہ جدوں ملک مل جاویگا تاں تہانوں ساریاں نوں تہاڈے بندے حقاں نال نوازیا جاویگا' ۔

A panorama showing the imperial procession to celebrate the feast of the Eid ul-Fitr, with the emperor on the elephant to the left and his sons to the right (24 October 1843)

مختلف ریاستاں ولوں فوجی مدد

بہادر شاہ ظفر دے آزادی دی لڑائی دی سرپرستی نوں قبول کردیاں ہی وڈے سرداراں اتے ریاستاں دے حکمراناں نے نذرانے بھیجن اتے وفاداریاں درساؤن دا سلسلہ شروع کر دتا ۔ جہڑے حکمراناں دے سبھ توں پہلاں سنیاے حاصل ہوئے، اوہناں وچ اودھ دے نواب برجیس قدر، روہیل کھنڈ دے خان بہادر خاں اتے بجنور دے محمود خاں سبھ توں اگے سن ۔ کئی چھاؤنیاں توں بغاوت کرن والے فوجی دستے وی بہادر شاہ ظفر دی مدد لئی دلی پہنچنے شروع ہو گئے جنہاں وچ سبھ توں پہلاں جنرل بخت خاں دی کمان ہیٹھ پہنچن والا بریلی بگیڈ سی اتے دوجا برگیڈ غوث محمد دی کمان ہیٹھ پہنچیا سی جنہاں نوں دیکھدیاں بڈھے بہادر شاہ دا حوصلہ بلند ہو گیا اتے اس نے ہندوستان دے سرداراں نوں سنیہے بھیجے کہ اوہ وی آزادی لئی لڑی جان والی اس لڑائی وچ شامل ہو جان تاں جو انگریزاں نوں ہندوستان وچوں باہر کڈھیا جا سکے ۔

One of the many Alam (flags) of the Mughal Empire (light in the centre representing Muhammad).

جنگ آزادی ویلے بہادرشاہ دی حکومت

بھاویں آزادی دی لڑائی شروع ہون دے ویلے بہادر شاہ ظفر دی حکومت قلعے اتے جامعہ مسجد دے نیڑے تیڑے اردو بازار دے 15-20 ہزار لوکاں اتے ہی انحصار سی اتے اس دا شاہی رعب-داب ختم ہو چکیا سی پر اوہناں نے اپنے علاقے دا لاء اینڈ آرڈر ٹھیک کرن اتے امن بحال کرن دی بھرپور کوشش کیتی ۔ اوہناں نے فوج نوں حکمرانی وچ رہن اتے اپنے فرض دی ادائیگی ٹھیک طرحاں کرن لئی کیہا ۔ نرم دل بادشاہ نے انگریز افسراں دا قتل وی روکن دی کوشش کیتی پر جدوں لوک نہ ہٹے تاں اوہناں نے فرمان جاری کیتا جس وچ لکھیا سی کہ بادشاہ بہادر شاہ ظفر نے انگریزاں نوں ہندوستان وچوں کڈھن لئی اپنا ماروسی تخت سنبھال لیا اے اتے حکم کیتا اے کہ انگریزاں نوں قتل نہ کیتا جاوے اتے انصاف توں کم لیا جاوے ۔ بادشاہ دے اس فرمان دا لوکاں اتے کجھ اثر دیکھن نوں ملیا اتے اوہناں نے انگریزاں نوں قتل کرنا بند کر دتا ۔

Poem written by Zafar, dated 29 April 1844

'جنگ آزادی کے مسلم مشاہیر' دا لکھاری 'دہلی گزٹ 1857' دے حوالے نال لکھدا اے، 'بہادر شاہ ظفر نے لوکاں نوں ایہہ وی کیہا کہ کجھ ہندو اتے مسلمان جنہاں نے اپنے دھرم دی رکھوالی لئی بہت سماں پہلاں اپنے گھر-بار چھڈّ دتے سن اتے انگریزاں نوں ہندوستان وچوں کڈھن دی پوری کوشش کر رہے ہن، اوہ میرے کول آئے ہن ۔ اوہناں نے اجوکے ہندوستانی جہاد وچ حصہ لیا اے اتے اس گل دی امید وی کیتی جا سکدی اے کہ بہت چھیتی دکھن دے سرپسنداں دی فوج وی پہنچ جاوے گی ۔ سارے لوکاں نوں اطلاع دتی جاندی اے کہ اوہ اس اشتہار دی تعمیل کرن ۔ نت دا کما کے کھان والے لوک جہڑے اس آزادی دی لڑائی وچ شامل ہن، اوہناں نوں گزارہ دتا جاویگا ۔ ہندو اتے مسلماناں دی قدیم تصانیف (پرانی رہتل) جوتشیاں اتے پنڈتاں دا کہنا اے کہ انگریزاں دا راج ہندوستان اتے ہور ملکاں اتے بہتی دیر نہیں رہے گا ۔ اس لئی ہر بندے نوں چاہیدا اے کہ اوہ انگریز حکومت دے لمبے عرصے تک چلن دی امید چھڈّ دیوے اتے میرا ساتھ دیوے ۔ جے ایہہ سنہری موقع ہتھوں جاندا رہا تاں ساریاں نوں اپنی غلطی اتے ہتھ ملنے پینگے ۔ آزادی دی اس لڑائی وچ حصہ لین والے جہڑے مجاہداں نوں کوئی مالی نقصان ہووےگا، اس دی تکمیل آزادی ملن توں بعد شاہی خزانے وچوں کر دتی جاوے گی ۔ '

M Awais Shah II enthroned

Seal of the emperor in the first year of his reign

بہادر شاہ ظفر نے لوکاں نوں دسیا، 'ایہہ گل دیکھن وچ آئی اے کہ برطانوی سرکار نے زمینداراں اتے بے حدّ ٹیکس لائے ہوئے ہن اتے بہت سارے زمیداراں نوں ٹیکس نہ دے سکن کرکے اوہناں دیاں زمیناں نلام کرکے بے عزت کیتا اے ۔ زمیداراں اتے کئی قسم دے ہور ٹیکس وی لائے ہوئے ہن ۔ میں وعدہ کردا ہاں کہ بادشاہی حکومت وچ کوئی اجیہا ٹیکس نہیں لایا جاویگا ۔ جہڑے زمیندار اس جنگ وچ بادشاہی حکومت لئی جدوجہد کرنگے جاں مدد دینگے، اوہناں لئی اک چوتھائی ٹیکس سدا لئی معاف کر دتا جاویگا' ۔

'دیکھن وچ آیا اے کہ انگریز سرکار تیل اتے دوجیاں وستاں دا وپار اپنے ہتھاں وچ لئی بیٹھی اے اتے چھوٹا-موٹا وپار دوسرے لوکاں لئی چھڈیا ہویا اے ۔ اس اتے وی محصول اتے دوجے اینیے ٹیکس لائے ہوئے ہن کہ لوکاں دا وپار کرنا مذاق بن کے رہِ گیا اے ۔ میں وعدہ کردا ہاں کہ بادشاہی حکومت دے آؤادیاں ہی ایہہ سارے ٹیکس ختم کر دتے جانگے ۔ دھراتل اتے سمندری وپار، وپاریاں لئی کھولھ دتا جاویگا ۔ حکومت دی طرف توں جہازاں دی سہولت دتی جاوے گی اتے پونجی نہ ہون دی صورتَ وچ وپاریاں نوں خزانے وچوں مدد دتی جاوے گی ۔ سو، ہر وپاری دا فرض اے کہ اوہ بیجھجک آزادی دی اس لڑائی وچ حصہ لوے اتے انگریز حکومت دی ادھینگی نوں قبول نہ کرے ۔

مرزا مغل

بہادر شاہ ظفر نے اپنے اک پتر مرزا مغل نوں فوج دا کمانڈر تعینات کیتا جس نوں لڑائی دے میدان دا کوئی وی تجربہ نہیں سی ۔ مرزا مغل نے آزادی گھلاٹیاں دیاں سرگرمیاں دا مذاق بنا کے رکھ دتا ۔ انگریز فوج نے پہاڑی اتوں دلی شہر اتے گولاباری شروع کر دتی ۔ پہاڑی دے نیڑلے علاقے اتے قبضہ کر لین توں بعد انگریزاں نے توپاں نوں شہری علاقے دے نیڑے لیا کے اینی گولاباری کیتی کہ چاردیواری وچ مگھورے ہو گئے اتے برج ڈگّ پئے ۔ انگریزاں نے اک ہور چال چلدیاں کجھ فوج نوں شہر دے دوجے دروازے ول بھیج دتا ۔ آزادی گھلاٹیئے اوہناں دی چال نہ سمجھ سکے اتے اوہناں نے انگریزی فوج نوں روکن لئی دوجے دروازے ول چالے پا دتے اتے انگریز فوج ڈھاے ہوئے دروازے وچوں دی شہر وچ داخل ہو گئی ۔

بہادرشاہ دا لال قلعہ چھڈنا

19 ستمبر ایتوار دے دن بہادر شاہ ظفر اپنا محل چھڈّ کے نظام الدین اولیا دی درگاہ ول تر پئے جس نوں دیکھدیاں ہی لال قلعے دے اندر رہن والے سارے امیر وزیر اپنا قیمتی سامان سمیٹ کے اپنی پسند دیاں سرکھات تھاواں ول تر گئے ۔ قلعے دے لوکاں ول دیکھ کے شہریاں وچ وی بھگدڑ مچّ گئی ۔ 'نصرت نامہ گورمینٹ' وچ لکھیا ملدا اے کہ، 'بہادر شاہ ظفر پہلاں حضرت نزامدین اولیا دی درگاہ اُتے پہنچے اتے اتھوں ہمایوں دے مقبرے وچ چلے گئے ۔ انگریزاں نوں جدوں خبر ملی کہ شہر اتے قلعہ خالی ہو گیا اے تاں اوہ انگریز افسراں، گورکھیاں اتے ہندوستانی فوجی پلٹناں سمیت قلعے اتے شہر وچ داخل ہو گئے ۔

جنرل بخت خان

آزادی گھلاٹیاں دیاں فوجاں دے کمانڈر جنرل بخت خاں نے ہمایوں دے مقبرے وچ جان توں پہلاں بہادر شاہ ظفر نوں بہت زور لایا کہ اوہ اس دے نال دلی توں باہر نکل چلے سارا ہندوستان اوہناں دا استقبال کرن نوں تیار اے پر بہادر شاہ ظفر دے اک رشتے دار مرزا الٰہی بخش نے اس دی اک نہ چلن دتی ۔ اوہ بہادر شاہ نوں کہن لگیا، 'جنرل بخت خاں نے جو کجھ حضور نوں کیہا اے، میں اس دے اکھر-اکھر نال سہمت ہاں پر اتھے سوچن والی گل ایہہ اے کہ انگریزاں دی ایہہ لڑائی حضور نال اے جاں باغی فوجیاں نال ۔ ظاہری طور اُتے ایہو دیکھن وچ آیا اے کہ انگریزاں دی فوج اوہناں توں باغی ہو کے حضور کول آ گئی ۔ آپ مجبور سی کیونکِہ آپ دے پاس اوہناں نوں روکن لئی طاقت نہیں سی ۔ انگریز انھے نہیں اوہ آپ دی مجبوری نوں چنگی طرحاں جاندے ہن ۔ تہانوں فکر نہیں کرنا چاہیدا ۔ جے تسیں باغیاں نال چلے گئے تاں انگریز تہانوں وی مجرم آکھ سکدے ہن ۔ مینوں یقین نہیں کہ باغی فوج کسے تھاں وی جم کے انگریزاں دا مقابلہ کر سکیگی ۔ جنرل بخت خاں بہادر نے جو کجھ کیہا اے، میں اس نوں جاندا ہاں ۔ جہڑی فوج عقل مند انگریزاں دے قبضے وچ نہیں رہِ سکی، اس نوں بخت خاں کویں سنبھال سکیگا ۔ '

اس نے بادشاہ نوں سمجھاؤادیاں ہور آکھیا 'گرمی دا موسم اے اتے برساتاں شروع ہو گئیاں ہن ۔ تہاڈا بڈھاپا سفر دیاں تکلیفاں نوں برداشت نہیں کر سکیگا ۔ تسیں چھوٹے چھوٹے شہزادے، شہزادیاں اتے پردہ دار بیگماں نوں کتھے لے کے پھروگے ۔ میری تہانوں بینتی اے کہ باغیاں دے نال نہ جاؤ ۔ میں انگریزاں نوں مل کے تہاڈے سارے معاملے ٹھیک کروا دیوانگا' ۔ مرزا الٰہی بخش دا لمبا-چوڑا بھاشن سنن توں بعد بہادر شاہ ظفر نے اگلے دن سوچ-وچار کرن لئی کیہا ۔ اگلے دن جدوں بخت خاں نے دوبارہ بادشاہ نوں اپنے نال ترن لئی آکھیا تاں مرزا الٰہی بخش اتے جنرل بخت خاں وچکار جھگڑا شروع ہو گیا جس نوں دیکھ کے بہادر شاہ بخت خاں نوں کہن لگیا، 'بہادر ! مینوں تیری ہر بات اتے یقین اے اتے میں تیری ہر رائے نوں دل توں پسند کردا ہاں پر بڈھے جسم دی طاقت نے جواب دے دتا اے ۔ اس لئی میں اپنا معاملہ تقدیر اتے چھڈدا ہاں ۔ مینوں میرے ہال اتے چھڈّ دیو ۔ بسملا کرکے اتھوں چلے جاؤ اتے کجھ کم کرکے دکھاؤ ۔ میں جاں میرے خاندان وچوں نہ صحیح، تسیں ہندوستان دی لاج رکھو ۔ میرا فکر نہ کرو اتے اپنا فرض ادا کرو ۔ ' جنرل بخت خاں دے کول ہور کوئی چارہ نہیں سی ۔ اوہ بادشاہ نوں قسمت دے حوالے کرکے تر گیا ۔

جنگ آزادی وچ نکامی مگروں بہادرشاہ دی گرفتاری

'جنگ آزادی کے مسلم مشاہیر' دا لکھاری محمد صدیق قریشی لکھدا اے، ' فرنگی کمانڈر ولسن بہادر شاہ نوں قتل کرنا چاہندا سی جدوں کہ میجر ہڈسن دا خیال سی کہ اس دا جیوادے رہنا انگریزاں دے حق وچ اے کیونجو اجے اوہناں نے پورے ہندوستان اتے قبضہ کرنا اے ۔ انگریز کمانڈر ولوں بہادر شاہ نوں آپے نوں انگریز فوج دے حوالے کرن دا سنیہا بھیجیا گیا جہڑا بیگم زینت محل اتے شہزادے جواں بخت دی جان بخشی دی شرط اتے منظور کر لیا گیا ۔ بہادر شاہ، بیگم اتے بچیاں سمیت مقبرے توں باہر آیا ۔ زینت محل اتے شاہزادہ جواں بخت نوں پالکیاں وچ بٹھا لیا گیا ۔ بہادر شاہ نوں کجھ خسریاں سمیت پالکیاں دے اگے اگے تور لیا گیا اتے ایہناں سارے قیدیاں نوں لاہوری دروازے توں داخل ہو کے چاندنی چوک دا چکر لوایا گیا اتے لال قلعے دے اندر زینت محل دے محل وچ قید کر دتا گیا' ۔ ایہہ گرفتاریاں 21 ستمبر 1857 نوں کیتیاں گئیاں پر کئی اتہاسکاراں دا خال اے کہ اس دن 22 ستمبر سی ۔

بہادرشاہ دے پتراں دا انجام

بہادر شاہ ظفر دی گرفتاری توں بعد انگریز فوج ولوں جہڑے مغل شہزادیاں نوں گرفتار کیتا گیا، اوہناں وچ مرزا مغل، مرزا خزر سلطان، مرزا ابو بکر اتے مرزا مغل دا پتر مرزا عبداللہ دے ناں ذکر یوگ ہن ۔ پہلاں تاں ایہناں شہزادیاں نے لڑن دا ارادہ کیتا پر مرزا الٰہی بخش دے کہن اتے آپے نوں انگریز افسر میجر ہڈسن دے حوالے کر دتا ۔ ایہناں شہزادیاں نوں رتھاں وچ بٹھا لیا گیا پر شہر توں اک میل دی دوری اتے رتھاں چوں اتار کے کپڑے لاہن دا حکم دتا جدوں شہزادیاں نے حیرانی دی حالت وچ اپرلے کپڑے اتار دتے تاں میجر ہڈسن نے آپ فائر کرکے سارے شہزادیاں نوں ڈھیر کر دتا اتے چلو بھرکے اوہناں دا خون پیتا ۔ شہزادیاں دے سر کٹن توں بعد تھال وچ رکھ کے بہادر شاہ نوں پیش کردیاں میجر ہڈسن نے کیہا، 'ایہہ تہاڈے لئی تحفہ اے جہڑا غدر وچ شامل ہون لئی تہانوں پیش کیتا جا رہا اے ۔ ' کیہا جاندا اے کہ شہزادیاں دے سر دیکھ کے بہادر شاہ نے الحمداللہ کہہ کے منہ دوسرے پاسے گھما لیا ۔ شہزادیاں دیاں لوتھاں نوں کوتوالی دے سامھنے لٹکا دتا گیا اتے سر جیل دے سامھنے خونی دروازے اتے ٹنگ دتے گئے ۔

دلی تے انگریزاں دا مل

21 اکتوبر تک سارا دلی شہر اتے قلعہ جدوں انگریزاں دے قبضے ہیٹھ آ گیا تاں لال قلعے وچ جت دا جشن منایا گیا جس وچ انگریز پکھی ہندوستانیاں نے ودھ-چڑھ کے حصہ لیا ۔ دلی اتے قبضہ کرن دے نال ہی انگریزاں دی شہِ اتے فساد شروع ہو گیا جس وچ مسلمان جواناں نوں چن-چن کے قتل کیتا گیا اتے اوہناں دیاں جائداداں لٹّ لئیاں گئیاں ۔ چھوٹے-چھوٹے بچیاں اتے اوہناں دیاں ماواں توں اوہناں انگریز افسراں دے خون دا بدلہ لیا گیا جنہاں نوں غدر شروع ہون ویلے آزادی گھلاٹیاں نے مار مکایا سی ۔ غدر وچ حصہ لین والے سپاہیاں نوں سزاواں دتیا گئیاں ۔ 29 مئی، 1858 نوں میاں حسن عسکری نوں اس لئی فانسی اتے لٹکا دتا گیا کہ اس نے جنرل بخت خاں نوں کمبل اتے تلوار بھیٹ کیتی سی ۔

بہادرشاہ دی قسمت دا فیصلہ

چار مہینے نظربند رکھن توں بعد 7 جنوری 1858 نوں بہادر شاہ ظفر اتے مقدمے دی کاروائی شروع کیتی گئی ۔ اس مقدمے دی سنوائی 21 دن تک لگاتار چلدی رہی ۔ ساڈھے باراں وجے انگریز ججّ دی عدالت توں باہر بہادر شاہ ظفر نوں اک گھنٹہ دیوانے خاص دے ساہمنے کھڑھا رکھیا جاندا ۔ سرکاری وکیل نے ایہہ کہہ کے فردے جرم پڑھنی شروع کیتی کہ بادشاہ نال جان بخشی دا وعدہ ہو چکیا اے، عدالت نے صرف ایہہ فیصلہ کرنا اے کہ اوہ مجرم اے جاں نہیں ۔

جہڑے چار جرم بادشاہ اتے لائے گئے، اوہناں وچ پہلا ایہہ سی کہ کمپنی سرکار توں پینشن حاصل کرن دے باو جود کمپنی دے ہندوستانی افسراں اتے سپاہیاں نوں بغاوت کرن لئی اکسایا ۔ دوجے 10 مئی توں بعد مغل شہزادیاں، دلی اتے صوبیاں دے لوکاں نوں بغاوت کرن لئی اکسایا ۔ تیجے پینشن لین دا حق ادا نہ کرکے کمپنی سرکار نال نمک حرامی کیتی اتے اپنے-اپنے نوں شہنشاہ اکھوا کے فوجاں نوں کمپنی دیاں فوجاں نال لڑایا ۔ چوتھا قلعے وچ انگریز افسراں نوں قتل کروایا اتے قاتلاں نوں انعام دے کے اوہناں دی حوصلہ-افزائی کیتی ۔ دیسی ریاستاں دے حاکماں نوں سنیاے بھیج کے انگریز افسراں نوں قتل کروایا ۔

بادشاہ پہلاں تاں نرمی نال پیش آیا پر جدوں اس نوں جرم منن لئی مجبور کیتا گیا تاں اس نے منن توں صاف انکار کر دتا ۔ عدالت نے انگریز سرکار دے حق وچ کئی ثبوت پیش کیتے پر بادشاہ نے سبھ نوں منن توں انکار کر دتا ۔ اس ساری عمل نوں بہادر شاہ بے پرواہی نال سندا رہندا اتے کدے کدے نیند دا ڈھواکا وی لا لیندا ۔ جدوں اس دے نوکراں نوں گواہاں وجوں پیش کیتا گیا تاں وی اوہ بے پرواہی نال سندا رہا ۔ اتھوں تک کہ اس دے خاص نوکر پنہ لال نے جدوں الزام لایا کہ بادشاہ بغاوت دے ویلے انگریزاں دے خلاف ایران نال ساز-باز کر رہا سی تاں وی اوہ چپ چاپ سندا رہا ۔

سرکاری گواہاں دے بھگت جان توں بعد بہادر شاہ ظفر دے وکیل غلام عباس ولوں جہڑا جوابی دعوہ عدالت وچ پیش کیتا گیا، اس وچ لکھیا سی، 'باغیاں نے مینوں مجبور کر دتا کہ میں لڑائی دی اگوائی کراں ۔ جے میں اوہناں دا حکم منّ کے اجیہا نہ کردا تاں اوہ مینوں مار دندے ۔ میرے ناں اتے جہڑے حکم جاری کیتے گئے سن، اوہ باغیاں ولوں تیار کیتے گئے سن اتے دھکے نال میرے دستخط کروا لئے جاندے سن ۔ میں کسے انگریز نوں قتل کرن لئی نہیں آکھیا سگوں کوشش کیتی کہ قلعے نال متعلق انگریزاں نوں کسے قسم دی تکلیف نہ پہنچے ۔ پر میں باغیاں نوں سختی نال روک نہیں سکدا ساں ۔ اس لئی اوہناں نے قلعے وچ کجھ انگریزاں نوں قتل کر دتا ۔ '

بادشاہ نے عدالت وچ ایہہ وی کیہا کہ جدوں میں باغیاں نوں روکدا ساں تاں اوہ میرے خاص صلاحکاراں جویں حکیم احسن اللہ خاں، محبوب علی خاں، اتے بیگم زینت محل اتے انگریزاں نال ملیے ہون دا الزام لا دندے سن ۔ اک دن باغیاں نے حکیم احسن اللہ خاں دا گھر لٹن اتے اس نوں قتل کرن دی کوشش کیتی جس نوں میں منت کرکے بچایا ۔ بہادر شاہ ظفر نوں مجرم ثابت کرن دی بحث جاری رہی ۔ سرکاری وکیل دا کہنا سی کہ، 'پہلا آدمی جس دے کول باغی پہنچے بہادر شاہ ظفر سی ۔ اس لئی ایہہ ثابت ہندا اے کہ بہادر شاہ سازش وچ شامل سی ۔ '

سرکاری وکیل دی اپروکت دلیل اتے ہور دلیلاں نوں ثبوت وجوں مانتا دندیاں ججّ نے جہڑا فیصلہ سنایا اس نوں بیان کردیاں 'جنگے آزادی کے مسلم مشاہیر' دا لکھاری لکھدا اے، 'عدالت بھروسے یوگ گواہیاں سن کے اس فیصلے اتے پہنچی اے کہ محمد بہادر شاہ سابق بادشاہ دلی دے خلاف سارے الزام ثابت ہو گئے ہن ۔ '

'نصرت نامہ گورمینٹ' دے صفحہ 44 دے حوالے نال 'جنگے آزادی کے مسلم مشاہیر' دا لکھاری لکھدا اے کہ،'17 اکتوبر، 1858 نوں جمعہ دے دن بہادر شاہ ظفر نوں کلکتے بھیج دتا گیا' ۔ کلکتے توں اس نوں دیس نکالا دے کے رنگون بھیجیا جانا سی ۔ دیس نکالا دین توں بعد بہادر شاہ ظفر دا ناں خطبے وچوں کڈھ دتا گیا ۔

بہادرشاہ دا باقی ٹبر

بہادر شاہ ظفر دی بیگم زینت محل اتے اس دے پتر جواں بخت اتے انگریزاں دے خلاف لڑائی وچ حصہ لین دا کوئی جرم نہیں سی ۔ اس لئی اوہناں اتے کوئی مقدمہ نہ چلایا گیا، سگوں اوہناں نوں ایہہ وی اجازت دے دتی گئی کہ دیس نکالے توں بعد اوہ بہادر شاہ دے نال رنگون جا سکدے ہن ۔ بہادر شاہ ظفر دی دوجی بیگم تاج محل نے کلکتے تک اس دا ساتھ دتا پر دیس نکالے دیاں اؤکھیائیاں توں ڈردیاں دلی پرط آئی ۔ کلکتے وچ قید اودھ دے نواب واجد علی شاہ نے وائسرائے ولوں بہادر شاہ ظفر نوں ملن دی اجازت منگی، جہڑی دے دتی گئی ۔

واجد علی شاہ دی بہادرشاہ نال ملاقات

واجد علی شاہ نے بہادر شاہ نوں پتر لکھ کے ملن دی دعوت دتی جس نوں منظور کردیاں بہادر شاہ ظفر نے واجد علی شاہ نوں لکھیا کہ کلکتہ پجّ کے کجھ منٹ لئی جہاز توں اتر کے میٹا برج وچ مل سکونگا ۔ لاچار اتے بے بس دو قیدی بادشاہاں دی ملاقات دا دش دیکھن لئی انگریز افسر اتے وائسرائے میٹا محل وچ اکٹھے ہو گئے ۔ جدوں بہادر شاہ جہاز چوں اتر کے میٹا برج وچ پجیا تاں بھارے جسم والے واجد علی شاہ نے کھڑے ہو کے سر جھکاؤادیاں بہادر شاہ ظفر نوں 20 سلام کیتے ۔ دوواں دیاں اکھاں وچوں کنی ہی دیر تک اتھرواں دا ایہہ قافلہ وگدا رہا ۔ اس توں بعد بہادر شاہ دا ایہہ نکا جیہا قافلہ رنگون لئی تر پیا جتھے بہادر شاہ ظفر نے دیس نکالے دے دن بتاؤنے سن ۔ اس قید دا ذکر کردیاں مولانا فضل حق خیرآبادی لکھدا اے، 'بادشاہ کو گورے منہ، سیاح دل، گندمی بال اور کجی آنکھ والوں کی حراست میں سوئی کے سوراخ سے بھی تنگ کوٹھڑی میں مقید کر دیا' ۔ انگریزاں دی قید وچ اس نوں صرف 600 روپیہ مہینہ ملدا سی ۔ بیگم زینت محل دے کول کجھ گہنے سن جنہاں نوں ویچ کے اوہ ڈنگ-ٹپائی کردے رہے ۔

موت

بڈھاپے اتے بیماری دے ہندیاں وی انگریز بہادر شاہ ظفر نوں سرکار لئی خطرہ سمجھدے سن ۔ اس لئی اوہناں نوں ہندوستان دی دھرتی چوں کڈھ کے رنگون وچ قید کیتا گیا سی ۔ ایہہ خطرہ انگریز سرکار لئی اجے وی جیوندا سی جس کرکے بہادر شاہ نوں قید وچ اکلیاں رکھیا گیا ۔ قید وچ بہادر شاہ ظفر نوں ملن دی اتے اس دا ہال جانن دی کسے نوں وی آگیا نہیں سی ۔ اسے اکلاپے دی صورت وچ 7 نومبر، 1862 نوں جمعہ دے دن شام دے ویلے ہندوستان دے اس آخری مغل بادشاہ دی روح اڈاری مار گئی ۔ اس دی موت ویلے تن آدمی، اک عورت اتے دو بچیاں توں بنا کوئی ہور موجود نہیں سی ۔ اس طرحاں شاہ جہاں آباد نوں آباد کرن والے خاندان دا ایہہ آخری چراغ رنگون دی مٹی وچ مٹی ہو گیا ۔ بہادر شاہ ظفر نے آزادی دی لڑائی دے دناں وچ چار مہینے اٹھ دن آزاد حکومت کیتی ۔

دفن تھاں

جس تھاں اتے بہادر شاہ ظفر قید سی، اسے تھاں ادھی رات دے ویلے اس نوں دفنا دتا گیا ۔ اتہاس وچ ایہہ کتے وی لکھیا نہیں ملدا کہ اس دا جنازہ پڑھا گیا کہ نہیں ۔ جے پڑھا گیا تاں جنازہ پڑھاؤن والے مولوی دا ناں کی سی ۔ ایہہ ضرور لکھیا ملدا اے کہ لاش نوں دفناؤن توں بعد زمین نوں پدھرا کر دتا گیا سی ۔ اتہاسکار لکھدے ہن کہ جتھے بہادر شاہ نوں دفنایا گیا سی، اس دے نیڑے بیری دا درخت سی جہڑا نشانی لبھن لئی کارگر ثابت ہویا ۔ بہت دیر تک بہادر شاہ ظفر دا پوترا سکندر بخت مٹی دی چھوٹی جہی قبر ورگی ڈھیری بنا کے مجاوری (سانبھ-سنبھال) کردا رہا ۔

اک سماں اجیہا وی آیا کہ قبر والی زمین دا سارا احاطہ اک انگریز ڈانسن نوں ٹھیکے اتے دے دتا گیا جس نے قبر دے اک پاسے ٹینس کھیڈن دا میدان بنا لیا اتے دوجے پاسے گھوڑیاں نوں عام دا کاروبار شروع کیتا ۔ جدوں لوک فاتحہ پڑھن لئی قبر اتے آؤن لگے تاں سارے احاطے دے چارے پاسے کندھ بنا کے روکن لئی پہرہ لا دتا گیا ۔ بہادر شاہ دی موت توں 20 سال بعد سن 1882 وچ دلی دی جامعہ مسجد وچ مغرب دی نماز توں بعد دعائے مغفرت (روح دی مغرفت لئی دعا) کروائی گئی ۔ جدوں ہندوستان دے لوک بہادر شاہ دی برسی مناؤن لگے تاں انگریز سرکار نے خطرہ محسوس کردیاں لوکاں نوں قبر اتے جان دی اجازت دے دتی ۔ رات دے ویلے کسے نوں قبر دے احاطے وچ رکن نہیں دتا جاندا سی اتے نہ ہی کسے نوں مظاہرہ کرن دتا جاندا سی ۔

بہادرشاہ نال لوکاں دی عقیدت

لوکاں دے دلاں وچ بہادر شاہ لئی عقیدت دا اندازہ اتھوں لایا جا سکدا اے کہ جہڑا وی بہادر شاہ دی قبر اتے فاتحہ(دعا) پڑھن جاندا، اوہ اتھے چراغ ضرور جگاؤندا ۔ پر ایہہ چراغ چھیتی ہی بجھّ جاندا ۔ چراغ دے بجھن بارے لوکاں وچ کئی طرحاں دیاں گلاں ہون لگیاں پر کھوج کرن توں بعد پتہ لگیا کہ چوکیدار نوں سرکاری حکم اے کہ دیوا جگاؤن توں کسے نوں نہ روکیا جاوے پر جدوں دیوا جگاؤن والا احاطے وچوں باہر نکل جاوے تاں دیوے نوں بجھا دتا جاوے ۔ بہادر شاہ ظفر دے پوترے سکندر بخت دی موت توں بعد اک سماں اجیہا وی آیا جدوں قبر دا نشان ہی مٹ گیا پر ویہویں صدی دے شروع وچ عبد السلام ناں دے اک عقیدت مند نے قبر دی کھوج کرکے اس نوں پکیاں اٹاں دی بنوا دتا ۔

حلیہ

بہادر شاہ دا حلیہ بیان کردیاں اتہاسکار لکھدے ہن کہ اوہ ہلکے-پھلکے سریر اتے کمزور صحتَ والا درمیانے قد دا بادشاہ سی ۔ جے ایہہ کہہ لیا جاوے کہ ہندوستان وچ مغل راج دا بانی ظہیر الدین محمد بابر جنے تکڑے سریر دا مالک سی تاں مغل راج دا آخری بادشاہ انے ہی ماڑے سریر دا بادشاہ سی ۔ اس دی صحتَ دا ذکر کردیاں مرزا فرحت اللہ بیگ 'دلی کی آخری شمع' دے صفحہ 22 اتے 23 اتے لکھدے ہن، 'دلی وچ اوہ کون اے جس نے ظفر نوں نہیں دیکھیا ۔ درمیانہ قد، کمزور جسم، لمبا چہرہ، بڑیاں بڑیاں چمکدار اکھاں، اکھاں دے تھلے ابھریاں ہوئیاں ہڈیاں، لمبی گردن، پتلی ستوان نکّ، گہری سانولی رنگت، چھدی داہڑی جہڑی گلھاں اتے گھٹ اتے ٹھوڈھی اتوں سنگھنی، مچھاں کٹیاں ہوئیاں، سفید وال پر داڑھی وچ کجھ وال کالے، چہرے اتے پئیاں جھرڑیاں پر 70 سال دے اس بزرگ دی بولی وچ بادشاہاں والی گڑھک اجے وی موجود سی' ۔

بہادر شاہ ظفر اک رحم دل انسان سی ۔ اوہ مخالفاں واسطے وی اپنے دل وچ نرم خال رکھدا سی ۔ آزادی گھلاٹیاں ولوں آزادی دی لڑائی دا ہیرو بنائے جان توں بعد اس نے قلعے وچ رہندے انگریزاں نوں قتل کرن دی آگیا نہ دتی ۔ 'حکیم اہسنلا خاں کی یاد-داستیں' دے صفحہ 30 اتے بہادر شاہ ظفر دے ہم عصر اہسانلا لکھدے ہن کہ، 'دلی نوں گھیرا پائے جان دے آخری دناں وچ بہادر شاہ ظفر نے فوجی ضرورتاں نوں پورا کرن لئی اپنی جائداد اتے گہنے ویچن دا حکم دے دتا سی پر ناکامی اس دے مقدرج وچ لکھی ہوئی سی ۔ بھاویں اوہ انگریزاں توں دیس نوں آزاد نہ کروا سکیا پر آزادی دی لڑائی وچ حصہ پائے جان بدلے اوہناں دی عظمت نوں بھلایا نہیں جا سکدا ۔

بہادرشاہ

1857ء دی پہلی جنگ آزادی دے وقت بہادر شاہ ظفر 82 سال دے تھے جب انہاں دے سبھی بچوں دا سر قلم کردے انہاں دے سامنے انگریز تھال میں سجا کر انہاں دے سامنے تحفے دی شکل میں لائے تھے۔ میجر ہڈسن نے انہاں دے چاروں لڑکوں مرزا غلام ، مرزا خضر سلطان ، مرزا ابوبکر تے مرزا عبداللہ کوبھی قید کر لیا ، میجر ہڈسن نے سبھی چاروں صاحبزادوں دا سر کاٹا تے ان دا گرم خون چلو نال پی کر ہندوستان نوں آزاد کرنے دی چاہ رکھنے والوں نال انگریزوں دے تئیں جنگ تے بغاوت نوں جاری رکھنے دا خطرناک وحشیانہ عہد نوں جاری رکھیا۔ بہادر شاہ ظفر نے اپنے بیٹوں دے کٹے ہوئے سروں نوں اپنے ہاتھوں میں لے کردرد بھرے الفاظ میں انہاں دے لیے دعا کرتے ہوئے کہا تیمور دی اولاد اینال ہی سرخرو ہو کر باپ دے سامنے اپنا فرض ادا کرتے ہیں۔ اس دے بعد شہزادوں دے دھڑ کوتوالی دے سامنے تے کٹے ہوئے سروں نوں خونی دروازے پر لٹکا دیا گیا۔ بہادر شاہ ظفر نے انگریزوں دی داستانہاں دے لیے 1857ء دی پہلی ہندوستانی جنگ دی اگوائی کی، انگریز سیناپتی نے انہیں دھوکے نال قتل کرنے لئی بلوایا تے گرفتار کردے رنگون بھیج دیا۔

بہادرشاہ ظفر مغل ۔ مغل خاندان دے آخری بادشاہ تھے ۔ 1857ء میں تخت پوشی دے وقت انہیں ابوظفر دے بدلے ابوظفر ،محمد سراج الدین ، بہار شاہ غازی نام ملا تھا۔ ان دی حکومت ڈھنگ عالم نال پالم تک ہی مانا جاتا تھا۔ وہ نام ماگ دے دہلی دے چیرمین تھے تے اصل حکومت انگریزوں دے پاس تھی۔ انہوں نے اردو، عربی، فارسی، زبان دے ساتھ گھڑسواری ،تلوار بازی، تیراندازی تے بندوق چلانے دی کافی مہارت حاصل کرلی تھی۔ وہ ایک اچھے صوفی درشن دے جانکار فارسی میان، سولےخن میں ادیب وشاعر تھے۔ وہ 1857ء تک حکومت دے کام کاج سنبھالتے رہے۔

انگریزوں نے انہاں تے حکومتی مجرم، تے فوجیوں قتل دے الزام میں عدالت دے ذریعہ مقدمہ چلایا، مقدمے میں پیش کئے گئے ثبو ت بہت زیادہ ظلم آمیز تھے تے قانون عام ہونے دے باوجود انگریزوں نے بہادر شاہ ظفر نوں مجرم تے خاطی قرار دیا تے ملک نال نکالنے دا جرمانہ دیا۔ بے چارگی، ملک دوست، دین دار ، بزرگ 82 سال ہندوستان دھرتی ماں دے لاڈلے بہادر شاہ ظفر پر حیرت انگیز مقدمہ سونپا۔ اکتوبر 1858ء میں انہیں زندگی بھر لئی رنگون بھیج دیا گیا اس طرح دیش ایک محب وطن نے ملک نال دور رہ کر بھی ملک دی آزادی لئی خود نوں قربان کرتے ہوئے اپنے قلم نال آزادی دی لڑائی نوں جاری رکھا۔ اس دو ران انہوں نے جو غزلیں لکھیں وہ اپنی مہارت تے ترقی لئی ہندو ستان دی آزادی دے دے متوالوں دے دلوں میں کشادہ جگہ رکھتی ہیں ۔ رنگون میں6 نومبر ، 1862ء نوں اس آخری مغل خاندان 1857ء دی پہلی جنگ آزادی دے رہبر نے اپنی جان نچھاور کردتی۔

جنگ آزادی ہند 1857ء، اسباب

ہندوستانیوں کی انگریز کے خلاف پہلی آزادی کی مسلح جنگ۔ انگریزوں نے اس جنگ کو غدر کا نام دیا۔ عموماً اس کے دو سبب بیان کیے جاتے ہیں۔ اولاً یہ کہ ایسٹ ایڈیا کمپنی کے ہندوستان کے تمام صوبے اور کئی ریاستیں یکے بعد دیگرے اپنی حکومت میں شامل کر لی تھیں۔ جس کی وجہ سے ہندوستانیوں کے دل میں کمپنی کے متعلق شکوک پیدا ہوگئے ۔ دوم یہ کہ ان دنوں جوکارتوس فوجیوں کو دیے جاتے تھے۔ وہ عام خیال کے مطابق سور اور گائے کی چربی سے آلودہ تھے اور انھیں بندوقوں میں ڈالنے سے بیشتر دانتوں سے کاٹنا پڑتا تھا۔ ہندو اور مسلمان فوجی سپاہیوں نے اسے مذہب کے منافی سمجھا اور ان میں کھلبلی مچ گئی۔ جن سپاہیوں نے ان کارتوسوں کو استعمال کرنے سے انکار کر دیا ان کی فوجی وردیاں اتار کر انھیں بیڑیاں پہنا دی گئیں۔ ان قیدیوں میں بہت سے ایسے تھے جنہوں نے انگریزوں کی خاطر بڑی بڑی قربانیاں دی تھی

واقعات

جنگ آزادی ہند دا آغاز 1857ء میں بنگال میں ڈمڈم اور بارک پور کے مقامات پر ہوا جہاں دیسی سپاہیوں نے ان کارتوسوں کے استعمال سے انکار کر دیا جن میں ان کے خیال کے مطابق سور اور گائے کی چربی لگی ہوئی تھی۔ انگریزی حکومت نے ان سپاہیوں کو غیر مسلح کرکے فوجی ملازمت سے برخاست کر دیا۔ لکھنؤ میں بھی یہی واقعہ پیش آیا ۔ برخواست شدہ سپاہی ملک میں پھیل گئے۔ اور فوجوں کو انگریزوں کے خلاف ابھارنے لگے۔ 9 مئی 1857ء کو میرٹھ میں سپاہیوں نے چربی والے کارتوس استعمال کرنے سے انکار کردیا،دوسپاہیوں منگل پانڈے اور ایشوری پانڈے نے انگریزوں پر حملہ کردیا ۔ منگل پانڈے کو گرفتار کرلیاگیا اور اسے سزائے موت دی گئی ۔ ایک رجمنٹ کے سپاہیوں کو دس سال قید با مشقت کی سزا دی گئی۔ جس طریقے سے یہ حکم سنایا گیا وہ بھی تہذیب سے گرا ہوا تھا۔ دیسی سپاہیوں نے انگریز افسروں کو ہلاک کرکے ان قیدیوں کو آزاد کرا لیا اور میرٹھ سے دہلی کی طرف بڑھنے لگے ۔ میرٹھ کے سپاہیوں کی دہلی میں آمد سے دہلی کی فوجیں بھی بگڑ گئیں۔ اور دہلی کے مغل تاجدار بہادر شاہ ظفر کی تخت نشینی کا اعلان کر دیا گیا۔ اس اعلان کے بعد بغاوت کی آگ دور دور تک پھیل گئی۔ یہی بغاوت بعد میں مغلیہ حکومت کے زوال کا سبب بنی۔

فائل:Bahadrshahzafar.PNG

بہادر شاہ ظفر رنگون وچ

بہادر شاہ ظفر کے بیٹے

جنرل نکلسن نے انگریز فوجوں کی مدد سے تقریباً چار مہینے تک دہلی کا محاصرہ کیے رکھا۔ 14 ستمبر کو کشمیری دروازہ توڑ دیا گیا۔ جنرل نکلسن اس لڑائی میں مارا گیا مگر انگریز اور سکھ فوجوں نے دہلی پر قبضہ کر کے بہادر شاہ ظفر کو گرفتار کر لیا بعد میں ایک خودساختہ عدالت کے ذریعے بہادرشاہ ظفر کو جنگ و جدل کا ذمہ دار قرار دیا گیا(خود ہی جج،خود ہی مدعی،خود ہی گواہ) ۔ بادشاہ کے دو ملازمین ماکھن چند اور بسنت خواجہ سرا کو گواہ بنایاگیا ۔ ان گواہوں کے بیانات کی بادشاہ نے سختی سے تردید کی۔ مگر اسے مجرم قرار دے کر سزا کے طور پر جلا وطن کرکے رنگون بھیج دیا ۔ ان کے دو بیٹوں اور ایک پوتے کو گولی سے اڑا دیا گیا۔ دہلی پر انگریزوں کا قبضہ ہو جانے سے ہر جگہ جنگ آزادی کی رفتار مدہم پڑھ گئی۔ مارچ 1858ء میں لکھنؤ پر دوبارہ انگریزوں کا قبضہ ہوگیا۔ یہاں بھی ظلم وستم کا خوف ناک باب دہرایا گیا۔ دہلی ،لکھنؤ ،کانپور ، جھانسی کے علاوہ چند اور مقامات بھی انگریزوں کے تصرف میں آگئے۔ جنگ آزادی کا نعرہ ’’انگریزوں کو ہندوستان سے نکال دو‘‘ تھا، اس لیے اس میں تمام ایسے عناصر شامل ہوگئے جنھیں انگریز سے نقصان پہنچا تھا۔ متضاد عناصر ایک مشترکہ دشمن کے خلاف یکجا تو ہوئے تھے لیکن وطنیت اور قومیت کے تصورات سے ناآشنا تھے۔ ان میں مفاد پرست فتنہ پرداز لوگ بھی شامل تھے جنہوں نے مذہب کے نام پر تفرقہ ڈالا۔ دکان داروں کو لوٹا گیا کسی گھر یا محلہ کو لوٹنے کے لیے یہ افواہ کافی تھی کہ یہاں گورا(انگریز) چھپاہوا ہے ۔

بہادر شاہ ظفر جس کی بادشاہت کا اعلان باغی سپاہیوں نے کردیا تھا۔ بادشاہ نے اعلان کیا :نہ تو میں بادشاہ ہوں اور نہ بادشاہوں کی طرح تمہیں کچھ دے سکتا ہوں ۔ بادشاہت تو عرصہ ہوا میرے گھر سے جا چکی ۔ میں تو ایک فقیر ہوں جو اپنی اولاد کو لے کر ایک تکیہ میں بیٹھا ہوں۔ مگر باغیوں کا اصرار تھا کہ وہ ان کا بادشاہ بنے۔ بہادرشاہ ظفر نہ بادشاہت کی صلاحیت رکھتا تھا اور نہ باغیوں کی مخالفت کرنے کی طاقت۔ مزید برآں باغیوں نے دہلی میں لوٹ مار اور غارت گری مچا کر عام لوگوں کی ہمدریاں کھو دی تھیں۔ بادشاہ کے قریبی مصاحب حکیم احسن اللہ اور مولوی رجب علی انگریزوں سے درپردہ ملے ہوئے تھے دہلی کے حالات کی لمحہ بہ لمحہ اطلاعات انگریزوں کو ان کے ذریعے مل رہی تھیں۔ چنانچہ 1857ء کی یہ جنگ آزادی ناکام رہی۔

پھانسی دا اک منظر

دہلی کی فتح کے بعد انگریز فوجوں نے شہری آبادی سے خوف ناک انتقام لیا۔ لوگوں کو بے دریغ قتل کیا گیا۔ سینکڑوں کو پھانسی پر چڑھا دیا گیا ۔ ہزاروں نفوس گولیوں سے اڑا دیے گئے۔ ان میں مجرم بھی تھے اور بے گناہ بھی۔ مسلمان بھی تلوار کے گھاٹ اتار دیے گئے۔ اور ہندو بھی۔ ہندوستانیوں کو توپوں کے سامنے کھڑاکر کے توپ چلادی جاتی جس سے ان کے جسموں کے چیتھڑے اڑ جاتے ۔ صرف ایک دن میں 24 مغل شہزادے پھانسی کے تختے پر لٹکا دیے گئے مسلمان چن چن کر قتل کیے گئے۔ بہت سے مقتدر اور متمول مسلمانوں کی جائدادیں تباہ ہو گئیں۔ معمولی شک وشبہ کی بناء پرمسلمانوں کو ان کی جاگیروں سے بے دخل کردیا گیا جس کی وجہ سے وہ کوڑی کوڑی کو محتاج ہوگئے۔ ان ہولناک مظالم کا اعادہ ان مقامات پر بھی کیا گیا جہاں اولاً جنگ کی آگ بھڑکی تھی۔ ان مظالم کا ذکر مرزاغالب نے اپنے خطوط میں کیا ہے۔ جلد ہی انگریزی فوج کے سکھ سپاہیوں نے قتل و غارت میں فرقہ ورانہ رنگ بھر دیا۔ انہوں نے مسلمانوں پر ظلم وستم کی انتہا کردی۔ مسلمان روزی کمانے کے لیے گھٹیا اور کم تر پیشے اپنانے پر مجبور ہوگئے۔ دفتروں میں انہیں چپڑاسی ،چوکیدار یا باورچی جیسے کام ملتے تھے ۔ سرکاری ملازمتوں کے اشتہار میں یہ سطور واضح کردی جاتیں کہ مسلمان اس عہدہ کے اہل نہیں ہیں۔ ہندو ۔ سکھ اور عیسائی مسلمانوں سے آگے نکل گئے۔

مسلمان علماء نے انگریزی زبان پڑھنے اور سیکھنے کو خلاف شرع قرار دیا جس سے مسلمانوں نے یہ زبان نہیں سیکھی۔ جس کی وجہ سے وہ ترقی نہ کر سکے۔ جنگ آزادی کے دوران چار ہزار انگریزوں کی موت واقع ہوئی جس کے جواب میں 12 لاکھ ہندوستانیوں کا خون بہا کر بھی انگریز کا غصہ کم نہ ہوا۔ انہوں نے اگلے 90 سال تک کبھی ہندوکا اور کبھی مسلمان خون بہایا۔

اگست 1858ء میں برطانوی پارلیمنٹ نے اعلان ملکہ وکٹوریہ کے ذریعے ایسٹ انڈیا کمپنی کا خاتمہ کرکے ہندوستان کو تاج برطانیہ کے سپرد کر دیا۔ اس جنگ کے بعد خصوصاً مسلمان زیر عتاب آئے۔ جب کہ ہندوؤں نے مکمل طور پر انگریز سے مفاہمت کر لی۔ یوں مسلمانوں پر جدید علم کے دروازے بند کر دیے گئے۔ اور خود مسلمان بھی نئی دنیا سے دور ہوتے چلے گئے۔ ایسے میں سرسید جیسے لوگ سامنے آئے جنہوں نے اس جنگ آزادی کے وجوہات پر روشنی ڈالی اور انگریزوں پر زور دیا کہ ہندوستانیوں میں موجود احساس محرومیوں کو دور کرکے ہی انگریز یہاں حکومت کر سکتا ہے۔ سرسید نے مسلمانوں میں تعلیمی انقلاب لانے کے لیے کالج اور یونیورسٹی قائم کی۔

اس جنگ آزادی میں ہندو اور مسلمان مل کر ہندوستان کے لیے لڑے لیکن اس کے بعد انگریز کی سازش اور کچھ ہندوؤں کے رویے کی وجہ سے مسلمان اور ہندو الگ الگ قوموں کی صورت میں بٹ گئے۔ یوں پہلی مرتبہ دو قومی نظریے کی بنیاد پڑی۔

1857ءمیں انگریز میجر ہڈسن کے ہندوستان کے لیے بولے گئے توہی آمیز الفاظ

• دم دمے میں ہم نہیں اب خیر مانگو جان کی
• اے ظفر! ٹھنڈی ہوئی اب تیغ ہندوستان کی
• کا جواب بہادر شاہ ظفر نے عام ہند وستانی کے دل کی آواز کے شکل میں کچھ اس طرح دیا تھا۔
• غازیوں میں بو رہے گی جب تلک ایمان کی
• تخت لندن تک چلے گی تیغ ہندو ستان کی

شعری نمونہ

Original Urdu	Devanagari transliteration	Roman transliteration	English Translation
لگتا نہیں ہے جی مِرا اُجڑے دیار میں کس کی بنی ہے عالمِ ناپائیدار میں بُلبُل کو پاسباں سے نہ صیاد سے گلہ قسمت میں قید لکھی تھی فصلِ بہار میں کہہ دو اِن حسرتوں سے کہیں اور جا بسی اتنی جگہ کہاں ہے دلِ داغدار میں اِک شاخِ گل پہ بیٹھ کے بُلبُل ہے شادماں کانٹے بِچھا دیتے ہیں دلِ لالہ زار میں عمرِ دراز مانگ کے لائے تھے چار دِن دو آرزو میں کٹ گئے، دو اِنتظار میں دِن زندگی کے ختم ہوئے شام ہوگئی پھیلا کے پائوں سوئیں گے کنج مزار میں کتنا ہے بدنصیب ظفر دفن کے لئے دو گز زمین بھی نہ ملی کوئے یار میں	लगता नहीं है जी मेरा उजड़े दयार में किसकी बनी है आलम-ए-नापायेदार में बुलबुल को पासबाँ से न सैयाद से गिला क़िस्मत में क़ैद लिखी थी फ़स्ल-ए-बहार में कह दो इन हसरतों से कहीं और जा बसें इतनी जगह कहाँ है दिल-ए-दाग़दार में इक शाख़-ए-गुल पे बैठ के बुलबुल है शादमाँ काँटे बिछा दिये हैं दिल-ए-लालाज़ार में उम्र-ए-दराज़ माँगके लाए थे चार दिन दो आरज़ू में कट गए, दो इन्तज़ार में दिन ज़िन्दगी के ख़त्म हुए शाम हो गई फैला के पाँव सोएँगे कुंज-ए-मज़ार में कितना है बदनसीब “ज़फ़र″ दफ़्न के लिए दो गज़ ज़मीन भी न मिली कू-ए-यार में	lagtā nahīń hé jī mérā ūjař'é dayār méń kiskī banī hé ālam-e-nā-pāyedār méń būlbūl ko pāsbāń se na saiyyād se gilā qismet méń qaid likhī tthī fasl-e-bahār méń kaeh do in hassretoń se kahīń aur jā bas'éń itnī jageh kahāń hé dil-e-dāGhdār méń ik shāKh-e-gūl pe baiTh ke būlbūl hé shādmāń kānTe bichā diye héń dil-e-lālāzār méń umr-e-darāz māńg ke lāye tthe chār din do ārzū méń kaT gayé do intezār méń din zindagī ke Khatm hué shām ho gayī p'hailā ke pāoń soyeń-ge kūńj-e-mazaar méń kitnā hé bad-naseeb zafar dafn ke liye do gaz zamīn bhī na milī kū-e-yār méń	My heart has no repose in this despoiled land Who has ever felt fulfilled in this futile world? The nightingale complains about neither the sentinel nor the hunter Fate had decreed imprisonment during the harvest of spring Tell these longings to go dwell elsewhere What space is there for them in this besmirched heart? Sitting on a branch of flowers, the nightingale rejoices It has strewn thorns in the garden of my heart I asked for a long life, I received four days Two passed in desire, two in waiting. The days of life are over, evening has fallen I shall sleep, legs outstretched, in my tomb How unfortunate is Zafar! For his burial Not even two yards of land were to be had, in the land of his beloved.

غزلِ ظفر

لگتا نہیں ہے جی مرا اُجڑے دیار میں
کس کی بنی ہے عالمِ ناپائدار میں

بُلبُل کو باغباں سے نہ صَیَّاد سے گلہ
قسمت میں قید لکّہی تھی فصلِ بہار میں

کہہ دو اِن حسرتوں سے کہیں اور جا بسیں
اتنی جگہ کہاں ہے دلِ داغدار میں

ایک شاخ گل پہ بیٹھ کے بلبل ہے شادمان
کانٹے بچھا دیے ہیں دل لالہ زار میں

عُمْرِ دراز مانگ کے لائے تھے چار دن
دو آرزو میں کٹ گئے دو انتظار میں

دِن زندگی کے ختم ہوئے شام ہو گئی
پھیلا کے پاؤں سوئیں گے کُنجِ مزار میں

کتنا ہے بدنصیب ظفر دفن کے لیے
دو گز زمین بھی نہ ملی کوئے یار میں

حوالے

بیرونی رابطے

• بہادر شاہ ظفر دا مزار

بہادر شاہ ظفر... دو گز زمین بھی نہ ملی کوئے یار میں

بائیوگرافیاں

• Portrait of Bahadur Shah in 1840s Archived 2015-12-09 at the وے بیک مشین The Delhi Book of Thomas Metcalfe
• William Dalrymple (2009). The Last Mughal: The Fall of Delhi, 1857. Bloomsbury Publishing. ISBN 978-1-4088-0688-3. 
• H L O Garrett (2007). The Trial of Bahadur Shah Zafar. Roli Books. ISBN 8174365842. 
• K. C. Kanda (2007). Bahadur Shah Zafar and His Contemporaries: Zauq, Ghalib, Momin, Shefta : Selected Poetry. Sterling Publishers Pvt. Ltd. ISBN 978-81-207-3286-5. 
• S. Mahdi Husain (2006). Bahadur Shah Zafar; And the War of 1857 in Delhi. Aakar Books. ISBN 978-81-87879-91-6. 
• Shyam Singh Shashi. Encyclopaedia Indica: Bahadur Shah II, The last Mughal Emperor. Anmol Publications. ISBN 978-81-7041-859-7. 
• Gopal Das Khosla (1969). The last Mughal. Hind Pocket Books. 
• Pramod K. Nayar (2007). The Trial Of Bahadur Shah Zafar. Orient Longman. ISBN 978-81-250-3270-0. 

باہرلے جوڑ

• بہادر شاہ ظفر at the Internet Movie Database
• Extract of talk by Zafar's biographer William Dalrymple (British Library)

Poetry

• Bahadur Shah Zafar at Kavita Kosh Archived 2018-09-16 at the وے بیک مشین سانچہ:Hi icon
• Bahadur Shah Zafar Poetry
• Extracts from a book on Bahadur Shah Zafar, with details of exile and family
• Bahadur Shah Zafar Ghazals
• Links to further websites on Bahadur Shah Zafar
• Poetry on urdupoetry.com
• Kalaam e Zafar – Select verses سانچہ:Hi icon
• Loharu at Roalark.net

Descendants

• BBC Report on Bahadur Shah's possible descendants in Hyderabad
• An article on Bahadur Shah's descendants in Delhi and Hyderabad Archived 2011-06-06 at the وے بیک مشین
• Another article on Bahadur Shah's descendants in Hyderabad
• An article on Bahadur Shah's descendants in Kolkata
• Forgotten Empress: Sultana Beghum sells tea in Kolkata

شاہی القاب
پیشرو اکبر شاہ ثانی	مغل شہنشاہ 28 ستمبر 1837ء – 14 ستمبر 1857ء	جانشین ملکہ وکٹوریہ as ملکہ ہندوستان

ہورویکھو

حوالے

باہرلےجوڑ