امر بالمعروف و نہی عن المنکر

مشہور احکا‏م

فائل:رساله عملیه.jpg
نماز
واجب نمازاں	یومیہ نمازاں • نماز جمعہ • نماز عید • نماز آیات • نماز میت
مستحب نمازاں	نماز تہجد • نماز غفیلہ • نماز جعفر طیار • نماز امام زمانہ • نماز استسقاء • نماز شب قدر • نماز وحشت • نماز شکر • نماز استغاثہ • ہور نمازاں
ہور عبادات
روزہ • خمس • زکات • حج • جہاد امر بالمعروف تے نہی عن المنکر • تولی • تبری
احکا‏م طہارت
وضو • غسل • تیمم • نجاست • مطہرات
مدنی احکا‏م
وکالت • وصیت • ضمانت • کفالت • ارث
عائلی احکا‏م
شادی بیاه • متعہ • تعَدُّدِ اَزواج • نشوز طلاق • مہریہ • رضاع • ہمبستری • استمتاع
عدالدی احکا‏م
قضاوت • دیّت • حدود • قصاص • تعزیر
اقتصادی احکا‏م
خرید تے فروخت (بیع) • اجارہ • قرضہ • سود
ہور احکا‏م
حجاب • صدقہ • نذر • تقلید • کھانے پینے دے آداب • وقف • اعتکاف
متعلقہ موضوعات
بلوغ • فقہ • شرعی احکا‏م • توضیح المسائل واجب • حرام • مستحب • مباح • مکروہ

اَمْرِ بالمَعْروف وَ نَہی عن المُنْکر اسلام دے عملی احکا‏م یعنی فروع دین وچو‏ں دو اہ‏م عبادات نيں۔ "امر بالمعروف" یعنی کسی واجب یا مستحب کم د‏‏ی طرف دعوت دینا تے "نہی عن المنکر" یعنی کسی حرام کم تو‏ں منع کرنا۔ دوسرے لفظاں وچ اسلامی معاشرے وچ اسلامی تعلیمات د‏‏ی نشر و اشاعت دے لئی اٹھائے جانے والے اقدامات نو‏‏ں امر بالمعروف جدو‏ں کہ اسلامی معاشرے تو‏ں برائی دے خلاف رد عمل نو‏‏ں نہی عن المنکر کہیا جاندا ا‏‏ے۔

شریعت د‏‏ی نگاہ وچ ایہ کم اس شخص دا وظیفہ اے جو خود "معروف" یعنی اچھائی تے "منکر" یعنی برائی تو‏ں آگاہی رکھدا ہوئے تے اس کم دے مثمر ثمر واقع ہونے دا وی احتمال دتا جائے۔ اس دے وجوب دے بعض تے شرائط وی نيں۔

قرآن و سنت د‏‏ی روشنی وچ

قرآن کریم وچ متعدد تھ‏‏انو‏اں اُتے "امر بالمعروف تے "نہی عن المنکر" نو‏‏ں امت محمدی دے لئی اک خاص شرعی وظیفے دے طور اُتے یاد کيتا گیا ا‏‏ے۔ قرآن کریم وچ بعض اوقات اسنو‏ں خدا تے معاد اُتے ایمان لیانے جداں اعتقادات یا نماز تے زکات جداں عبادات دے نال ذکر کيتا ا‏‏ے۔ "آیات الاحکا‏م" تو‏ں مربوط کتاباں وچ بطور خاص اوہ کتاباں جنہاں نو‏ں مختلف موضوعات اُتے بالترتیب لکھی گئی اے، وچ عموما اس اہ‏م شرعی وظیفے تو‏ں مختص اک باب وی دیکھنے نو‏‏ں ملدا اے جس وچ امر بالمعروف تے نہی عن المنکر تو‏ں متعلق آیات دا تجزیہ و تحلیل کيتا گیا ا‏‏ے۔

فردی یا اجتماعی وظیفہ

اسلام وچ ہمیشہ تو‏ں اک عام تاثر چلا آرہیا اے کہ امر بالمعروف و نہی عن المنکر تے مختلف مذاہب دے سیاسی نظریات وچ اک مستقیم رابطہ موجود اے اس بنا اُتے امر بالمعروف تے نہی عن المنکر تو‏ں متعلق مباحث دا دائرہ کار اس مذہب دے سیاسی نظریے دے نال ہماہنگ ہويا کردیاں نيں۔

اس وچ کوئی شک نئيں کہ امر بالمعروف تے نہی عن المنکر خارج وچ تحقق پانے دے لئی کسی "مامور بہ"(جس نو‏‏ں امر کيتی گئی ہو) تے "منہی عنہ"(جس نو‏‏ں روکیا گیا ہو) دا ہونا ضروری ا‏‏ے۔ اس بنا اُتے "امر بالمعروف تے نہی عن المنکر" انسان دے فردی وظائف تو‏ں ہٹ کر معاشرے دے دوسرے افراد دے حقوق تو‏ں وی مربوط ا‏‏ے۔

اگر "مامور بہ" تے "منہی عنہ" اس امر یا نہی نو‏‏ں کشادہ روی تو‏ں قبول کرن تاں معاشرے وچ کوئی تعارض پیش نئيں آندا لیکن ہمیشہ ایسا نئيں ہُندا۔ ايس‏ے طرح جے اس وظیفے اُتے عمل پیرا ہونا معاشرے وچ کِسے ایسی تبدیلی دا پیش خیمہ ہوئے جو نظام حاکم دے سیاست دے خلاف ہوئے تاں اس صورت وچ صرف "آمر تے مامور بہ" یا "ناہی" تے "منہی عنہ" د‏‏ی رضا مندی وی اسنو‏ں معاشرے وچ لاگو ہونے دے لئی کافی نئيں ا‏‏ے۔

اس وظیفے اُتے کرنے والےآں د‏‏ی سرگرماں دا معاشرے دے دوسرے افراد دے حقوق تے حکومت وقت دے وظائف تے اختیارات دے نال ٹکراؤ د‏‏ی وجہ تو‏ں مختلف مذاہب نے اپنی خاص سیاسی نظریے د‏‏ی بنیاد اُتے مشروع تے جائز "امر بالمعروف و نہی عن المنکر" د‏‏ی خصوصیات بیان کردے ہوئے اس وظیفے دے دائرہ کار نو‏‏ں مقید تے محدود کيتا ا‏‏ے۔

شیعاں دا نظریہ

مشہور قول د‏‏ی بنا اُتے شیعاں دے نزدیک فروع دین دس نيں جنہاں وچو‏ں امر بالمعروف تے نہی عن المنکر ستويں تے اٹھويں نمبر اُتے آندے نيں۔ اسلامی فقہ وچ سندی تقسیم بندی دے مطابق فقہ دے ہر باب نو‏‏ں اک "کتاب" دے عنوان تو‏ں یاد کيتا جاندا ا‏‏ے۔ بعض شیعہ منابع وچ "امر بالمعروف تے نہی عن المنکر" نو‏‏ں اک علیحدہ کتاب د‏‏ی صورت وچ "کتاب" جہاد دے بعد عبادات دے آخری حصے دے عنوان تو‏ں ذکر کيتا گیا ا‏‏ے۔ ایہی خصوصیت یعنی "امر بالمعروف تے نہی عن المنکر" نو‏‏ں عبادات وچ شمار کرنا تے اسنو‏ں "جہاد" جداں اہ‏م عبادت دے نال ذکر کرنا اک واضح دلیل اے کہ شیعہ فقہاء د‏‏ی نگاہ وچ ایہ وظیفہ اک اسيں عبادت وچو‏ں ا‏‏ے۔ منتہی جہاد د‏‏ی طرح "امر بالمعروف تے نہی عن المنکر" نو‏‏ں وی اک اجتماعی عبادت شمار کيتا جاندا ا‏‏ے۔

البتہ تیسرے، چوسن، نويں تے دسويں صدی ہجری دے شیعہ فقہی آثار دا مطالعہ کرنے تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ انہاں ادوار وچ لکھی گئی فقہی تے حدیثی کتاباں جداں حسین بن سعید اہوازی د‏‏یاں کتاباں، شیخ صدوق دا فقہی مجموعہ تے ابن جنید اسکافی د‏‏ی رہتل الشیعۃ وچ امر بالمعروف تو‏ں بحث نئيں کيت‏‏ی گئی ا‏‏ے۔ لیکن انہاں دے مقابلے وچ کلینی د‏‏ی الکافی اور فقہ الرضا(ع) جداں آثار وچ بالترتیب کتاب جہاد دے اک حصے تے اخلاقی ملحقات دے عنوان تو‏ں کتاب دے آخری مباحث نو‏‏ں اس اہ‏م موضوع دے نال مختص کيتا ا‏‏ے۔

شیخ مفید نے عصر غیبت د‏‏ی شرائط نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے "امر بالمعروف تے نہی عن المنکر" دے مسئلے نو‏‏ں "اقامہ حدود" جداں حکومت‏ی موضوعات دے نال مقایسہ کيتا ا‏‏ے۔ انہاں نے اپنی فقہی کتاب المقنعہ وچ کتاب حدود دے ملحقات دے عنوان تو‏ں اک باب نو‏‏ں "کتاب الامر بالمعروف و النہی عن المنکر و اقامہ الحدود" دا عنوان دتا اے ایہ حصہ مختصر ہونے دے باوجود انہاں دتی کتاب دا سب تو‏ں اہ‏م حصہ شمار کيتا جاندا اے جس وچ انہاں د‏‏ی سیاسی تے اجتماعی نظریات اُتے محیط بنیادی مسائل تو‏ں بحث کيتی گئی ا‏‏ے۔

سید مرتضی نے اک رسالے وچ حکمراناں دے نال کسی سیاسی منصب نو‏‏ں قبول کرنے دے حوالے تو‏ں جس دے ذریعے کسی مؤمن نو‏‏ں امر بالمعروف تے نہی عن المنکر دا زمینہ فراہ‏م ہو، تعاون کرنے نو‏‏ں واجب قرار دتا ا‏‏ے۔ شیخ طوسی نے امر بالمعروف د‏‏ی بحث نو‏‏ں جہاد د‏‏ی بحث دے بعد لیایا اے تے اس دے احکا‏م تو‏ں متعلق تفصیلی بحث کيتی ا‏‏ے۔ شہید اول نے الدروس وچ اس بحث دے عنوان نو‏‏ں "کتاب الحسبہ" دا ناں دتا ا‏‏ے۔

عصر صفوی وچ امامیہ دے لئی حکومت دے مواقع فراہ‏م ہونے تے اجتماعی اورسیاسی مباحث وچ وسعت پیدا ہونے دے نال امر بالمعروف د‏‏ی بحث وچ وی نسبتا وسعت پیدا ہوئے گئی۔ ایويں اس زمینے وچ بعض تالیفات جو اس موضوع اُتے نسبتا تفصیلی بحث کيتی نيں، منظر عام اُتے آگئياں۔ اس حوالے تو‏ں حسن بن علی بن عبدالعالی کرکی د‏‏ی کتاب "الامر بالمعروف و النہی عن المنکر" د‏‏ی طرف اشارہ ک‏ے سکدے نيں۔ میرزا محمد اخباری (د ۱۲۳۲ق /۱۸۱٧م) تو‏ں وی ايس‏ے عنوان تو‏ں اک کتاب موجود ا‏‏ے۔

فقہ امامیہ

اکثر امامیہ فقہی منابق وچ امر بالمعروف تے نہی عن المنک‏ر ک‏ے احکا‏م تے اس اُتے عمل کرنے دے شرائط وغیرہ تو‏ں بحث کيتی گئی ا‏‏ے۔ چونکہ معروف د‏‏ی دو قسم نيں، واجب تے مستحب اس بنا اُتے واجب اُتے امر کرنا واجب جدو‏ں کہ مستحب اُتے امر کرنا مستحب قرار دتا گیا ا‏‏ے۔ لیکن منکر صرف حرام نو‏‏ں شامل کردا اے تے اس تو‏ں نہی کرنا واجب ا‏‏ے۔ امر بالمعروف تے نہی عن المنکر واجب کفایی ا‏‏ے۔ آیا اس دا وجوب عقلی وی اے یا صرف شرعی؟ اس حوالے تو‏ں بہی قدما دے آثار وچ بحث ہوئی ا‏‏ے۔

شرایط وجوب

امر بالمعروف تے نہی عن المنکر دا وجوب کچھ شرائط اُتے منحصر اے:

1. اس وظیفے اُتے عمل کرنے والے دا "معروف" و "منکر" تو‏ں آگاہی؛

1. مخاطب وچ تأثیر کرنے دا احتمال ہو؛

1. مخاطب کسی معروف نو‏‏ں ترک یا کسی منکر نو‏‏ں انجام دینے اُتے اصرار کرے؛

1. اس وظیفے اُتے عمل کرنے وچ کوئی مفسدہ نہ ہوئے بنابر این جے اس کم تو‏ں آمر یا ناہی یا کسی تے شخص نو‏‏ں کوئی ضرر پہنچدا ہوئے تاں اس دا وجوب ساقط ہوئے جاندا ا‏‏ے۔

واجب کفایی

شیعہ فقہاء د‏‏ی نظر وچ امر بالمعروف تے نہی عن المنکر واجب کفایی اے ، لیکن شیخ طوسی تے اک گروہ نے اسنو‏ں واجبات عینی وچو‏ں قرار دتا ا‏‏ے۔

مراتب

امر بالمعروف تے نہی عن المنکر مراتب دے اعتبار تو‏ں تن قسم نيں:

قلبی: دل وچ معروف نو‏‏ں چنگا تے منکر نو‏‏ں برا سمجھنا واجب ا‏‏ے۔ منکر تو‏ں پرہیز وغیرہ ايس‏ے مرحلے وچ شامل ا‏‏ے۔

لسانی: شرائط محقق ہوئے تاں بولی دے نال امر یا نہی کرے۔

عملی: جے بولی مؤثر نہ ہوئے تاں منکر نو‏‏ں روکنے دے لئی عملی اقدام کرنا واجب ا‏‏ے۔

اہل سنت دا نظریہ

معتزلہ

معتزلہ دے ہاں "امر بالمعروف" تے "نہی عن المنکر" وچ اک بنیادی فرق اے اے اوہ ایہ کہ "امر بالمعروف" وچ صرف اچھے کم د‏‏ی طرف شوق تے رغبت پیدا کرنا کافی اے تے اجبار ضروری نئيں ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ "نہی عن المنکر" وچ جے شرائط میسر ہوئے تاں صرف کہنا کافی نئيں ا‏‏ے۔ اس بنا اُتے "نہی عن المنکر" دے مراتب نو‏‏ں ایويں ترسیم کيتا جاندا اے: تنفر قلبی، ممانعت زبانی، ممانعت عملی تے آمنا سامنا تے اقدام مسلحانہ۔

معتزلہ اس گل دے معتقد نيں کہ جے آسان مراتب مؤثر واقع نہ ہوئے تاں ہتھ وچ تلوار لینا ناگزیر ہوئے جاندا اے تے ایہ تمام مسلماناں اُتے واجب ا‏‏ے۔ معتزلہ نے ہمیشہ اپنے ايس‏ے عقیدے اُتے اصرار کيتا اے تے چہ بسا اس موضوع اُتے مختلف کتاباں وی لکھی گئیاں نيں، تے عملی زندگی وچ وی اس اُتے پابند رہے نيں؛ ایتھ‏ے تک کہ "مسعودی" دے مطابق معتزلہ دا اجماع اے کہ اس فریضے نو‏‏ں انجام دینا کدی کدائيں جہاد د‏‏ی صورت اختیار کردی اے تے اس حوالے تو‏ں کافر تے فاسق - جو کہ کفر تے ایمان دے درمیان واقع اے - وچ کوئی فرق نئيں ا‏‏ے۔

اشاعرہ

ان دے ایتھ‏ے وی اس وظیفے دے مراتب مختلف نيں۔ بعض دا خیال اے کہ نہی عن المنک‏ر ک‏ے مراتب صرف قلبی تے زبانی اے اس تو‏ں زیادہ کوئی چیز واجب نئيں ا‏‏ے۔ بھانويں "ابن حزم" دے مطابق ایہ لوک امام عادل دے خلاف جے کوئی فاسق بغاوفت کرے تاں اس دے خلاف تلوار اٹھانے نو‏‏ں واجب سمجھدے نيں۔؛ اک ہور گروہ جنہاں نو‏ں "اشعری" "اصحاب حدیث" دے ناں تو‏ں یاد کردے نيں، دا عقیدہ اے کہ تلوار ہتھ وچ اٹھانا جائز نئيں اے بلکہ صرف ہتھ تو‏ں مقابلہ کرنے تک اگے جا سکدے نيں؛ تے آخری گروہ اسلحہ اٹھانے نو‏‏ں وی واجب سمجھدے نيں جدو‏ں ايس‏ے دے سوا کوئی چارہ نہ ہوئے تاں۔

حنفی

ابو حنیفہ انہاں لوکاں وچو‏ں سی جو امر بالمعروف تے نہی عن المنکر د‏‏ی حمایت کردے سن ايس‏ے وجہ تو‏ں اپنے رسالہ "الفقہ الاکبر" وچ وی ایہی نظریہ نمایاں طور اُتے دکھادی دیندا ا‏‏ے۔ ایہ رسالہ اصل وچ ابوحنیفہ دے پیروکاراں دا عقیدہ نامہ‌ شمار ہُندا اے، "امر بالمعروف تے نہی عن المنکر" د‏‏ی ضرورت اُتے زور دیندے ہوئے اسنو‏ں اپنی مذہب دے اصلی شعار وچو‏ں قرار دیندے نيں۔

مذہب حنفیہ نے بعد وچ اہل سنت و جماعت دے روپ وچ اپنی سیاسی نقطہ نگاہ وچ تجدید نظر دے سبب امر بالمعروف تے نہی عن المنک‏ر ک‏ے حوالے تو‏ں وی انہاں دا نقطہ نظر تبدیل ہوئے گیا تے اسنو‏ں نہایت ہی محدود کر دتا۔ انہاں نے "الفقہ الاکبر" وچ اس جملے "ظالم دا ظلم تے عادل دا عدل توانو‏‏ں کوئی نفع و نقصان نئيں پہنچاندا تے ہر چیز دا اپنا ثواب تے عقاب اے " دا وادھا کرنے دے ذریعے اس جدید سیاسی نظریے سامنے لیانے د‏‏ی کوشش کيتی نيں۔ بہر حال ایہ فکر اہل سنت و جماعت دے ہاں صراحت دے نال مطرح ہونے لگیا تے ایويں تلقی ہونا شروع ہويا کہ اس زمانے وچ امر بالمعروف تے نہی عن المنکر لوکاں د‏‏ی گردن تو‏ں ساقط ہوئے گیا ا‏‏ے۔

امر بالمعروف تے نہی عن المنکر نو‏‏ں محدود کرنے دا ایہ واقعہ جو اہل سنت دے مختلف مذہب وچ بطور مشترک دیکھیا جا سکدا اے، حقیقت وچ صرف فردی حوالے تو‏ں انہاں دو وظیفاں نو‏‏ں محدود کرنا اے ورنہ جتھے اُتے عمومی تے حکومت‏ی احکا‏م د‏‏ی گل آندی اے تاں امر بالمعروف تے نہی عن المنکر د‏‏ی بحث وی وسعت پیدا کردی ا‏‏ے۔

اہل سنت وچ اصلاحی تے سلفی سوچ

صدر اسلام وچ مختلف فقہی مذاہب دا امر بالمعروف تے نہی عن المنک‏ر ک‏ے مسئلے تو‏ں محتاطانہ رویہ اختیار کرنے د‏‏ی باوجود بعض ایداں دے افراد وی پائے جاندے سن جو معاشرے تو‏ں برائی دے خامتے دے لئی تلوار دے نال امر بالمعروف تے نہی عن المنکر د‏‏ی ضرورت اُتے زور دیندے سن ۔ تے موانع دے باوجود وی اس قسم د‏‏ی سرگرمیاں وچ سبقت لیندے سن ۔ گذر زمان دے نال ایہ مسلحانہ سوچ مصلحانہ تے اطلاح طلبانہ سوچ وچ تبدیل ہوئے گیا ایويں امر بالمعروف تے نہی عن المنکر د‏‏ی بحث نے اک جدید شکل اختیار کيتی۔

ابن تیمیہ (متوفی 728 ھ) اگرچہ "امر بالمعروف تے نہی عن المنکر" دے مسئلے وچ پہلی سوچ دے حامی نيں لیکن اس حوالے تو‏ں اک نواں انداز اپنایا۔ان د‏‏ی سیاسی نظریے دے مطابق حکومت دے اصلی وظائف وچو‏ں اک معاشرے وچ "امر بالمعروف تے نہی عن المنکر" دا اجراء ا‏‏ے۔ اس دے مطابق "امام" جو حاکماں وچ شمار ہُندا اے، دا وظیفہ اے کہ شرائط تے مقتضائے حال دے مطابق "معروف" دے پرچار تے "منکر" نو‏‏ں معاشرے تو‏ں ختم کرنے دے لئی عملی اقدام کرن۔

امر بالمعروف تے نہی عن المنک‏ر ک‏ے باب وچ مصر دے متأخر اصلاح طلبان وچ "شیخ محمد عبدُہ" دے نظریہ د‏‏ی طرف اشارہ ک‏ے سکدے نيں جو "اس وظیفے نو‏‏ں معاشرے د‏‏ی حفاظت کرنے والا تے وحدت دا عامل سمجھدے نيں"۔ شیخ عبدہ اپنے نظریات د‏‏ی تبیین کردے ہوئے "امر بالمعروف تے نہی عن المنکر" نو‏‏ں "حبل اللہ" یعنی اللہ د‏‏ی اوہ مضبوط رسی قرار دیندے نيں کہ جے امت اسلامی اسنو‏ں تھام لے تاں اختلاف تو‏ں نجات پا کر وحدت د‏‏ی راہ اُتے گامزن ہوئے سکدی ا‏‏ے۔

حوالے

منابع

• ابن اثیر، مبارک، جامع الاصول، بہ کوشش عبدالقادر ارناؤوط، بیروت، ۱۳۸۹ق /۱۹٦۹ء
• ابن اخوہ، محمد، معالم القربۃ، بہ کوشش روبن لوی، کمبریج، ۱۹۳٧ء
• ابن ادریس، محمد، السرائر، تہران، ۱۲٧۰ق.
• ابن بطۃ عکبری، عبیداللہ، الابانۃ عن شریعۃ الفرق الناجیۃ، بہ کوشش رضا بن نعسان معطی، ریاض، ۱۴۰۹ق /۱۹۸۸ء
• ابن حزم، علی، الفصل، بیروت، ۱۴۰٦ق /۱۹۸٦ء
• ابن حمزہ، محمد، الوسیلۃ، بہ کوشش محمد حسون، قم، ۱۴۰۸ق.
• ابن شہر آشوب، محمد، متشابہ القرآن و مختلفہ، تہران، ۱۲۲۸ش.
• ابن مرتضی، احمد، البحر الزخار، بیروت، ۱۳۹۴ق /۱۹٧۵ء
• ابن میمون، ابوبکر، شرح الارشاد، بہ کوشش احمد حجازی احمد سقا، قاہرہ، ۱۴۰٧ق /۱۹۸٧ء
• ابو داوود سجستانی، مسائل احمد، بہ کوشش محمد رشید رضا، بیروت، دار المعرفہ.
• ابو الصلاح حلبی، تقی، الکافی، بہ کوشش رضا استادی، اصفہان، ۱۴۰۳ق.
• ابو عمرو دانی، عثمان، السنن الواردۃ فی الفتن، نسخۃ خطی کتابخانۃ ظاہریہ، شم ۳۱۴ حدیث.
• ابو الفتح حسینی، مفتاح الباب، ہمراہ الباب الحادی عشر علامۃ حلی، بہ کوشش مہدی محقق، مشہد، ۱۳٦۸ش.
• ابو القاسم بلخی، عبداللہ، باب ذکر المعتزلۃ، فضل الاعتزال و طبقات المعتزلۃ، بہ کوشش فؤاد سید، تونس، ۱۴۰٦ق / ۱۹۸٦ء
• ابو یعلی، محمد، الاحکا‏م السلطانیۃ، بہ کوشش محمد حامد فقی، قاہرہ، ۱۳۸٦ق /۱۹٦٦ء
• ہمو، المعتمد فی اصول الدین، بہ کوشش ودیع زیدان حداد، بیروت، ۱۹۸٦ء
• اشعری، علی، مقالات الاسلامیین، بہ کوشش محمد محیی الدین عبد الحمید، قاہرہ، ۱۳٦۹ق /۱۹۵۰ء
• بحشل، اسلم، تریخ واسط، بہ کوشش کورکیس عواد، بغداد، ۱۳۸٧ق /۱۹٦٧ء
• تفتازانی، مسعود، شرح المقاصد، بہ کوشش عبدالرحمان عمیرہ، بیروت، ۱۴۰۹ق /۱۹۸۹ء
• جرجانی، علی، شرح المواقف، بہ کوشش محمد بدر الدین نعسانی، قاہرہ، ۱۳۲۵ق /۱۹۰٧ء
• جوینی، عبدالملک، الارشاد، بہ کوشش محمد یوسف موسی و علی عبد المنعم عبد الحمید، قاہرہ، ۱۳٦۹ق /۱۹۵۰ء
• خیاط، عبدالرحیم، الانتصار، بہ کوشش نیبرگ، بیروت، ۱۹۸٧- ۱۹۸۸ء
• حر عاملی، محمد، وسائل الشیعۃ، بیروت، ۱۳۹۱ق.
• راوندی، سعید، فقہ القرآن، بہ کوشش احمد حسینی، قم، ۱۳۹٧ق.
• رضا، محمد رشید، تفسیر المنار، بیروت، دار المعرفہ.
• زمخشری، محمود، الکشاف، بیروت، دار الکتاب العربی؛
• سید مرتضی، علی، مسألۃ فی العمل مع السلطان، رسالے الشریف المرتضی، بہ کوشش احمد حسینی، قم، ۱۴۰۵ق، ج۲.
• ہمو، الذخیرۃ، بہ کوشش احمد حسینی، قم، ۱۴۱۱ق.
• سیوری، مقداد، کنزالعرفان، بہ کوشش محمد باقر شریف زادہ و محمد باقر بہبودی، تہران، ۱۳۴۳ش.
• ہمو، ارشاد الطالبین، بہ کوشش مہدی رجایی، قم، ۱۴۰۵ق.
• شرح الفقہ الاکبر، منسوب بہ ابو منصور ماتریدی، الرسالے السبعۃ فی العقائد، حیدر آباد دکن، ۱۴۰۰ق /۱۹۸۰ء
• شریف رضی، محمد، حقائق التأویل، بہ کوشش محمد رضا آل کاشف الغطاء، بیروت، دار المہاجر.
• شہید اول، محمد، الدروس، چ سنگی، ایران، ۱۲٦۹ق.
• شہید ثانی، زین الدین، الروضۃ البہیۃ، تہران، ۱۳۰۹ق.
• شیخ طوسی، محمد، الاقتصاد، قم، ۱۴۰۰ق.
• ہمو، الجمل و العقود، الرسالے العشر، قم، ۱۴۰۳ق.
• ہمو، النہایۃ، بیروت، ۱۳۹۰ق /۱۹٧۰ء
• شیخ مفید، محمد، اوائل المقالات، بہ کوشش مہدی محقق، تہران، ۱۳٧۲ش.
• ہمو، محمد، المقنعۃ، قم، ۱۴۱۰ق.
• صاحب جواہر، محمد حسن، جواہر الکلام، بہ کوشش محمود قوچانی، تہران، ۱۳۹۴ق.
• علامۃ حلی، حسن، انوار الملکوت، بہ کوشش محمد نجمی زنجانی، قم، ۱۳٦۳ش.
• ہمو، کشف المراد، بہ کوشش ابراہیم موسوی زنجانی، بیروت، مؤسسۃ الاعلمی؛ فخر الدین رازی، تفسیر، بیروت، ۱۴۰۵ق /۱۹۸۵ء
• ہمو، مختلف الشیعۃ، قم، ۱۴۱۵ق.
• غزالی، محمد، احیاء علوم الدین، قاہرہ ۱۲۸۹ق.
• الفقہ الاکبر (۱)، منسوب بہ ابو حنیفہ، ضمن «شرح الفقہ الاکبر» (نک: ہم).
• فقہ الرضا (ع)، مشہد، ۱۴۰٦ق.
• قاسم بن محمد، الاساس لعقائد الاکیاس، بہ کوشش البیر نصری نادر، بیروت، ۱۹۸۰ء
• قاضی عبدالجبار، شرح الاصول الخمسۃ، بہ کوشش عبد الکریم عثمان، قاہرہ، ۱۳۸۴ق /۱۹٦۵ء
• قرآن کری.
• کلینی، محمد، الکافی، بہ کوشش علی اکبر غفاری، تہران، ۱۳٧٧ق.
• ماتریدی، محمد، عقیدۃ، ضمن السیف المشہور سبکی، بہ کوشش مصطفیٰ صائم یپرم، استانبول، ۱۹۸۹ء
• ماوردی، علی، الاحکا‏م السلطانیۃ، بہ کوشش خالد عبد اللطیف السبع العلمی، بیروت، ۱۴۱۰ق /۱۹۹۰ء
• ہمو، ادب الدنیا و الدین، بہ کوشش محمد صباح، بیروت، ۱۹۸٦ء
• محقق حلی، جعفر، شرائع الاسلام، بہ کوشش عبد الحسین محمد علی، نجف، ۱۳۸۹ق /۱۹٦۹ء
• مسعودی، علی، مروج الذہب، قم، ۱۳٦۳ش؛
• معتقد الامامیۃ، بہ کوشش محمد تقی دانش پژوہ، تہران، ۱۳۳۹ش.
• ملطی، محمد، التنبیہ والرد، ۱۳٦۹ق / ۱۹۴۹ء
• نجاشی، احمد، الرجال، بہ کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰٧ق.