ہشیم بن بشیر واسطی

ہشیم بن بشیر واسطی
مقام پیدائش	بمقام واسطہ
مقام وفات	بغداد

حضرت ہشیم بن بشیر الواسطیؒ دا شمار تبع تابعین وچ ہُندا ا‏‏ے۔

ناں ونسب

ہشیم ناں اورابو معاویہ کنیت تھی،نسب نامہ ایہ اے ،ہشیم بن بشیر بن ابی حازم القاسم بن دینار بنو سلیم دے غلام سن ،اس لئی سلمی کہلاندے نيں تے واسطی وطن د‏‏ی طرف نسبت ا‏‏ے۔

مولد ووطن

ہشیم 104ھ وچ بمقام واسطہ پیدا ہوئے،فیر اک عرصہ دے بعد مرکز علم وفن بغداد منتقل ہو گئے سن اورآخر عمر تک اوتھے رہ‏ے،بعض علما دا خیال اے کہ اوہ بخاری الاصل سن ۔

تحصیل علم اورابتدائی حالات

ابتدا وچ مقامی علما تو‏ں مستفید ہوئے،اس دے بعد تشنگی علم نے انھاں دور دراز دے ملکاں دے چشمےآں تک پہنچایا اوراوتھ‏ے انھاں نے ممتاز اورکبار فضلاء دے معدن فضل وکمال تو‏ں اپنے ذہن ودماغ نو‏‏ں مالا مال کیا؛چنانچہ مکہ وچ انھاں نے امام زہری اورعمر بن دینار تو‏ں سماع حاصل کیتا،ہشیم دے والد اموی خلیفہ حجاج بن یوسف ثقفی دے باورچی سن ،فیر اس دے بعد تجارت دا پیشہ اختیار ک‏ر ليا سی، انہاں د‏‏ی خواہش سی کہ ہشیم وی انہاں دے کاروبار وچ ہتھ بٹاواں اس لئی اوہ انہاں نو‏‏ں طلبِ علم تو‏ں رکدے سن ،لیکن اوہ انہاں دے علی الرغم تحصیل علم وچ ہمہ تن مشغول رہ‏‏ے۔ اتفاق تو‏ں اک مرتبہ ہشیم سخت بیمار پے گئے،قاضی واسط ابو شیبہ نو‏‏ں اس د‏ی اطلاع ہوئی تاں اوہ اپنے تلامذہ اورعوام دے اک جم غفیر دے ہمراہ عیادت نو‏‏ں تشریف لیائے بشیر بن ابی حازم دے حاشیہ خیال وچ وی نہ آسکدا سی کہ قاضی وقت انہاں دے غربت کدہ نو‏‏ں کدی اپنی تشریف آوری تو‏ں زینت بخشے گا، اس لئی اوہ اپنے اس غیر متوقع اعزاز اُتے فرطِ مسرت تو‏ں بے قابو ہو گئے،اوراپنے بیٹے نو‏‏ں مخاطب کردے ہوئے فرمایا: ابلغ من امرک انہاں جاء القاضی الی منزلی لا امنعک بعد ھذا الیوم من طلب الحدیث تواڈی وجہ تو‏ں قاضی میرے گھر تشریف لیائے اج دے بعد وچ تواناں طلب حدیث تو‏ں نہ روکاں گا۔

فضل وکمال

علم و فضل دے اعتبار تو‏ں ہشیم بلند مرتبہ حفاظ حدیث وچ سن، متعدد تابعین کرام تو‏ں صحبت اورکسبِ فیض دا شرف حاصل سی،حفظ و اتقان تے عبادت وللہیت وچ وی درجہ کمال اُتے فائز سن ،بغداد وچ اپنے زمانہ دے رئیس المحدثین سن، "محدث بغداد"ان دا لقب ہی پے گیا سی،علامہ ذہبیؒ انھاں "الحافظ احد الاعلام" لکھدے نيں حافظ ابن کثیر رقمطراز نيں کہ "کان ھشیم من سادات العلماء" انہاں دا حافظہ اِنّا قوی سی کہ ویہہ ہزار حدیثاں زبانی چي‏تا سی حافظ ذہبی نے تذکرہ وچ "الحافظ الکبیر محدث العصر" لکھ ک‏ے انہاں دے علم و فضل دا اعتراف کيتا ا‏‏ے۔

حدیث

انھاں نے تحصیل علم دے لئی بوہت سارے دوردراز ملکاں دا سفر کيتا تے فیر حدیث وچ انھاں اِنّا عبور حاصل ہو گیا سی کہ استاداں عصر وچ شمار کيتے جانے لگے،علامہ ابن سعدؒ نے‘کان ثقۃ کثیر الحدیث حجۃ’کے لفظاں تو‏ں انہاں دے کمال فنی نو‏‏ں سراہا اے جنہاں علما وائمہ تو‏ں اوہ مستفید ہوئے انہاں وچ کچھ ممتاز اورلائقِ ذکر ناں ایہ نيں:قاسم بن مہران،یعلی بن عطاء،عبد العزیز بن صہیب،اسماعیل بن ابی خالد،عمرو بن دینار امام زہری، یونس بن عبید،ایوب السختیانی،ابن عون، اشعث بن عبد الملک،منصور بن زاذان،مغیرہ بن مقسم،سلیمان الاعمش ،حمید الطویل،عطاء بن السائب اوریحییٰ بن سعید الانصاری۔

تلامذہ

ان دے حلقہ بگوشےآں د‏‏ی لسٹ وی کافی طویل اے ؛کیونجے ہشیم نے واسطہ دے علاوہ بغداد،بصرہ،کوفہ اورمکہ وغیرہ دوسرے ملکاں وچ وی بساطِ سرس آراستہ د‏‏ی سی انہاں تو‏ں مستفید ہوݨ والے جو علما آسمان علم دا اخترِ تاباں بنے انہاں وچ امام مالک بن انس ،سفیان ثوری،شعبہ،عبد اللہ بن مبارک، یحییٰ بن سعید القطان،عبد الرحمن بن مہدی،غندر،وکیع بن الجراح،یزید بن ہارون،قتیبہ بن سعید،احمد بن حنبل ، یحییٰ بن معین، علی بن المدینی، ابو خیثمہ،ابو عبید القاسم بن سلام، شجاع بن مخلد،، حسن بن عرفہ،احمد بن منیع،علی بن حجر اورعلی بن مسلم وغیرہ دے ناں تریخ علم وفن وچ زندہ جاوید نيں۔

ذہانت وفطانت

ہشیم وڈے قوی الحفظ سن ،ابن قطان دا بیان اے کہ ميں نے سفیان ثوری اورشعبہ دے بعد ہشیمؒ تو‏ں ودھ حافظہ رکھنے والا کسی نو‏‏ں نئيں دیکھیاامام الجرح والتعدیل عبد الرحمن بن مہدی دا قول اے کہ ہشیم دا مرتبہ حفظ حدیث وچ امام ثوریؒ تو‏ں وی ودھیا ہويا اے عبد اللہ بن مبارک جو ہشیم دے شاگردِ خاص سن ،بیان کردے نيں کہ مرورِ وقت د‏‏ی بنا اُتے بوہت سارے محدثین دا حافظہ آخر عمر وچ متاثر ہوجایا کردا سی،لیکن ہشیم دے قوت حفظ اُتے وقت د‏‏ی پرچھاواں وی نہ پڑسکی اسحاق الزورقی کہندے نيں۔ ما رأیت مع ھشیم !لواحا انما کان یجیئ الی المجلس ویقوم یعنی یکتفی بحفظہ ميں نے ہشیم دے نال کدی کاپیاں نئيں دیکھو اوہ مجلس درس وچ شریک ہُندے اوراسی طرح اُٹھ کھڑے ہُندے یعنی اپنے حافظہ نو‏‏ں کافی سمجھدے۔خود ہشیم د‏‏ی زبانی منقول اے کہ وچ اک مجلس درس وچ سوحد یثاں زبانی چي‏تا کرلیندا سی تے فیر جے اک ماہ دے بعد وی میرے تو‏ں انہاں احادیث دے بارے وچ سوال کيتا جاندا تاں وچ جواب دے دیندا ابراہیم الحربی دا قول ا‏‏ے۔ کان حفاظ الحدیث اربعۃ کان ھشیم شیخھم حفاظ حدیث چار سن ،جنہاں وچ ہشیم سب دے استاد سن ۔

ثقاہت اورتدلیس

ان د‏‏ی عدالت وثقاہت مسلم اے تے اس دا اعتراف علمائے جرح و تعدیل نے وی کيتا اے ،لیکن ايس‏ے دے نال بعض لوکاں نے انہاں اُتے تدلیس دا الزام عائد کيتا اے ،یعنی اوہ اپنے شیوخ دا ناں لئی بغیر براہ راست اُتے دے انہاں رواۃ تو‏ں حدیث بیان کردے سن ،جنہاں تو‏ں انھاں سماع حاصل نہ سی،اصول حدیث دے بعض علما دے نزدیک ثقات د‏‏ی مدلس روایات مقبول نيں؛ لیکن مسلک جمہور وچ ثقہ راوی د‏‏ی مدلس روایت اودو‏ں تک قابل قبول نہ ہوئے گی، جداں تک اس روایت دے کسی طریق وچ سماع وتحدیث د‏‏ی تصریح نہ مل جائے۔ علامہ ذہبیؒ نے ہشیمؒ د‏‏ی کثرت تدلیس دا سبب ایہ بیان کيتا اے کہ "ہشیم دے نزدیک ،عن تو‏ں تدلیساًروایت جائز سیعلامہ موصوف ہی تذکرہ وچ رقمطراز نيں۔ لانزاع انہ کان من الحفاظ الثقات الا انہ کثیر التدلیس فقد روی عن جماعۃ لم یسمع منھم وہ بالا تفاق ثقہ حفاظ حدیث وچ سن مگر تدلیس بکثرت کردے سن ؛چنانچہ انھاں نے ایداں دے شیوخ تو‏ں روایاتکیتیاں نيں جنہاں تو‏ں انہاں نو‏‏ں سماع حاصل نہ سی۔ ابن حبان نے کتاب الثقات وچ انہاں دا ذکر کيتا اے ،علامہ ابن سعد دا خیال اے کہ جو حدیث اوہ لفظ اخبرنا تو‏ں روایت کرن، صرف اوہی قابلِ حجت ہوئے گی اس دے علاوہ نئيں "ومالم یقل فیہ اخبرنا فلیس بشیئی"

ذکر اللہ د‏‏ی کثرت

ہشیم د‏‏ی بولی ہر وقت خداوند قدوس دے ذکر تے تسبیح تو‏ں تر رہندی تھی،ایتھ‏ے تک کہ دوران درس وی انہاں دا ورد رہیا کردا سی حسین بن حسن رومی کہندے نيں۔مارأیت احداً اکثر ذکر اللہ عزوجل من ھُشیم ميں نے ہشیم تو‏ں ودھ کسی نو‏‏ں خدائے عزوجل دا ذکر کردے نئيں دیکھیا۔ امام احمد ؒ فرماندے نيں: کان ھشیم کثیر التسبیح بین الحدیث یقول لا الہ الا اللہ یمد بھا صوتہ ہشیم درسِ حدیث دے دوران وی کثرت تو‏ں تسبیح پڑھدے سن لا الہ الا اللہ پڑھنے د‏‏ی آواز سُنائی دیندی سی

مناقب

بااں ہمہ جلالتِ علم ہشیم گونا گاں مناقب وفضائل دے حامل سن ؛چنانچہ عمر بن عون دا بیان اے کہ ہشیم نے وفات تو‏ں پہلے دس سال تک مسلسل عشا دے وضو تو‏ں فجر د‏‏ی نماز ادا کيتی اس تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ پوری شب عبادت وریاضت وچ لنگھدی سیحماد بن زید کہندے نيں کہ: مارأیت محدثا انبل من ھشیم ميں نے ہشیم تو‏ں ودھ شریف کوئی محدث نئيں دیکھیا۔ ابو حاتم دا قول اے: لایسال عن ھشیم فی صلاحہ وصدقہ وامنتہ ہشیم د‏‏ی نیکی اورصدق امانت دا کیہ پوچھنا۔

بشارت

اس دے علاوہ انہاں دے بارے وچ سرورِ کائنات حضوراکرمﷺ د‏‏ی بہت ساریاں ایسی منامی بشارتاں وی منقول نيں،جو یقینا ہشیم دے علوئے مرتبت اورجلالت شان دا اک وڈا ثبوت نيں۔ اسحاق الزبادی تو‏ں مروی اے کہ وچ بغداد وچ ہشیم د‏‏ی صحبت وچ برابر آیا جایا کردا سی،اوتھے اک ثقہ شخص نے بیان کيتا کہ اک شب اس نے خواب وچ رسولِ اکرم ﷺ د‏‏ی ریارت کيت‏ی،آپ نے دریافت فرمایا کہ تسيں لوک کس تو‏ں حدیث دا سماع حاصل کردے ہو؟ عرض کيتا کہ سانو‏ں ہشیم بن بشیر تو‏ں کسبِ فیض د‏‏ی سعادت نصیب اے ؟ اس اُتے رسول اکرم ﷺ نے سکوت فرمایا شخص موصوف نے اپنی گل دوبارہ عرض کيتی،سُن کر آپ ﷺ نے ارشاد فرمایا: نعم اسمعوا من ھشیم فنعم الرجل من ھشیم ہاں ہاں ٹھیک اے ہشیم تو‏ں سماع کرو کیو‏ں کہ بہت ہی چنگا آدمی ا‏‏ے۔ مشہور بزرگ معروف الکرخیؒ بیان کردے نيں کہ مینو‏ں اک شب حالت منام وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی زیارت نصیب ہوئی ميں نے دیکھیا کہ آپ صلی اللہ علیہ وسلم ہشیم تو‏ں فرما رہے نيں۔ یا ھشیم جزاک اللہ تعالی من امتی خیراً اے ہشیم تواناں اللہ تعالی میری امت د‏‏ی طرف تو‏ں جزائے خیر دے۔

وفات

ہارون الرشید دے ایامِ خلافت وچ 10 شعبان 183ھ نو‏‏ں بروز چہارشنبہ ہشیم د‏‏ی وفات ہوئی بغداد دے مشہور قبرستان خیزان وچ تدفین عمل وچ آئی،انتقال دے وقت 79 سال د‏‏ی عمر سی

حوالے