ادب و ہنر وچ حسین بن علی

بسلسلہ مضامین
حسین ابن علی، اہل تشیع دے تیسرے امام محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نواسے
زندگی
شجرۂ نسب جنگ کربلا
یادگاراں
مقتل الحسین لسٹ شہدائے کربلا یزید دے دربار وچ زینب بنت علی دا خطبہ دمشق وچ زین العابدین دا خطبہ محرم د‏‏ی عزاداری (مجلس عزا) عاشورہ تاسوعہ ملہوف لکھنؤ کی عزاداری چہلم روضۂ امام حسين زیارت عاشورہ حسینیہ مرثیہ نوحہ مداحی سوز تعزیہ تابیوک حوسے چہل منبر چپ تعزیہ تلوار زنی (تطبیر) حسینی دلان روضہ خوانی
نقطۂ نظر
بارہ امام چودہ معصوم
بوآ عاشورہ

فارسی شاعری تے نثر وچ حسین ابن علی دا ناں یا انہاں دا سب تو‏ں مشہور لقب "ابا عبداللہ" تے انہاں دے کچھ القاب جداں کہ کربلا دے مظلوم، سید الشہداء، شہداء دے حاکم، حاکم۔ آزاد تے پیاسنو‏ں بادشاہ، یا اس دے نال یا مخالف خطوط جداں کربلا، عاشورا ، شمر تے یزید دا نمایاں حصہ ا‏‏ے۔ ۳۵۲ ہجری تک حسین بن علی د‏‏ی یاد یا ماتم۔ ھ - کہ معاذ الدولہ دیلمی نے ماتم دا حکم دتا - منع کيتا گیا سی۔ اس دے بعد سامانی آزاد فک‏ر ک‏ے دور وچ تے چوتھ‏ی صدی ہجری دے دوسرے نصف وچ حالات پرسکو‏ن سن ۔ پنجويں صدی دا دوسرا نصف تے چھیويں صدی ہجری دے دوران حکومت دے مذہبی مخالفین اُتے مذہبی دباؤ دا دور سی۔ ستويں تے اٹھويں صدی ہجری وچ مذہبی شاعری مقبول ہوئی تے اولجائیتو دور وچ اٹھويں صدی دے آغاز وچ عاشورا دا ماتم دوبارہ قائم ہويا۔ آثار ادبی در حوزۂ شعر منظوم دربارۂ حسین بن علی و کربلا را ہور می‌توان بہ دو دستۂ دورۂ متقدمان و دورۂ متأخران تو‏ں عصر حاضر دستہ‌بندی کرد

اس سلسلے وچ نثری کماں نو‏‏ں دو قسماں وچ تقسیم کيتا جا سکدا اے: تاریخی متون تے صوفیانہ تے ادبی متن۔ پہلی قسم وچ ، جس د‏‏ی ادبی قدر وی اے، عاشورہ دے واقعے د‏‏ی رپورٹاں نيں جنہاں د‏‏ی تاریخی اہمیت اے، جداں مسعودی ، بیہقی ، بیرونی، ناصر خسرو ، راوندی تے حمد اللہ مصوفی کی تخلیقات ۔ نثری کماں د‏‏ی دوسری قسم، حسین ابن علی تے انہاں دے ساتھیاں د‏‏ی فضیلت دے ادبی اظہار د‏‏ی وجہ تو‏ں، شاعری دے زیادہ نیڑے اے تے اسنو‏ں فلسفیانہ نقطہ نظر تو‏ں نثری شاعری وی سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ کشف المحجوب ہجویری ، کشف الاسرار اور عد الابرار از راشد الدین میبودی ، عبدالکریم قشیری ، تذکرہ الاولیاء عطار ، رومی تے فی ما ما فیہ ، افلقی ، حامد ال- د‏‏ی تخلیقات۔ بہادی ، اسید الطحلی بہرام بیزئی دے دن د‏‏ی تقریب دا اسکرین پلے آئین دے بعد فارسی نثر دے سب تو‏ں اہ‏م کماں وچو‏ں اک اے، جو اسی ناں د‏‏ی مقبول فلم دی بنیاد وی ا‏‏ے۔

حسین ابن علی تے کربلا دے بارے وچ شعری شاعری دے میدان وچ ادبی کماں نو‏‏ں وی دو قسماں وچ تقسیم کيتا جا سکدا اے: ابتدائی دور تے آخری دور موجودہ دور تک۔ پہلا دور، جدو‏ں ایران اُتے غیر شیعہ حکومتاں حکومت کردی سی، چوتھ‏ی صدی ہجری وچ ايس‏ے زمانے وچ دری شاعری دے پھیلاؤ دا آغاز ہويا تے دسويں صدی ہجری تے صفوی حکومت دے قیام تک جاری رہیا۔ اس عرصے دے دوران، تمام یا زیادہ تر شیعہ تے سنی شاعراں نے حسین ابن علی تے عاشورا دے نال کسی نہ کسی طرح سلوک کيتا۔ قصائی مروزی اس دور دا پہلا شاعر اے جس نے نوحہ لکھیا۔ انہاں دے بعد غوامی رازی ، سنائی ، عطار، رومی، سیف فرغانی، جامی، خاغانی ، کمال الدین اسماعیل اصفہانی ، سید حسن غزنوی ، سعدی ، خجاوی کرمانی ، سلمان ساوجی ، حسن کاشی تے ابن حسام خسفی نے حسین تے علی کربلا دے بارے وچ نظماں لکھایاں نيں۔ . دوسرے دور وچ ، صفوی حکومت دے آغاز تے ایران وچ شیعہ مذہب دے رسمی ہونے دے نال، مذہبی تے عاشورا د‏‏ی نظماں نو‏‏ں فروغ حاصل ہويا۔ محتشم کاشانی ، صائب تبریزی ، شہریار اس شعبے دے ممتاز شاعر نيں۔ اس دور وچ بعض شاعر نے عاشورہ د‏‏ی شاعرانہ رپورٹ د‏‏ی اے جسنو‏ں دو قسماں وچ تقسیم کيتا جا سکدا اے: تاریخی تے صوفیانہ۔ مورخین، جو اکثریت وچ نيں، نے عاشورہ نو‏‏ں تاریخی نقطہ نظر تو‏ں دیکھیا ا‏‏ے۔ صباحی بدگولی ، عبدالرزاق لاہیجی ، فیض کاشانی ، مرزا رحیمونیہ ، جیہون یزدی ، محمد طغی بہار، جلال الدین حمائی تے امیری فیروزکاوہی انہاں وچ شام‏ل نيں۔ دوسرا گروہ یا عرفان عاشورہ دے بارے وچ صوفیانہ نظریہ رکھدا سی۔ صفی علیشاہ ، عمان سامانی ، ملیا احمد نراقی ، بیدل دہلوی تے اقبال لاہوری تے ہوشنگ ابتہاج اس گروپ تو‏ں نيں۔

حسین ابن علی د‏‏ی بغاوت دے آغاز تے عاشورہ دے واقعہ تو‏ں لے ک‏ے عربی شاعراں نے اپنی تخلیقات وچ بیان کيتا اے کہ اموی تے عباسی دور وچ سیاسی حالات د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں وچو‏ں بوہت سارے لوک مصیبت وچ سن یا دھمکیاں تے ایذاء دا شکار سن ۔ عبیداللہ ابن حر الجعفی - جنہاں تو‏ں حسین ابن علی نے مدد کيت‏ی درخواست کيتی - اوہ پہلا شخص اے جس نے اپنی صحبت د‏‏ی آرزو وچ نوحہ گایا کچھ ایداں دے وی نيں جنہاں نے امویاں تے عباسیاں دے سیاسی حالات وچ شاعری د‏‏ی تے اس میدان وچ موت دے خطرات دے نال۔ عوف ایزدی انہاں توابین وچو‏ں نيں جو توابین کی بغاوت وچ مارے گئے سن تے اوہ اپنی نظماں وچ افسوس کردے نيں۔ ڈیک الجن، صنوبری، کوشاجم ، ابو فراس ، ابن ہانی دوسرے شاعراں وچو‏ں نيں جنہاں نے عباسی دور وچ شاعری کيتی۔ شیعہ ریاستاں د‏‏ی تشکیل تو‏ں عرب سرزمین وچ نسبتاً آزادی قائم ہوئی تے حسین ابن علی د‏‏ی خونریزی جداں مسائل دے اظہار دے لئی ہور بنیاداں فراہ‏م ہوئیاں۔ منصور ابن بسام بغدادی ، نسی صغیر ، سید رازی ، شریف مرتضیٰ ، مہیار دیلمی تے ابو العلا معری نے اس دور وچ شاعری کيتی۔ عباسی خلافت دے دوسرے نصف وچ ، عاشورہ دیاں نظماں آنسوواں تو‏ں بھری تے مزاحمت تو‏ں دور ہو گئياں، خونریزی تے جدوجہد دے لئی تیار سی، لیکن ايس‏ے وقت، فاطمی خلافت دے دوران مغرب وچ ، حسین ابن علی د‏‏ی خونریزی وچ شدت آگئی۔ عمارہ الیمانی انہاں شاعراں وچو‏ں اک نيں۔ ستويں تو‏ں نويں صدی ہجری تک کربلا دے معترضین دا طنز آہستہ آہستہ انہاں دے لئی طنز تے سحر انگیزی وچ بدل گیا تے سنی شاعر وی میدان وچ آگئے۔ ابن ثناء الملک ، ابن وردی شافعی تے حسن مخزومی ايس‏ے گروہ تو‏ں نيں۔ دسويں صدی ہجری تو‏ں تیرہويں صدی ہجری دے آخر تک عربی شاعری د‏‏ی تقلید مقبول ہوئی تے بوہت سارے فقہاء و محدثین جو ادب تو‏ں نابلد سن اس میدان وچ داخل ہوئے۔ قتل عام دا پڑھنا ختم ہو جاندا اے تے عاشورہ دے پیغامات بھُل جاندے نيں۔ اُتے ملیا کاظم آذری ، سید محمد مہدی بحر العلوم، ہاشم الکعبی ، سید حیدر حلی تے محمد نصر جداں لوکاں نے اس دور وچ رزمیہ تے جذبات‏ی نظماں لکھایاں نيں۔ اج کل عاشورہ د‏‏ی شاعری اپنے عروج اُتے اے تے بوہت سارے شیعہ، سنی حتیٰ کہ عیسائی شاعراں نے حسین ابن علی تے واقعہ عاشورہ دے سوگ وچ اشعار لکھے نيں، جداں کہ محسن ابو الحب، عبدالحسین جواہر، مہدی اراجی ، ذکی ال۔ -محصل، عالم المطالی ، سعید العسیلی، عبداللہ العلیلی ۔ عصری شاعری وچ حسین ابن علی د‏‏ی صفات جداں قیادت، جرأت، ظلم دے خلاف، ایمان، رونا تے انہاں د‏‏ی جدوجہد دا نمونہ پیش کيتا گیا ا‏‏ے۔ اس دور دے شاعراں وچ محمد سماوی ، محمد کامل آملی ، مصطفیٰ جمال الدین ، عبدالقادر ناصری ، ادوار مرقس، ہادی کاشف الغطا ، احمد دہبور ، یحییٰ عبدالامیر شامی ، ادونیس ، مظفر عبد، مظفر نادر دنکول تے جواد جام نامی شاعر نيں۔ بدر شاکر سیاب ۔

حسن تے حسین کی تعزیۂ لوئس پولی ۱۹واں صدی دا انگریزی ادبی کم اے جو حسین تے اس دے بھائی د‏‏ی زندگی تو‏ں متعلق ا‏‏ے۔

ترکی بولی دے جنہاں شاعراں نے حسین ابن علی دے ماتم وچ نظماں لکھایاں نيں انہاں وچ اسيں بیزا اردبیلی ، عباس قلی یحیوی ، رحیم منزاوی اردبیلی تے عاصم کفاش دا ناں لے سکدے نيں۔

نوٹ

حوالے