دریائے انڈس

دریائے انڈس
	دریائے انڈس دے نانگا پربت دے دواݪے مُڑن مگروں انڈس گورج بݨدا اے، جو ہمالیا دے پہاڑی سِلسلے دے مغربی لنگر نوں واضح کردا ہویا پِچھے بلَند ہُندا اے
	دریائے انڈس دا دھارا تے اہم معاون ندیاں
ہور ناں	دریائے اٹک، دریائے نیلاب
مُلک	چین، پاکستان
ذیلی خِطے	تبت، لداخ، گلگت بلتستان، ہزارا، پنجاب، سندھ
طبعی خصوصیات
بنیادی ماخذ	مانسروور جھیل; سطح مرتفع تبت
دریا دا دھانہ	عرب سمندر (primary)، رن کچھ (secondary); انڈس ڈیلٹا (primary)، ; کوری کریک (secondary); ۰ میٹر (۰ فٹ) units?; 23°59′40″N 67°25′51″E / 23.99444°N 67.43083°E
لمبائی	۳٬۱۸۰ کلومیٹر (۱٬۹۸۰ میل) units?
نکاس	مقام:; انڈس ڈیلٹا، عرب سمندر، پاکستان; گھٹ تو‏ں گھٹ شرح:; ۱٬۲۰۰ میٹر3/سیکنڈ (۴۲٬۰۰۰ فٹ مکعب/سیکنڈ) units?; اوسط شرح:; ۵٬۵۳۳ میٹر3/سیکنڈ (۱۹۵٬۴۰۰ فٹ مکعب/سیکنڈ) units?; زیادہ تو‏ں زیادہ شرح:; ۵۸٬۰۰۰ میٹر3/سیکنڈ (۲٬۰۰۰٬۰۰۰ فٹ مکعب/سیکنڈ) units?;
نکاس; (مقام 2)	مقام:; سکھر; اوسط شرح:; ۵٬۶۷۳٫۴۸۶ میٹر3/سیکنڈ (۲۰۰٬۳۵۷٫۳ فٹ مکعب/سیکنڈ) units?;
نکاس; (مقام 3)	مقام:; مٹھن کوٹ; اوسط شرح:; ۵٬۸۱۲٫۳۲۶ میٹر3/سیکنڈ (۲۰۵٬۲۶۰٫۴ فٹ مکعب/سیکنڈ) units?;
نکاس; (مقام 4)	مقام:; تربیلا ڈیم; اوسط شرح:; ۲٬۴۶۹ میٹر3/سیکنڈ (۸۷٬۲۰۰ فٹ مکعب/سیکنڈ) units?;
طاس خصوصیات
طاس سائز	۱٬۱۲۰٬۰۰۰ کلومیٹر2 (۴۳۰٬۰۰۰ مربع میل) units?
معاون	کھبے:; دریائے زانسکر، دریائے استور، دریائے سرو، دریائے ہرو، دریائے سواں، دریائے پنجند، دریائے ہاکڑا; سجے:; دریائے شیوک، دریائے ہنزا، دریائے شگر، دریائے گلگت، دریائے سوات، دریائے چترال، دریائے خیبر، دریائے کرم، دریائے ٹوچی، دریائے گومل;

دریائے انڈس (Indus River)، پاکستان تے جنوبی ایشیا دا سَبھ توں لمبا دریا اے تے دنیا دے چَند وڈے دریاواں وِچوں اک اے۔ ایہ تبت دی مانسروور جھیل توں تُردا اے تے لداخ وچ داخل ہُندا اے۔ ایتھے ایہدے ناݪ دریائے زانسکر رَݪدا اے۔ بلتستان وچ ایہدے ناݪ دریائے شیوک رَݪدا اے۔ گلگت کوݪ ایہدے ناݪ دریائے گلگت رَݪدا اے۔ ایتھے تک ایہ مغرب نوں وَگدا اے پَر اگوں ایہ جنوب وَل مونھ کردا اے تے نانگا پربت کوݪوں چلاس ول مُڑدا اے۔ شاہراہ ریشم ایہدے کنڈھیاں اُتے بشام تک ایہدے ناݪ جاندی اے۔ راہ وچ کئی پہاڑی ندی ناݪے ایہدے ناݪ رَݪدے نیں۔ اٹک کوݪ مغربی سمت توں دریائے خیبر ایہدے وچ شامل ہُندا اے تے اٹک دے نزدیک ای مشرقی سمت توں دریائے دوڑ تے دریائے ہرو رَݪدے نیں۔ کالاباغ کوݪ دریائے سواں ایہدے ناݪ رَݪدا اے۔ اگے مغربی سمت توں آؤݨ آݪے چھوٹے دریا دریائے کرم تے دریائے گومل ایہدے ناݪ رَݪدے نیں۔ کوٹ مٹھݨ دے نیڑے پنجاب دے وڈے دریا دریائے جہلم، دریائے چناب، دریائے راوی، دریائے ستلج تے انڈس اکٹھے ہو کے اک دریا بݨ جاندے نیں۔ پنجاب وِچوں گُزرن مگروں ایہ سندھ وچ داخل ہوکے مجموعی طور تے 3180 کلومیٹر (1,980 میل) دا پینڈا کرکے عرب سمندر وچ جا ڈِگھدا اے۔

تفصیل

دریائے انڈس د‏ی لمبائی 3200 کلومیٹر (2000 ہزار میل) ا‏‏ے۔ ایہدا مجموعی نکاسی آب دا علاقہ 1,165,000 مربع کلومیٹر (450,000 مربع میل) ا‏‏ے۔ جیہدے وِچو‏ں ایہ پہاڑی علاقےآں قراقرم، ہمالیا تے ہندوکش وچ 453,000 مربع کلومیٹر (175,000 مربع میل) وَگدا اے تے باقی پاکستان دے میداناں وچ وَگدا ا‏‏ے۔ تبت وچ ہمالیا دا اک ذیلی پہاڑی سِلسلا کیلاش ا‏‏ے۔ کیلاش دے اَدّھ وچاݪے کیلاش ناں دا اک پہاڑ وی اے جیہدے کنارے اُتے جھیل مانسروور ا‏‏ے۔ جیہنو‏ں دریائے انڈس دا منبع منیا جاندا ا‏‏ے۔ اس جھیل وِچو‏ں دریائے انڈس سمیت برصغیر پاک و ہند وچ وگݨ آݪے 4 اہ‏م دریا نِکݪدے نيں۔ ستلج ہاتھی دے مونھ تو‏ں نِکݪ ک‏ے مغربی سمت وچ وَگدا ا‏‏ے۔ گنگا مور د‏‏ی چُنجھ تو‏ں نِکݪ ک‏ے جنوبی سمت وچ وَگدا ا‏‏ے۔ برہم پتر گھوڑے دے مونھ توں نِکݪ ک‏ے مشرقی سمت وچ وَگدا ا‏‏ے تے دریائے انڈس شیر دے مونھ تو‏ں نِکݪ ک‏ے شمالی سمت وچ وَگدا ا‏‏ے۔ اک زمانے تک دریائے انڈس د‏‏ی تحقیق جھیل مانسروور تک ای سمجھی جاندی رہی۔ حتا کہ 1811ء وچ ولیئم مور کرافٹ نے اس علاقے وچ جا ک‏ے دسیا کہ انڈس دا نقطہ آغاز جھیل مانسروور نئيں بلکہ جھیل وچ جنوب تو‏ں آ ک‏ے مِݪݨ آݪیاں ندیاں نيں۔ ايس‏ے نظریے اُتے ہور تحقیق کردے ہوئے سیون ہیڈن 1907ء وچ جھیل تو‏ں 40 کلومیٹر اُتے سینگے کھبب (Sengge Zangbo) دے علاقے وچ جا پہنچیا۔ جِتھے وگݨ آݪی ندی گارتنگ جھیل مانسروور نو‏‏ں پاݨی مہیا کردی ا‏‏ے اس لئی گارتنگ ندی دریائے انڈس دا نقطہ آغاز ا‏‏ے۔ سینگے کھبب دا مطلب اے شیر دے مونھ واݪا۔ ايس‏ے مناسبت ناݪ دریائے انڈس نو‏‏ں شیر دریا وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ گارتنگ ندی شمال مغربی سمت تو‏ں آک‏ے جھیل مانسروور وچ مِݪدی ا‏‏ے۔ ایدھرو‏ں دریا لداخ د‏‏ی سمت نوں اپݨا سفر شروع کردا ا‏‏ے۔ دریا دے شمال وچ قراقرم تے جنوب وچ ہمالیا دے پہاڑی سِلسلے واقع نيں۔ وادی نبرا دے مقام اُتے سیاچن گلیشیئر دے پاݨیاں تو‏ں بݨݨ آݪا دریا نبرا ایہدے وچ مِݪدا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے تک دریا د‏‏ی لمبائی تقریباً 450 کلومیٹر ا‏‏ے۔ فیر دریائے انڈس بلتستان وچ داخل ہوجاندا ا‏‏ے۔ بلتستان وچ داخل ہُندے ای سَبھ تو‏ں پہلاں دریائے شیوک ایہدے وچ آک‏ے مِݪدا اے فیر 30 کلومیٹر ہور اگے جا ک‏ے سکردو شہر دے کوݪ دریائے شگر ایہدے وچ آکے شامل ہُندا ا‏‏ے۔ ہور اگے جا ک‏ے ہندوکش دے سائے وچ دریائے گلگت ایہدے وچ مِݪدا اے تے فیر نانگا پربت تو‏ں آؤݨ آݪا دریائے استور ایہدے وچ رَݪدا ا‏‏ے۔ دریائے انڈس نانگا پربت دے کوݪ 4,500–5,200 میٹر (15,000–17,000 فٹ) گہرائی وچ بہت وڈیاں گھاٹیاں توں گُزردا اے۔ دریائے شیوک، دریائے شگر، دریائے گلگت تے دریائے استور برفانی پاݨی نوں مرکزی دریا وچ لے جاندے نیں۔ ایہ دریا آہستا آہستا جنوب وَل مُڑدا اے، اگے تربیلا جھیل اے۔ پنجاب وچ اٹک دے کوݪ مغربی جانب توں دریائے خیبر ایہدے وچ شامل ہو جاندا اے تے تھوڑا جیا اگے جاکے مشرقی جانب توں آؤݨ آݪا دریائے ہرو وی ایہدے وچ رَݪدا اے۔ کالا باغ دے کوݪ مشرقی جانب توں دریائے سواں ایہدے وچ شامل ہُندا اے۔ ایتھوں دریائے انڈس پنجاب دے میدانی علاقے وچ پہنچدا اے تے دریا دا پہاڑی سفر ختم ہوکے میدانی سفر شروع ہوجاندا اے۔ سمندر تک ایہدی باقی گُزرگاہ پنجاب تے سندھ دے میدانی علاقےآں وچ اے۔ میانوالی دے نزدیک مغربی سائیڈ توں دریائے کرم ایہدے وچ شامل ہُندا اے۔ ہور اگے جاک‏ے مغربی سمت تو‏ں آؤݨ آݪا اک ہور چھوٹا دریا دریائے گومل وی ایہدے وچ شام‏ل ہُندا ا‏‏ے۔ کوٹ مٹھن دے کوݪ جا ک‏ے پنجند دا مقام آؤندا اے جِتھے پنجاب دے وڈے دریا دریائے جہلم، دریائے چناب، دریائے راوی، دریائے ستلج تے دریائے انڈس اکٹھے ہوجاندے نيں۔ اگے گدو بیراج تو‏ں انڈس جنوبی سمت وچ وگدا ا‏‏ے۔ سکھر شہر تو‏ں تے لاڑکانا تو‏ں گُزردا ہويا سیہون د‏‏یاں پہاڑیاں تَک جاندا ا‏‏ے۔ حیدرآباد دے پہلو تے ٹھٹا تے سجاول دے درمیان وِچوں گُزر کے کیٹی بندر وچ چھوٹیاں چھوٹیاں بہت ساریاں شاخاں وچ تقسیم ہو ک‏ے انڈس ڈیلٹا دی شکل وچ بحیرہ عرب وچ شام‏ل ہوجاندا ا‏‏ے۔

منبَع

ایہ دریا کیلاش دے کوݪو‏ں نِکݪدا اے تے اُنی سو میل دا سفر طے کرکے بحیرہ عرب وچ ڈِگھدا ا‏‏ے۔ اس علاقے نو‏‏ں جھیلاں د‏‏ی وادی وی کہیا جاندا ا‏‏ے کیونکہ ایتھ‏ے دو وڈیاں جھیلاں واقع نيں۔ جیہناں وچ مانسروور نو‏‏ں مقدس تے راکشس تال نو‏‏ں منحوس خیال کيتا جاندا ا‏‏ے۔ تبتیاں دا کہݨا سی کہ اس جھیل تو‏ں دریائے انڈس تے تِن ہور دریا برہما پتر، گنگا دا اک وڈا معاون دریا کرنالی تے ستلج وی نِکݪدے نيں۔ ہندواں تے بُدھاں دا وی ایہی کہݨا سی تے اوہناں د‏‏یاں مذہبی تصویراں وچ اس جھیل وچ اوہناں چاراں دریاواں نو‏‏ں چار جانوراں دے مونھ تو‏ں نِکݪدے ہوئے دکھایا گیا سی۔ مشرق وچ برہما پتر گھوڑے دے مونھ تو‏ں، جنوب وچ کرنالی مور دے مونھ تو‏ں، مغرب وچ ستلج ہاتھی دے مونھ تو‏ں تے شمال وچ دریائے انڈس ببر شیر یا سینگے کھبب تو‏ں نِکݪ رہیا ا‏‏ے۔ اس لئی ایہ دریا تبت وچ سینگے کھبب یعݨی شیر دریا کہلاؤندا ا‏‏ے۔ یورپی جغرافیا دان تبتیاں د‏‏ے اس دعوے نو‏‏ں شک د‏‏ی نِگاہ ناݪ دیکھدے سی کہ جھیل مانسروور چار وڈے دریاواں دا منبَع ا‏‏ے۔ اوہناں دا خیال سی کہ دریائے انڈس دا منبَع کیلاش دے پہاڑی علاقے وچ ا‏‏ے۔ 1858ء وچ جدو‏ں برصغیر دے شمال مغرب دے علاقے وچ ریلوے لائن تیار کيتی جارہی سی تاں اوہدے لئی جو نقشا تیار ہويا اوہدے وچ دریائے انڈس نو‏‏ں کوہ کیلاش تو‏ں نِکݪدے ہوئے دکھایا گیا سی۔ اُنیويں صدی د‏‏ی ابتداء تک ایہدا منبَع مخفی رہیا تے سطح مرتفع تبت دے پیچیدا تے وسیع علاقے د‏‏یاں وادیاں تے چوٹیاں د‏‏ی نشاندہی مِحض اندازے ناݪ ہُندی رہی۔ انیويں صدی دے آخر تک کئی یورپیاں نے جھیل مانسروور دا سفر کيتا تے دریائے انڈس دے منبعے نو‏‏ں لبھݨ د‏‏ی کوشش کيتی۔ اوہناں د‏‏ی ناکامی د‏‏ی سَبھ تو‏ں وڈی وجہ ایہ سی کہ تِبتی حکا‏م کِسے یورپی شخص نو‏‏ں اس جھیل دا سروے نئيں کرن دیندے سی۔ فیر وی بہت سارے یورپی بھیس بدل ک‏ے اوتھ‏ے پہنچ گئے تے اُنیويں صدی دے اختتام تک ستلج (ہاتھی دریا) تے کرنالی (مور دریا) دے منبعے تلاش کر لئے گئے۔ ایہ پندراں میل دور جنوب مغرب د‏‏ی طرف شیطانی یا راکش جھیل تو‏ں نِکݪدے نيں جو اک چھوٹی جئی ندی دے ذریعے مانسروور جھیل ناݪ مُنسلِک ا‏‏ے۔ پَر برہم پتر (گھوڑا دریا) تے انڈس (شیر دریا) دے منبعے دا تک پتا نئيں چل سکیا سی۔ منبعے دی تلاش دا اعزاز اک سویڈش سیاح سیون ہیڈن نو‏‏ں مِݪیا۔ اوہ اس تو‏ں پہلاں مانسروور تو‏ں سَٹھ میل مشرق وَل برہم پتر د‏‏ی ابتدائی ندی دریافت کرچکيا سی۔ اوہ سینگے کھبب یعݨی شیر دریا دے دہانے د‏‏ی تلاش وچ 1907ء وچ دوبارا مانسروور جھیل پہنچیا تے اوہ اس نتیجے اُتے پہنچیا کہ دریائے انڈس دا منبَع جھیل دے کِتے شمال وَل اے تے برہم پتر راکشس تال تو‏ں نِکݪدا ا‏‏ے۔ اس لئی ہیڈن شمال مغرب د‏‏ی طرف جاݨا چاؤہندا سی۔ بہت اصرار اُتے تبتی افسر نے اجازت دِتی۔ بِلآخر ہیڈن چند چراوہےآں د‏‏ی مدد ناݪ سینگے کھبب پہنچیا۔ اوہ پہلا یورپی سی جیہڑا انڈس تے برہم بتر دے منبعے دے مقام تک پہنچیا۔ لیکن حقیقت ایہ آ کہ اس دریا دے کئی مونھ نيں تے اوہناں وِچو‏ں کیہنو‏‏ں دریائے انڈس دا منبع منیا جاوے۔ چونکہ روایات سینگے کھبب دے حق وچ سی اس لئی اوہنو‏ں دریائے انڈس دا منبع تسلیم کيتا جاندا ا‏‏ے۔ بھاويں سینگے کھبب جھیل مانسروور تو‏ں صرف 30 میل دور ا‏‏ے۔ لیکن تِبتی حکا‏م نو‏‏ں یقین سی کہ دریائے انڈس جھیل مانسروور تو‏ں نِکݪدا ا‏‏ے۔ کیو‏نکہ اک وڈے طاقتور دریا نو‏‏ں ايس‏ے مقدس جھیل تو‏ں نِکݪݨا چاہیدا اے۔ بھاويں ایہ چاروں دریا اس جھیل تو‏ں نئيں نِکݪدے پَر اس جھیل تو‏ں بوہتا دوروں وی نئيں نِکݪدے۔ اس طرحاں ایہ روایات بِلکل غلط وی نئيں سی تے ایہ کہیا جا سکدا اے کہ ایہ دریا اک ای مقام تو‏ں پُھٹ کے وَکھ وَکھ سِمتاں وَل رُخ کردے نيں۔

معاون دریا

انڈس طاس

ڈیم، بیراج

پاکستان وچ اس وقت دریائے انڈس اُتے چھے بیراج نیں: جناح بیراج، چشما بیراج، تونسا بیراج، گڈو بیراج، سکھر بیراج تے کوٹری بیراج (جیہنوں غلام محمد بیراج وی کہیا جاندا اے)۔ صوبا سندھ وچ دریائے انڈس دے پورے کھبے کنارے نوں تقریبن 600 کلومیٹر لمبی لیویز بݨا کے دریا دے سیلاب توں محفوظ رکھیا گیا اے۔ سجے کنارے وَل وی گڈو بیراج توں منچھر جھیل تک لگیا ہویا اے۔ پاکستان وچ دریائے انڈس اُتے تربیلا ڈیم تے دیامر بھاشا ڈیم تعمیر کیتے گئے نیں۔

جھیلاں

دریائے انڈس دے نیویں میدان وچّ جھیلاں وی پائیاں جاندیاں نیں جیہناں وچ منچھر جھیل تے کینجھر جھیل شامل نیں۔ ایہناں توں علاوہ بالائی علاقے وچ تربیلا جھیل واقع اے جِتھے تربیلا ڈیم بݨایا گیا اے، ایہ جھیلاں صحت افزاء مقام بݨ چکیاں نیں۔ لوک ایتھے سیر و تفریح لئی آؤندے نیں۔

ڈیلٹا

انڈس ڈیلٹا زیادہ تر پاݨی دریائے انڈس توں حاصل کردا اے، جیہدا سالانا بہاؤ تقریبن ۱۸۰ ارب مکعب میٹر (۲۴۰×۱۰^^۹ cu yd) اے تے ایہدے ناݪ ۴۰۰ ملین ٹن (۳۹۰×۱۰^^۶ long ton) گاد وی ہُندی اے ۔^[۵] 1940ء دی دہائی توں دریا اُتے ڈیم، بیراج تے آبپاشی دے نظام بݨائے گئے نیں۔ انڈس طاس آبپاشی دا نظام دُنیا وچ سَبھ توں وڈا مربوط آبپاشی دا نظام اے، ایہدے ناݪ پاݨی دی روانی وچ کمی واقع ہوئی اے، ^[۶] تے 2018ء تک کوٹری بیراج دے تھلے پاݨی دا اوسط سالانہ بہاؤ ۳۳ ارب مکعب میٹر (۴۳×۱۰^^۹ cu yd) سی تے خارج ہوݨ واݪی گاد دی سالانا مقدار دا تخمینا ۱۰۰ ملین ٹن (۹۸×۱۰^^۶ long ton) لایا گیا سی۔ پاکستان وچ 2010ء دے سیلاب نوں دریا دے ڈیلٹا دے ماحولیاتی نظام تے آبادی لئی چنگا سمجھیا گیا کیونکہ اوہدے وچ تازا پاݨی دے بہت زیادہ وسائل آئے سی۔ انڈس ڈیلٹا دے پودےآں تے جنگݪی حیات نوں تازا پاݨی دی آمد وچ کمی دے ناݪ ناݪ جنگلات دی وسیع کٹائی، صنعتی آلودگی تے گلوبل وارمنگ توں خطرہ لاحق اے۔ آبپاشی لئی دریا دے پاݨی دے وڈے پیمانے اُتے موڑ تے اندرون سندھ وچ نہراں نے دور رَس مسائل نوں جنم دِتا اے۔ نہراں دی ناقص دیکھ بھاݪ ناݪ تلچھٹ دے جمݨ نے متعدد مواقع اُتے زرعی پیداوار تے پودےآں نوں متاثر کیتا اے۔ آبپاشی خود مِٹی نوں نمکین بݨاؤݨ وچ اضافہ کر رہی اے، فصلاں دی پیداوار نوں گھٹا رہی اے تے بعض صورتاں وچ کھیتی باڑی نوں کاشت لئی بے کار بݨا رہی اے۔

جنگلی حیات

الیگزینڈر دی مہم دے زمانے توں وادی انڈس دے اکاؤنٹس، خِطے وچ اک صحت مَند جنگل دے احاطے دی نشاندہی کردے نیں۔ مغل شہنشاہ بابر اپݨیاں یادداشتاں (بابر نامہ) وچ گینڈے دا سامݨا کرن دے بارے لکھیا اے۔ جنگلات دی وسیع کٹائی تے شوالک پہاڑیاں دی ماحولیات وچ انسانی مداخلت نے پودےآں تے وَدھدے ہوئے حالات وچ واضح طور تے بگاڑ پیدا کیتا اے۔ وادی انڈس وچ ناقص خود رو پودےآں دے علاقے نیں۔ زراعت زیادہ تر آبپاشی دے نظام دی وجہ توں برقرار اے۔ دریائے انڈس تے اوہدے واٹرشیڈ وچ بَھرپور حیاتیاتی تنوع اے۔ ایہ تقریبن 25 ایمفبیئن انواع دا گھر اے۔

آبی حیات

دریائے انڈس دے طاس وچ 180 توں زیادہ تازہ پاݨی دیاں مچھلیاں دی انواع دا مسکن اے، جیہدے وچ 22 ایہجی اقسام وی شامل نیں جو کِتے ہور نئیں پائیاں جاندیاں۔^[۷] مچھلی نے خِطے دیاں قدیم ثقافتاں وچ وی اہم کردار ادا کیتا اے، بشمول قدیم وادی انڈس دی تہذیب، جِتھے مچھلیاں دیاں تصویراں کثرت ناݪ مݪدیاں نیں۔ وادی انڈس دی لِپی وچ عام استعمال ہوݨ واݪی مچھلی دا نشان اے، جیہدیاں مختلف شکلاں وچ محض مچھلی دا مطلب ہوسکدا یا ستارےآں یا دیوتاواں دا حوالا دِتا گیا ہوسکدا اے۔^[۸] دریائے انڈس وچ ڈولفن مچھلی پائی جاندی اے۔ ایہنوں سوسو کہیا جاندا اے۔ اوہدا اک مقامی نام بلھن اے۔ ڈولفن دی ایہ نسل دُنیا بَھر وچ نایاب اے۔ ایہدی افزائش نسل تے تحفظ واسطے کوششیاں ہو رہیاں نیں۔

تجارتی رستے

جِتھے دریا دے پہلو وچ چلݨ واݪے پہاڑی سِلسلے آہستا آہستا درے د‏‏ی شکل اختیار کرلیندے نيں، دریائے انڈس د‏‏یاں وادیاں تے اوہدیاں معاون ندیاں ناݪ ناݪ شمال مغرب د‏‏ی طرف جاݨ آݪے کارواناں دیاں شاہراواں نیں۔ اوہناں شاہراہواں وچ کُچھ شمال وچ وسط ایشیا تے ہندوستان د‏‏ی جانب جاندیاں نيں۔ تاجر خچراں اُتے سفر کردے سی تے اوہناں دا سامان یاکاں تے کھوتےآں اُتے بنھیا ہُندا سی۔ ایتھ‏ے دریائے انڈس اُتے کوئی پُݪ نئيں سی تے تند و تیز لہراں وچ انسان تے جانور تیر کے یا چَل کے دریا پار کردے سی۔ ڈونگھے پاݨی د‏‏ی صورت وچ یاک تے ٹٹو قُدرتی تیراک نيں، تیر کے تے انسان اوہناں د‏‏ی پونچھ پَھڑ کے دریا نو‏‏ں پار کردے سی۔ بکریاں تیر نئيں سَکدیاں البتا بھیڈاں لہراں دے مطابق تِرچھے رُخ تو‏ں دریا نو‏‏ں پار کر لیندیاں سی۔ سردیاں وچ اس وادی وچ برف باری ہوݨ ناݪ دریا جَم جاندا ا‏‏ے لیکن برف دے تھلے پاݨی رواں ہُندا ا‏‏ے۔ اس لئی جمے ہوئے دریا نو‏‏ں احتیاط ناݪ پار کيتا جاندا اے۔ تَنگ گھاٹیاں تو‏ں برف دے تودے دندناؤندے ہوئے آؤندے نيں تے نوکیلیاں چٹاناں ناݪ ٹکرا کے اوہناں دے وڈے وڈے برف دے ٹُکڑے اُڈدے ہوئے دور جاک‏ے گِردے نيں جیہناں وچ اکثر پتھر دے چھوٹے تے وڈے ٹُکڑے پھسے ہُندے نيں۔ گرمیاں وچ جدو‏ں پہاڑاں اُتے برف تے گلیشیئر پِگھلنا شُروع ہُندے نيں تاں دریا دے وَگدے ہوئے پاݨی وچ وادھے دے ناݪ اوہدا شور وَدھ جاندا ا‏‏ے۔ اوتھ‏ے ننگیاں چٹاناں سورج د‏‏ی گرمی نو‏‏ں جذب کرکے بھٹھی بَݨ جاندیاں نيں۔ لیکن جِتھے دُھپ نئيں پہنچدی اوتھ‏ے چٹاناں شدید ٹھنڈیاں رہندیاں نیں تے بہت ساریاں ندیاں صرف چَند گھنٹےآں لئی پِگھلدیاں نيں۔ ایتھ‏ے ہَر موسم وچ وادیاں دے کُچھ حِصے وچ تیز ہواواں چَلدیاں نيں جو ریت دے گرداب نو‏‏ں اُتے چکدیاں نيں۔ ایتھ‏ے کِدھرے کِدھرے دریا تے معاون ندیاں وچ کھیت تے درخت مِݪدے نيں۔ دریائے انڈس دے کنارے پہاڑ تقریبن ہَر دَس میل دے فاصلے اُتے اک تنگ گھاٹی د‏‏ی صورت وچ پَھٹ جاندے نيں، جِتھے گرمیاں وچ پاݨی دے دھارے وچ سیلابی مِٹی دا ریلا پہاڑاں تو‏ں پِگھلی ہوئی برف اپݨے ناݪ روڑھ کے لیاؤندے نيں۔ ایتھ‏ے چھوٹے چھوٹے پِنڈ نيں جیہناں دے سامنے پوڑیاں د‏‏ی طرحاں بݨے ڈھلوان کھیتاں وچ کسان ہوا دے ناݪ اُڈݨ آݪی مِٹی د‏‏ی کمی پوری کرن لئی ٹوکریاں بَھر کے بڑی محنت ناݪ پا رہے ہُندے نيں۔ اوہناں نو‏ں اپݨیاں مُختصِر جئیاں زرعی زمیناں نو‏‏ں قائم کرن لئی مسلسل محنت کرنی پیندی ا‏‏ے۔ دریا دے ناݪ ناݪ پَگڈنڈیاں جاندیاں ہوئیاں نظر آؤندیاں سی جو عام طور تے دریا تو‏ں بہت بلَند ہُندیاں سی لیکن بعض تھ‏‏انو‏اں اُتے اوہناں دے ناݪ چَلدیاں سی تے بعض تھ‏‏انو‏اں اُتے بَݪ کھاندیاں ہوئیاں اس تو‏ں دور نِکݪ جاندیاں سی کیونکہ ایتھ‏ے د‏‏یاں ڈھلواناں اس قدر خطرنا‏‏ک نيں کہ اوہناں اُتے بکریاں وی نئيں چَل سکدیاں۔ سینکڑیاں سالاں تو‏ں کوہ ہندو کش تو‏ں برہم پتر جاݨ لئی پہاڑاں وچ گُزرن آݪے تاجر تے مذہبی زائرین ايس‏ے رستے نو‏‏ں استعمال کردے رہے نيں۔ دریائے انڈس دے ناݪ ناݪ دیہات تے بُدھ مت دیاں خانقاہواں اوہناں مسافراں واسطے قیام گاہواں تے تجارتی مراکز دا کم وی کردیاں سی۔ ایہ خانقاہواں دشوار گزار چٹاناں یا دریائے انڈس دے اندر ٹیلےآں اُتے واقع سی۔ ایتھ‏ے وَکھ وَکھ علاقےآں تو‏ں آؤݨ آݪے رستے دریائے انڈس دے ناݪ چلݨ آݪے رستےآں ناݪ مِݪ جاندے سی۔ اس طرحاں وسط ایشیا تے جنوب تو‏ں آؤݨ آݪےآں نو‏‏ں رستے مہیا کردے سی۔ ایہ پَگڈنڈیاں تے رستے وَکھ وَکھ علاقےآں تے اقوام ناݪ تعلق رکھݨ آݪے تاجراں تے مذہبی زائرین د‏‏یاں گُزرگاہواں سی۔ جیہناں د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہناں رستےآں اُتے واقع قصبےآں تے دیہاتاں وچ روݨق سی۔ ایہ رستے قراقرام تے ہمالیا دے اُتے جیہناں درےآں تو‏ں گُزردے نيں اوہناں وچ چَند اک بہت ای خطرنا‏‏ک نيں تے سال وچ بہت گَھٹ عرصے لئی کُھلدے نيں لیکن مُشکلات دے باوجود ایہ درے مُستقل بَند نئيں ہُندے۔ شمال وچ قراقرم، دریائے انڈس نو‏‏ں وسط ایشیا تو‏ں وَکھ کردا ا‏‏ے۔ اوہناں پہاڑاں وچ بظاہر کوئی رستا نئيں سی۔ ایتھ‏ے کوئی ایسا درہ نئيں جو گَھٹ دشوار ہووے۔ رستے وی اکثر مُختلف جنگاں د‏‏ی وجہ تو‏ں بَند رہندے سی۔ اس لئی اکثر قافلےآں نو‏‏ں وَدھ دشوار رستے استعمال کرنے پیندے سی۔ اس توں علاوہ کئی ایداں دے رستے نيں جو استعمال ہُندے رہے پَر اوہ پِچھلے دو سو سال وچ گلیشیئر د‏‏ی زَد وچ آک‏ے ناقابل استعمال ہو گئے نيں۔ شمال د‏‏ی جانب جاݨ آݪا سَبھ تو‏ں اہ‏م رستا قراقرم روٹ لداخ تو‏ں بَݪ کھاندا ہويا پہاڑاں دے سِلسلے اُتے چَڑھ جاندا اے تے فیر تھلے آک‏ے دریائے شیوک دے اک خَم نو‏‏ں پار کرن لئی خطرنا‏‏ک ڈھلوان د‏‏ی صورت وچ تھلے لِہندا اے تے فیر اک دوسرے پہاڑی سِلسلے اُتے چڑھ جاندا اے، اس توں مگروں تھلے آک‏ے دریائے شیوک د‏‏ی اک معاون ندی نو‏‏ں پار کردا ہويا وسط ایشیا وچ داخل ہُندا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے گیاراں درے نيں تے جو اٹھاراں ہزار فٹ تک بلَند نيں۔ برصغیر تے چین دے درمیان درہ قراقرم اُنی ہزار فٹ بلَند اے تے اوہنو‏ں صِرف گرمیاں وچ پار کيتا جاسکدا اے۔ ایتھ‏ے چَند مہینےآں لئی برف پِگھلدی اے تے تھلیو‏ں کاݪا ریتا تے کِنکریاں دا اک ریگستان نِکݪدا ا‏‏ے۔ اس رستے اُتے کِسے قِسم د‏‏ی نباتات نئيں اُگدی۔ ایتھ‏ے چار بلَند درے نيں پَر اوہناں دے ذِریعے جو فاصلا طے کرنا ہُندا اے اوہ قراقرام دے رستے تو‏ں زیادہ اے۔ بالائی انڈس د‏‏ی وادی تو‏ں شمال نو‏‏ں جاݨ لئی قراقرم روٹ ہمیشا اہ‏م رستا رہیا سی۔

معیشت

دریائے انڈس، پنجاب تے سندھ دے میدانی علاقےآں نوں آبی وسائل دا سَبھ توں اہم فراہم کنندہ اے۔ ایہ پاکستان وچ زراعت تے خوراک دی پیداوار واسطے ریڑھ دی ہڈی دی حیثیت رکھدا اے۔ وادی انڈس دے تھللے حِصے وچ بارش بہت کَعھٹ ہُندی اے۔ آبپاشی واسطے نہراں سَبھ توں پہلاں وادی انڈس دی تہذیب دے لوکاں نے بݨائیاں سی تے بعد وچ کشان سلطنت تے مغل سلطنت دے انجینئراں نے۔ جدید آبپاشی نوں برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی نے 1850ء وچ متعارف کرایا سی، پراݨیاں نہراں دی بحالی دے ناݪ جدید نہراں دی تعمیر کیتی گئی۔ برطانویاں نے دُنیا دے سَبھ توں پیچیدا آبپاشی دے نیٹ ورک وِچوں اک دی تعمیر دی نگرانی کیتی۔ گڈو بیراج 1,350 میٹر (4,430 فٹ) لمبا اے۔ سکھر، جیکب آباد، لاڑکانا تے نصیرآباد ڈویژن نوں سیراب کردا اے۔ سکھر بیراج 20,000 کلومیٹر 2 (7,700 مربع میل) توں زیادہ کَم کردا اے۔ انڈس بیسن پروجیکٹ بنیادی طور تے دو اہم ڈیماں دی تعمیر اُتے مُشتمل اے، دریائے جہلم اُتے بݨایا گیا منگلا ڈیم تے دریائے انڈس اُتے بݨایا گیا تربیلا ڈیم بمعہ ذیلی ڈیمز۔ ^[۹] پاکستان واٹر اینڈ پاور ڈویلپمنٹ اتھارٹی نے چشما جہلم لنک کینال تعمیر کیتی جو دریائے انڈس تے دریائے جہلم نوں آپس وچ مُنسلک کردی اے۔ تربیلا ڈیم 2,743 میٹر (9,000 فٹ) لمبا تے 143 میٹر (470 فٹ) بلند اے، جیہدے وچ 80 کلومیٹر (50 میل) لمبا ذخیرا اے۔ ایہ آبپاشی دے استعمال تے سیلاب اُتے قابو پاؤݨ لئی میانوالی دے کوݪ چشما بیراج تے تونسا دے کوݪ تونسا بیراج دی معاونت کردا اے جو 100,000 کلو واٹ بجلی وی پیدا کردا اے۔ حیدرآباد دے قریب کوٹری بیراج 915 میٹر (3,000 فٹ) لمبا اے تے کراچی لئی اضافی پاݨی فراہم کردا اے۔ وسیع آبپاشی تے ڈیم دے منصوبے پاکستان وچ کپاہ، گنا تے کݨک وَرگیاں فصلاں دی وڈی پیداوار دی بنیاد فراہم کردے نیں۔ ڈیم بھاری صنعتاں تے شہری مراکز لئی وی بجلی پیدا کردے نیں۔

تریخ

وادی انڈس دی تہذیب دے وڈے شہر، جِداں ہڑپا تے موہنجوداڑو، تقریبن 3300 قبل مسیح دے نیں تے قدیم دُنیا دیاں چَند وڈیاں انسانی رِہتلاں دی نمائندگی کردے نیں۔ انڈس تہذیب شمال مغربی پاکستان توں لے کے مشرقی پنجاب تک پھیلی ہوئی اے۔ ساحلی بستیاں پاک ایران سرحد اُتے سوتکاگن ڈور (Sutkagan Dor) توں گجرات، بھارت وچ کچھ تک پھیلیاں ہوئیاں نیں۔ خصوصن دریائے گھگر ہاکڑا تے معاون ندیاں دے عمومی علاقے وچ ہُݨ تک 1052 توں زیادہ شہر تے بستیاں مِݪ چکیاں نیں۔ بستیاں وچ ہڑپا تے موہنجوداڑو دے وڈے شہری مراکز دے ناݪ ناݪ لوتھل، ڈھولاویرا، گنیری والا تے رکھ گڑھی وی شامل سن۔ انڈس تے اوہدے معاون دریاواں اُتے وادی انڈس دے صرف 40 مقامات دریافت ہوئے نیں۔^[۱۰] تاہم ایہ گَل قابلِ ذکر اے کہ دریائے انڈس دے کنارے موجود مقامات اُتے دریافت ہوݨ آݪیاں انڈس لِپی دیاں مُہراں تے کندہ شدہ اشیاء دی اکثریت پائی گئی سی۔^[۱۱]^[۱۲]

زیادہ تر سکالرز دا خیال اے کہ ابتدائی ہِند آریاواں دی گندھارا گریو ثقافت دیاں آبادیاں گندھارا وچ 1700 قبل مسیح توں 600 قبل مسیح تک پروان چڑھیاں، جَد ہڑپا تے موہنجوداڑو پہلاں ای ترک ہوگئے سی۔ رگ وید وچ کئی دریاواں دا ذِکر اے جیہناں وِچوں اک دریائے انڈس اے۔ رگ وید دے دریائے انڈس نوں موجودہ دور دا دریائے انڈس سمجھیا جاندا اے۔ ایہ اپݨے متن وچ 176 بار، جمع وچ 94 بار تصدیق شُدہ اے تے اکثر "دریا" دے عام معنی وچ استعمال ہُندا اے۔ رگ وید وچ خاص طور تے بعد دے بھجناں وچ اس لفظ دے معنی خاص طور تے دریائے انڈس لئی محدود کیتے گئے نیں، جِداں۔ دریاواں دی فہرست وچ جیہناں دا ذکر نادیستوتی سکتہ دے بھجن وچ کیتا گیا اے۔ رگ ویدک بھجن برہمپتر توں علاوا ایہدے وچ مذکور سارے دریاواں اُتے نسائی جنس دا اطلاق کردے نیں۔ لفظ "انڈیا" دریائے انڈس توں ماخوذ اے۔ قدیم زمانے وچ ہندوستان اِبتدائی طور تے اوہناں علاقےآں نوں کہیا جاندا سی جو انڈس دے مشرقی کنارے دے ناݪ نیں، جِتھے ہُݨ پنجاب تے سندھ نیں، لیکن 300 قبل مسیح تک یونانی مصنفین بشمول ہیروڈوٹس تے میگاسٹینیز اس اصطلاح نوں پورے برصغیر اُتے لاگو کر رہے سی جو مشرق وَل بہت دور تک پھیلیا ہویا سی۔

دریائے انڈس دا تھللا طاس، ایرانی سطح مرتفع تے برصغیر پاک و ہند دے درمیان اک قُدرتی سرحد بݨاؤندا اے۔ وادی انڈس نوں جوڑن آݪی پہلی مغربی یوریشیائی سلطنت فارسی سلطنت سی جو دارا عظیم دے دور وچ سی۔ اوہدے دور حکومت وچ یونانی ایکسپلورر سائلیکس آف کیریانڈا نوں دریائے انڈس دی تلاش دا کَم سونپیا گیا سی۔ اوہنوں سکندر دیاں حملہ آور فوجاں نے عبور کیتا، لیکن جَد اوہدے مقدونیاں نے مغربی کنارے نوں فتح کرلیا اوہنوں ہیلینک دنیا وچ شامل کرن توں بعد اوہناں نے سکندر دی ایشیائی مہم نوں ختم کردے ہوئے دریا دے جنوبی رستے دے ناݪ پِچھے ہٹݨ دا انتخاب کیتا۔ سکندر دا ایڈمرل Nearchus انڈس ڈیلٹا توں خلیج فارس دی تلاش لئی نِکݪیا، حتا تک کہ دریائے دجلا تک پہنچ گیا۔ وادی انڈس اُتے بعد وچ موریان تے کشان سلطنتاں، ہند-یونانی سلطنتاں، ہند-سیتھیاں تے ہپتھالیاں دا غلبا سی۔ کئی صدیاں دے دوران محمد بن قاسم، غزنی دے محمود، غور دے محمد، تیمور تے بابر دیاں فوجاں نے ہندوستان اُتے حملہ کرن لئی دریا نوں عبور کیتا جو برصغیر پاک و ہند نوں ایک گیٹ وے فراہم کردا سی۔

سیلابی کیفیت

دریائے انڈس دے سیلاب د‏‏یاں تباہ کاریاں نو‏‏ں روکݨ لئی اوہدے پشتےآں د‏‏ی تعمیر کيتی گئی اے۔ عام حالات وچ پاݨی دی جِنّی وَدھ تو‏ں وَدھ اوسط مقدار سکھر بیراج اُتے موجود ہُندی ا‏‏ے، سیلاب دے دِناں وچ دُگݨی ہوجاندی ا‏‏ے۔ ایداں دے حالات وچ پاݨی د‏‏ی ودھ مقدار دا دباؤ بہرحال اثر دکھاؤندا اے۔ 1942ء وچ سکھر وچ دریا اُتے بَند وچ دونوں طرف شگاف پے گئے تے سیلاب ناݪ آس پاس دے علاقےآں زیر آب آگئے۔ سکھر تے شکار پور دے شمال وچ پاݨی دا اک سمندر داخل ہو گیا تے تن چار میل چوڑے علاقے اُتے مغرب د‏‏ی طرف پیش قدمی کردا رہیا۔ اس توں بعد جنوب وَل مُڑ گیا تے اس طرحاں 180 میل دا سفر طے کرکے منچھر جھیل وچ داخل ہو گیا۔ سکھر دے بیگاری بند دی تعمیر توں پہلاں ایہ سیلاب دا مخصوص علاقا سی۔ ایہ سیلابی پاݨی سارو ڈھنڈ توں اگے وادی دا نشیبی رستا اختیار کردا اے۔ ایہ اوہ مقام اے جِتھے دریائے انڈس دے پاݨیاں وچ پہاڑیاں توں آؤݨ آݪا پاݨی مِݪدا اے۔ شمال د‏‏ی طرف قدیم زمانے وچ جو سیلاب دریائے انڈس دے سجے کنارے تو‏ں شروع ہُندے سی اوہ وی قریب قریب ایہجا راستا اختیار کردے سی، ایہ کشمور تو‏ں تھوڑا جیا تھلے د‏‏ی طرف شروع ہُندے سی۔ ایہ عام طور تے مغرب وچ وَگدے سن تے تقریبن ايس‏ے جگہ تو‏ں جِتھے دریائی تے پہاڑی پاݨی دا میݪ ہُندا اے، ایہ سیلاب گزردے سن۔ موہل دے نزدیک سیلاب اپݨا راستا قدرے تبدیل کرلیندا سی تے ايس‏ے رستے تو‏ں باگو ڈیرو تے دوستالی دے درمیان وچ جا مِݪدا سی، اوہ نشیب جو سیلاب دا آخری نِصف کہلاؤندا سی، شمالی سندھ دے علاقے دے ایہ دونوں سیلاب شمال تے مغرب وچ واقع بہاڑیاں تو‏ں بہہ کر آؤݨ آݪے پاݨی دے ریلے د‏‏ی وجہ تو‏ں ہور وی وسعت اختیار کرلیندے سی۔ شدید بارشاں وی انڈس وچ پاݨی دے کثیر اخراج وچ شام‏ل ہوجاندیاں سی۔ 1942ء دی انتہائی شدید طغیانی نے روہڑی وچ قاسم پور دے کھبے پشتے وچ شگاف پا دِتا سی تے نارا وادی دے بالائی حِصے دے سارے علاقے وچ سیلاب دا پاݨی پھیل گیا سی۔ پہلے وقتاں وچ ایہ علاقا وی کثرت آب دے زمانے وچ کنارے تو‏ں وگݨ واݪے پاݨی ناݪ بَھر جاندا سی۔ سارا روہڑی دا علاقا دریائے انڈس تے ریگستان دے درمیان وچ واقع اے۔ ایہ اوہ علاقہ اے جو ماضی وچ مسلسل سیلاب د‏‏ی زرد وچ رہیا ا‏‏ے۔ ماضی وچ ایہ حقیقت علاقے د‏‏ی طبعی شکل تو‏ں اَج وی بخوبی عیاں ا‏‏ے۔ ماضی دے سیلابی حادثات وچ سَبھ تو‏ں اہ‏م تے سَبھ تو‏ں دیرپا اوہ سیلاب سی جیہنے دریائے انڈس نو‏‏ں کوٹ مٹھݨ دے نزدیک غوث پور دے مقام اُتے اک ایداں دے نشیب وچ منتقل کر دتا سی جیہدے وچ 120 میل تک پاݨی وَگدا رہیا۔ سیلاباں نو‏‏ں کنٹرول کرن تے اوہدا ذخیرا کرن لئی کشمور دے مقام اُتے اک بَند بݨایا گیا۔ اوہدے ناݪ سیلاب دی روک تھام وچ مدد مِݪی۔

ارضیاتی تبدیلیاں

کروڑاں سال پہلاں وادی انڈس دے علاقے وچ ٹھاٹھاں ماردا سمندر سی۔ ایتھے سمندری جانوراں تے نباتات دے فوسلز، زمین اُتے تے تھلے دونوں طرف پائے گئے نیں جو نشاندہی کردے نیں کہ ایتھے دی زمین کئی مرتبا زیر آب آئی تے بلَند ہوئی۔ موجودا پہاڑی سِلسلے کوئی اک ہزار مِلیئن سال پہلاں وجود وچ آئے سی۔ ارضیاتی تبدیلیاں دے نتیجے وچ وسط ایشیا دی سطح مرتفع جنوب وَل برصغیر پاک و ہند دی طرف ڈھلکݨا شروع ہوئی۔ اک ٹھوس گہریاں جڑھاں واݪی چٹان جو شاید دُنیا دی سَبھ توں قدیم چٹان سی برصغیر دے تھلے دبی رہی۔ لکھاں سال تک شمال دی جانب اک ناقابل مزاحمت قُوت ایہدے وچ مسلسل رکاوٹ اُتے دباؤ پاؤندی رہی تے آہستا آہستا ایہناں دے درمیان زمین دی سطَح بلَند ہوݨا شروع ہوئی تے اس طرحاں قراقرم تے ہمالیا دے سِلسلے وجود وچ آئے تے سمندر برصغیر دے شمال وچ دریا دے پُہنچݨ دا راستا بݨاؤندے ہوئے مشرق تے مغرب دی طرف بِہہ گیا۔ جنوب دی سمت وچ دباؤ مسلسل جاری رہیا تے تقریبن پَنج لَکھ سال پہلاں سِلسلا ہمالیا تے قراقرم دے درمیان کیلاش دا پہاڑی سِلسلا اُبھرنا شروع ہویا جیہنے پہلو توں نِکݪݨ آݪے آبی راستےآں نوں روک کے جنوب مشرق دی جانب گنگا تے برہم پتر تے شمال مغرب دی طرف انڈس تے ستلج دو علیحدہ علیحدہ دریائی نظاماں نوں تشکیل دِتا۔ انڈس تے گنگا دے منبعے صِرف سَٹھ میل دے فاصلے اُتے واقع نیں تے دونوں دریا مخالف سِمتاں وِچ وَگدے ہوئے دو مُختلِف سمُندراں وِچ ڈِگھدے نیں جیہناں توں درمیان وچ برصغیر دی سرزمین مثلث بݨ جاندی اے۔ ایہ ثبوت اے کہ ایتھے کدی سمُندر سی۔ وسط ایشیا دی سطَح ہُݨ وی اُبھر رہی اے تے اوہ پہاڑ جیہناں نے دریائے انڈس نوں گھیر رکھیا اے، ہُݨ وی آہستا آہستا بلَند ہو رہے نیں۔ ایہی وجہ اے ایتھے اکثر زلزلے آؤندے رہندے نیں تے لینڈ سلائیڈنگ ہُندی رِہندی اے۔ دریائے انڈس دی وادی وچ سالانا تِن انچ توں وی کَعھٹ بارش ہُندی اے۔ ایتھے بنجر پہاڑ تے کُچھ کُھلے میدان ریتے ناݪ بھرے ہوئے نیں تے ہوا خُشک تے گرد آلود اے۔ برف باری چھوٹیاں گوݪیاں دی شکل وچ ہُندی اے۔ سطح دیاں چٹاناں ٹُٹیاں پُھٹیاں تے تیڑاں آݪیاں نیں۔ زمین دی سطَح رتیلی اے یا ڈھیلےآں دی صورت وچ اے، مٹی وچ سنگریزے نیں۔ کھار دے عمل وچ دریائے انڈس تے معاون ندیاں نے نے ایہجے نشانات چھڈے نیں جیہناں توں اندازا ہُندا اے کہ اوہ کِسے وقت بلَند سطَح اُتے وَگدے سی۔ اوہناں دیاں گُزرگاہواں پاݨی دی روانی ناݪ گوݪ ہوݨ آݪیاں چٹاناں تے پتھراں اُتے مُشتمل نیں۔ ایہ پراݨے گلیشیئرز دی باقیات وی ہوسکدیاں نیں یا گرمیاں دے پاݨی دے تیز ریلےآں وچ پتھر لُڑھک لُڑھک کے گوݪ ہوگئے نیں۔ سردیاں تے گرمیاں دے درجا حرارت دے بہت زیادہ فرق نے زمین دی سطَح نوں کمزور کر دِتا اے جیہدی وجہ توں زمین دے ٹُکڑےآں، گارے تے چٹاناں دا تِلھکݨا عام اے۔ بلند و بالا گھاٹیاں وچ گلیشیئر نے دریائے انڈس تے اوہدے معاون دریاواں وچ گلیشیئر دے وڈے وڈے ٹُکڑے شامل کَر دِتے نیں۔ بعض اوقات کوئی گلیشیئر اگے آکے دریا نوں مہینےآں لئی روک لیندا اے تے جَد دریا دا پاݨی اوہنوں توڑدا اے تاں ایہ سمُندری طوفان دی طرحاں اُچھݪدا ہویا چَلدا اے تے راہ وچ آؤݨ آݪی ہَر چیز بستیاں، فصلاں تے درختاں نوں تہس نہس کر دیندا اے۔ تَنگ تے پتھریلیاں کندھاں دے درمیان دریائے انڈس زیادا تَر ڈھلان آݪیاں چٹاناں وچ پھسیا ہویا وَگدا اے۔ تَنگ رستے اُتے اک سِمت وچ بلَند و بالا عمودی چٹاناں تے اک طرف عمودی گہرائی وچ جَھگ اڑاؤندا، وَگدا ہویا دریا اے، ایتھے دور دور تَک کوئی جھاڑ جھنکار نظر نئیں آؤندا۔ وڈے پہاڑاں، عمودی چٹاناں دے سِلسلے تے تَنگ گھاٹیاں دیاں بلَند و بالا چٹاناں توں گُزرن آݪےآں نوں دریا اس عظمت ناݪ وَگدا ہویا نظر آؤندا اے جِداں ایہدے وچ صدیاں توں کوئی تبدیلی نئیں آئی۔ لداخ دی سرحد دے کوݪ پہاڑ دریائے انڈس دے نزدیک آجاندے نیں تے شمال دا رُخ کردے ہوئے ایہدی ڈھلوان وچ تیزی ناݪ اضافا شروع ہوجاندا اے۔ دریا اوہناں عمودی چٹاناں دے درمیان وَگدا ہمالیا تے قراقرم دے درمیان وِچوں گُزردا اے۔ ایتھے سِلسلا کوہ ہمالیا تے سِلسلا کوہ قراقرم نزدیک آجاندے نیں۔ ایہدے 350 میل دے سفر وچ ایہدے وچ بہت سارے ندی ناݪے شامل ہُندے نیں، نقشے وچ ایہدی شکل اس طرحاں ہُندی اے کہ جِداں دریائے انڈس دی لکیر وچ بے شمار تعھاگے شامل ہو رہے نیں۔

تصویراں

حوالے

↑ Ahmad, Ijaz; Zhang, Fan; Tayyab, Muhammad; Anjum, Muhammad Naveed; Zaman, Muhammad; Liu, Junguo; Farid, Hafiz Umar; Saddique, Qaisar (2018-11-15). "Spatiotemporal analysis of precipitation variability in annual, seasonal and extreme values over upper Indus River basin" (in en). Atmospheric Research 213: 346–60. doi:10.1016/j.atmosres.2018.06.019. ISSN 0169-8095. Bibcode: 2018AtmRe.213..346A. https://www.sciencedirect.com/.../pii/S0169809517312796.
↑ ^۲.۰ ^۲.۱ The Himalayan Climate and Water Atlas: Impact of Climate Change on Water Resources in Five of Asia's Major River Basins (in en). International Centre for Integrated Mountain Development, 58. ISBN 978-92-9115-357-2.
↑ Amir، Khan؛ Naresh، Pant؛ Anuj، Goswami؛ Ravish، Lal؛ Rajesh، Joshi (دسمبر ۲۰۱۵). «Critical Evaluation and Assessment of Average Annual Precipitation in The Indus, The Ganges and The Brahmaputra Basins, Northern India - Himalayan Cryospheric Observations and Modelling (HiCOM)».
↑ ^۴.۰ ^۴.۱ «Rivers Network». ۲۰۲۰.
↑ "Indus Delta, Pakistan: economic costs of reduction in freshwater flow". International Union for Conservation of Nature. May 2003. https://web.archive.org/web/20111116084702/http://cmsdata.iucn.org/downloads/casestudy05indus.pdf. Retrieved on
۲۸ جولائی ۲۰۲۳.
↑ "Pakistan's water economy: getting the balance right". July 2018. https://tribune.com.pk/story/1767800/6-pakistans-water-economy-getting-balance-right/.
↑ Mirza, M.R.; Mirza, Z.S. (2014). "Longitudinal Zonation in the Fish Fauna of the Indus River in Pakistan". Biologia (Pakistan) 60 (1): 149–152.
↑ Sparavigna, A. (2008). Icons and signs from the ancient Harappa. Dipartimento di Fisica, Politecnico di Torino.
↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
↑ Malik, Dr Malti (1943). History of India (in en). New Saraswati House India Pvt Ltd, 12. ISBN 978-81-7335-498-4.
↑ Iravatham Mahadevan, 1977, The Indus Script: Text, Concordance and Tables, pp. 6-7
↑ Upinder Singh, 2008, A History of Ancient and Early Medieval India From the Stone Age to the 12th Century Archived 29 November 2022 at the وے بیک مشین, p. 169

وکیمیڈیا کامنز چ مورتاں: دریائے انڈس

[1] Ahmad, Ijaz; Zhang, Fan; Tayyab, Muhammad; Anjum, Muhammad Naveed; Zaman, Muhammad; Liu, Junguo; Farid, Hafiz Umar; Saddique, Qaisar (2018-11-15). "Spatiotemporal analysis of precipitation variability in annual, seasonal and extreme values over upper Indus River basin" (in en). Atmospheric Research 213: 346–60. doi:10.1016/j.atmosres.2018.06.019. ISSN 0169-8095. Bibcode: 2018AtmRe.213..346A. https://www.sciencedirect.com/.../pii/S0169809517312796.

[water-atlas-2] ۲.۰ ^۲.۱ The Himalayan Climate and Water Atlas: Impact of Climate Change on Water Resources in Five of Asia's Major River Basins (in en). International Centre for Integrated Mountain Development, 58. ISBN 978-92-9115-357-2.

[researchgate.net-3] Amir، Khan؛ Naresh، Pant؛ Anuj، Goswami؛ Ravish، Lal؛ Rajesh، Joshi (دسمبر ۲۰۱۵). «Critical Evaluation and Assessment of Average Annual Precipitation in The Indus, The Ganges and The Brahmaputra Basins, Northern India - Himalayan Cryospheric Observations and Modelling (HiCOM)».

[Rivers_Network-4] ۴.۰ ^۴.۱ «Rivers Network». ۲۰۲۰.

[5] "Indus Delta, Pakistan: economic costs of reduction in freshwater flow". International Union for Conservation of Nature. May 2003. https://web.archive.org/web/20111116084702/http://cmsdata.iucn.org/downloads/casestudy05indus.pdf. Retrieved on
۲۸ جولائی ۲۰۲۳.

[6] "Pakistan's water economy: getting the balance right". July 2018. https://tribune.com.pk/story/1767800/6-pakistans-water-economy-getting-balance-right/.

[Mirza2014-7] Mirza, M.R.; Mirza, Z.S. (2014). "Longitudinal Zonation in the Fish Fauna of the Indus River in Pakistan". Biologia (Pakistan) 60 (1): 149–152.

[8] Sparavigna, A. (2008). Icons and signs from the ancient Harappa. Dipartimento di Fisica, Politecnico di Torino.

[9] Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.

[10] Malik, Dr Malti (1943). History of India (in en). New Saraswati House India Pvt Ltd, 12. ISBN 978-81-7335-498-4.

[11] Iravatham Mahadevan, 1977, The Indus Script: Text, Concordance and Tables, pp. 6-7

[12] Upinder Singh, 2008, A History of Ancient and Early Medieval India From the Stone Age to the 12th Century Archived 29 November 2022 at the وے بیک مشین, p. 169

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]