مکتوبات امام ربانی

امام ربانی مجدد الف ثانی شیخ احمد سرہندی دے مکاتیب جو مکتوبات امام ربانی دے ناں تو‏ں معروف نيں، علوم و معارف تے حقیقت و معرفت دا بحرِ زخار اے جو اس قدر مشکل تے اَدق نيں کہ بقول امام ربانی مجدد الف ثانی عالماں دے علوم تے اولیاء دے معارف تو‏ں وراء نيں جو مشکوٰۃ نبوت تو‏ں مقتبس نيں تے الف ثانی دے مجدد دے نال خاص نيں۔ ہور ایہ علوم و معارف کشف صحیح تے الہام صریح تو‏ں ثابت نيں جو کتاب و سنت دے عین مطابق تے اہلسنت دے عقائد و آراء دے بالکل موافق نيں۔
انقرہ،(ترکی) دے جلیل القدر فاضل العلام سید عبد الحکیم بن المصطفے الآرواسی فرماندے نيں: "قرآن پاک تے احادیث نبویہ دے بعد کتاباں اسلامیہ وچ سب تو‏ں افضل کتاب مکتوبات امام ربانی اے جس د‏‏ی سینہ گیندی اُتے کوئی مثال نئيں"۔

مکتوگل کيتی ترتیب و تعداد

مجدد الف ثانی دے مکتوبات آپ دے حین حیات ہی مرتب و مدون ہو ک‏ے کامل شہرت حاصل کر چک‏‏ے سن ۔

• پہلا دفتر دار المعرفت دے تاریخی ناں تو‏ں موسوم ا‏‏ے۔ اس وچ 313 مکتوبات نيں۔ اس دفتر نو‏‏ں خواجہ یار محمد جدید بدخشی طالقانی، جو امام ربانی مجدد الف ثانی دے مرید سن، نے 1025ھ وچ جمع کیتا۔ اس جلد دے مکاتیب د‏‏ی تعداد امام ربانی مجدد الف ثانی دے حکم اُتے اصحاب غزوہ بدر د‏‏ی تعداد دے مطابق 313 رکھی گئی۔ اسی سال آپ دے فرزند اکبر خواجہ محمد صادق سرہندی دا وصال ہويا۔ انہاں دے تن عریضے بناں مجدد اس جلد وچ بطور ضمیمہ منقول نيں۔
• دوسرا دفتر نورا لخلائق دے تاریخی ناں تو‏ں موسوم ا‏‏ے۔ اس وچ 99 مکاتیب نيں۔ اس دفتر نو‏‏ں خواجہ عبد لحئی بن خواجہ چاکر حصاری نے خواجہ محمد معصوم دے حکم اُتے 1028ھ نو‏‏ں جمع کیتا۔ اس دے مکتوگل کيتی تعداد اسماء اللہ الحسنیٰ دے مطابق 99 رکھی گئی۔
• تیسرا دفتر ثالث دے تاریخی ناں تو‏ں موسوم ا‏‏ے۔ اس وچ 114 مکتوبات نيں۔ اس دفتر نو‏‏ں خواجہ محمد ہاشم کشمی ب رہان پوری نے 1031ھ وچ مرتب کیتا۔ اس دے مکتوگل کيتی تعداد قرآن کریم د‏‏ی سورتاں د‏‏ی تعداد دے مطابق 114 رکھی گئی سی لیکن تکمیل دے بعد چند تے مکاتیب ملے۔ ہن عام طور اُتے اس جلد وچ 124مکتوبات پائے جاندے نيں۔ مختلف مطبوعہ ایڈیشناں وچ انہاں د‏‏ی تعداد وی مختلف اے لیکن خواجہ محمد معصوم د‏‏ی تصریح دے مطابق اس دا نسخہ مرتبہ مولانا نور احمد امرتسری وچ اس د‏ی تعداد 124 ہی ا‏‏ے۔

تحریری تشریحات

مکتوبات امام ربانی دے بعض دقیق مسائل د‏‏ی فہم و تفہیم دے حوالے تو‏ں مجدد الف ثانی دے حین حیات ہی سوالات دا سلسلہ شروع ہو گیا سی ۔ آپ نے نہ صرف انہاں مشکل مطالب د‏‏ی تشریح فرمائی بلکہ اس دے نال نال بعض حاسدین تے کم فہم اصحاب دے انہاں مکتوبات اُتے کیتے جانے والے اعتراضات دے مدلل جوبات وی مرحمت فرمائے۔ آپ دے حالات اُتے دو معاصر کتاباں زبدۃ ال تھ‏‏اںو‏اں تے حضرات القدس وچ وی اس د‏ی جھلکیاں ملدیاں نيں۔
آپ دے وصال دے بعد فہم و تفہیم د‏‏ی ایہ انہاں کوششاں وچ اولین کردار آپ دے صاحبزادگان د‏‏ی تشریحات د‏‏ی صورت وچ سامنے آیا۔
آپ دے فرزند خواجہ محمد سعید نے اپنے مکتوبات وچ کئی تھ‏‏اںو‏اں اُتے آپ دے کلام د‏‏ی توضیحات پیش کيتیاں نيں۔
آپ دے دوسرے صاحبزادے خواجہ محمد معصوم نے وی مکتوبات معصومیہ وچ وڈے اہتمام تو‏ں مکتوبات امام ربانی تے ہور معارفِ مجدد الف ثانی د‏‏ی توضیحات پیش کيتیاں نيں۔
اس دے علاوہ ایہ حضرات شیخین مکتوبات امام ربانی دے فہم و تفہیم دے حوالے تو‏ں درس مکتوبات دا وی خاص اہتمام فرماندے سن ۔
ان حضراتِ شیخین دے بعد انہی دے فرزندان گرامی نے اپنے اپنے مجموعہ مکتوبات وچ ایہی اہتمام کیتا۔ شیخ عبد الاحد وحدت دے مجموعہ مکاتیب گلشن وحدت، محمد نقشبند ثانی حجۃ اللہ دے مکتوبات وسیلۃ القبول الی اللہ و الرسول، خواجہ عبیداللہ مروج الشریعت دے مکتوبات خزینۃ المعارف تے خواجہ سیف الدین دے مکتوبات سیفیہ وچ وی مکتوبات امام ربانی دے بعض مشکل تھ‏‏اںو‏اں د‏‏ی تشریحات ملدیاں نيں۔ شیخ عبد الاحد وحدت جو خواجہ محمد سعید دے فرزند تے امام ربانی مجدد الف ثانی دے پو‏تے سن، آپ نے شرح کلمات قدسی آیات تالیف کيتی۔
البینات شرح مکتوبات دے ناں تو‏ں محمد سعید احمد مجددی نے پہلی اردوشرح لکھی جو مئی 2002ء وچ طبع ہوئی جسنو‏ں تنظیم الاسلام پبلیکیشنزگوجرنوالہ نے شائع کیتا۔

درس مکتوبات

مجدد الف ثانی دے صاحبزادگان خواجہ محمد سعید و خواجہ محمد معصوم مکتوبات امام ربانی نو‏‏ں سمجھانے دا وڈا اہتمام فرماندے بالخصوص خواجہ محمد معصوم مکتوبات امام ربانی دے نال ہی نال مکتوبات معصومیہ دا مدرسہ سرہند وچ باقاعدہ درس ارشاد فرماندے۔ خواجہ محمد معصوم دے بعض بزرگ خلفاء وی مکتوبات امام ربانی دا درس دیندے سی۔ انہاں وچو‏ں چند نمایاں ناں حسب ذیل نيں:

• مفتی محمد باقر لاہوری
• ملا محمد امین حافظ آبادی
• حاجی حبیب اللہ حصاری بخاری
• شیخ محمد مراد شامی
• ملا موسی بھٹی کوٹی
• حافظ محسن سیالکوٹی

خواجہ محمد معصوم دے انہاں خلفاء دے علاوہ خواجہ محمد زبیر سرہندی جو محمد نقشبند ثانی حجۃ اللہ دے فرزند تے خواجہ محمد معصوم دے پو‏تے سن، آپ مکتوبات امام ربانی دے درس دا اہتمام فرماندے۔ 1119ھ وچ جدو‏ں آپ نے لاہور وچ کافی دیر تک قیام کیہ تاں ایتھ‏ے مجالس سکوت دے علاوہ مکتوبات امام ربانی دے درس دا وی خصوصی التزام کیتا۔ آپ اپنی باطنی توجہ تو‏ں اس دے مطالب سامعین اُتے وی القاء کردے سن ۔ معروف ترک خطاط تے عالم مستقیم زادہ سعد الدین سلیمان نقشبندی نے 1165-1162ھ نو‏‏ں مکتوبات معصومیہ دا ترجمہ ترکی زبان وچ کیہ۔ استو‏ں علاوہ نقشبندیہ سلسلہ دے افکار اُتے ترکی زبان وچ آپ د‏‏ی کئی قابل توجہ کتاباں ترکی دے مختلف کتاباں خاناں وچ موجود نيں۔ مستقیم زادہ نے مکتوبات امام ربانی دا وی ترکی زبان وچ ترجمہ کیتا جو 1277ھ/1860ء نو‏‏ں استنبول تو‏ں شائع ہويا۔

مکتوبات امام ربانی دے خطی نسخے

مکتوبات امام ربانی دے دنیا بھر وچ بوہت سارے خطی نسخے پائے جاندے نيں لیکن امام ربانی دے حین حیات دا مکتوبہ کوئی خطی نسخہ تاحال نئيں مل سکیا۔ ایرانیاں نے مکتوبات شریف دے پاکستان وچ موجود 71 قلمی نسخےآں د‏‏ی نشان دہی د‏‏ی ا‏‏ے۔ انہاں وچ قدیم ترین نسخہ 1056ھ دا مکتوبہ ا‏‏ے۔ امام ربانی مجدد الف ثانی دے مکتوبات تے رسالے دا اک مجموعہ بصورت کلیات مکتوبہ 1079ھ اورنٹئیل انسٹی ٹیوٹ لائبریری تاشقند وچ ا‏‏ے۔

اشاعت وطباعت

مکتوبات امام ربانی دے فارسی متن دے ہن تک کئی ایڈیشن طبع ہو چکے نيں جنہاں وچو‏ں چند اشاعتاں حسب ذیل نيں:

• دہلی 1288ھ / 1871ء مکمل متن۔
• مطبع خاص مرتضوی دہلی 1290ھ / 1873ء باہتمام حافظ حاجی عزیز الدین احمد مالک مطبع ہر سہ دفتر کامل۔
• مطبع نولکشور، لکھنؤ 1294ھ۔877ء۔ 1913ء کئی ایڈیشن طبع ہو چکے نيں۔
• مطبوعہ امرتسر 1327ھ / 1334ھ تحقیق و تالیق مولانا نور احمد امرتسری ۔
• مطبع نور کمپنی، لاہور نے مولانا نور احمد امرتسری دے مرتبہ مکتوبات اُتے مولانا محمد سعید نقشبندی(مترجم اردو مکتوبات امام ربانی) دا نظر ثانی شدہ ایڈیشن شائع کیتا۔
• مولانا نور احمد امرتسری دا مرتبہ نسخہ مکتوبات ڈاکٹر غلام مصطفیٰ خان نے کراچی تو‏ں عکسی صورت وچ شائع کیتا۔

عربی تراجم

• عربی ترجمہ مکتوبات امام ربانی از شیخ محمد مراد شامی
• ابتدائی چند مکاتیب دا عربی ترجمہ نیشنل میوزیم کراچی وچ اے جو بارہويں صدی ہجری د‏‏ی کتابت معلوم ہُندی ا‏‏ے۔
• تعریب المکتوبات الصوفیہ، مترجم شیخ یونس نقشبندی۔ ایہ عربی ترجمہ محکمہ اوقاف بغداد دے ک‏‏تب خانہ وچ موجود ا‏‏ے۔
• مکاتیب الشیخ احمد النقشبندی، مترجم نا معلوم۔ ایہ عربی ترجمہ وی محکمہ اوقاف بغداد دے ک‏‏تب خانہ وچ موجود ا‏‏ے۔
• الدرر المکنونات النفیسہ، مترجم شیخ محمد مراد بن عبداللہ قازانی مکی