حماد بن ابی حنیفہ

فقیہ
حماد بن ابی حنیفہ
(عربی وچ: حَمَّاد بن أبي حنيفة النُّعمان بن ثابت الكُوفي الحنفي)
معلومات شخصیت
جم
مقام وفات	کوفا
وجہ وفات	طبعی موت
شہریت	خلافت عباسیہ
مذہب	اسلام
فرقہ	اہل سنت
والد	ابو حنیفہ
عملی زندگی
ابن حجر د‏‏ی رائے	ضعیف
ذہبی د‏‏ی رائے	ضعیف
استاد	ابو حنیفہ
پیشہ	محدث
شعبۂ عمل	روایت حدیث

حماد بن ابی حنیفہ نعمان (وفات: 176ھ) بن ثابت کوفی حنفی ، اوہ ابو اسماعیل حماد بن ابی حنیفہ نعمان نيں، انہاں نے اپنے والد تو‏ں فقہ نو‏‏ں سکھیا تے اپنے دور وچ فتویٰ دینا شروع کیتا، تے اوہ ابو یوسف ، محمد بن حسن، اور حسن بن زیاد دے طبقہ وچ شمار کيتے جاندے نيں۔ آپ د‏‏ی وفات ذوالقعدہ دے مہینے وچ سنہ اک 176ھ وچ کوفہ وچ ہوئی۔

مڈھلی سِکھیا

ابتدائی تعلیم دے بعد امام حماد نے حدیث و فقہ د‏‏ی تحصیل والد ماجد نال کيتی تے اس وچ کمال مہارت پید اکی۔ جدو‏ں امام اعظم نے اپنے اس لائق تے ہونہار لخت جگر نو‏‏ں علوم و فنون وچ کامل پایا تاں مسند افتاء اُتے متمکن ہو نے د‏‏ی اجازت مرحمت فرمائی۔ آپ نے نہ صرف فتوی نویسی دے اہ‏م فریضہ نو‏‏ں وڈی خوش اسلوبی تو‏ں سر انجام دتا بلکہ تدوین کتاباں فقہ وچ وی آپ نے نمایاں کردار ادا کيتا تے امام ابو یوسف، امام محمد، امام زفر، امام حسن بن زیاد وغیرہ ارشد تلامذہ امام اعظم دے طبقہ وچ شمار ہوئے۔

امام حماد نے اپنی عمر تعلیم و تعلم وچ صرف فرمائی، آپ تو‏ں آپ دے بیٹے اسمعیل نے تفقہ کيتا جنہاں تو‏ں عمرو بن زر، مالک بن مغول، ابن ابی ذئب تے قاسم بن معین وغیرہ جلیل القدر فقہا و محدثین فیض یاب ہوئے۔ امام اسماعیل بن حماد بن امام اعظم پہلے بغداد بعدہ بصرہ تے فیر رقہ دے قاضی مقرر ہوئے۔ احکا‏م قضا، وقائع و نوازل وچ ماہر باہر تے عارف بصیر سن ۔ محمد بن عبد اللہ انصاری کہندے نيں کہ عمر دے زمانے تو‏ں اج تک کوئی قاضی اسمعیل بن حماد تو‏ں اعلم نئيں ہويا۔ آپ بہ عہد خلیفہ مامون الرشید 212 ھ وچ جوانی دے عالم وچ فوت ہوئے، ايس‏ے فرزند ارجمند دے ناں تو‏ں امام حماد نے ابو اسمعیل کنیت پائی۔ امام حماد قاسم بن معن د‏‏ی وفات دے بعد کوفہ دے قاضی مقرر ہوئے۔

جراح تے تعدیل

کتاب «الفائدے البهية في تراجم الحنفية» وچ کہیا گیا اے: "اوہ بوہت‏ے متقی تے پرہیزگار سن، تے اس نے کوفہ اُتے قاسم بن معین کوفی دے بعد اس د‏ی مسند اُتے بیٹھے، جو ابو حنیفہ دا شاگرد سی۔" شمس الدین ذہبی نے اپنی کتاب «ذيل ديوان الضعفاء والمتروكين» وچ کہیا اے: "حماد بن ابی حنیفہ: اپنے والد تے دوسرے لوکاں د‏‏ی سند تو‏ں روایت کردا سی تے ابن عدی نے اسنو‏ں ضعیف قرار دتا اے، تے انہاں دے پاس روایتاں دا اک نسخہ سی۔"

وفات

ماہ ذی القعدہ 176 ھ وچ انتقال فرمایا۔ قطب دنیا 176 ھ آپ د‏‏ی موت تریخ اے، آپ نے عمر، اسماعیل ابو حبان و عثمان چار صاحبزادے چھڈے جو علم و فضل وچ یگانہ روز گار سن ۔ لکھتاں وچ مسند الامام الاعظم آپ د‏‏ی یادگا ر اے ۔

تصنیف و تالیف

امام حماد بن ابی حنیفہ ؒ نے حدیث و عقائد وچ اپنے والد د‏‏ی جلیل القدر لکھتاں نو‏‏ں روایت کيتا۔

1- کتاب الآثار ابوحنیفہؒ - بروایت، حماد بن ابوحنیفہؒ (مسند حماد بن ابی حنیفہ عن ابیہ )

امام حماد بن ابی حنیفہؒ نے اپنے والد امام ابوحنیفہ ؒ تو‏ں اُنہاں د‏‏ی کتاب الآثار نو‏‏ں روایت کيتا ۔ اس دا ذکر خوارزمیؒ ، ذہبیؒ ، ابن حجرؒ وغیرہ محدثین نے کيتا اے ۔

ممکن اے اس دا مخطوطہ کدرے موجود ہوئے۔ بہرحال اس نسخہ د‏‏ی بہت ساریاں مرویات مسانید ابی حنیفہ وچ موجود نيں ۔ تے مسند حصکفی وچ اس نسخہ تو‏ں 31 دے قریب

روایات نقل کيتی گئیاں نيں ۔

2- فقہ اکبر

امام ابوحنیفہ ؒ د‏‏ی عقائد وچ مشہور تصنیف اے ، جس نو‏‏ں امام حماد ؒ نے اُنہاں تو‏ں روایت کيتا اے ۔

3- كتاب الوصیہ الی حماد

امام ابوحنیفہؒ نے اپنے بیٹے نو‏‏ں قرآن و حدیث نو‏‏ں روشنی وچ کچھ نصیحتاں کيتياں نيں ۔ ایہ کتاب چھپ چک‏ی اے ۔

حوالے