علی بن ابی طالب البلخی

علی بن ابی طالب البلخی
مسجد ازرق، مزار شریف
امام، زاہد
ولادت	الدولة العباسية
وفات	485ھ / 1092ء بلخ، افغانستان
قابل احترام	اسلام: ماتریدی، حنفی
نسب

ابو الحسن علی بن ابی طالب بلخی فقہ حنفی دے امام تے بلخ وچ نقیب الاشراف سن۔ نیلی مسجد جاں مسجدِ کبود (مزارِ شریف، افغانستان) وچ موجود روضہ شریف انہاں ای توں منسوب اے۔اپ کے ایک بھائی سید عقیل بھی تھے؛

نسب

ابو الحسن علی بن ابی طالب الحسن نقیب بلخ بن ابی علی عبید اللہ بن ابی الحسن محمد الزاہد بن ابی علی عبید اللہ نقیب ہرات بن ابی القاسم علی نقیب بلخ بن ابی محمد الحسن بن الحسین بن جعفر الحجہ بن عبید اللہ الاعرج بن الحسين الاصغر بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب تے والدہ ریطہ بنت الحسن دا نسب محمد بن حنفیہ بن علی بن ابی طالب توں جا ملدا اے۔

زمانہ حیات

اس عہد وچ کلامیہ تے ہور فقہی مذاہب دے درمیان فکری تنازعے اپنے عروج اُتے سن۔ ایہ اصل وچ اُنہی سیاسی مسائل تے عقائد دے اختلافات دا تسلسل سی جو زمانہ قدیم توں چلے آ رہے سن حالانکہ جس طرح ہور تمام ادیان دے اصول و فروع وچ اس طرح دے اختلافات رہندے آئے نیں اسی طرح اسلامی ثقافت وچ وی رہے نیں لیکن انہاں نظریاتی اختلافات دی نہ کوئی خاص اہمیت رہی اے تے نہ ای انہاں قابلِ ملامت سمجھیا گیا۔ علمِ کلام اصول وچ اختلافات دے باعث پروان چڑھا اے جدونکہ علمِ فقہ دی بنیاد فروعی اختلافات اُتے مبنی اے۔ اصول وچ اختلاف چار وڈے مسائل دے باعث سی۔ پہلا مسئلہ صفات تے توحید، دوسرا قضا تے قدر، تیسرا وعد و وعید تے چوتھا مسئلہ نبوت تے امامت دا سی۔ پنجوی‏‏ں صدی ہجری اس لئی اہمیت دی حامل اے کہ اس عہد وچ علومِ شرعی دے دائرہ تفکیر نے وسعت پائی تے ایہی حال ہور علوم دا وی رہیا جن وچ عقلی، طبیعی تے سماجی علوم وی شامل نیں۔ ایہ عہد اس لئی وی اہم اے کہ اس وچ انہاں علوم اُتے تمام فرقیاں تے مذاہب دی جانب توں بکثرت کم ہویا۔

مندرجہ بالا حقائق دی روشنی وچ پتہ چلدا اے کہ علی ابن ابی طالب بلخی دا عہدِ حیات خلافتِ عباسیہ دے تنزل دا دور سی۔ مرکزی حکومت مختلف علاقائی حکومتاں وچ بٹ چکی سی تے ایہ چھوٹیاں چھوٹیاں طاقتاں خلفاء دے انتخاب دے لئی آپس وچ دست و گریبان سن جس دے باعث انہاں وچ تے خلیفہ وقت وچ جنگی کیفیت پیدا ہو گئی سی جو عام زندگی دے سارے شعبیاں اُتے بری طرح اثر انداز سی۔ اس دے علاوہ اس عہد وچ زلزلےآں تے قحط سالی ورگے قدرتی حوادث وی بکثرت واقع ہوئے جنہاں دے نتیجے و نقصانات دا تفصیلی ذکر مورخاں نے کیتا اے۔ ایہ دور اس لئی وی اہمیت دا حامل اے کہ اس وچ ہر علم و فن وچ علمائے کاملین پیدا ہوائے نیں۔

اضمحلال تے تنزل دے باعث انہاں اہم واقعات دی بنیاد اُتے اس دور نوں مختصراً ایوی‏‏ں‏ بیان کیتا جاسکدا اے:

• ایہ دور مختلف شعبہ ہائے حیات وچ عجیب وغریب واقعات توں بھرا ہویا سی۔
• ایہ دور سیاسی' فکری تے دینی اعتبار توں اضطراب دا دور سی۔
• مسلم بادشاہاں تے سلاطین دی کمزوری تے آپسی اختلافات دے باعث مغلاں نے مشرقی حدود اُتے ہلہ بول دتا سی
• مغربی جانب توں بلادِ اسلامیہ نوں صلیبی جنگاں دے خطرہ نے آگھیرا سی۔
• مسلم بادشاہاں نے اپنی آپسی لڑائیاں وچ انہاں اجنبی طاقتاں توں مدد لینی شروع کردتی سی جو بہر طور انہاں دیاں دشمن سن۔
• سماجی بنیاداں کمزور ہو گئاں سن بلکہ لڑکھڑا رہی سن۔
• گروہِ کلامیہ تے مذاہبِ فقہی دے درمیان تنازعے اپنے عروج اُتے سن۔
• علامہ علاء الدین سمرقندی تے علامہ نظام الملک جداں اکابر علما دے وجودِ بابرکت توں اسلامی شعور نویں انداز توں پنپ رہیا سی۔

اسی افراتفری تے بدحالی دے دور وچ آپ نے طلبِ علم دے لئی جد و جہد فرمائی ' مختلف حنفی شیوخ دی خدمت وچ فقہ دی تعلیم حاصل دی تے مذہب' خلاف تے اصول وچ یکتائے زمانہ ہو گئے ۔اسی طرح آپ نے ادب پڑھیا تے مختلف محدثین توں سماعتِ حدیث دا شرف حاصل کیتا۔ آپ تیس سال تک علوم ِ شرعی تے انہاں دے اصول و فروع دی تعلیم وچ مشغول رہے۔

آپ دے بعض حالاتِ زندگی

آپ ساداتِ حنفیہ و ماتریدیہ وچ اعلیٰ مرتبت دے حامل سن ۔ خاص طور اُتے فاضل دی موجودگی وچ مفضول دی امامت دے مسئلہ اُتے آپ دا قول معروف اے۔ آپ شاعر وی سن نثر نگار وی' زاہد وی سن عابد وی ۔ مشربِ تصوف دے عامل سن۔ آپ دا شمار بلخ تے اقلیمِ خراسان دے انہاں ساداتِ کرام وچ ہُندا سی جنکی اوتھے دے عوام وچ وڈا مقام و منزلت سی۔ "شاہِ مردان" دے لقب توں معروف سن۔ تے سلجوقی امرا مثلاً الپ ارسلان تے اس دے بیٹے جلال الدولہ ملک شاہ ' وزرائے سلطنت مثل نظام الملک وغیرہ دے سفیر رہے جنہاں اپنی سرکاری مہمات و وفود وچ آپ اُتے کامل اعتماد سی۔ آپ نے بغداد' دمشق' قاہرہ تے ہندوستان دا سفر کیتا تے انہاں ملکاں دے بادشاہاں تے عوام وچ آپ یکساں طور اُتے محترم سن۔ آپ نے کتاب "فضائلِ بلخ" تصنیف کیتی۔ بغداد دے مدرسہء نظامیہ وچ حنفی تے شافعی فقہ دے استاد رہے تے اک عرصہ تک اوتھے خدمات انجام دتیاں آپ دی ریشِ مبارک نہایت کثیف و حسین سی۔ شجاعت و قوتِ قلبی اورپہلوانی وچ اپنے والد دی مانند شجیع سن۔ آپ خواجہ خیران نامی گاؤں وچ بوہت مشہور سن جو اج کل "مزارِ شریف" دے ناں توں موسوم اے تے خراسان وچ بلخ توں چند میل دی دوری اُتے واقع اے ۔ آپ نے دو دفعہ حجِ بیت اللہ دی سعادت حاصل کیتی تے اک دفعہ "ہرات" دا سفر کیتا جتھے دے بادشاہ نے آپ دا نہایت احترام کیتا۔ اس دے علاوہ وی آپ نے متعدد سفر کیتے جنہاں وچ سمرقند؛ ریورتون؛ سمنان؛ مرو؛ طوس ؛ تایباد' قزل رباط؛ کیش شامل نیں۔ آپ دے عوام النّاس نال بہترین تعلقات سن تے انہاں دے دلاں وچ آپ دا رعب سی تے آپ تمام فرقیاں وچ اپنے زہد و تقویٰ دے باعث محبوب سن۔

معروف عالم أبو الحسن علي بن أبي طالب بن عبيد الله البلخي الباخرزي نے اپنی کتاب "دمية القصر وعصرة أهل العصر" وچ آپ دا ذکر کر دے ہوئے تحریر کیتا اے کہ آپ اشرف السادات تے صاحبِ فضیلت سن تے اس عظیم الشان سلطنت دی اک شاخ تے اس ہوادار شجر دے اک پھُل سن۔وچ نے شیخ ابو عمرو نوں دیکھیا اے کہ اوہ اپنے چچا دی خدمت وچ انہاں دے شعر سناندے تو انہاں دے چہرے اُتے مسرت دی لہر دوڑ جاندی اوران دی زبان اس خزینہء فضل و رحمت دے چھلکتے پیالے اُتے حمد و شکر وچ مشغول ہوجاندی جس دے باعث انہاں ایہ شرف و منزلت حاصل سی۔ وچ نے کتاب "قلاید الشرف" وچ آپ توں منسوب حسبِ ذیل نطم دیکھی اے جس دے متعلق وچ ایہ کہاں تو بے جا نہ ہوئے گا کہ آپ اُتے اللہ سبحانہ تعالیٰ دی دی خاص نظرِ عنایت اے:

• أرقت وحجري بالمدافع يشرق

وقلبي إلى شرقي رامة شيق

• وما زلت أحمى بالتصبر مهجة

يكر عليها للصبابة فيلق

• خليلي هل لي بالعذيبة رجعة

وان لم يعاودني الصبا المتأنق

• وهل لي بأطراف الوصال تماسك

وهل انا من داء التفرق مقرق

• بحيث الصبا فينان أخضر مورق

يغازلني والعيش صاف مورق

• وكم قد مضى ليل على أبرق الحمى

يضئ ويوم بالمشرق يشرق

• تسرقت فيه اللهو أملس ناعما

وأطيب انس المرء ما يتسرق

• ويا حسن طيف قد تعرض موهنا

وقلب الدجى من صولة الصبح يخفق

• تنسمت رياه قبيل وروده

وما خلته يحنو على ويشفق

• آپ دا اک قصیدہ نعتِ نبیء کریم صلى الله عليه و آلہ و سلم وچ معروف اے:

• لله روضٌ به المختار يُسعدنا

بالكوثر العذب فياضٌ وزخّار

• وجنة الخلد زُفت عند روضته

قلبي لها لمدى الأيام يختار

• وقد جثوت بذل عند عتبته

إن الكريم لكسر القلب جبار

• قد مسني مِن أليم البين يا أملي

وطال في الصدّ أزمانٌ وأعمار

• فارفُق بقلبي وحاشا أن أضام إذا

كان الشفيع هو المختار والجار

• وانظر إليّ بعطف منك يسعفني

فالغيث منك لقلب الصب مدرار

• عليك مني سلام ملؤه شجن

ما غردت في سماء العشق أطيار

• والآل وصحبه مني مهجةً صُرفت

للود والشوق هم في الدين أقمار

اولاد

آپ دے دو صاحبزادے سن۔ الحسين تاج الدين تے شرف الدين أبى محمد الحسن جو عالم؛ محدث تے بلخ دے نقیب سن۔ انہاں دی مشہور تے معروف اولاد وچ مندرجہ ذیل افراد شامل نیں: - الحسن ابى يعلى تے ابى الحسن جو القاسم بن علي بن شرف الدين بن علي الفقيه دے صاحبزادے سن۔ - علي نقيب طخارستان بن حسين تاج الدين بن علي بن ابي طالب جنہاں دی اولاد طخارستان وچ باقی رہی۔ - تاج الدين بن الحسن ابى يعلى(أبوالفوارس) بن القاسم مجدالدين بن علي ابى محمد المغفور بن شرف الدين الحسن بن علي بن ابي طالب نقيب بلخ جنہاں نے مشرقی اناضول نوں ہجرت دی اوركرد دے قریب ديار بكر وچ قیام کیتا جتھے انہاں دی اولاد اج وی موجود اے۔ - أبى الحسن عـلي بن القاسم مجدالدين بن عـلي(أبوالفـراس) بن أبى محمد المغفـور شرف الدين بن الأمام علي بن الحسن أبي طالب بن عبيدالله النقيب جن کےپوتاں وچ الشيخ محمد الحافظ بن عبدالله القـاضي بن علي بن محمد أبوالحسن بن جعفر بن أحمد بن حسـن بن أحمد الحـافـظ بن يحيى(أبـوالطـيب) بن جعفر (اليارخداي) بن محمـد بن القاسم(أبى يعلى) بن علي بن مجدالدين محمـد بن أبى الحسن علي بن القـاسم مجدالدين بن علي(أبـوالفراس) بن أبى محمـدالعـالم المغفور شرف الدين الحسن بن علي بن أبي طالب بن عبيدالله النقيب مشہور سن

وفات تے مدفن

علي بن أبي طالب البلخي دی وفات سن 485 ہجری مطابق 1092 عیسوی وچ ہوئی۔ تے آپ بلخ وچ مدفون ہوئے. عام لوگاں دا خیال اے کہ نیلی مسجد جاں مسجدِ کبود جس دا شمار آثارِ قدیمہ وچ ہُندا اے اس وچ حضرت امیر المومنین علي بن أبي طالب کرم اللہ وجہہ الکریم دی مرقد اے لیکن تاریخی شواہد توں ایہ ثابت ہُندا اے کہ ایہ اصل وچ حضرت علي بن أبي طالب البلخي دی مرقد اے جو اپنے عہد وچ بلخ دے علوی سادات دے نقیب سن۔ سلجوقی سلاطین نے سلطان سنجر سلجوقی دی پیشوائی وچ فیصلہ کیتا کہ حضرت علي بن أبي طالب البلخي دی قبرِ مبارک دے احترام وچ جو سلجوقی سلطنت دے سفیر سن نیلی مسجد نوں اس دے اصل مقام اُتے دوبارہ تعمیر کیتا جائے۔ بعد ازاں ایہ مسجد چنگیز خان دے ہتھوں سن 1220 دے حملہ دے دوران مسمار کردتی گئی۔ فیر سلطان حسین مرزا بایقرا نے پندرہویں صدی وچ اس دی دوبارہ تعمیر کروائی

حوالے

ہور ویکھو

• كتاب جغرافیۃ الباز الاشہب از ڈاکٹر سید جمال الدين فالح الكيلاني
• سید وحید القادری عارفؔ