اجماع (فقہی اصطلاح)
| مضامین بسلسلہ |
| اصول فقہ |
|---|
| فقہ |
| احکام |
| مذہبی القاب |
|
فقہ اسلام دی اک اصطلاح تے اسلامی شریعت دا تیسرا اہم مآخد جس توں مراد علمائے امت دا یا انہاں دی وڈی اکثریت کا، ہر زمانے وچ کسی مسئلہ اُتے متفق ہوجانا جس دے بارے وچ قرآن و حدیث وچ واضح حکم موجود ہوئے۔
اجماع دی لغوی معنى
[سودھو]عربی دا لفظ اجماع، احسان دے وزن اُتے باب افعال دا مصدر اے، لغت وچ اس دے دو معانی نيں :
- کسی چیز دا پختہ ارادہ کرلینا۔ یعنی جدوں کوئی شخص کسی کم دا ارادہ کرلیندا اے تاں محاورہ وچ کہیا جاندا اے "اجمع فلاں علیٰ کذا"۔ اس معنى دے اعتبار توں اک شخص دے عزم اُتے وی اجماع دا اطلاق صحیح ہوئے گا۔ آیتِقرآنی : فَأَجمِعوا أَمرَكُم {10:71} وچ ایہی "معنى" مراد اے۔
- کسی چیز اُتے اک توں ودھ لوکاں دا اتفاق کرلینا۔ چنانچہ جدوں قوم کسی گل اُتے متفق ہوجاندی اے تاں کہیا جاندا اے، "إجمع القوم على كذا"۔ اس معنى دی رو توں کسی وی جماعت دے کسی وی دینی آیا دنیوی امر (بات) اُتے اتفاق نوں اجماع کہیا جاندا اے، حتیٰ کہ یہود و نصاریٰ دے اجماع نوں بھی۔[۱][۲]
اجماع دی اصطلاحی معنى
[سودھو]اجماع دی سب توں زیادہ جامع و مانع تعریف حضرت ابن السبکی ؒ دی اے :
| ” | ہو إتفاق المجتهدي الأمة بعد وفاة محمد صلى الله عليه وسلم في عصر على أي أمر كان۔
یعنی اجماع، امت (محمدیہ) دے مجتہدین دے اس اتفاق دا ناں اے جو حضرت محمد صلی الله علیہ وسلم دی وفات دے بعد کسی زمانہ وچ کسی وی امر (بات) اُتے ہويا ہوئے۔ [۳] |
“ |
تعریف کيتی وضاحت
[سودھو]«أمة» دی قید توں دوسری امتاں دا اجماع خارج ہو گیا۔ تے امت توں مراد : امت اجابت (جو اسلام لاچکے نيں) اے، امت دعوت (جنہاں نوں دعوت_اسلام دتی جائے) نئيں ۔
«مجتہدین» دی قید توں مراد ماہر علما مراد نيں، جنہاں نوں فقہا وی کہندے نيں .
«بعد وفاة محمد صلى الله عليه وسلم» دی قید توں مراد اجماع دی ابتدا دے وقت دا بیان اے۔ جو اجماع نبی کریمﷺ دے زمانے وچ ہويا ہوئے اس دا کوئی اعتبار نئيں کیونجے اوہ تاں نزول وحی دا زمانہ سی ۔ جس توں قطعی حکم نازل ہوجاندا سی ۔
«في عصر» دی قید توں مراد نبوت دے زمانے دے بعد کسی وی زمانے وچ کیہ ہويا اجماع قابل قبول ہوئے گا، چاہے اوہ صحابہ دے زمانے وچ ہويا ہو یا اس دے بعد والے کسی زمانے وچ ۔
«على أي أمر كان» دی قید توں مراد صرف امر عام اے۔ یعنی دینی امر دے نال نال عقلی یا دنیوی علوم و فنون وچ اس علم و فن دے ماہراں دا اتفاق وی اجماع وچ شمار ہوئے گا۔
اس لئی مسائل فقہ وچ فقہا دا اجماع، مسائل نحو (عربی گرامر) وچ نحویاں دا اجماع، مسائل اصول وچ اصولیین دا اجماع تے مسائل کلام وچ متکلمین دا اجماع معتبر ہوئے گا۔
حجیتِ اجماع قرآن مجید توں
[سودھو]جمہور مسلمین اجماع دی حجیت دے قائل نيں، اجماع دی حجیت کتاب وسنت توں ثابت اے، ارشادِ باری تعالٰیٰ اے :
- يٰأَيُّهَا الَّذينَ ءامَنوا أَطيعُوا اللَّهَ وَأَطيعُوا الرَّسولَ وَأُولِى الأَمرِ مِنكُم ۖ فَإِن تَنٰزَعتُم فى شَيءٍ فَرُدّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسولِ إِن كُنتُم تُؤمِنونَ بِاللَّهِ وَاليَومِ الءاخِرِ ۚ ذٰلِكَ خَيرٌ وَأَحسَنُ تَأويلًا {4:59}
اے ایمان والو! حکم مانو اللہ (تعالٰیٰ) دا تے حکم مانو رسول (صلی اللہ علیہ وسلم) دا تے اولولاَمر دا جو تسيں وچوں ہاں، فیر جے جھگڑ پڑو کسی چیز وچ تاں اسنوں لوٹاؤ اللہ (تعالٰیٰ) تے رسول (صلی اللہ علیہ وسلم) دی طرف، جے تسيں ایمان (ویقین) رکھدے ہو اللہ اُتے تے قیامت دے دن پر، ایہ گل اچھی اے تے بہت بہتر اے اس دا انجام۔(سورہ-النساء:٥٩)
اس آیات وچ ادلہ اربعہ (چاراں دلیلاں) دی طرف اشارہ اے : اَطِيْعُوا اللّٰهَ توں مراد "قرآن" اے، اَطِيْعُوا الرَّسُوْلَ توں مراد "سنّت" اے تے اُولِي الْاَمْرِ توں مراد "علما و فقہا" نيں، انہاں وچ جے اختلاف و تنازع نہ ہو بلکہ اتفاق ہوجاندے تاں اسنوں "اجماع_فقہاء" کہندے نيں .(یعنی اجماع_فقہاء نوں وی مانو). تے جے انہاں اُولِي الْاَمْرِ(علما و فقہا) وچ اختلاف ہو تاں ہر اک"مجتہد" دے اجتہاد و استنباط نوں "قیاس_شرعی" کہندے نيں .
- وَمَنْ يُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ مَاتَبَيَّنَ لَهُ الْهُدَى وَيَتَّبِعْ غَيْرَ سَبِيلِ الْمُؤْمِنِينَ نُوَلِّهِ مَاتَوَلَّى وَنُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَسَاءَتْ مَصِيرًا"۔ (النساء:115)
ترجمہ:جو شخص رسول اللہ (صلى الله عليه وسلم) دی مخالفت کريں گا اس دے بعد کہ اس اُتے ہدایت واضح ہوچکی ہو تے اہلِ ایمان دے راستے دے علاوہ دوسرے راستہ دی پیروی کريں گا تاں اسيں اسنوں اس طرف چلائاں گے جدھر اوہ خود پھرگیا تے اسنوں جہنم وچ داخل کرن گے۔
آیت بال وچ باری تعالٰیٰ نے رسول (صلى الله عليه وسلم) دی مخالفت تے سبیل مؤمنین دے علاوہ دوسرےآں دے سبیل دی اتباع اُتے وعید بیان فرمائی اے تے جس چیز اُتے وعید بیان کیندی جائے اوہ حرام ہُندی اے ؛ لہٰذا رسول دی مخالفت تے غیر سبیل مؤمنین دی اتباع دونے حرام ہاں گی تے جدوں ایہ دونے حرام نيں تاں انہاں دی ضد یعنی رسول دی موافقت تے سبیل مؤمنین دی اتباع واجب ہوئے گی تے مؤمنین دی سبیل تے اختیار کردہ راستہ دا ناں ہی اجماع اے ؛ لہٰذا اجماع دی اتباع دا واجب ہونا ثابت ہو گیا تے جدوں اجماع دا اتباع واجب اے تاں اس دا حجت ہونا وی ثابت ہو گیا، قاضی ابویعلیؒ (متوفی:458ھ) تے علامہ آمدی نے اس آیت توں اجماع دی حجیت دے ثبوت اُتے وڈی نفیس بحث کيتی اے جو لائقِ مطالعہ اے۔ (الاحکام آمدی:1/287۔ اصول الفقہ ابوزہرہ:161۔ ارشاد الفحول:113)
حجیت اجماع احادیث توں
[سودھو]آپ (صلى الله عليہ وسلم) دا ارشاد اے : "عَنْ ابْنِ عُمَرَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ لَايَجْمَعُ أُمَّتِي أَوْقَالَ أُمَّةَ مُحَمَّدٍ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ عَلَى ضَلَالَةٍ"۔
(ترمذی، بَاب مَا جَاءَ فِي لُزُومِ الْجَمَاعَةِ، كِتَاب الْفِتَنِ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، حدیث نمبر:2093)
ترجمہ:حضرت ابن عمرؓ توں روایت اے کہ رسول اللہﷺ نے فرمایا کہ:اللہ تعالٰیٰ میری امت نوں یا (راوی نے کہیا) کہ محمد صلى الله عليه وسلم دی اُمت نوں ضلالت وگمراہی اُتے مجتمع نئيں کریگا۔
ہور آپ (صلى الله عليه وسلم) دا فرمان اے : "فَمَا رَأَى الْمُسْلِمُونَ حَسَنًا فَهُوَعِنْدَ اللَّهِ حَسَنٌ وَمَارَأَوْا سَيِّئًا فَهُوَ عِنْدَ اللَّهِ سَيِّئٌ"۔ (مسندِاحمد، حدیث نمبر3600)
ترجمہ:جس چیز نوں مسلمان چنگا سمجھاں اوہ اللہ دے نزدیک وی اچھی اے تے جس چیز نوں مسلمان بُرا سمجھاں اوہ اللہ تعالٰیٰ دے نزدیک وی بری اے۔
اک ہور موقع توں آپ (صلى الله عليه وسلم) نے فرمایا: "مَنْ فَارَقَ الْجَمَاعَةَ شِبْراً فَقَدْ خَلَعَ رِبْقَةَ الْإِسْلَامِ مِنْ عُنُقِهِ"(مشکوٰۃ:31)
ترجمہ:جوشخص جماعت توں بالشت برابر جدا ہويا تواس نے اسلام دی رسی اپنی گردن توں وکھ کردتی۔
اک جگہ ارشاد اے : "مَنْ فَارَقَ الْجَمَاعَةِ مَاتَ مَيْتَةً جَاهِلِيَّةً"۔ (مصنف عبد الرزاق، كتاب الصلاة، باب الأمراء يؤخرون الصلاة، حدیث نمبر:3779)
ترجمہ:جو جماعت توں وکھ ہو جائے تواس دی موت جاہلیت دے طرز اُتے ہوئے گی۔
یہ تمام احادیث قدرے مشترک اس گل اُتے دلالت کردیاں نيں کہ ایہ امت اجتماعی طور اُتے خطا توں محفوظ اے، یعنی پوری امت خطا تے ضلالت اُتے اتفاق کرے ایسا نئيں ہو سکدا اے تے جدوں ایسا ہو تاں اجماع امت دے مننے تے اس دے حجتِ شرعی ہونے وچ کوئی کلام نئيں اے۔