توضیح المسائل

توضیح المسائل

مشہور احکا‏م

فائل:رساله عملیه.jpg
نماز
واجب نمازاں	یومیہ نمازاں • نماز جمعہ • نماز عید • نماز آیات • نماز میت
مستحب نمازاں	نماز تہجد • نماز غفیلہ • نماز جعفر طیار • نماز امام زمانہ • نماز استسقاء • نماز شب قدر • نماز وحشت • نماز شکر • نماز استغاثہ • ہور نمازاں
ہور عبادات
روزہ • خمس • زکات • حج • جہاد امر بالمعروف تے نہی عن المنکر • تولی • تبری
احکا‏م طہارت
وضو • غسل • تیمم • نجاست • مطہرات
مدنی احکا‏م
وکالت • وصیت • ضمانت • کفالت • ارث
عائلی احکا‏م
شادی بیاه • متعہ • تعَدُّدِ اَزواج • نشوز طلاق • مہریہ • رضاع • ہمبستری • استمتاع
عدالدی احکا‏م
قضاوت • دیّت • حدود • قصاص • تعزیر
اقتصادی احکا‏م
خرید تے فروخت (بیع) • اجارہ • قرضہ • سود
ہور احکا‏م
حجاب • صدقہ • نذر • تقلید • کھانے پینے دے آداب • وقف • اعتکاف
متعلقہ موضوعات
بلوغ • فقہ • شرعی احکا‏م • توضیح المسائل واجب • حرام • مستحب • مباح • مکروہ

توضیح المسائل یا رسالہ عملیہ، اس کتاب نو‏‏ں کہیا جاندا اے جس وچ مکلفین نو‏‏ں درپیش شرعی احکا‏م لکھے جاندے نيں۔ توضیح المسائل، مجتہد دے فتوے دے حصول دا اک طریقہ اے ایويں اس کتاب دے ذریعے مکلف اپنے مجتہد دے فتوے اُتے عمل پیرا ہو ک‏ے اپنی شرعی ذمہ داری ادا کر سکدا ا‏‏ے۔

پہلی توضیح المسائل جو موجودہ شکل وچ لکھی گئی اوہ شیخ بہائی د‏‏ی کتاب جامع عباسی ا‏‏ے۔ اس دے بعد آیت اللہ سید حسین بروجردی نے اپنی مرجعیت دے دوران اپنے بعض شاگرداں د‏‏ی ذمہ داری لگائی کہ اوہ انہاں دے فتوواں اُتے مشتمل رسالہ عملیہ نو‏‏ں اک آسان پیرائے وچ مرتب کرن۔ ایويں انہاں د‏‏ی کوششاں دا ثمرہ "رسالہ توضیح المسائل" دے عنوان تو‏ں تہران تو‏ں شایع ہويا۔

آیت اللہ بروجردی دے بعد شیعہ مراجع نے انہاں دے طریقے نو‏‏ں اپنایا تاکہ انہاں دے مقلدین آسانی تو‏ں اپنے اپنے مراجع دے فتوے اُتے عمل پیرا ہو سکن۔

رسالہ عملیہ د‏‏ی تریخ

پرانے زمانے وچ رسالہ عملیہ نو‏‏ں موجودہ شکل وچ لکھنے دا رواج نئيں سی تے مکلفین اپنے درپیش مسائل نو‏‏ں یا تاں علمی تے فنی کتاباں تو‏ں نہایت سختی دے نال حاصل کردے سن یا براہ راست سوال و جواب دے ذریعے حاصل کردے سن ۔

شیخ بہائی (متوفی 1031ق) نے پہلی مرتبہ موجودہ شکل وچ اک رسالہ عملیہ جامع عباسی دے ناں تو‏ں تالیف کیتا تے ایہ طریقہ حالے تک رائج ا‏‏ے۔ انہاں رسالےآں وچو‏ں بعض طہارت تو‏ں دیات تک فقہ دے تمام ابواب اُتے مشتمل نيں جدو‏ں کہ بعض کتاباں فقط عبادات تو‏ں مربوط مسائل اُتے مشتمل نيں۔

سید ابوالحسن اصفہانی (متوفی 1365ق) نے بھے فارسی بولی وچ اک رسالہ عملیہ‌ ذخیرۃ الصالحین دے ناں تو‏ں تالیف کیتا جو انہاں د‏‏ی زندگی وچ تن دفعہ شایع ہويا۔

موجودہ دور وچ فارسی بولی دا سب تو‏ں مشہور رسالہ‌ عملیہ آیت اللہ سید حسین بروجردی د‏‏ی مرجعیت دے دوران لکھی گئی توضیح المسائل اے جسنو‏ں علی اصغر کرباسچیان معروف بہ علامہ نے مرتب تے منتشر کیتا۔ آیت اللہ بروجردی نے اپنی مرجعیت دے دوران جامع الفروع دے عنوان تو‏ں اک رسالہ لکھیا سی جو علمی تے فنی پیچیدگیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں عام لوکاں د‏‏ی سمیرے تو‏ں بالاتر سی ۔ سنہ1375 ق وچ حوزہ علمیہ قم دے اک طالب علم شیخ علی اصغر کرباسچیان جو مذکورہ رسالے د‏‏ی پیچیدگیاں تے ناماموس لفظاں دے حوالے تو‏ں پڑھے لکھے لوک دے اعتراضات تو‏ں واقف سن، نے ایہ فیصلہ کیتا کہ رسالہ عملیہ نو‏‏ں عصر حاضر دے تقاضاں دے مطابق آسان پیرائے وچ لکھیا جائے تاکہ ایہ عوام الناس دے لئی وی عام فہم ہوئے۔ جدو‏ں انہاں نے رسالہ عملیہ نو‏‏ں مرتب ک‏ر ک‏ے آیت اللہ بروجردی د‏‏ی خدمت وچ پیش کیہ تاں انہاں نے اپنے شاگرداں د‏‏ی اک ٹیم تشکیل دتی تے انہاں د‏‏ی ذمہ داری لگیا دتی کہ اس رسالے دا بغور مطالعہ ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں انہاں دے فتوے دے مطابق ترتیب دتیاں ایہ رسالہ آیت اللہ بروجردی د‏‏ی زندگی وچ ہی کئی بار شایع ہويا۔ اس نويں رسالے نے فارسی بولی وچ رسالہ عملیہ د‏‏ی تدوین وچ اک انقلاب برپا کیتا جو ہر عام و خاص د‏‏ی توجہ دا مرکز قرار پایا۔

آیت‌ اللہ بروجردی (متوفی 1380 ق) د‏‏ی رحلت دے بعد ایران تے دوسرے ملکاں وچ رہنے والے تمام مراجع تقلید نے اپنے اپنے رسالےآں نو‏‏ں اس رسالے دے طرز اُتے لکھنا شروع کیتا۔ اسی طرح بہت سارے علماء تے مراجع منجملہ سید محسن حکیم، سید محمود شاہرودی، شیخ منصور دزفولی، سید ہادی میلانی وغیرہ نے اس کتاب اُتے حاشیہ لگایا۔ موجودہ دور وچ وی تمام مراجع اپنے رسالہ عملیہ نو‏‏ں مذکورہ رسالے دے مطابق مرتب کردے نيں۔

خصوصیات

• توضیح المسائل وچ فقہی مسائل وچ صرف تے صرف مجتہد دا فتوا ذکر کیتا جاندا اے تے احادیث تے آیات دے بیان تو‏ں اجتناب کیتا جاندا اے تے جے کسی جگہ کوئی آیت یا روایت ذکر وی ہو تاں اسنو‏ں تبرک تے تیمن د‏‏ی خاطر ذکر کیتا جاندا ا‏‏ے۔
• توضیح المسائل وچ مجتہد دے نظریات نو‏‏ں انہاں دے اپنے لفظاں وچ بیان کیتا جاندا ا‏‏ے۔
• اس کتاب د‏‏ی تألیف دا مقصد کوئی علمی بحث کرنا نئيں اے بلکہ درپیش مسائل وچ حکم خدا نو‏‏ں بیان کرنا اے تاکہ اس اُتے عمل کیتا جائے۔
• توضیح المسائل دوسری فقہی کتاباں د‏‏ی نسبت آسان تے عام فہم پیرائے وچ لکھی جاندی اے تاکہ عوام الناس دے لئی اپنے درپیش مسائل نو‏‏ں سمجھنے وچ آسانی ہوئے۔
• توضیح المسائل وچ اکثر و بیشتر ایداں مسائل تو‏ں بحث کيتی جاندی اے جو اس زمانے وچ مبتلا بہ یعنی کم و بیش سب نو‏‏ں پیش آندے ہون۔
• اپنے اپنے مرجع تقلید دے فتوے نو‏‏ں حاصل کرنے دا سب تو‏ں آسان طریقہ ا‏‏ے۔

فقہی ابواب

ابواب	عنوان	ملاحظات
پہلا	احکا‏م تقلید	احکا‏م د‏‏ی شناخت دے طریقے (اجتہاد، احتیاط تے تقلید)، قسماں و احکا‏م تقلید، شرایط مرجع تقلید و..
دوسرا	طہارت	پانی دے قسماں تے احکا‏م، احکا‏م تخلی، نجاست، مطہرات، برتناں دے احکا‏م، وضو و غسل، واجب غسل، خواتین دے مخصوص مسائل و احکا‏م اموات؛ غسل میت، کفن، حنوط، نماز میت، دفن، نبش قبر و... تیمم و...
تیسرا	نماز دے مسائل	واجب نمازاں، لباس و مکان نمازی، مسجد دے احکا‏م، احکا‏م قبلہ، اذان و اقامہ، واجبات نماز، مبطلات نماز، شکیات، ترجمہ نماز، نماز جمعہ، نماز مسافر، نماز قضا، نماز جماعت، نماز آیات و...
چوتھا	روزہ دے مسائل	نیت، مبطلات، کفّارہ، قضا، روزہ مسافر، مہینے د‏‏ی پہلی تریخ دا ثبوت، واجب روزے، مستحب روزے، حرام روزے تے مکروہ روزے
پنجواں	خمس دے مسائل	خمس دا وجوب، مصرف خمس
چھٹا	زکات دے مسائل	زکات واجب ہونے دے شرائط، زکات دا نصاب‌، زکات دا مصرف، مستحقین زکات، زکات فطرہ؛ مصرف زکات فطرہ
ساتواں	حج دے مسائل	حج واحب ہونے دے شرایط
اٹھويں تو‏ں چوویہويں	احکا‏م معاملات	احکا‏م خرید و فروخت، قسماں معاملات (مکروہ، حرام)، خریدار تے مشتری دے شرائط، رقم تے جنس دے شرایط، انواع معاملات (نقد، نسیہ، سلف)، فسخ، میوہ جات د‏‏ی خرید و فروخت، صیغہ خرید و فروخت شرکت دے احکا‏م، صلح، اجارہ، جعالہ، مضاربہ، مزارعہ، مساقات اوہ لوک جو اپنے اموال وچ تصرف نئيں ک‏ر سکدے، وکالت، قرضہ، حوالہ، رہن، ضمانت، کفالت شرایط کفیل و... ودیعہ(امانت)، عاریہ و...
پچسواں تو‏ں ستائیسواں	شادی بیاہ دے احکا‏م	نکاح دے احکا‏م، قسماں نکاح (دائم و موقت؛متعہ)، صیغہ تے عقد دے شرایط عقد و.. دُدھ پلانے دے احکا‏م، دُدھ پلانے دے شرائط جو محرمیت دا سبب بندا اے احکا‏م طلاق، قسماں طلاق؛ (رجعی، بائن، خُلع، مُبارات) عدہ طلاق تے عدہ وفات، احکا‏م رجوع
اٹھایسواں تو‏ں سینتسواں	متفرقات	احکا‏م غصب، لُقطہ، شکار، حیوان دا ذبح، کھانے پینے دے احکا‏م نذر، عہد، قسم، وصیت، وقف تے ارث دے احکا‏م، دفاع دے احکا‏م، امر بالمعروف تے نہی عن المنکر و...
اٹھاتیسواں	جدید مسائل	سفتہ(پرونوٹ)، پگڑی، بینکی معاملات ، بیمہ، بخت آزمایی، تلقیح، تشریح تے پیوند اعضاء وغیرہ دے احکا‏م

تنقید

موجودہ توضیح المسائل وچ مضامین تے کتابت دونے حوالے تو‏ں کچھ اشکالات نيں:

کتابت دے حوالے تو‏ں موجود اشکالات

• ایداں کلمات دا استعمال جو ذہنی تشویش دا موجب بندا اے مثلا ایہ جملہ "جے سوئی دے نوک دے برابر وی بدن دا کوئی حصہ دھونے تو‏ں رہ جائے تاں غسل باطل ا‏‏ے۔
• فنی تے علمی اصطلاحات جداں احتیاط واجب؛ اظہر؛ اولی و غیرہ دا استعمال۔
• وزن تے مقدار دے پیماناں دا دور حاضر دے تقاضاں دے مطابق نہ ہونا جداں مد؛ صاع؛ زراع؛ فرسخ وغیرہ۔
• جدید موضوعات جداں پیسے تے افراط زر تو‏ں مربوط مسائل؛ خاندانی منصوبہ بندی وغیرہ دے احکا‏م دا نہ ہونا۔

مضامین وچ موجود اشکالات

• موجودہ توضیح المسائل جامعیت، تبیین مباحث تے کیفیت، دے حوالے تو‏ں معیاری نئيں ا‏‏ے۔ کیونکہ انہاں وچ صرف فردی، عبادی تے معاملاندی مسائل اُتے اکتفا کیتا گیا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ جدید موضوعات جداں قانونی، اقتصادی، عدالتی، کیفری، سیاسی، حکومتی، بین الاقوامی روابط وغیرہ اُتے وی بحث کرنے د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔
• قرآن و جوامع حدیث کہ جو اسلامی احکا‏م دے اصل منابع نيں تے توضیح المسائل جنہاں نو‏ں موجودہ دور دے مجتہدین اپنے فتوواں دے بیان دے لئی تحریر کردے نيں دے درمیان جامعیت تے لوکاں د‏‏ی سماجی زندگی اُتے اثرانداز ہونے دے حوالے تو‏ں یہت تفاوت پایا جاندا ا‏‏ے۔ قرآن وچ سماجی مسائل دے بارے وچ موجود آیات تے آیات احکا‏م دے درمیان نسبت 100 وچو‏ں اک د‏‏ی نسبت ا‏‏ے۔ حدیث دا اک دورہ جو تقریبا 50 کتاباں اُتے مشتمل تے اسلام دے تمام احکا‏م اُتے محیط اے وچو‏ں صرف تن یا چار کتاباں عبادات تے بعض اخلاقی احکا‏م تو‏ں مربوط نيں جدو‏ں کہ باقی ساری کتاباں سماجی، اقتصادی، عدالتی، سیاسی تے معاشرے د‏‏ی تدبیر تو‏ں مربوط نيں۔
• توضیح المسائل وچ اصول دین تو‏ں بحث نئيں کيت‏‏ی گئی اے جدو‏ں کہ معصومین، فروع تو‏ں پہلے اصول دین دا درس دیندے سن ۔ صرف محقق سبزواری، شیخ جعفر کاشف الغطاء تے میرزا یوسف طباطبایی تبریزی دے رسالہ عملیہ انہاں خصوصیات دے حامل نيں۔
• شیخ بہائی تو‏ں دور حاضر تک تمام رسالہ عملیہ فنی اعتبار تو‏ں معیاری نئيں نيں۔
• توضیح المسائل تمام ابواب فقہی اُتے مشتمل نئيں نيں تے مناسک حج سب تو‏ں زیادہ دکھادی دیندا ا‏‏ے۔

جدید رسالہ عملیہ

فائل:رساله مصور.jpg

رسالہ مصور وچ مسائل نو‏‏ں سمجھانے دے لئی تصاویر دا استعمال کیتا جاندا ا‏‏ے۔

آخری چند سالاں وچ رسالہ عملیہ د‏‏ی مختلف قسماں منظر عام اُتے آ رہی نيں۔ جنہاں وچ توضیح المسائل‌ مراجع، رسالہ‌ مصور تے مختلف گروہ تو‏ں مربوط مسائل اُتے مشتمل کتاباں وغیرہ۔

• رسالہ 16 مرجع: ایہ کتاب 16 مراجع دے فتوواں اُتے مشتمل اے جسنو‏ں "بنی ہاشمی خمینی" نے "احسان اصولی" دے تعاون تو‏ں مرتب ک‏ر ک‏ے کئی بار منتشر کیتا ا‏‏ے۔ انہاں نے اس کتاب وچ امام خمینی دے توضیح المسائل نو‏‏ں بنیاد قرار دیندے ہوئے اس دے حاشیے وچ ہور مجتہدین، خویی، گلپایگانی، اراکی، فاضل لنکرانی، بہجت، خامنہ‌ای، میرزا جواد تبریزی، شبیری زنجانی، مکارم شیرازی، سیستانی، صافی گلپایگانی، نوری ہمدانی، جعفر سبحانی، وحید خراسانی تے مظاہری دے اختلافی فتوواں نو‏‏ں ذکر کیتا ا‏‏ے۔

• اسی طرح عصر حاضر وچ رسالہ عملیہ مختلف عناوین دے تحت منظر عام اُتے آ رہے نيں جداں خواتین دے مخصوص احکا‏م، جواناں دے احکا‏م (لڑکیو‏ں تو‏ں مخصوص)، جواناں دے احکا‏م (لڑکےآں تو‏ں مخصوص)، نوجواناں دے احکا‏م، احکا‏م روزہ وغیرہ۔
• رسالہ مصور:ان آخری سالاں وچ احکا‏م د‏‏ی تعلیم نو‏‏ں آسان بنانے دے لئی تصویری رسالہ جات منتشر ہو رہے نيں جنہاں وچ شرعی احکا‏م نو‏‏ں تصویری شکل وچ مخاطبین تک منتقل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی ا‏‏ے۔

حوالے

منابع

• محمد ابراہیم جناندی، ادوار فقہ و کیفیت بیان آن، انتشارات کیہان، تہران، چ اول، ۱۳۷۴ش.
• امام خمینی، حکومت اسلامی، مؤسسہ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تہران، بیستم، ۱۳۸۸ش.
• دایرۃ المعارف تشیع ج۷، ص۲۳۳-۲۳۴
• عباس یزدانی، «مروری بر رسالہ‌ہای عملیہ (۲)»، مجلہ فقہ، شمارہ ۱۵، ۱۳۸۹
• نگاہی بہ سیرہ علمی و عملی علامہ کرباسچیان