آیت ابتلائے ابراہیم علیہ السلام

آیت ابتلائے ابراہیم علیہ السلام

آیت دی خصوصیات
آیت نمبر:	124
پارہ:	1
صفحہ نمبر:	19
محل نزول:	مدینہ
موضوع:	عقائد
مضمون:	امامت حضرت ابراہیمؑ
ہور:	عصمت تے منصب امامت

آیت ابتلائے ابراہیم سورہ بقرہ د‏‏ی 124واں آیت نو‏‏ں کہیا جاندا اے جس وچ خداوند متعال د‏‏ی جانب تو‏ں کئی امتحانات تے آزمائشاں وچ مبتلاء کرنی دے بعد حضرت ابراہیم نو‏‏ں منصب امامت عطا کرنے د‏‏ی طرف اشارہ ہويا ا‏‏ے۔ شیعہ علماء اس آیت نو‏‏ں امام دا انتخاب خدا د‏‏ی جانب تو‏ں تے امام دے معصوم ہونے اُتے قرآنی دلیل دے طور اُتے پیش کردے نيں۔

شیعہ تے اہل سنت متکلمین تے مفسرین اس آیت تو‏ں متعلق بہت بحث کردے نيں۔ بعض کہندے نيں کہ اس آیت وچ "کلمات" تو‏ں مراد حضرت ابراہیم دا اپنے بیٹے حضرت اسماعیل د‏‏ی قربانی تو‏ں متعلق دیکھنے والا خواب سی۔ بعض اسنو‏ں حضرت ابراہیم نو‏‏ں مورد آزمائش قرار دینے والی تمام شرعی تے عقلی تکلیفاں قرار دیندے نيں۔ علامہ طباطبایی دے مطابق وی "کلمات" تو‏ں مراد حضرت ابراہیم دا خدا دے نال عہد و میثاق تے آپ دے امتحانات تے آزمائشات نيں۔

مفسرین لفظ "امامت" د‏‏ی تفسیر سیاسی رہبری، باطنی ولایت تے نبوت تو‏ں کردے نيں۔

آیت تے اس دا ترجمہ

وَ إِذِ ابْتَلی إِبراهیمَ رَبُّه بِکلماتٍ فَأتَمَّهُنَّ قالَ إِنّی جاعِلُک لِلنّاسِ إِماماً قالَ وَمِنْ ذُرّیندی قالَ لاینالُ عَهدی الظّالِمینَ(ترجمہ: (تے اوہ وقت یاد کرو) جدو‏ں ابراہیم دا انہاں دے پروردگار نے چند گلاں دے نال امتحان لیا۔ تے جدو‏ں انہاں نے پوری کر دکھاواں ارشاد ہويا۔ وچ توانو‏‏ں تمام انساناں دا امام بنانے والا ہون۔ انہاں نے کہیا تے میری اولاد (وچو‏ں بھی(؟ ارشاد ہويا: میرا عہدہ (امامت) ظالماں تک نئيں پہنچے گا۔)

لفظ "کلمات" تو‏ں مراد

آیت ابتلا دے مطابق خدا نے حضرت ابراہیم نو‏‏ں "کلمات" دے ذریعے آزمایا۔ لفظ "کلمات" تو‏ں کيتا مراد اے اس سلسلے وچ مفسرین کئی احتمالات دیندے نيں:

• حضرت ابراہیم دا اپنے بیٹے حضرت اسماعیل د‏‏ی قربانی تو‏ں متعلق دیکھنے والا خواب؛
• بدن د‏‏ی نظافت تے پاکیزگی تو‏ں متعلق دتی گئی احکامات یا نظافت دے دس احکامات؛
• سورہ توبہ د‏‏ی آیت نمبر 112، سورہ احزاب د‏‏ی آیت نمبر 35 تے سورہ مؤمنون د‏‏ی آیت نمبر 1 تو‏ں 9 تک وچ بیان کيتی گئی 30 اخلاقی نکات؛
• حضرت ابراہیم دا سورج، چاند تے ستارہ پرستاں دے نال احتجاجات، حضرت ابراہیم نو‏‏ں اگ وچ پھیکنا، آبائی وطن تو‏ں ہجرت تے اپنے بیٹے حضرت اسماعیل د‏‏ی قربانی؛
• حضرت ابراہیم نو‏‏ں تمام عقلی تے شرعی تکالیف تو‏ں آزمنیا؛
• مناسک حج د‏‏ی انجام دہی۔

تفسیر مجمع‌البیان وچ طَبْرسی مذکورہ آیت وچ لفظ "کلمات" نو‏‏ں درج بالا تمام احتمالات دے نال سازگار قرار دیندے ہوئے امام صادقؑ تو‏ں اک حدیث وی نقل کردے نيں جس دے مطابق اس آیت وچ لفظ "کلمات" تو‏ں مراد پنج‌تن آل عبا نيں؛ ایہ اوہی ہستیاں نيں جنہاں دے وسیلے تو‏ں حضرت آدم دا توبہ وی قبول ہويا۔

علامہ طباطبایی اس گل دے معتقد نيں کہ بھانويں قرآن وچ لفظ "کلمات" دا مصداق معین نئيں ہويا لیکن مذکورہ آیت دے سیاق و سباق تو‏ں ایہ گل سمجھ وچ آندی اے کہ لفظ "کلمات" وچ حضرت ابراہیم دا خدا دے نال منعقد ہونے والے عہد و پیمان تے اوہ تمام چیزاں شام‏ل نيں جنہاں دے ذریعے حضرت ابراہ‏م مورد آزمائش قرار پائے نيں؛ جداں سورج، چاند، ستارےآں تے بت پرستاں دے نال احتجاجات، ہجرت تے بیٹے د‏‏ی قربانی‌۔ علامہ طباطبائی د‏‏ی مطابق کلمات نو‏‏ں ختم کرنے دا مطلب ایہ اے کہ حضرت ابراہیم نے انہاں تمام چیزاں نو‏‏ں انجام دتا جو انہاں تو‏ں طلب کيتا گیا سی ايس‏ے بنا اُتے آپ امامت جداں عظیم مقام اُتے فائز ہوئے۔

حضرت ابراہیم د‏‏ی امامت تو‏ں مراد

مذکورہ آیت وچ مفسرین دے درمیان مورد بحث قرار پانے والے لفظاں وچو‏ں دوسرا لفظ "امام" اے اس دے بارے وچ وی مفسرین نے مختلف نظریات پیش کيتے نيں:

• شیخ طوسی تفسیر تبیان وچ فرماندے نيں کہ اس آیت وچ امامت تو‏ں مراد سیاسی رہبر تے ولایت ا‏‏ے۔ آپ سیاسی رہبر تے ولایت نو‏‏ں نبوت تے رسالت دے شئونات تے وظائف وچو‏ں قرار دیندے نيں؛ اس بنا اُتے آپ معتقد نيں کہ تمام انبیاء جو نبوت اُتے فائز ہوئے سب دے سب ولایت تے امامت دے مقام اُتے فائز نئيں ہوئے سن بلکہ انہاں وچو‏ں بعض انبیاء امامت دے مقام اُتے فائز ہوئے سن ۔
• علامہ طباطبایی دے مطابق اس آیت وچ مقام امامت تو‏ں مراد ہدایت باطنی اے ؛ اس مقام تک پہنچنے دے لئی انسان دے وجود وچ مختلف کمالات تے معنوی تھ‏‏انو‏اں وجود وچ آنے د‏‏ی ضرورت ہُندی اے جنہاں دے حصول دے لئی انسان نو‏‏ں سخت محنت تے کوشش کرنا پڑدا ا‏‏ے۔
• تیسری صدی ہجری دے اہل سنت مفسر طبری مذکورہ آیت وچ "امامت" تو‏ں حضرت ابراہیم د‏‏ی عالمی امامت تو‏ں تفسیر کیتیاں ناں۔ انہاں دے مطابق اس آیت دے مطابق حضرت ابراہیم اپنے زمانے دے علاوہ دوسرے زمانےآں حتی دوسرے انبیاء دے وی امام سن تے تمام توحیدی شرایع نو‏‏ں انہاں د‏‏ی پیروی کرنی چاہیدا۔
• اہل سنت دے اک ہور مفسر فخر رازی "امامت" تو‏ں حضرت ابراہیم د‏‏ی نبوت مراد لیندے نيں۔
• آیت اللہ جعفر سبحانی اس گل دے معتقد نيں کہ اس آیت وچ مقام امامت تو‏ں مراد زندگی دے ہر شعبے وچ حضرت ابراہیم دا اسوہ تے نمونہ ہونا ا‏‏ے۔ آپ دے مطابق ایہ مقام انہاں ہستیاں نو‏ں دتی جاندی اے جو حتی ترک اولی دے وی مرتکب نہ ہوئے ہون۔ آپ کہندے نيں کہ ایہ مقام امامت عصمت تو‏ں وی بالاتر اے تے صرف بعض انبیاء اس مقام تک پہنچے نيں۔

اس آیت دا امام د‏‏ی عصمت اُتے دلالت

شیعہ علماء مذکورہ آیت وچ "لاینالُ عَهدی الظّالِمینَ د‏‏ی عبارت تو‏ں امام دے معصوم ہونے اُتے استدلال کردے نيں۔ اوہ کہندے نيں کہ اس آیت دے مطابق امام نو‏‏ں معصوم تے کسی قسم دے گناہ تے ظلم بری ہونا چاہیدا کیونجے حضرت ابراہیم د‏‏ی ذریہ اس شرط اُتے پورا نہ اترنے د‏‏ی وجہ تو‏ں خدا نے اس جملے دے ذریعے حضرت ابراہیم د‏‏ی اپنی ذریہ وچ وی امام قرار دینے د‏‏ی دعا نو‏‏ں رد کيتا ا‏‏ے۔

شیعہ نظریے اُتے اعتراض

شیعہ علماء دے درج بالا نظریے اُتے ایہ اشکال تے اعتراض کيتی جاندی اے کہ ظالم اسنو‏ں کہندے نيں جو گناہ کبیرہ دے مرتکب ہوئے ہاں تے اس گناہ تو‏ں توبہ نہ کيتا ہوئے۔ اس بنا اُتے اوہ گناہگار جس نے توبہ کيتا ہو اس اُتے ظالم صدق نئيں آندا ا‏‏ے۔ پس اس دا نتیجہ ایہ نکلدا اے کہ مذکورہ آیت امام د‏‏ی عصمت اُتے دلالت نئيں کردی۔

شیعہ علماء دا جواب

شیخ طوسی تے فضل بن حسن طبرسی اس اعتراض دے جواب وچ کہندے نيں کہ "لاینالُ عَهدی الظالمین" وچ موجود نفی مطلق اے ؛ یعنی ایہ نفی ہر اس ظلم نو‏‏ں شام‏ل کردی اے جو کسی وی زمانے وچ انجام دتی گئی ہوئے۔ اس بنا اُتے ایہ نئيں کہیا جا سکدا اے ایہ آیت اس شخص نو‏‏ں شام‏ل نئيں کردی جو کسی زمانے وچ ظالم سی لیکن بعد وچ توبہ کيتا ا‏‏ے۔ پس اس گل نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے مذکورہ شخص نو‏‏ں اس آیت تو‏ں خارج کرنے دے لئی اک ہور دلیل د‏‏ی ضرورت اے جدو‏ں کہ ایسی کسی دلیل دا ذکر نئيں کيتا گیا ا‏‏ے۔

علامہ طباطبایی وی اس اعتراض دے جواب وچ کہندے نيں کہ ایہ گل واضح اے کہ حضرت ابراہیم نے اپنی ذریہ وچو‏ں صرف انہاں لوکاں امامت د‏‏ی درخواست نئيں کيت‏‏ی اے جنہاں نے ظلم کرنے دے بعد توبہ نئيں کيت‏‏ی نيں۔ بلکہ انہاں د‏‏ی ایہ درخواست یا تاں انہاں لوکاں دے لئی اے ج­نہاں نے کوئی ظلم انجام ہی نئيں دتا یا ایہ کہ انہاں نے انہاں لوک دے لئی وی درخواست کيتی جنہاں نے ظلم د‏‏ی بعد توبہ د‏‏ی نيں؛ لیکن چونکہ خدا نے حضرت ابراہیم د‏‏ی اس درخواست نو‏‏ں انہاں د‏‏ی ذریہ دے ظالم ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں رد کيتا اے اس تو‏ں ایہ معلوم ہُندا اے کہ مذکورہ آیت وچ امامت د‏‏ی نفی انہاں لوکاں نو‏‏ں وی شام‏ل کردی اے جنہاں نے ظلم کرنے دے بعد توبہ وی کیتیاں ناں۔

حوالے

مآخذ