سید حسین طباطبائی بروجردی

سید حسین طباطبائی بروجردی
(فارسی وچ: سید حسین طباطبایی بروجردی)
جم	23 مارچ 1875   بروجرد
وفات	30 مارچ 1961 (86 سال)  قم
شہریت	ایران
عملی زندگی
مادر علمی	حوزہ علمیہ قم
تلمیذ خاص	آیت اللہ خمینی ،  حسین علی منتظری
پیشہ	الٰہیات دان ،  آخوند
پیشہ ورانہ زبان	لورش زبان

آیت اللہ سید حسین بروجردی یا سید حسین بن علی طباطبائی بروجردی، شیعہ مجتہد ،آیت اللہ تے مرجع تقلید نيں، 1292 ہجری (1875)وچ ایران دے شہر بروجرد وچ پیدا ہوئے۔ سید حسین طباطبائی دا شجرہ نسب حسن مثنی، امام حسن بن علی بن ابی طالب نال ملدا اے۔ سید حسین طباطبائی 15 سال دی عمر وچ دنیا دے تمام شیعاں دے اکیلے مرجع تقلید تے مجتہد سن تے 17 سال دی عمر وچ قم دے حوزہ علمیہ دے سربراہ بنے۔ ان دی وفات شوال 1380قمری ( 1960) وچ قم وچ ہوئی ۔

آیت اللہ بروجردی

[[تصویر:|250px|تمثال مبارک آیت اللہ بروجردی]]
زندگی نامہ
نام	سید حسین طباطبائی
لقب	بروجردی
تاریخ ولادت	صفر 1292 ھ
شہر	بروجرد، ایران
محل تحصیل	بروجرد، اصفہان، نجف، قم
وفات/شہادت	شوال 1380 ھ، قم
مدفن	مسجد اعظم
علمی کارنامے
اساتید	سید محمد باقر درچہ ای • میرزا ابو المعالی کلباسی • سید محمد تقی مدرس • آخوند کاشی • جہانگیر خان قشقایی • آخوند خراسانی • سید محمد کاظم طباطبایی یزدی • شریعت اصفہانی۔
شاگرد	آیات عظام امام خمینی • گلپایگانی • منتظری • سیستانی • صافی گلپایگانی • فاضل لنکرانی • مکارم شیرازی • شبیری زنجانی و …
اجازہ روایت	آخوند خراسانی • شیخ الشریعہ اصفہانی • آقا نجفی اصفہانی • سید ابو القاسم دہکردی اصفہانی • آقا بزرگ تہرانی• علم­ الہدی ملایری.۔
اجازہ اجتہاد	آخوند خراسانی • شیخ الشریعہ اصفہانی • سید ابو القاسم دہکردی۔
تالیفات	جامع احادیث الشیعہ • انیس المقلدین • صراط النجاۃ • توضیح المسائل • بیوت الشیعہ • حاشیۃ علی وسائل الشیعہ و...
وجہ شہرت	مرجع تقلید
سیاسی-اجتماعی فعالیتاں
سیاسی	فلسطین دی حمایت • بہاییت نال مقابلہ۔
اجتماعی	محرومین دی حمایت • مختلف اسلامی ممالک وچ اسلامی مراکز دی تأسیس • مذہبی و علمی عمارتاں دی تعمیر • ایران تو‏ں باہر مبلغین دا اعزام • حوزہ علمیہ قم نو‏‏ں رونق بخشنا • تقریب مذاہب اسلامی دے لئی تلاش۔

سید حسین طباطبائی بروجردی (1292۔1380 ھ)، چودہویں صدی ہجری دے شیعہ مراجع تقلید وچو‏ں نيں جنہاں نے 17 سال حوزہ علمیہ قم دی زعامت تے 15 سال شیعیان جہان دی مرجعیت دی ذمہ داری ادا فرمائی۔

آیت اللہ بروجردی، آخوند خراسانی دے شاگرداں وچو‏ں سن تے حوزہ علمیہ نجف تو‏ں واپسی اُتے ایران دے شہر بروجرد وچ مقیم ہوئے۔ موسس حوزہ علمیہ قم شیخ عبد الکریم حائری دی وفات دے چند سال بعد آیات عظام حجت،‌ خوانساری تے صدر دی درخواست اُتے قم تشریف لیائے تے حوزہ علمیہ قم دی زعامت دی ذمہ داری قبول فرمائی۔ سید ابو الحسن اصفہانی اس وقت دے اہ‏م ترین شیعہ مرجع تقلید دی وفات دے بعد آپ بعنوان مرجع تقلید شیعیان جہان شمار ہونے لگے۔

آپ دی زعامت دے دوران حوزہ علمیہ قم نے کافی وسعت پیدا کیتی تے طلاب دی تعداد وچ بے سابقہ طور اُتے اضافہ ہوئی۔ آپ دی توجہات دی بنا اُتے حدیثی تے فقہی آثار منظر عام اُتے آنے لگی تے جامع احادیث الشیعہ دے نام اُتے احادیث دا مجموعہ آپ دے زیر نظر منظر عام اُتے آیا۔

آیت اللہ بروجردی تقریب بین مذاہب اسلامی دے معتقد سن اسی لئے دار التقریب مصر وچ نمائندگی دے لئی اپنا وفد مصر بھیجیا۔ شیخ محمود شلتوت دا اہل سنت دے ہاں فقہ شیعہ نو‏‏ں رسمیت دینے دا مشہور فتوا وی آپ دی فعالیتاں دی وجہ تو‏ں صادر ہويا۔

مبلغین نو‏‏ں ایران دے مختلف مناطق تے خارج از ایران اعزام کرنا، ایران سمیت مختلف اسلامی ممالک وچ علمی تے مذہبی مراکز دا قیام، ایران سمیت دنیا دے مختلف ممالک وچ مدارس تے مساجد دی تعمیر، ایرانی اسکولاں دے ابتدائی دورہ وچ تعلیمات دینی دے درس نو‏‏ں شامل کرنے دی درخواست آپ دی اہ‏م ترین سیاسی تے اجتماعی فعالیتاں وچ شمار ہوندا اے۔

زندگی نامہ

ولادت و نسب

آیت اللہ بروجردی صفر سنہ۱۲۹۲ ہجری قمری وچ ایران دے شہر بروجرد وچ پیدا ہوئے۔ آپ دے والد ماجد سید علی طباطبایی اپنے شہر دے میر واعظ تے آپ دی والدہ ماجدہ سیدہ آغا بیگم، سید محمد علی طباطبائی دی بیٹی سن۔ انہاں دا نسب ۳۲ پشتاں وچ امام حسن (ع) تک پہنچدا اے۔

ازدواجی زندگی

آیت اللہ بروجردی نو‏‏ں پہلی بیوی تو‏ں دو بیٹے تے تن بیٹیاں ہوئیاں جنہاں وچوں صرف اک بیٹی دے علاوہ باقی سب دے سب بچپن وچ ہی فوت ہو گئے۔ آپ دی بیٹی وی اپنے چچا زاد دے نال شادی دے بعد ولادت دے وقت فوت ہو گئی۔

آپ دی دوسری شادی حاج محمد جعفر روغنی اصفہانی دی بیٹی نال ہوئی جس دی نتیجے وچ دو بیٹے تے دو بیٹیاں عطا ہوئیاں۔

آپ دی تیسری بیوی سید عبد الواحد طباطبایی دی بیٹی تے آپ دی چچا زاد سن۔

فائل:خبر درگذشت آیت الله بروجردی در روزنامه کیهان.jpeg

آیت اللہ بروجردی دی رحلت دی خبر، روزنامہ کیہان

فرزندان

• سید حسن طباطبائی بروجردی سنہ ۱۳۰۴ ہجری شمسی وچ بروجرد وچ متولد ہوئے۔ کہیا جاندا اے کہ آیت اللہ بروجردی دے اکثر استفتائات آپ دا ایہی بیٹا انجام دیندا سی آپ سنہ ۱۳۵۶ش نو‏‏ں شہر مقدس قم وچ اس دنیا تو‏ں کوچ کر گئے۔
• سید احمد طباطبائی بروجردی سنہ ۱۳۱۶ ہجری شمسی وچ بروجرد وچ متولد ہوئے تے جوانی دے عالم وچ سنہ ۱۳۵۲ شمسی نو‏‏ں قم وچ وفات پائے۔
• آغا فاطمہ احمدی طباطبایی، آپ دی وڈی بیٹی سید جعفر احمدی دی بیوی سی تے سنہ۱۳۷۲ شمسی نو‏‏ں ۸۰ سال دی عمر میس قم وچ وفات پائی۔
• آغا سکینہ احمدی، آپ دی دوسری بیٹی سنہ ۱۳۱۲ شمسی وچ متولد ہوئی جنہاں دے شوہر سید محمد حسین علوی طباطبایی بروجردی سن ۔

رحلت

فائل:مقبره آیت الله بروجردی.jpg

قبر آیت اللہ بروجردی مسجد اعظم دے دروازے اُتے

آیت اللہ بروجردی نے 13 شوال سنہ 1380 ہجری وچ وفات پائی۔ تشییع جنازہ دے بعد آیت ­اللہ بہبہانی دے حکم تو‏ں آپ دے بیٹے محمد حسن طباطبائی بروجردی نے اپنے والد ماجد دی نماز جنازہ پڑھائی تے قم دی مشہور مسجد، مسجد اعظم وچ سپرد خاک کيتے گئے۔

آیت اللہ بروجردی دی رحلت اُتے مختلف اسلامی ملکاں دے سفیراں نے اظہار ہمدردی کیتا۔ روس، امریکہ تے انگلستان نے اپنے سفارت خانیاں تو‏ں قومی پرچم آپ دی رحلت دے احترام وچ سرنگاں رکھیا۔

حیات علمی

آیت اللہ بروجردی نے ست سال دی عمر وچ مکتب خانہ وچ تعلیم دا آغاز کیتا۔ جدو‏ں آپ دے والد ماجد نے آپ دی صلاحتاں دا اندازہ لگایا تو آپ نو‏‏ں بروجرد وچ نوربخش دی مدرس‏ے وچ داخل کرایا۔

آپ نے سنہ 1310 ہجری نو‏‏ں اعلیٰ تعلیم دے لئی اصفہان دا سفر کیتا تے سید محمد باقر درچہ‏ ای، میرزا ابوالمعالی کلباسی تے سید محمد تقی مدرس دے دروس وچ شرکت کيتی۔آپ نے آخوند کاشی تے جہانگیر خان قشقایی دے فلسفہ‏ دے درس وچ وی شرکت کيتی۔

اصفہان وچ چار سال تعلیم حاصل کرنے دی بعد ربیع الاول سنہ 1319 ہجری نو‏‏ں بروجرد واپس تشریف لیائے۔

نجف وچ تحصیل

آیت اللہ بروجردی 27 سال دی عمر وچ بروجرد تو‏ں نجف چلے گئے تے آخوند خراسانی دے درس وچ شرکت کيتی تے انہاں دے علمی دسترخوان تو‏ں 9 سال تک کسب فیض کیتا۔ نجف وچ تحصیل دے دوران آپ دے ہور اساتید وچ سید کاظم یزدی تے شریعت اصفہانی مشہور نيں۔

نجف وچ اقامت

سنہ 1345 ہجری وچ بروجرد رجسٹریشن آفس دے انچارج نے بہایی فرقے تو‏ں تعلق رکھنے والے اک شخص نو‏‏ں اس ادارے وچ ملازمت اُتے لگیا دتا۔ اسی طرح پورے شہر وچ بے پردہ عورتاں اُتے مشتمل مراسم منعقد کيتے۔ جدو‏ں ایہ خبر آپ دے کاناں تک پہنچتے نيں تو آپ نے بعنوان احتجاج عتبات دی سفر دا ارادہ کیتا اسی اثنا وچ بروجرد دے گورنر نے رجسٹریشن آفس دی انچارج نو‏‏ں ہی نوکری تو‏ں برکنار کیتا۔ لیکن آپ نے عتبات عالیات سفر کرنے دا ارادہ ترک نئيں کیتا تے اوتھ‏ے جا کر نجف وچ ہی مقیم ہوئے۔^{حوالےدی لوڑ؟}

قم وچ علماء دا رضا شاہ پہلوی دے خلاف احتجاج تے دھرنے دے دوران نجف دے علماء نے وی اپنے اعتراضات دی آواز نو‏‏ں رضا شاہ دے کاناں تک پہنچانے دا ارادہ کیتا تے اسی مقصد دی خاطر نجف دے علماء نے آیت اللہ بروجردی تے شیخ احمد شاہرودی نو‏‏ں قم دے علماء دے نال ملاقات کرنے دے لئی اپنا نمائندہ بنایا۔

لیکن شاہ دے کارنداں نے انہاں دو عالماں نو‏‏ں قصر شیرین وچ گرفتار کرکے تہران منتقل کیتا۔ رضا شاہ تو‏ں ملاقات تے انہاں نو‏ں نصیحت کرنے دے بعد آپ نے مشہد سفر کرنے دا اعلان کیتا۔

مشہد وچ قیام

قصر شیرین وچ گرفتاری تے تہران منتقلی دے بعد آپ نے تہران تو‏ں مستقیم مشہد دا سفر کیتا تے 8 ماہ تک مشہد وچ مقیم رہے۔

آیت اللہ محمد کفائی (فرزند آخوند خراسانی) تے آیت اللہ سید حسین طباطبایی قمی دی درخواست اُتے آپ نے مسجد گوہر شاد وچ نماز جماعت قائم کيتی۔

آیت اللہ بروجردی نے مشہد وچ ۸ ماہ قیام دے بعد بروجرد واپس آنے دا ارادہ کیتا واپسی اُتے قم وچ شیخ عبد الکریم حائری نے آپ تو‏ں قم وچ رہ کر درس و تدریس دے فرائض سنبھالنے دی درخواست کيتی۔

بروجرد واپسی

بروجرد دے عوام دی مختلف طبقات دی آیت اللہ بروجردی تو‏ں واپسی دی درخواست تے اصرار دی وجہ تو‏ں آپ نے دوبارہ اپنے آبائی شہر بروجرد واپسی دا ارادہ کیتا۔

آیت اللہ بروجردی سنہ 1364 ہجری نو‏‏ں علاج دی خاطر بروجرد تو‏ں تہران آئے۔ اس دوران حوزہ علمیہ قم دے بعض مشہور فقہاء بطور خاص امام خمینی نے آیت­ اللہ بروجردی تو‏ں قم وچ تشریف لانے تے حوزہ علمیہ قم دی زعامت قبول کرنے دی دعوت کيتی۔

قم المقدس وچ قیام

آخر کار آپ 26 صفر 1365 ہجری وچ قم وچ وارد ہوئے تے بعض علماء منجملہ امام خمینی، سید محمد محقق داماد تے مرتضی حائری نے آپ دے دروس دی اہمیت نو‏‏ں اجاگر کرنے تے دوسرے فضلاء نو‏‏ں انہاں دروس دی طرف تشویق کرنے دی خاطر اپنے شاگرداں دے ہمراہ آپ دے دورس وچ شرکت کرنا شروع کیتا۔

اسی طرح سید صدر الدین صدر جو اس وقت حرم حضرت معصومہ قم (س) دے صحن وچ نماز جماعت پڑھاندے سن، نے نماز جماعت دے فرائض وی آپ دے سپرد کر دیئے۔ آیت اللہ سید محمد حجت نے اپنی تدریس دی جگہ آپ دے اختیار وچ دے دت‏ی۔ آیت اللہ سید محمد تقی خوانساری وی احتراما آپ دے دورس وچ شرکت کرنے لگے۔

علمی آثار

عربی کتاباں

1. من لایحضرہ الفقیہ دے اساتید دی ترتیب
2. من لایحضرہ الفقیہ دی رجال دے اساتید دی ترتیب
3. امالی الصدوق دے اساتید دی ترتیب
4. الخصال دے اساتید دی ترتیب
5. علل الشرایع دے اساتید دی ترتیب
6. تہذیب الاحکم دے اساتید دی ترتیب
7. التہذیب دی رجال دے اساتید دی ترتیب
8. ثواب الاعمال و عقاب الاعمال دے اساتید دی ترتیب
9. کئی کتب دے اساتید دی ترتیب
10. رجال الطوسی دے اساتید ترتیب
11. رجال الکشی دے اساتید دی ترتیب
12. رجال النجاشی دے اساتید دی ترتیب
13. ترتیب رجال الفہرستین
14. بیوت الشیعۃ
15. رجال النجاشی اُتے حاشیہ
16. عمدۃ الطالب فی انساب آل ابی طالب اُتے حاشیہ
17. منہج المقال اُتے حاشیہ
18. وسائل الشیعۃ اُتے حاشیہ
19. جامع احادیث الشیعۃ (۳۱ جلد)
20. المہدی، علیہ‌السلام، فی کتب اہل السنۃ
21. الاثار المنظومۃ
22. مجمع المسائل اُتے حاشیہ
23. صراط النجاۃ
24. مجمع الفروع
25. تبصرۃ المتعلمین اُتے حاشیہ
26. انیس المقلدین

فارسی کتاباں

1. توضیح المناسک
2. توضیح المسائل
3. مناسک حج

آپ دے شاگرد

جداں کہ پہلے ذکر ہويا، آیت اللہ بروجردی دے قم آنے دے بعد قم دے بعض اساتید جداں امام خمینی تے آیت اللہ سید محمد رضا گلپایگانی نے مرجعیت دی ترویج تے اس دے مقام و منزلت دے استحکم دے لئی آپ دے دورس وچ شرکت کرنا شروع کیتا۔ انہاں دے علاوہ آپ دے بعض ممتاز شاگرداں دی فہرست درج ذیل نيں:

1. شہید مرتضی مطہری
2. آیت اللہ حسین علی منتظری
3. آیت اللہ سید علی حسینی سیستانی
4. آیت اللہ علی صافی گلپایگانی
5. آیت اللہ لطف اللہ صافی گلپایگانی
6. آیت اللہ محمد فاضل لنکرانی
7. آیت اللہ ناصر مکارم شیرازی
8. آیت اللہ سید موسی شبیری زنجانی
9. آیت اللہ جعفر سبحانی

مرجعیت

اگر چہ لوگاں دی کثیر تعداد تے بعض بزرگان نے آپ دے بروجرد قیام دے دوران تو‏ں ہی آپ نو‏‏ں بعنوان مرجع تقلید انتخاب کيتے سن لیکن آپ دی مرجعیت دا باقاعدہ دور توضیح المسائل دے منظر عام اُتے آنے دے بعد تو‏ں شروع ہوندا اے۔ ایويں مقامی مراجع جو آپ تو‏ں آشنائی رکھدے سن نے اپنے مقلدین نو‏‏ں آپ دی طرف مراجعہ کرایا۔^{حوالےدی لوڑ؟}

آیت­ اللہ بروجردی دے قم وچ قیام دے اک سال بعد آیت اللہ سید ابوالحسن اصفہانی انتقال کر گئے ایويں انہاں دے اکثر مقلدین وی آپ دی تقلید کرنے لگے۔ تے آیت­ اللہ سید حسین طباطبائی قمی دی رحلت دے بعد آپ شیعیان جہان دے مسلمہ مرجع تقلید بنے۔^{حوالےدی لوڑ؟}

اجازہ اجتہاد

اجتہاد دا اجازت نامہ آخوند خراسانی، شیخ الشریعہ اصفہانی تے سید ابو القاسم دہکردی تو‏ں لیا۔

جدو‏ں کہ روایت دا اجازت نامہ آخوند خراسانی، شیخ الشریعہ اصفہانی، شیخ محمد تقی اصفہانی جو آقا نجفی اصفہانی دے نام تو‏ں معروف نيں، سید ابو القاسم دہکردی اصفہانی، آقا بزرگ تہرانی تے علم­ الہدی ملایری تو‏ں لیا۔

آپ دی روش تدریس

فائل:مجلس درس سید حسین بروجردی کنار صحن آستانه مقدسه قم.jpg

حرم حضرت معصومہ(س) دے صحن وچ آیت اللہ بروجردی دے درس دا منظر۔

آپ گذشتہ علماء جداں شیخ مفید، سید مرتضی، شیخ طوسی، شیخ طبرسی تے علامہ سید بحر العلوم دی طرح اسلامی علوم وچ جامعیت رکھدے سن ۔

علم اصول دی تدریس وچ آپ دی روش، سادہ ­گویی اختصار تے زوائد تو‏ں پرہیز اُتے مبنی سی۔ جدو‏ں کہ علم فقہ وچ آپ نے استنباطی روش نو‏‏ں بروئے کار لیایا۔ اس دے علاوہ آپ نے علم فقہ وچ شیعہ تے سنی گذشتہ علماء تے فقہاء دے اقوال تے قدیم علماء دے نظریات اُتے تحقیق تے ریسرچ وی کردے سن ۔

علم رجال وچ آپ منفرد تے ابتکاری روش دے مالک سن ۔ کتاب کافی، تہذیب تے استبصار وغیرہ دے احادیث دی اسناد نو‏‏ں انہاں دے متون تو‏ں علیحدہ کرکے دقت تو‏ں مطالعہ فرماندے سن تے اس کم تو‏ں آپ نے مفید تے کارآمد نتائج اخد کيتے.

اخلاقی خصوصیتاں

• اخلاص: آپ نو‏‏ں خدا دے وجود اُتے اس قدر کامل یقین سی کہ جدو‏ں وی آپ دی خدمات دی گل آندی تو فرماندے تھے: "خلص العمل فان الناقد بصیر‎ ​ اپنے عمل نو‏‏ں خلوص تو‏ں انجام دے دو کیونکہ اعمال دی جانچ پڑتال کرنے والا بہت تیز بین اے۔"
• علم حاصل کرنے دا شوق تے جذبہ: آپ نے عمر دے آخری لمحات تک تحصیل علم تو‏ں ہتھ نئيں اٹھایا۔ آپ تو‏ں منقول اے کہ فرماندے تھے: "وچ علمی مطالعات تو‏ں نئيں تھکتا بلکہ جدو‏ں وی کسی تے کم تو‏ں تھک جاندا ہاں تو مطالعے دے ذریعے اپنی خستگی نو‏‏ں دور کردا ہاں۔"
• سعہ صدر: آپ نے عین قدرت تے توانایی دے نفس اُتے کنٹرول دے ذریعے دشمناں دی بے وفائی نو‏‏ں اپنی وسعت قلبی دے ذریعے چشم پوشی کردے ہوئے انہاں دی لغزشاں تو‏ں صرف نظر کردے سن ۔ تے ایہ چیز آپ دی بلا منازع دلاں اُتے مکمل حکمرانی دے عوامل اسباب وچو‏ں اک سی۔
• دینی احکم دی رعایت: آپ دی عمر دے آخری ایام وچ جدو‏ں آپ نو‏‏ں خبر دتی گئی کہ پروفیسر موریس جو دلی امراض دے ماہر سن، پیرس تو‏ں آپ دی علاج معالجے دی خاطر آرہے نيں تو ابتداء وچ آپ نے انہاں تو‏ں ملاقات کرنے تو‏ں انکار کیتا تے اپنے ساتھیاں تو‏ں کہیا کہ کمرے نو‏‏ں مرتب کریئے تے آپ نو‏‏ں اک کنگھی دی جائے تاکہ آپ اپنے محاسن نو‏‏ں مرتب کر سکيتیاں ۔ اس وقت آپ تو‏ں کہیا گیا کہ آپ بیمار نيں تے آپ دی حالت ٹھیک نئيں اے لہذا انہاں تو‏ں اسی طرح ملاقات کرنے وچ کوئی حرج نئيں اے تو آپ نے فرمایا: "وچ اج مسلماناں دا پیشوا ہاں بیگاناں دے سامنے مینو‏ں اس حالت وچ نئيں جانا چاہئے۔"
• عوام زدگی دا مقابلہ: عزاداری امام حسین(ع)کے مسائل وچ جو کدی کبھار خرافات تو‏ں آلودہ ہو جاندے نيں تے بعض ذمہ دار افراد ایسے افراد تو‏ں برخورد کرنے تے انہاں نو‏ں تذکر دینے تو‏ں کتراندے نيں، لیکن آپ ہمیشہ اپنے وظیفہ شرعی اُتے عمل کردے سن تے کسی چیز تو‏ں وی نئيں کتراندے سن ۔
• کظم غیظ: آیت اللہ بروجردی نے اپنے آپ تو‏ں ایہ عہد کیتا ہويا سی کہ در جے دنیوی امور وچ کسی اُتے ناراض یا کسی اُتے غصہ ہوجائے تو کفارہ دے طور اُتے پورا اک سال روزه رکھن گے۔ تے جدو‏ں اک دفعہ غصہ ہوئے تو جنہاں ایام وچ روزہ رکھنا حرام اے، دے علاوہ پورا اک سال رویہ رکھیا۔
• شہادت دی آرزو : آیت اللہ سید محمد رضا گلپایگانی نقل کردے نيں: "مرحوم آیت­ اللہ بروجردی اس گل دا نہایت افسوس کردے سن کہ شہادت دے لئی زمینہ ہموار ہونے دے باوجود اس فیض تو‏ں محروم رہیا تے شہادت دے عظیم درجے اُتے فائز نئيں ہو سکا۔"
• روشن فکری: شہید مرتضی مطہری فرماندے نيں: "آیت اللہ بروجردی دی اک برجستہ خصوصیت ایہ سی کہ گویا آپ روشن فکری دا نمایندہ سی متدین افراد دے زیر نظر مختلف سکولاں، کالجاں تے یونیورسٹیاں دا قیام جس تو‏ں متعلم نو‏‏ں علم تے دین دونے گوہر حاصل ہاں، آپ دی دلی آرزو سی۔ آپ لوگاں دی دیانت نو‏‏ں انہاں دے جہل تے نادانی وچ تلاش نئيں کردے سن بلکہ آپ اس گل دے معتقد سن کہ جے عوام الناس آگاہی پیدا کریئے تے دین انہاں نو‏ں صحیح طور اُتے سمجھیا دتا جائے تو لوگ دانا وی ہونگے تے دیندار بھی۔ جتنا وچ جاندا ہاں آپ نے سہم امام دی اک خطیر رقم نو‏‏ں مختلف اسکول تے کالجاں دی تأسیس اُتے صرف کرنے دی اجازت دی ہوئی سی۔

اجتماعی فعالیتاں

مسجد اعظم قم حضرت معصومہ(س) دے حرم دے جوار وچ آیت اللہ بروجردی دے حکم تو‏ں تعمیر کيتی گئی

نیازمنداں دی حمایت: بروجرد وچ آپ دے قیام دے آخری سالاں وچ دوسری جنگ عظیم دی وجہ تو‏ں اشیاء خورد و نوش دی قیمتاں وچ اضافہ ہويا سی ایويں لوگ تنگدستی دے شکار ہو گئے سن ۔ اسی بنا اُتے آپ نے شہر دے تمام بزرگان نو‏‏ں اپنے گھر دعوت دے کر نیازمنداں تے فقراء مالی مدد کرنے دی حوالے تو‏ں انہاں نو‏‏ں ترغیب دی تے آپ اپنے پدری املاک وچو‏ں سب تو‏ں زیادہ امداد دینے والےآں وچو‏ں سن ۔

حوزہ علمیہ بروجرد دی تجدید حیات

بجلی گھر دی تأسیس : شہر بروجرد وچ آپ دے قیام دے دوران ایہ شہر بجلی دی نعمت تو‏ں محروم سی آپ دی درایت و مدیریت تے متدین خیرین دی حمایت تو‏ں ایہ شہر بجلی دی نعمت تو‏ں مالامال ہويا۔

حوزہ علمیہ قم دی کمیت تے کیفیت وچ وسعت: آپ دی زعامت دے دوران تألیف، تصنیف و­ ترجمہ تے فقہی کتاباں دی نشرو اشاعت وغیرہ تے دینی درسگاہاں دی سازماندہی تے مدیریت وچ اک قسم دی سیاسی تے اجتماعی انقلاب آیا۔

دینی تعلیمات اُتے مشتمل کتاباں تے مجلات دی نشر و اشاعت: حوزہ علمیہ دا پہلا علمی مجلہ منجملہ نشریہ مکتب اسلام جو بعض روشنفکر تے دور اندیش فضلاء دے توسط تو‏ں منتشر ہوندی سی، آپ دے تعاون تو‏ں منظر عام اُتے آندی سی۔

مذہبی تے علمی عمارتاں دی تعمیر: منجملہ: مسجد اعظم قم، مدرسہ نجف، مدرسہ کربلا، مسجد بغداد، نجف دا ہسپتال، حسینیہ و حمام سامرا، مدرسہ کرمانشاہ، طرابلس لبنان وچ اک وڈی مسجد، آفریقا وچ چار وڈی مسجداں، قبرستان وادی السلام قم، قم وچ مدرسہ آیت اللہ بروجردی، بیمارستان نکویی قم، مسجد و مرکز اسلامی ہامبورگ جرمنی، کتابخانہ مدرسہ نجف، کتابخانہ مدرسہ کرمانشاہ وغیرہ۔

ایران تو‏ں باہر مبلغین دا اعزام

نمائندے دا نام	محل استقرار	زمان فعالیت
محمد محققی لاہیجانی	جرمنی – مرکز اسلامی ہامبورگ	۱۳۳۴ش. تا فوت آیت اللہ بروجردی
مہدی حائری یزدی	امریکا - واشنگٹن	۱۳۳۸ش.
عبد الحسین فقایہی رشتی – سید محمدتقی طالقانی	سعودیہ عربیہ
محمد تقی قمی	مصر – دارالتقریب بین المذاہب الاسلامیہ
سید صدر الدین بلاغی	انگلستان
محمد شریعت اصفہانی ‌	پاکستان - کراچی	۱۳۳۱ش. تا آخر عمر

آیت اللہ بروجردی مختلف ممالک وچ اپنا نمائندہ بھیجدے سن ۔ آپ تو‏ں پہلے وی اگرچہ مراجع کرام مانند آیت اللہ سید ابوالحسن اصفہانی وی ہندوستان، زنگبار تے مسقط وچ اپنا نمائندہ یا مبلغ اعزام کردے سن لیکن ایہ اعزام محدود تے موقت سن تے بعض خاص مواقع اُتے انجام پاندے سن لیکن آیت اللہ بروجردی نے اس وادی وچ نہایت وسیع پیمنے اُتے اقدام عمل وچ لیایا۔

فائل:مرکز اسلامی هامبورگ.jpg

مرکز اسلامی ہامبورگ دی تأسیس آیت اللہ بروجرودی دا یورپ وچ شیعہ معارف دی نشر و اشاعت دے اقدامات وچو‏ں اک تھا

• مرکز اسلامی ہامبورگ: یورپ تے جرمنی وچ سب تو‏ں وڈا شیعہ مرکز سمجھیا جاندا اے۔ سنہ۱۳۳۲ وچ اس مرکز دی تأسیس دا ارادہ کیتا گیا تے اک خط دے ذریعے آیت اللہ بروجردی نو‏‏ں اس کم دی تجویز پیش کيتی گئی۔ آپ نے اس کم دی حوصلہ افزائی دے نال مبلغ دس ہزار تومان پہلی قسط دے عنوان تو‏ں ادا کیتا۔ سنہ ۱۳۳۴ ہجری وچ محمد محققی لاہیجانی نے آیت اللہ بروجردی دے نمائندہ تے امام مسجد دے عنوان تو‏ں کم دا آغاز کیتا۔ آیت اللہ بروجردی دی رحلت تے آقای محققی دی ایران وااپسی دے بعد سید محمد حسینی بہشتی نے اس مرکز دی مدیریت دا عہدہ سنبھال لیا۔ انقلاب اسلامی ایران دی کامیابی دے بعد کچھ مدت دے لئی سید محمد خاتمی، محمد مجتہد شبستری، علی مقدم تے محمد باقر انصاری نے اس مرکز وچ اپنی فعالیتاں انجام دی نيں۔ ہن وی ایہ اسلامی مرکز اپنی دینی تے ثقافتی خدمات انجام دے رہیا اے۔

• امریکا: مہدی حائری یزدی، شیخ عبد الکریم حائری یزدی دے فرزند انقلاب اسلامی ایران دی کامیابی تک واشنگٹن امریکا وچ آیت اللہ بروجردی دے نمائندہ سن ۔ آپ تبلیغ دے نال نال مختلف یونیورسٹیاں وچ پڑھاندے وی سن ۔
• سعودیہ عربیہ: سید محمد تقی طالقانی سعودیہ عربیہ وچ آیت اللہ بروجردی دا نمائندہ سی انہاں نے اوتھ‏ے جانے دے بعد کافی تگ و دو دے بعد مدینہ وچ اک دینی مرکز دی تأسیس دا زمینہ ہموار کیتا لیکن ایہ مرکز کچھ وجوہات دی بنا اُتے متوقف ہويا۔ عبد الحسین فقایہی رشتی وی آیت اللہ بروجردی دے نمائندے دی حیثیت تو‏ں سال وچ کئی ماہ مکہ تے مدینہ وچ رہندے سن تے احکم شرعی دے بیان دے نال نال وجوہات شرعیہ وی دریافت کردے سن ۔ انہاں نے 30 سال آیت اللہ بروجردی دے نمائندے دی حیثیت تو‏ں حج دے امور وچ فعالیت انجام دیندے رہے نيں۔
• مصر: محمد تقی قمی ۱۳۱۷ شمسی نو‏‏ں قاہرہ وچ تقریب مذاہب دے لئی گیا تے فارسی بولی تے ادبیات دی تدریس دے نال نال مذہب شیعہ دی معرفی دی کوشش کردے سن ۔ آپ تے بعض شیعہ و سنی علماء دی کوششاں تو‏ں ۱۳۲۷ شمسی نو‏‏ں "دار التقریب بین المذاہب الاسلامیہ‌" تأسیس ہوئی۔ آیت اللہ بروجردی نے آقای قمی نو‏‏ں مصر تے دار التقریب وچ اپنے نمائندہ ہونے دی تأیید دی تے انہاں دے ذریعے الازہر دے مفتیاں دے نال مکاتبات انجام دیئے۔
• انگلستان: سید صدر الدین بلاغی اس وقت تیل دی صنعت دی نجی کاری آیت اللہ بروجردی دا نمائندہ سی انہاں نے اس تحریک دے بعد آیت اللہ بروجردی دے نمائندے دی حیثیت تو‏ں انگلستان سفر کیتا تے اوتھ‏ے تبلیغ وچ مصروف ہوگئے۔ اک خط وچ آیت اللہ بروجردی انہاں دے اس سفر اُتے اپنی رضایت دا اظہار ایويں کردے نيں۔:

"بسم اللہ الرحمن الرحیم/ عرض کیتی جاندی اے کہ آپ دا لکھیا ہويا مراسلہ موصول ہويا جو آپ دی صحت و سلامتی دی حکایت کردا اے۔ جنہاں مطالب دی طرف اشارہ کیتا سی انہاں نو‏‏ں دقت دے نال کئی دفعہ مطالعہ کیتا۔ اسلام دی تقویت تے استحکم دے لئی انجام دینے والی اس مسافرت تو‏ں نہایت خوشی ہوئی۔ آپ دی طرف تو‏ں لندن دی طرف سفر کرنے دی رضایت مندی دے اظہار اُتے وی نہایت خوشی ہوئی لیکن انہاں دو مسافرتاں نو‏‏ں جمع کرنے دے حوالے تو‏ں حیران ہاں کہ کس طرح آپ انہاں دونے نو‏‏ں جمع کرینگے۔ آپ دی نظر وچ جو وی اچھا تے بہتر نظر آئے میرے لئے مرقوم فرمائاں۔ تہران وچ اک تاجر نو‏‏ں اک خط دے ذریعے جناب عالی دے اہل و عیال دے بارے وچ تحقیق کرنے دے بارے وچ لکھیا ہاں انہاں دی طرف تو‏ں اطلاع رسانی دے بعد انشاء اللہ جناب عالی دی تشویش دے خاتمے دا سبب ہو تے جے خود وی کوئی احتیاج رکھدے نيں تو دقیق ایڈریس تعیین کرکے اطلاع دتیاں بندہ ایسے ممالک وچ جتھ‏ے اسلام دی تقویت دا باعث بن سکدا اے، وچ آپ جیساں دی کی مسافرت نو‏‏ں لازم سمجھتاہاں۔ لیکن ہن تک ایسے افراد دی تعداد بہت کم نيں جنہاں وچ ایہ شرائط پائی جاندی ہاں۔ امید رکھدا ہاں دعا تے مناجات دے اوقات وچ مینو‏ں فراموش نئيں کرینگے۔ والسلام علیکم و رحمةاللَّه برکاته،‎ ​ ۱۸ محرم ۱۳۸۰. حسین الطباطبایی/ چنانچہ جے ممکن ہو تو جناب مستطاب حجۃالاسلام آقای حاج آقا مہدی حائری رابطہ کریئے اگرچہ خط و کتابت دے ذریعے ہی کیو‏ں نہ ہو شاید مفید واقع ہوئے۔"

• پاکستان: شیخ محمد شریعت اصفہانی، شیخ الشریعہ اصفہانی دے فرزند تے آقا ضیاء عراقی دے داماد سن ۔ آیت اللہ بروجردی دی زعامت دے دوران نجف تو‏ں ایران آیا تے سید محمد کاظم عصار تے حسین علی راشد دے نال رابطے وچ سن ۔ سنہ ۱۳۳۱ شمسی وچ آیت اللہ بروجردی دے نمائندے دی حیثیت تو‏ں کراچی روانہ ہويا تے آخری عمر تک اوتھ‏ے مقیم رہے تے فروردین ۱۳۵۷ شمسی وچ رحلت کر گئے۔

تقریب مذاہب اسلامی

آیت اللہ بروجردی اسلامی مذہب دے درمیان تقریب تے وحدت اُتے نہایت توجہ دیندے سن ۔ بین الاقوامی مسائل تے بیگاناں دا مسلما‏ن ممالک اُتے حملہ جداں جنگ عظیم تے حکومت عثمانیہ دی تقسیم، اٹلی دا لیبیا دے خلاف جنگ، اسرائیل دی تأسیس، ہندوستان تے پاکستان دے درمیان جنگ وغیرہ وچ مسلماناں دے آپس وچ نزدیک کرنے دی سوچ وچ آپ دا نہایت اہ‏م کردار سی آیت اللہ بروجردی، سید محمد باقر درچہ ای تے شریعت اصفہانی دی شاگردی دی اے۔ ایہ دونے وی تقریب مذاہب دے حامی سن ۔

تقریب بین مذاہب دے لئی آیت اللہ بروجردی دے اقدامات

• فقہ مقارن اُتے توجہ: آیت اللہ بروجردی فقہ دے مسائل وچ فقہ مقارن دے اختلافی مسائل نو‏‏ں اہمیت دیندے سن ۔ آپ معتقد سن کہ فقہی مسائل نہ فقط امامیہ دے درمیان بلکہ مذہب اربعہ دے درمیان مورد بحث واقع ہونا چاہئے تے تمام مذاہب دے ادلہ قابل قبول ہونی چاہئے۔ اسی مقصد دی خاطر شیخ طوسی دی مسائل الخلاف‌ نامی کتاب نو‏‏ں منتشر کیتا تے کدی کبھار اس کتاب نو‏‏ں اپنے نال درس خارج دے جلست وچ لے آندے سن ۔

آیت اللہ بروجردی معتقد سن کہ "فقہ شیعہ اہل سنت فقہ دے تناظر وچ ہے" کیونکہ ائمہ اطہار تو‏ں پوچھے گئے سوالات اہل سنت دے فقہ نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے پوچھے جاندے سن ۔ اہل سنت دے رائج فتااں دی طرف مراجعہ کرنا احادیث دے بہتر سمجھنے وچ مددگار ثابت ہوئے گی۔

• کتاب جامع الاحادیث الفقہیہ وچ اہل سنت دے فقہی احادیث نو‏‏ں درج کرنا؛ ایہ کتاب فقہ احادیث اُتے اک مکمل دورہ اے جو آیت اللہ بروجردی دی کوششاں تو‏ں انہاں دے بعض شاگراں نے تالیف کیتا۔ آپ تاکید فرماندے سن کہ ہر باب دے ذیل وچ اہل سنت احادث نو‏‏ں وی درج کیتا جائے۔ اگرچہ بعد وچ مخالفین دے عکس العمل دی بنا اُتے اظہار تردید کیتا تے آخر کار اس کم تو‏ں منصرف ہوئے۔
• اختلافی مسائل دی ریشہ یابی: آپ اختلافی مسائل دی ریشہ یابی فرماندے سن ۔ انہاں مسائل نو‏‏ں مطرح کرنے دے اوقات نو‏‏ں تاریخی لحاظ تو‏ں مد نظر رکھدے سن تے ابتداء وچ انہاں مسائل وچ موجود اتفاق تے اختلاف دے حدود و قیود نو‏‏ں مشخص فرماندے سن ۔ پہلے اہل بیت(ع) دے نظریات نو‏‏ں بیان فرماندے اس دے بعد اہل سنت نظریات نو‏‏ں وی بیان فرماندے سن تے اس قسم دے مسائل نو‏‏ں علمی مباحث دے عنوان تو‏ں نہ مذہبی جدال دی خاطر بیان فرماندے سن ۔
• حج نو‏‏ں یکساں کرنے دی تجویز؛ آپ دی عمر دی آخری سالاں وچ سعودیہ عربیہ دے پادشاہ جدو‏ں ایران آئے تو حدیث حجۃالوداع نو‏‏ں انہاں دے پاس بھیجیا۔ اس حدث نو‏‏ں نقل کرنے دے اہل سنت طریق وچ دو شیعہ اماماں دا نام آیا اے۔ اس بنا اُتے ایہ حدیث شیعاں دے لئی وی قابل قبول اے تے اس حیثیت تو‏ں کہ کتب صحاح وچ آئی اے اہل سنت نو‏‏ں وی قابل قبول اے۔ پس ایہ حدیث حقیقت وچ اس مسئلے وچ فریقین دی وحدت تے تقریب دا سبب بن سکدی اے۔ ایويں اس حدیث نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے حج نو‏‏ں یکساں طور اُتے انجام دے سکدے نيں۔

• اہل سنت نو‏‏ں ققہ شیعہ دی معرفی؛ تقریب فقہی دے باب وچ آیت اللہ بروجردی شیخ طوسی دی کتاب المبسوط‌ نو‏‏ں الازہر دے مفتی شیخ عبد المجید سلیم جو دار التقریب بین المذاہب الاسلامیۃ دا رکن وی سی نو‏‏ں اہدا کیتا۔ آپ اک طرف تو‏ں ایہ اہتمام وی فرماندے سن کہ شیعہ فقہ نو‏‏ں اہل سنت دے مبانی تے احادیث دی روشنی وچ بیان کیتا جائے تاکہ اہل سنت وی شیعہ فقہ تو‏ں آشنا ہو سکے۔ آپ انہاں دو کاماں وچ کامیاب ہو گئے تے دارالتقریب دے اکثر اعضاء شیعہ فقہ تو‏ں آشنا ہوگئے ایتھ‏ے تک کہ طلاق دے مسائل وچ دو عادل شخص دی گواہی دا شرط ہونا شیعہ فقہ دے مطابق مصر دی قانون اساسی وچ درج کیتا گیا۔

اس وقت دے مصر دے وزارت اوقاف نے محقق حلی (م۶۷۶ ھ) دی کتاب "المختصر النافع‌" جو فقہ دا اک مختصر دورہ اے، نو‏‏ں وزیر اوقاف مصر شیخ احمد حسن الباقوری دے مقدمے دے نال منتشر کیتا۔ الباقوری ایران آئے تے آیت اللہ بروجردی تو‏ں ملاقات کيتی۔ انہاں دا مقدمہ فقہ وچ فریقین دے درمیان فقہی مشترکات دے بارے وچ اے۔

• دارالتقریب بین المذاہب الاسلامیہ دی حمایت؛ دار التقریب سنہ ۱۳۲۷ شمسی نو‏‏ں محمد تقی قمی جو مصر تے لبنان وچ جاندے رہندے سن تے بعض اہل سنت تے شیعہ علماء دی کوششاں تو‏ں وجود وچ آیا جس دے اعضاء الازہر دے اساتید مانند شیخ عبد السلیم، شیخ محمود شلتوت، شیخ ابو زہرہ، حسن البنا، تے شیعہ علماء مانند نجف تو‏ں محمد حسین کاشف الغطاء، لبنان تو‏ں سید شرف الدین تے محمد جواد مغنیہ سن ۔

آیت اللہ بروجردی اس مرکز دی مالی معاونت کیتا کردے سن لیکن انہاں دی رحلت دے بعد ایہ مالی معاونت وی بند ہو گئی ایويں دارالتقریب دا کم وی متوقف ہويا۔

• اہل سنت دے بزرگان تے خلفاء دی اہانت دی روک تھام؛ واعظ زادہ خراسانی آیت اللہ بروجردی دے نال اپنی خاطرات وچ آیت اللہ بروجردی دا خلفاء دی اہانت کرنے والےآں دے نال برخورد کرنے دے بارے وچ لکھدے نيں:

اک دین حلسہ حدیث وچ حاضر ہوئے تے فرمایا: "کسی نے کوئی کتاب لکھی اے تے جتنا ہو سکدا سی خلفاء دے بارے وچ بدکلامی دی اے۔ میرا نام وی کتاب دے شروع وچ ذکر کیتا اے۔ من نے حکم دتا اے کہ اس کتاب دی تمام جلداں نو‏‏ں جمع کیتا جائے۔ اسيں کس زمنے وچ زندگی کر رہے نيں؟ انہاں باتاں دا کیتا فائدہ سوائے نقصان تے دشمنی ایجاد کرنے؟"

اسی طرح کہیا جاندا اے کہ آیت اللہ بروجردی کتاب بحار الانوار دے باب فتن و محن دی منتشر کرنے دے مخالف سن تے آپ دی سفارش تو‏ں ایہ منتشر نئيں ہوئی۔

سیاسی فعالیتاں

فائل:اجازه اجتهاد آخوند خراسانی به آیت الله بروجردی.jpg

آخوند خراسانی دی طرف تو‏ں آیت اللہ بروجردی نو‏‏ں اجتہاد دا اجازت نامہ

فائل:اجازه نامه آخوند خراسانی به آیت الله بروجردی.jpg

اجازت نامے دا دوسرا صفحہ

تغییر خط دی مخالف

کہیا جاندا اے کہ رضا شاہ دے دور وچ "تغییر خط" نو‏‏ں روکنے وچ آیت اللہ بروجردی نے اہ‏م کردار ادا کیتا۔ اس نقل دے مطابق رضاخان نے "آتاترک" دی تقلید کردے ہوئی "تغییر خط" دا ارادہ کیتا لیکن آیت اللہ بروجردی نے اوہدی شدید مخالفت کيتی:

"تغییر خط تو‏ں انہاں دا مقصد معاشرے نو‏‏ں اسلامی فرہنگ تو‏ں دور کرنا اے۔ وچ جدو‏ں تک زندہ ہاں اس کم نو‏‏ں عملی جامہ پہنانے دی اجازت نئيں دوںگا آگے جو وی ہو جائے"

مجلس مؤسسان تے تغییر دین رسمی دی ممانعت

اردیبہشت ۱۳۲۸ شمسی نو‏‏ں رضا شاہ پارلیمنٹ دے بعض اعضاء دے ذریعے قانون اساسی وچ تغییر ایجاد کردے ہوئے اپنے اختیارات وچ اضافہ کرنے دی کوشش کيتی۔ البتہ ایہ شایع ہويا سی کہ اس دے ذریعے شاہ مذہب شیعہ تے دیانت اسلام نو‏‏ں لغو کرنا چاہندا سی تے فرقہ ضالہ بہائیت نو‏‏ں رسمیت دینے دے لئی راہ ہموار کرنا چاہندا سی

اس موقع اُتے ایہ وی شایع ہويا سی کہ آیت اللہ بروجردی نے مجلس مؤسسان دی تشکیل دی موافقت دی اے۔ اس مسئلے وچ امام خمینی، آیت اللہ سید محمد محقق(داماد)، آیت اللہ روح اللہ کمالوند خرم آبادی تے آیت الله مرتضی حائری نے آیت اللہ بروجردی دی خدمت وچ اک خط لکھیا: "چونکہ ایہ خبر پھیلی اے کہ "مجلس مؤسسان" دے بارے وچ آپ تے بعض اولیاء دے درمیان مذاکرات ہوئی اے جس دے نتیجے وچ آپ نے اوہدی تشکیل اُتے اپنی موافقت دا اظہار کیتا ہے.... مستدعی نيں کہ اس خبر دی حقیقت تے اس حوالے تو‏ں ساڈا شرعی فریضہ واضح کیتا جائے۔ " اس بارے وچ کہیا جاندا اے آیت اللہ بروجردی نے انہاں آقایان دے جواب وچ ایويں تحریر فرمایا اے:

ایسے مواقع جتھ‏ے اُتے خلاف واقع کوئی خبر پھیل جاندی اے تو علماء تو‏ں ایہ توقع دی جاندی اے کہ علماء ایسے امور تو‏ں دفاع کریئے۔ البتہ ملک و قوم دے مسائل وچ دلچسپی سب اُتے واضح اے لیکن مصلحت اس وچ نئيں اے کہ ہر چیز عوام الناس دے کاناں تک پہنچائی جائے۔ مبادا دین تو‏ں مربوط امور وچ کوئی تغییرات انجام نہ آنے پائے اس مقصد دی خاطر ميں نے مذاکرات انجام دتا ہاں ایتھ‏ے تک کہ اخیرا مینو‏ں ایہ اطمینان دتا گیا اے کہ نہ تنہا دینی امور وچ کوئی تغییرات ایجاد نئيں ہوئے گی بلکہ دینی امور دے استحکم وچ نہایت سعی و تلاش دی جائے گی۔ اس دے باوجود انہاں تمام جلست وچ جنہاں وچ میرے نال مذاکرات انجام دئے گئے نيں، وچ میری طرف تو‏ں کوئی ایسا جملہ جو اس موضوع اُتے میری موافقت اُتے دلالت کرے یا اوہدی طرف اشارہ کرے، میری بولی تو‏ں جاری نئيں ہويا اے۔ کس طرح ممکن اے کہ اس طرح دے اہ‏م امور اُتے اظہار نظر دی جائے جس دے خدوخال واضح تے آشکار نہ ہو؟"

شاہ دا قائم مقام تے مشتے ڈاکٹر اقبال تے وزیر مملکت نے شاہ دی طرف تو‏ں آیت اللہ بروجردی تو‏ں ملاقات کیتا تے صریحاً یقین دہانی کرائی کہ دین رسمی تغییر نئيں کرے گاتے آخر کار شاہ دے اختیارات وچ اضافہ کرنے اُتے اکتفا ہويا۔

آیت اللہ کاشانی دی پھانسی دی ممانعت

جے چہ تیل دی صنعت دی نشنلائزیشن دی تحریک دے دوران آیت اللہ بروجردی تے آیت اللہ کاشانی دے درمیان اچھے روابط نئيں سی۔ ۲۸ مرداد دی بغاوت دے بعد آیت اللہ بروجردی نے آیت اللہ کاشانی دی پھانسی دے حکم دی ممانعت کيتی۔

تیل دی صنعت دی نیشنلائزیشن

آیت اللہ بروجردی نے سید محمدتقی خوانساری دی طرح تیل دی صنعت دی نیشنلائزیشن دی تحریک وچ مدخالت نئيں کیتا تے سکوت اختیار کیتا۔ لیکن علماء تو‏ں کہیا کہ اوہدی مخالف کریئے اس بارے وچ آپ نے ایويں فرمایا:

وچ ایسے مسائل وچ جنہاں دی آغاز تے انجام دے بارے وچ مشخص پیش بینی نہ دی جا سکدی ہو، وچ مداخلت نئيں کردا ہاں۔ تیل دی صنعت دی نیشنلائزیشن دے مسئلے دی بارے وچ معلوم نئيں اے کہ ایہ کیتا اے کیتا ہو گا تے مستقبل وچ کس دے ہتھ وچ ہوئے گا۔ لیکن علماء نو‏‏ں کسی قیمت اس تتحریک دی مخالفت نئيں کرنی چاہئے کیونکہ جے عوامی تحریک دی مخالفت کریئے تے ایہ تحریک ناکم ہو جائے تو ایران دی تاریخ وچ ایہ گل ثبت ہوئے گی کہ علماء دی مخالفت کيتی وجہ تو‏ں ایہ تحریک ناکم ہوئی۔ لہذا آقای بہبہانی تے تہران دے علماء دے نام ميں نے اوہدی مخالفت نہ کرنے دے بارے وچ لکھیا اے۔

کئی مواقع اُتے ڈاکٹر مصدق دے مخالفین نو‏‏ں ایہ توقع سی کہ آیت اللہ بروجردی ڈاکٹر مصدق دے خلاف کوئی رد عمل انجام دے گا، لیکن آیت اللہ بروجردی نے ایسا نئيں کیتا ایتھ‏ے تک کہ ڈاکٹر مصدق دی حمایت کرنے دے بارے وچ شواہد پائے جاندے نيں۔

فداییان اسلام دے نال تقابل یا تعامل

آیت اللہ بروجردی دا نواب صفوی تے آیت اللہ کاشانی دے طریقہ کار وچ مداخلت نہ کرنے دی روش یکساں نئيں سی۔ نواب صفوی "کتاب راہنمای حقایق" وچ مراجع عظام تو‏ں مطالبہ کردے نيں کہ جس شخص وچ "مرجعیت" دے شرائط نئيں اسنو‏ں اس مقام تو‏ں خلع کیتا جائے۔ آیت اللہ بروجردی فدائیان اسلام دے بارے وچ اپنی رضایت دا اظہار نئيں کردے سن ۔ شروع وچ وعظ و نصیحت دے ذریعے انہاں نو‏ں اس کم تو‏ں دور رکھنے دی کوشش کردے سن ۔ اپنی کلاس درس وچ بار بار فرماندے تھے:

"یہ لوگ (فدائیان اسلام) جوان طلاب تے سادات نيں جو ناراض تے غصے وچ نيں انہاں نو‏‏ں وعظ و نصیحت کرنا چاہئے۔ وچ انہاں تو‏ں درخواست کردا ہاں کہ انہاں کاماں نو‏‏ں ترک کریئے۔ اسيں نے اپنی زندگی وچ بہت سی تبدیلیاں دیکھی نيں منجملہ مشروطیت دا مسئلہ جس وچ اسيں نے دیکھیا کہ کم کِداں شروع ہويا تے کتھے اُتے ختم ہويا۔"

آیت اللہ طاہری خرم آبادی تے آیات اللہ محمد فاضل لنکرانی فدائیان اسلام دا آیت اللہ کاشانی دی پیروی تے انہاں تو‏ں متأثر ہونے دے عوامل و اسباب نو‏‏ں فدائیان اسلام دا آ یت اللہ بروجردی تو‏ں اختلاف قرار دیندے نيں۔

مخالفت دے باوجود آیت اللہ بروجردی انہاں دی مدد کردے سن ۔ سید حسین امامی دی گرفتاری دی واقعے وچ آیت اللہ بروجردی نے اوہدی حمایت دی تے اوہدی آزادی دے لئی تلاش کوششاں کيتی۔ اسی طرح آپ شاہ دے بعض قریبی افراد دے نال رابطے وچ سن تے انہاں تو‏ں ایہ عہد لیا ہويا سی کہ کسی طرح تو‏ں وی شاہ تو‏ں آیت اللہ کاشانی دی پھانسی دے حکم اُتے دستخط نہ کروائے۔ آپ آیت اللہ کاشانی دی پھانسی دئے جائے اُتے نہایت متأثر ہوئے تے اپنے روگٹھ دے کاماں نو‏‏ں تعطیل کیتا تے فرماندے سن "ناراحتی تے غم و غصے دی وجہ تو‏ں کوئی کم کرنے نو‏‏ں دل نئيں کردا۔"

بہاییت دے نال مقابلہ

سنہ ۱۳۴۵ ہجری قمری نو‏‏ں رجسٹریشن دے ادارے دے انچارج نے اس محکمے وچ فرقہ بہایت تو‏ں تعلق رکھنے والے اک شخص نو‏‏ں اپنا معاون بنایا۔ اسی طرح شہر بروجرد وچ برہنہ عورتاں اُتے مشتمل مراسم منعقد کيتے۔ جدو‏ں انہاں کاماں دی خبر آیت اللہ بروجردی تک پہنچی تو آپ نے اس غیر اسلامی اقدام دی مخالفت وچ احتجاج دے طور اُتے بروجرد نو‏‏ں ترک کرکے عتبات عالیات جانے دا ارادہ کیتا۔ ایسے وچ شہر بروجرد دے گورنر نے رجسٹریشن دے محکمے دے انچارج نو‏‏ں اپنے مقام تو‏ں عزل کیتا تے آیت اللہ بروجردی نو‏‏ں دبارہ واپس لیایا۔ لیکن ملک دے مسئولین دی اسلامی روایات دی منافی کاماں تو‏ں دلبرداشتہ ہو ک‏ے عتبات عالیات چلے گئے پھر نجف اشرف وچ ہی مقیم ہوئے۔

فلسطین دی حمایت

آیت اللہ بروجردی نے اسرائل و صہیونی ایزم دے ہتھو‏ں قدس تے فلسطین اُتے قبضے اُتے شدید رد عمل دا اظہار کردے سن ۔ آپ نے سنہ ۱۳۲۷ شمسی وچ صهیونی ایزم تے فلسطین اُتے ناجائز ملسط ہونے والےآں دی محکومیت اک بیانیہ صادر کیتا تے فلسطین دے مجاہدین نو‏‏ں خراج تحسین پیش کیتا تے انہاں دی کامیابی دے لئی دعا فرمائی۔

پرائمری اسکولاں وچ دینیات دے دروس شامل کرنے دی سفارش

گورنمنٹ دی جانب تو‏ں پرائمری سکولاں وچ ضروری مضامین شامل کرنے دے حکم اُتے آیت اللہ بروجردی نے دینیات دے دروس نو‏‏ں وی انہاں مضامین وچ شامل کرنے دی درخواست کیتی تے اس حوالے تو‏ں آقای فلسفی نو‏‏ں اپنا نمائندہ بنایا تے حکومت دے نال مذاکران دے لئی بھیجیا۔

حوالے

مآخذ

• تمری، محمد رضا، شکوہ شیعہ مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تہران، ۱۳۸۷ش.
• دوانی، علی، خاطرات و مبارزات حجت الاسلام فلسفی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تہران، ۱۳۷۶ش.
• دوانی، علی، مفاخر اسلام، بنیاد فرہنگی امام رضا(ع)، تہران.
• شیرازی، سید حسن، کلمہ اللہ، بیروت، دار الصادق، ۱۳۸۹/۱۹۶۹.
• علی آبادی، محمد، الگوی زعامت، انتشارات ہنارس.
• علوی، سید محمد حسین، خاطرات زندگانی آیت اللہ بروجردی، انتشارات اطلاعات تہران، ۱۳۴۱ش.
• مجلہ حوزہ، شمارہ ۴۳–۴۴.
• مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزہ علمیہ قم، شکوہ فقاہت، قم، ۱۳۷۹ش.
• مطہری، مرتضی، مزایا و خدمات آیت اللہ بروجردی، انتشارات صدرا، تہران، ۱۳۸۰ش.
• واعظ زادہ خراسانی، محمد، زندگی آیت اللہ بروجردی، نشر مجمع تقریب مذاہب اسلامی، تہران، ۱۳۷۹ش.

باہرلے جوڑ

• منبع مقالہ:آیت اللہ بروجردی دا سایٹ
• تصاویری از تشییع جنازہ آیت اللہ بروجردی