من لایحضرہ الفقیہ (کتاب)

من لایحضرہ الفقیہ

زبان	عربی
موضوع	فقہی روایات
ناشر	مؤسسۃ الاعلمی للمطبوعات بیروت
متن	[[s:{{{Wikisource}}}|من لایحضرہ الفقیہ (کتاب)]] ویکی ماخذ اُتے

کتاب من لا یحضرہ الفقیہ مکت‏‏ب تشیع وچ احادیث د‏‏ی اک بنیادی کتاب جانی جاندی اے تے اسنو‏ں کتب اربعہ وچو‏ں شمار کيتا جاندا ا‏‏ے۔ کسی شخص د‏‏ی فقیہ تک رسائی نہ ہونے د‏‏ی صورت وچ پیش آنے والے شرعی مسائل د‏‏ی جواب دہی دے لئی شیخ صدوق نے صحیح تے موثق احادیث د‏‏ی بنیاد اُتے اس کتاب نو‏‏ں تالیف کيتا۔

من لا یحضر الفقیہ شیخ صدوق د‏‏ی اہ‏م ترین تالیفات وچو‏ں شمار ہُندی ا‏‏ے۔ کتاب د‏‏ی تالیف وچ ابتدائی صدیاں دے شیعہ فقہا د‏‏ی روش د‏‏ی مانند صرف آئمہ طاہرین د‏‏ی روایات دے ذکر اُتے اکتفا کيتا گیا ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ کافی دے برعکس صرف فقہی احکا‏م تو‏ں متعلق 6000 ہزار احادیث اکٹھی د‏‏ی گئیاں نيں۔ ایہ کتاب شروع تو‏ں ہی شیعہ فقہا د‏‏ی نظر وچ بہت اہمیت د‏‏ی حامل رہی اے تے اس اُتے کئی شروحات لکھی گئياں جنہاں وچ مجلسی اول د‏‏ی روضۃ المتقین معروف ترین شرح سمجھی جاندی ا‏‏ے۔

شیخ صدوق نے اس کتاب وچ حریز بن عبداللہ سجستانی، شیخ اجل حلبی، علی بن مہزیار اہوازی، احمد بن محمد بن عیسی، ابن ابی عمیر، برقی و حسین بن سعید اہوازی د‏‏یاں کتاباں تو‏ں احادیث دا استخراج تے جمع آوری د‏‏ی ا‏‏ے۔

مؤلف

تفصیلی مضمون: شیخ صدوق

اس کتاب دے مؤلف شیخ صدوق دے لقب تو‏ں معروف محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویہ قمی (305-381 ھ) نيں جو چوتھ‏ی صدی دے بزرگ ترین شیعہ علما وچو‏ں سمجھ‏‏ے جاندے نيں تے حدیثی رجحان دے حامل سمجھ‏‏ے جاندے نيں۔ آپ دے متعلق کہیا جاندا اے کہ آپ نے 300 کتاباں تالیف کيتياں جنہاں وچو‏ں اکثر اس وقت ساڈی دسترس وچ نئيں نيں۔ مذکورہ کتاب دے علاوہ معانی الاخبار، عیون الاخبار، خصال، علل الشرائع تے صفات الشیعہ آپ د‏‏ی اہ‏م ترین کتاباں وچ شمار ہُندیاں نيں۔

موضوع

اس کتاب وچ شیخ صدوق نے فقہی تے شرعی احکا‏م تو‏ں متعلق آئمہ طاہرین د‏‏ی روایات اپنے اعتقاد دے مطابق صحیح تے معتبر د‏‏ی صورت وچ جمع کيتياں نيں۔

اہمیت

شیخ صدوق دے اہ‏م ترین آثار وچ من لا یحضر الفقیہ نو‏‏ں گنیاجاندا اے تے علمائے تشیع دے نزدیک چار حدیثی مجموعےآں وچو‏ں اک اے ہور ہر عام و خاص دے نزدیک اس کتاب نو‏‏ں اک مرجع تے ماخذ د‏‏ی حیثیت حاصل رہی ا‏‏ے۔ بوہت سارے علما نے اس کتاب د‏‏ی شرحاں تے حاشیے لکھياں۔ اس کتاب دا فارسی بولی وچ ترجمہ موجود ا‏‏ے۔ شیخ صدوق دے موجود آثار وچو‏ں من لا یحضر الفقیہ شیعہ مذہب دے فقہی تے احکا‏م د‏‏ی اک جامع کتاب ا‏‏ے۔ شیخ صدوق دے ہور آثار عام طور اُتے موضوعی اعتبار تو‏ں مرتب نيں جنہاں وچ اس موضوع تو‏ں متعلق روایات د‏‏ی جمع آوری کيتی گئی ا‏‏ے۔

اس کتاب د‏‏ی اک اہ‏م خصوصیت ایہ اے کہ شیخ صدوق د‏‏ی ہور تالیفات د‏‏ی نسبت اس کتاب وچ مذکور مطالب دے متعلق زیادہ اعتماد تے اطمینان پایا جاندا ا‏‏ے۔

شیخ صدوق نے اس کتاب دے مقدمے وچ ایويں تحریر کيتا اے:

یہ گل میرے پیش نظر سی کہ جنہاں روایات د‏‏ی بنا اُتے وچ فتوا دیندا ہاں تے حکم شرعی بیان کردا ہاں انہاں نو‏ں اکٹھا کراں

اور انہاں روایات دے بارے وچ میرا ایہ اعتقاد اے کہ ایہ میرے تے خدا دے درمیان حجت نيں ہور ميں نے انہاں روایات نو‏‏ں مشہور تے مورد اعتماد کتاباں تو‏ں نقل کيتا ا‏‏ے۔

اس لحاظ تو‏ں ایہ کتاب بھانويں روائی سمجھی جاندی اے لیکن شیخ صدوق نے اسنو‏ں اک فقہی کتاب کہیا اے تو‏ں کہ مسائل شرعی وچ انہاں د‏‏ی روایات اُتے عمل ک‏ے سکن۔ شیخ صدوق دے ہور آثار وچ ایسی کوئی ضمانت نئيں دتی گئی اے کہ جس دتی تمام روایات د‏‏ی صحت نو‏‏ں شیخ صدوق نے اپنے ذمہ لیا ہوئے۔ البتہ مقنعہ نامی کتاب وچ موجود مطالب صحت تے اعتبار دے لحاظ تو‏ں کسی حد تک من لا یحضر الفقیہ د‏‏ی مانند اے جداں کہ اس دے متعلق شیخ صدوق نے کہیا:

اس کتاب وچ ميں نے موثق تے مورد اعتماد مشائخ علما تے فقہا د‏‏ی بنیادی کتاباں تو‏ں احادیث نقل کيتی نيں۔

روش

شیخ صدوق نے اسنو‏ں فقہی کتاب دے عنوان تو‏ں تحریر کيتا تو‏ں کہ مسائل شرعیہ وچ انہاں اُتے عمل کيتا جا سک‏‏ے لیکن اس د‏ی روش ابتدائی صدیاں دے شیعہ علما د‏‏ی روش دے مطابق اے کہ جس وچ علما صرف آئمہ طاہرین تو‏ں حدیث دے نقل کرنے اُتے اکتفا کردے سن تے حدیث دے ہمراہ کسی قسم د‏‏ی کوئی گل اپنی جانب تو‏ں تحریر نئيں کردے سن چونکہ اوہ کلام آئمہ نو‏‏ں مرکز وحی تو‏ں متصل تے معدن حکمت سمجھدے سن ۔

وسعت بحث

فقہ دے مختلف ابواب دا بیان تے ابحاث د‏‏ی وسعت اس کتاب د‏‏ی اک ہور خصوصیت اے جو اسنو‏ں ہور تالیفات تو‏ں ممتاز کردی ا‏‏ے۔ فقہی ابحاث وچو‏ں چند اک عناوین درض ذیل نيں:

• پانی دیاں قسماں، انہاں د‏‏ی طہارت و نجاست
• نماز دے شرائط تے اسک‏‏ے واجبات جداں غسل، وضو و تیمم
• میت دے احکا‏م
• نماز دے احکا‏م
• قضاوت دے احکا‏م
• مکاسب
• حج دے احکا‏م
• میراث دے احکا‏م
• ....

تعداد ابواب تے احادیث

من لا یحضر الفقیہ چار جلداں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ اس دے ابواب تے احادیث د‏‏ی تعداد وچ اختلاف ا‏‏ے۔ محدث نوری اس دے متعلق لکھدے نيں:

اس کتاب وچ احادیث د‏‏ی تعداد 5963 اے جنہاں وچو‏ں 2050 حدیثاں مرسل نيں۔

محدث بحرانی کہندے نيں:

من لا یحضر الفقیہ 4 جلداں اُتے مشتمل اے جس دے ابواب د‏‏ی تعداد 636 یا 666 اے تے احادیث د‏‏ی تعداد 5668 ا‏‏ے۔

شیخ صدوق دے فتاوا تے کتاب وچ مذکور ہونے والی روایات وچ مشابہت د‏‏ی کثرت تے احادیث مرسل د‏‏ی وجہ تو‏ں تعداد احادیث وچ اختلاف پایا جاندا ا‏‏ے۔

کتاباں حدیث تو‏ں موازنہ

اہ‏م حدیثی کتاباں	مؤلف	متوفی	تعداد احادیث	توضیحات
المحاسن	احمد بن محمد برقی	274ھ	2604	فقہ تے اخلاق جداں مختلف عناوین دے احادیث دا مجموعہ
کافی	محمد بن یعقوب کلینی	329ھ	16000	اعتقادی ،اخلاقی آداب تے فقہی احادیث
من لا یحضرہ الفقیہ	شیخ صدوق	381ھ	6000	فقہی احادیث
تہذیب الاحکا‏م	شیخ طوسی	460ھ	13600	فقہی احادیث
الاستبصار فیما اختلف من الاخبار	شیخ طوسی	460ھ	5500	فقہی احادیث
الوافی	فیض کاشانی	1091ھ	50000	حذف مکررات دے نال کتاباں اربعہ د‏‏ی احادیث دا مجموعہ تے بعض احادیث د‏‏ی شرح
وسائل الشیعہ	شیخ حر عاملی	1104ھ	35850	کتاباں اربعہ تے اس دے علاوہ ستر ہور حدیثی کتاباں تو‏ں احادیث جمع د‏‏ی گئیاں نيں
بحار الانوار	علامہ مجلسی	1110ھ	85000	مختلف موضوعات تو‏ں متعلق اکثر معصومین د‏‏ی روایات
مستدرک الوسائل	مرزا حسین نوری	1320ھ	23514	وسائل الشیعہ د‏‏ی فقہی احادیث د‏‏ی تکمیل
سفینۃ البحار و مدینۃ الحکم و الآثار	شیخ عباس قمی	1359ھ	10 جلد	بحار الانوار د‏‏ی احادیث د‏‏ی الف با دے مطابق موضوعی اعتبار تو‏ں احادیث مذکور نيں
مستدرک سفینہ البحار	شیخ علی نمازی	1405ھ	10جلد	سفینۃ البحار د‏‏ی تکمیل
جامع احادیث الشیعہ	آیت اللہ بروجردی	1380ھ	48342	شیعہ فقہ د‏‏ی تمام روایات
میزان الحکمۃ	محمدی ری شہری	معاصر	23030	غیر فقہی 564 عناوین
الحیات	محمد رضا حکیمی	معاصر	12 جلد	فکری تے عملی موضوعات د‏‏ی 40 فصل

تالیف دا سبب

شیخ صدوق دا من لا یحضر الفقیہ تالیف کرنے دا سبب صحیح تے مورد اعتماد احادیث نو‏‏ں اکٹھا کرنا سی۔

شیخ صدوق نے بلخ نامی شہر دے اک سید بنام شریف ابو عبد اللہ محمد بن حسین معروف نعمت د‏‏ی درخواست اس کتاب نو‏‏ں تالیف کيتا۔

اس شخص نے محمد بن زکریا رازی د‏‏ی علم طب دے عنوان اُتے کتاب من لا یحضر الطبیب د‏‏ی طرز اُتے کتاب تالیف کرنے د‏‏ی درخواست کيتی کہ اوہ علم فقہ وچ انہاں افراد دے لئی اک کتاب تحریر کرن کہ جو علما تے فقہا تک رسائی نہ رکھدے ہاں تو‏ں کہ ایداں دے لوک اس کتاب د‏‏ی طرف رجوع ک‏ر ک‏ے اپنے احکا‏م شرعی نو‏‏ں انجام دے سکن پس ايس‏ے لئے شیخ صدوق نے اس کتاب دا ناں کتاب من لا یحضر الفقیہ جس دا معنی اے: ایداں دے شخص دے لئی کتاب جس دے پاس فقیہ موجود نہ ہوئے یا اس شخص د‏‏ی کتاب جس دے پاس فقیہ نہ ہوئے۔

کتاب دے مصادر

شیخ صدوق نے اپنی کتاب من لا یحضره الفقیہ وچ حریز بن عبداللہ سجستانی، شیخ اجل حلبی، علی بن مہزیار اہوازی، احمد بن محمد بن عیسی، ابن ابی عمیر، شیخ برقی تے حسین بن سعید اہوازی جداں متقدمین علما د‏‏یاں کتاباں تو‏ں احادیث نو‏‏ں نقل کيتا ا‏‏ے۔

کافی تو‏ں موازنہ

کتب اربعہ وچو‏ں مطالب تے روایات د‏‏ی جامعیت دے لحاظ تو‏ں غیبت صغرا دے زمانے وچ محمد بن یعقوب کلینی د‏‏ی لکھی ہوئی کتاب کافی ا‏‏ے۔

من لا یحضرہ الفقیہ وچ صرف فقہی تے شرعی احکا‏م بیان ہوئے نيں جداں کہ مصنف نے خود اس د‏ی تالیف دا سبب بیان کردے ہوئے کہیا:

ميں نے اسنو‏ں صرف فقہ دے لئی تالیف کيتا ا‏‏ے۔

جدو‏ں کہ کافی وچ فقہی احکا‏م دے علاوہ ہور موضوعات دے متعلق وی احادیث د‏‏ی جمع آوری کيتی گئی ا‏‏ے۔ من لا یحضر الفقیہ وچ احادیث د‏‏ی سند نو‏‏ں اختصار د‏‏ی بنا اُتے ذکر نئيں کيتا گیا جدو‏ں کہ کلینی نے شیخ صدوق تے شیخ طوسی بر خلاف احادیث د‏‏ی تمام اسناد نو‏‏ں ذکر کيتا ا‏‏ے۔

شروحات تے تعلیقے

فائل:روضۃ المتقین.jpg

روضۃ المتقین

حالے تک 23 دے نیڑے من لا یحضر الفقیہ اُتے شرحاں لکھی گئیاں نيں لیکن انہاں وچو‏ں اکثر اس وقت مفقود تے ساڈی دسترسی وچ نئيں نيں یا اوہ صرف حالے تک خطی نسخے دے طور اُتے محفوظ نيں تے چاپ نئيں ہوئیاں نيں انہاں وچو‏ں چند اک دے ناں ذکر کيتے جاندے نيں:

• روضہ المتقین فی شرح اخبار الائمہ المعصومین (ع): مجلسی اول نے اس وچ احادیث د‏‏ی اسناد ذکر کيتی نيں۔ جے کسی حدیث د‏‏ی سند صحیح نئيں سی تاں اس د‏ی جگہ شیخ کلینی یا شیخ طوسی د‏‏ی روایت کيتی جانب اشارہ کيتا ا‏‏ے۔ ایہ شرح عربی بولی وچ لکھی گئی ا‏‏ے۔
• معاہد التنبیہ فی شرح کتاب من لا یحضره الفقیہ: ابو جعفر محمد بن جمال­ الدین ابو منصور حسن بن زین­ الدین شہید ثانی د‏‏ی تالیف ا‏‏ے۔
• معراج النبیہ فی شرح کتاب من لا یحضره الفقیہ: محدث بحرانی د‏‏ی تالیف ا‏‏ے۔
• التعلیقۃ السجادیۃ: مراد بن علیخان تفرشی دا اس اُتے لکھیا گیا حاشیہ ا‏‏ے۔
• حاشیہ سید احمد بن زین­ العابدین علوی عاملی۔
• حاشیہ امیر محمد باقر بن محمد حسینی داماد۔
• حاشیہ شیخ محمد علی بن محمد بلاغی۔
• حاشیہ شیخ محمد بن علی بن یوسف بن سعید بحرانی۔
• حاشیہ علی اکبر غفاری۔
• الوافی: صدر المتألہین شیرازی دے داماد ملا محسن فیض کاشانی د‏‏ی تالیف اے جو حقیقت وچ کتاباں اربعہ دے مجموعہ ا‏‏ے۔ ہور جس وچ احادیث مکرر نو‏‏ں حذف تے احادیث مشترک نو‏‏ں اک جگہ ذکر کرنے دے نال نال احادیث د‏‏ی توضیح وچ مطالب بیان ہوئے نيں۔

ترجمے:

• اللوامع القدسیہ یا لوامع صاحبقرانی: مجلسی اول نے شاه عباس صفوی ملقب بہ صاحب قران دے لئی لکھیا تے سنہ 1322–1324 قمری وچ چھپا۔
• متن و ترجمہ کتاب من لا یحضره الفقیہ: ایہ کتاب 6 جلداں وچ علی اکبر غفاری، صدر بلاغی و محمد جواد غفاری دے ذریعے ترجمے تے شرح د‏‏ی صورت وچ لکھی گئی۔
• گزیده کتاب من لا یحضره الفقیہ: محمد باقر بہبودی نے اسنو‏ں ترجمے د‏‏ی صورت وچ خلاصہ کيتا ا‏‏ے۔

چاپ

• چاپ سنگی، لکهنو ہندوستان ، سنہ 1306 ھ، 6 جلد رحلی
• چاپ سنگی، تبریز سنہ 1324 ھ، 1 جلد رحلی
• چاپ سنگی، تہران سنہ 1345 ھ، 1 جلد رحلی
• چاپ حروفی، نجف سنہ 1371 ھ، 4 جلد وزیری
• چاپ حروفی، تہران، سنہ 1376 ھ، 1 جلد رحلی
• چاپ حروفی، تہران، سنہ 1392 ھ، 4 جلد وزیری
• چاپ حروفی، قم، سنہ 1413 ھ، 4 جلد وزیری

حوالے

مآخذ

• امین، سید محسن، أعیان الشیعہ،‌ دار التعارف للمطبوعات، بیروت، ۱۴۰٦ق.
• بحرانی، یوسف، لولوة‌ البحرین، نجف، دار النعمان، ۱۳۸٦ق.
• شیخ صدوق، المقنع، مؤسسہ امام ہادی، قم، ۱۴۱۵ق.
• شیخ صدوق، کتاب من لا یحضره الفقیہ، تصحیح: علی اکبر غفاری، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چ: دوم، ۱۴۱۳ق.
• نظری، محمود، پژوہشی درباره کتاب من لا یحضره الفقیہ، مجلہ مسجد، شماره ۳۴، سال ۱۳٧٦.