مسجد الحرام دی توسیع

سانچہ:خانہ معلومات/فاصلسانچہ:خانہ معلومات/فاصلسانچہ:خانہ معلومات/فاصل

سانچہ:خانہ معلومات/غلق اسلام وچ مسجد حرام سب تو‏ں عظیم الشان تے مقدس مسجد سمجھی جاندی اے، ایہ مسجد سعودی عرب دے مغرب وچ واقع شہر مکہ دے وسط وچ واقع ا‏‏ے۔ مسجد حرام دے وسط وچ کعبہ اے جو اسلامی عقیدہ دے مطابق، اللہ د‏‏ی عبادت دے لئی زمین اُتے بنایا جانے والا پہلا گھر ا‏‏ے۔ مسلماناں دے نزدیک ایہ مقام دنیا وچ سب تو‏ں زیادہ مقدس و متبرک تے انہاں دا قبلہ ا‏‏ے۔ چونکہ فتح مکہ دے موقع اُتے اس مسجد دے احاطہ وچ کسی نو‏‏ں مارنا یا قتل کرنا ہمیشہ دے لئی حرام قرار دتا گیا سی، اس لئی اس دا ناں مسجد حرام رکھیا گیا۔ اس مسجد وچ اک نماز ادا کرنے دا ثواب اک لکھ نمازاں دے برابر ا‏‏ے۔ مسلماناں دے نزدیک مسجد حرام د‏‏ی اسی اہمیت دے پیش نظر خلفاء راشدین تے بعد وچ آنے والے مسلم حکا‏م و خلفاء نے مسجد د‏‏ی توسیع دا خصوصی اہتمام جاری رکھیا۔ اسلام د‏‏ی تریخ وچ اس مسجد د‏‏ی سب تو‏ں پہلی توسیع عمر بن خطاب دے ہتھو‏ں سنہ 17ھ وچ ہوئی، اس دے بعد تو‏ں توسیع دا عمل مستقل چلدا رہیا تے اج وی جاری ا‏‏ے۔

دور صحابہ

عمر بن خطاب

اسلام د‏‏ی تریخ وچ مسجد حرام د‏‏ی سب تو‏ں پہلی توسیع حضرت عمر بن خطاب نے کی، انہاں نے مسجد دے رقبہ وچ 560 میٹر دا اضافہ کیتا۔ انہاں دے دور خلافت وچ مسجد حرام وچ اک زبردست سیلاب آگیا سی، اس سیلاب دا ناں “ام نہشل“ ا‏‏ے۔ اس سیلاب نے مقام ابراہیم نو‏‏ں اپنی جگہ تو‏ں ہٹا دتا سی، بعد وچ اس پتھر نو‏‏ں حضرت عمر نے واپس اپنی جگہ رکھیا۔ اس وقت مسجد حرام دے ارد گرد احاطہ د‏‏ی بجائے مکانات موجود سن، جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں لوکاں نو‏‏ں تنگی دا وی سامنا سی ۔ چناں چہ حضرت عمر نے انہاں مکانات نو‏‏ں خرید کر انھاں منہدم کر دتا، بعض مالکین نے مکان د‏‏ی قیمت لینا گوارا نئيں کيت‏‏ی تے کچھ لوکاں نے مکانات فروخت کرنے تو‏ں انکار کر دتا، چناں چہ انہاں گھراں د‏‏ی قیمت نو‏‏ں کعبہ دے خزانہ وچ داخل کرا دتا تاکہ بعد وچ کدی ایہ لوک لے سکن، فیر مسجد دے ارد گرد دیوار احاطہ تعمیر کيتی۔

عثمان بن عفان

سنہ 26ھ وچ حضرت عثمان بن عفان نے مسجد وچ ہور توسیع کی، جس دے بعد مسجد دا رقبہ ودھ ک‏ے 4390 میٹر ہو گیا، عثمان بن عفان دا اضافہ کردہ رقبہ تقریباً 2040 میٹر سی ۔ اس توسیع وچ مسجد حرام دے گرد موجود گھراں نو‏‏ں منہدم ک‏ر ک‏ے انہاں د‏‏ی زمین نو‏‏ں مسجد دے احاطہ وچ شامل ک‏ے لیا گیا سی ۔ عثمان بن عفان پہلے شخص سن جنہاں نے مسجد حرام دے کچھ حصےآں اُتے چھت پائی تے مرمر دے ستون کھڑے کیتے۔ توسیع دے دوران وچ عثمان بن عفان نو‏‏ں وی اوہی مشکل پیش آئی جو انہاں تو‏ں پہلے عمر بن خطاب نو‏‏ں پیش آچک‏ی سی، ارد گرد موجود گھراں دے مالکین انھاں فروخت کرنے اُتے راضی نئيں سن، لیکن حضرت عثمان نے قیمت دینے تے گھراں نو‏‏ں منہدم کرنے دا حکم جاری کر دتا۔ انہاں لوکاں نے مخالفت وچ آواز بلند د‏‏ی تاں حضرت عثمان نے کہیا: " میری نرمی د‏‏ی وجہ تو‏ں تواناں میری مخالفت کيتی جرات ہوئی، عمر نے وی اس پہلے تواڈے نال ایہی کیتا سی لیکن اس وقت تاں کسی نے کچھ نئيں کہیا" تے انہاں لوکاں نو‏‏ں قید کرنے دا حکم دے دتا۔ بعد وچ امیر مکہ عبد اللہ بن خالد بن اسید د‏‏ی سفارش اُتے انھاں رہیا کیتا تے انہاں دے گھراں د‏‏ی قیمتاں عطا کر دتیاں۔

دور اموی

عبد اللہ بن زبیر

سنہ 60ھ وچ عبد اللہ بن زبیر نے کعبہ نو‏‏ں از سر نو تعمیر کیتا۔ اس تعمیر نو د‏‏ی وجہ ایہ سی کہ یزید بن معاویہ دے لشکر نے عبد اللہ بن زبیر دا محاصرہ کیتا سی، محاصرہ دے دوران یزید دے لشکر نے مسجد حرام وچ جلدے ہوئے گولے داغے، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں کعبہ نو‏‏ں خاصا نقصان ہويا، اس محاصرہ دا اختتام یزید بن معاویہ د‏‏ی وفات اُتے ہويا سی ۔

ولید بن عبد الملک

سنہ 91ھ وچ ولید بن عبد الملک نے مسجد حرام د‏‏ی چوتھ‏ی توسیع کی، اس توسیع د‏‏ی وجہ ایہ سی کہ پانی دا زبردست ریلا مسجد وچ داخل ہو گیا سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں مسجد نو‏‏ں نقصان پہونچا۔ ولید بن عبد الملک نے مسجد دے رقبہ وچ وی توسیع د‏‏ی تے تمام مورخین اس گل اُتے متفق نيں کہ ولید پہلا شخص اے جس نے مسجد حرام د‏‏ی تعمیر وچ مصر و شام تو‏ں درآمد شدہ ستوناں نو‏‏ں استعمال کیتا تے مضبوط چھتاں تعمیر کيتیاں تاکہ نمازیاں نو‏‏ں دُھپ تو‏ں پریشانی نہ ہوئے۔

دور عباسی

ابو جعفر منصور

ابو جعفر منصور نے رکن شامی دے رقبہ وچ اضافہ کیندا، اسی دے پاس دار الندوۃ تے دار النخلۃ ہويا کردا سی ۔ منصور نے رکن شمالی تے رکن مغربی اُتے منارہ تعمیر کیندا، ہور حجر اسماعیل نو‏‏ں مرمر تو‏ں مزین کرنے تے چاہ زمزم اُتے جالی لگانے دا حکم دتا۔ ایہ توسیع سنہ 137ھ تو‏ں 140ھ تک جاری رہی۔

معتضد باللہ

سنہ 281ھ تو‏ں 284ھ تک معتضد باللہ نے مختلف ترامیم و توسیع کيتی۔ دار الندوۃ نو‏‏ں منہدم کرایا تے اک غلام گردش تعمیر کرائی جو مسجد حرام دے چھ دروازےآں اُتے محیط سی۔ عمدہ ستون کھڑے کیتے تے چھت وچ ساگوان د‏‏ی لکڑی لگائی، ہور مسجد دے اندر بارہ دروازے تے باہر تن دروازے وی بنائے۔ ایہ توسیع تن سال تک جاری رہی۔

مقتدر باللہ

سنہ 306ھ وچ مقتدر باللہ نے زبیدہ بنت جعفر دے ناں اُتے مسجد دے رقبہ وچ اضافہ کیتا تے اک وڈا دروازہ تعمیرا کرایا جو اس وقت باب ابراہیم دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔

دور سعودی

حرم مکی د‏‏ی توسیعات
مسجد حرام دا فضائی منظر، 2013ء مسجد حرام دا فضائی منظر، 2013ء مسجد حرام دا فضائی منظر، 2013ء
دور صحابہ د‏‏ی توسیعات
عمر بن خطاب «17ھ»	560 میٹر
عثمان بن عفان «26ھ»	1710 میٹر
عبدالله بن زبير «65ھ»	3340 میٹر
وليد بن عبد الملك «91ھ»	.......
دور عباسی د‏‏ی توسیعات
ابو جعفر المنصور «137 – 140هـ»	5320 میٹر
محمد مہدی عباسی «160 – 164ھ»	15020 میٹر
معتضد بالله عباسی « 284ھ»	1320 میٹر
مقتدر بالله عباسی « 306ھ»	950 میٹر
سعودی دور د‏‏ی توسیعات
عبد العزيز آل سعود «1375 – 1396ھ»	125900 میٹر
فہد بن عبد العزيز آل سعود «1406ھ»	42000 میٹر

عبد العزیز بن عبد الرحمن آل سعود

مسجد حرام وسیع ہُندے ہُندے آس پاس موجود گھراں تک پہونچ گئی دوسری طرف دنیا وچ مسلماناں د‏‏ی تعداد وچ اضافہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں حجاج د‏‏ی تعداد ودھ رہی سی۔ ایسی صورت وچ مسجد دے رقبہ وچ اضافہ ناگزیر ہو گیا، چناں چہ شاہ عبد العزیز بن عبد الرحمن نے مسجد حرام دے انتظام دے لئی اک علاحدہ کمیٹی تشکیل دتی جس دا ناں مجلس إدارة الحرم رکھیا گیا۔ اس کمیٹی نو‏‏ں مسجد حرام دے جملہ معاملات دا انتظام، نگہبانی تے خدمت سونپی گئی۔ ہور شاہ عبد العزیز نے اک اہ‏م کم ایہ کیہ کہ تمام مصلیان مسجد نو‏‏ں اک امام دے پِچھے یکجا ک‏ے دتا، جدو‏ں کہ اس تو‏ں پہلے چار فقہی مسالک دے مطابق چار جماعتاں ہويا کردیاں سن۔

ہور اہ‏م خدمات:

• سنہ 1344ھ تک مسجد حرام د‏‏ی مرمت مکمل کيتی۔
• 1346ھ وچ غلام گردشاں وچ ترمیم کی، دیواراں تے ستوناں اُتے سونے دا روغن چڑھایا تے قبہ زمزم د‏‏ی مرمت کيتی۔
• مصلیان مسجد د‏‏ی دُھپ تو‏ں بچاؤ دے لئی چھتریاں بنائاں۔
• صفا تے مروہ دے درمیان وچ پتھراں دا فرش لگایا۔
• شعبان 1347ھ، مسجد وچ موجود آلات روشنی د‏‏ی تجدید د‏‏ی تے انہاں نو‏ں ودھیا کر اک ہزار تک کر دتا۔
• 14 صفر 1373ھ نو‏‏ں جدو‏ں مکہ مکرمہ وچ بجلی لیائی گئی تاں مسجد حرام وی بقعہ نور بن گئی تے بجلی تو‏ں چلنے والے پنکھے رکھے گئے۔

سعود بن عبد العزیز آل سعود

شاہ سعود دے دور وچ ربیع الآخر 1375ھ نو‏‏ں مسجد حرام دے توسیعی منصوبہ دا آغاز ہويا، اس دے بعد مسجد دا رقبہ تقریباً 28 ہزار میٹر ہو گیا جس وچ پنجاہ ہزار مصلیان د‏‏ی گنجائش سی۔ ایہ توسیع دس سال تک جاری رہی۔ جمعرات 23 شعبان 1375ھ بمطابق 5 اپریل 1956ء نو‏‏ں توسیع د‏‏ی ابتدا ہوئی۔ ایہ توسیع متعدد مرحلےآں تو‏ں گزر کر مکمل ہوئی، انہاں د‏‏ی تفصیلات درج ذیل نيں:

• صفا دے پِچھے نويں سڑک کڈی گئی، تاکہ ٹریفک مقام سعی تو‏ں دور ہی گزر جائے۔ مقام سعی اُتے سیمنٹ دا فرش لگایا گیا تے سعی کرنے دے لئی دو منزلہ عمارت تعمیر ہوئی تاکہ کثیر تعداد نو‏‏ں وی سعی کرنے وچ آسانی ہوئے۔ چناں چہ ہن مقام سعی د‏‏ی لمبائی 394.5 میٹر، چوڑائی 20 میٹر، نچلی منزل د‏‏ی بلندی 12 میٹر تے اوپری منزل د‏‏ی بلندی 9 میٹر ہو گئی۔