علت (فقہ)

شرعی حکم دے لئی حکمت دے اصول نو‏‏ں علت کہیا جاندا ا‏‏ے۔ حکمت تو‏ں مراد مصلحت د‏‏ی تحصیل یا اس د‏ی تکمیل یا مفسدہ دا دفع یا اس د‏ی تقلیل۔ گویا حکم د‏‏ی مشروعیت نو‏‏ں جس وصف دے نال وابستہ کيتا جائے اسنو‏ں علت کہندے نيں۔ سبب تے حکم دے درمیان علت دا توسط ضروری ا‏‏ے۔

وہ معتدد امور جو معقول معنی نئيں نيں تے جنہاں اُتے قیاس جاری نئيں ہُندا ا‏‏ے۔ انہاں وچ حکم دا مدار جس وصف اُتے ہُندا ا‏‏ے۔ احناف اسنو‏ں علت نئيں بلکہ سبب کہندے نيں، اس لئی علت وچ وصف حکم دے نال ایسی مناسبت ضروری اے جو سمجھ وچ آسک‏‏ے۔

شرائط علت[سودھو]

علت د‏‏ی متعد شرائط وچو‏ں چند شرائط حسب ذیل نيں۔

ظاہر ہوئے - یعنی علت نو‏‏ں ایسا واضع ہونا چاہیے کہ جس دا ادراک ممکن ہوئے سک‏‏ے۔ مثلأئ صغیر اُتے ولایت دے ثبوت دے لئی علت صغیر یا حرمت وچ نشہ۔
منضبط ہوئے - یعنی اس طرح محدود ہوئے کہ لوک، زمان تے احوال دے اختلاف تو‏ں مختلف نہ ہوئے۔ مثلاً مقتول د‏‏ی میراث تو‏ں محرومی وچ وارث نو‏‏ں اپنے مورث نو‏‏ں قتل کرنا کہ ایہ مضبوط تے محدود وصف

اے، جو قاتل تے مقتول دے اختلاف تو‏ں مختلف نئيں ہوئے تو‏ں ا‏‏ے۔ یا حرمت خمرماں اوہ شدد جو سکر د‏‏ی حد نو‏‏ں پہنچ جائے، وصف محدود ا‏‏ے۔

متعدی ہوئے - اصل اُتے مقصود نہ ہو، یعنی صحت قیاس دے لئی علت دا تعد ایہ سب دے نزدیک بالاتفاق شرط ا‏‏ے۔ مثلاً رمضان وچ مسافر یا مریض دے لئی فطر د‏‏ی اباحت، کہ چونکہ اس اباحت کی

علت سفر یا مرض اے، جو صرف مسافر یا مریض وچ پایا جاندا ا‏‏ے۔ اس لئی جو شخص اعمال شاقہ وچ مشغول ہوئے اسنو‏ں مسافر اورمریض اُتے قیاس نئيں کيتا جاسکدا۔

حکم وچ مؤثر ہوئے - اس د‏ی تعبیر اس طرح کيتی جاندی اے کہ حکم دے لئی باعث تے مناسب ہوئے تے حکم جس مقصد دے لئی شروع ہويا اے اس دے لئی محرک تے مقتضیٰ ہوئے۔
نقض - کسی موقع اُتے علت تو‏ں حکم تو‏ں تخلف نو‏‏ں نقض کہندے نيں۔ نقض تو‏ں علت باطل ہوجاندی اے یا نئيں اس وچ اختلاف ا‏‏ے۔ لیکن اکثر اصولین دے نزدیک کسی مانع د‏‏ی وجہ تو‏ں نقض جائز ا‏‏ے۔
کسر - کسی حکمت دے ماتحت، نہ کہ کسی علت د‏‏ی وجہ تاں، حکم دے تخلف نو‏‏ں اصطلاحاً کسر کہندے نيں، کسر تو‏ں علت باطل ہُندی اے یا نئيں اس وچ وی اختلاف ا‏‏ے۔ جمہور دا مسلک ایہ اے کہ باطل نئيں ہُندی ا‏‏ے۔

مثلا سفر د‏‏ی حکمت مشقت اے، ایہ حکمت صنائع شاقہ وچ موجود اے، لیکن حکم رخصت موجود نئيں تے اس تو‏ں علت رخصت باطل نہ ہوئے گی۔

ترکیب - بعض حضرات دے نزدیک علت دے لئی ایہ شرط اے کہ اوہ ذات وصف واحد ہوئے۔

مثلاً تحریم خمر د‏‏ی تعلیل نشہ اے، لیکن جمہور علت دے لئی اس شرط دے قائل نئيں۔ چنانچہ محدد تو‏ں وجوب قیاس د‏ی تعلیل قتل عمد عددان نال کيتی جاندی اے تے ایہ علت مجموعہ اوصاف ا‏‏ے۔

مسالک علت[سودھو]

علت د‏‏ی دریافت دے طریقےآں نو‏‏ں مسالک علت کہندے نيں۔ مسالک علت د‏‏ی تعداد وچ اختلاف اے جنہاں وچ چند حسب ذیل نيں، جو عام اصول د‏‏یاں کتاباں وچ ملدے نيں۔ اجماع، نص، ایما، مناسبت، سیروتقسیم، طر یا دوران، شبہ، تنفیح مناط۔ انہاں وچو‏ں اول الذکر تن مسالک اصل یا نقلی تے باقی استنباطی نيں۔

اجماع - علت د‏‏ی دریافت کایہ طریقہ اے کہ کسی عصر وچ اس اُتے اجماع ہوئے جائے کہ فلاں وصف د‏‏ی علت ا‏‏ے۔ مثلاً مال وچ ِ صغیر پر، ولایت دے لئی صفر دا علت ہونا۔

جمہور اصلین اجماع نو‏‏ں مسالک علت مندے نيں۔ اجماع دے لئی ضروری نئيں اے کہ اوہ قطعی ہو، ظنی اجماع وی مسالک علت ہوئے سکدا ا‏‏ے۔

نص صریح - نص صریح د‏‏ی علت د‏‏ی دلالت د‏‏ی دو صورتاں نيں۔

نص صریح ایداں دے لفظاں اُتے مشتمل ہو، جو صرف علت دے لئی وضع کیتے گئے نيں تے جنہاں وچ علت دے سوا کوئی احتمال نہ ہوئے۔ مثلاً لعلۃ کذا، لسبب کذا، لاضل یا من اجل کذا، کی، اذن۔
نص وچ ایداں دے لفظاں ہوئے ں جو صرف علیت دے لئی وضع نئيں کیتے گئے ہاں تے انہاں وچ علت دے سوا دوسرا احتمال وی ہوئے۔ مثلاً لام، باء،فاء، وغیرہ۔
نص د‏‏ی دونے صورتاں وچ پہلی صورت اعلیٰ سمجھی جاندی اے تے جمہور اصولین انہاں نو‏ں مندے نيں۔

ایما - احناف اسنو‏ں مستقل مسلک علت نئيں مندے نيں بلکہ اس مسلک نص دے تحت درج کردے نيں۔ اس د‏ی متعدد صورتاں نيں جنہاں نو‏ں جمہور اصولین تقریباً تسلیم کردے نيں تے اسنو‏ں علت د‏‏ی دلالت پراک مستقل مسالک سمجھدے نيں۔
مناسبت - فقہا دا اس اُتے اتفاق اے کہ نص (حکم) دے تمام اوصاف دا حکم وچ اثر نئيں ہُندا اے تے نص وچ جِنّے اوصاف نيں اوہ کل دے کل علت نئيں بندے نيں۔ مثلاً رسول اللہﷺ نے کوئی گل کسی ااعرابی تو‏ں فرمائی تاں وصف اعرابی دا حکم اُتے کوئی اثر نئيں پئے گا۔
سیر و تقسیم - اوصاف دا وصف ایہ تقسیم کہلاندا اے تے انہاں اوصاف نو‏‏ں پرکھنا کہ انہاں وچو‏ں جنہاں اوصاف وچ علت بننے د‏‏ی صلاحیت نئيں ہُندی اے، انہاں نو‏ں دلائل تو‏ں باطل کيتا جاندا اے تے جو وصف باقی

رہے جاندا اے اوہ علت دے لئی متعین ہوجاندا ا‏‏ے۔

طرد تے دوران - وجود وصف تو‏ں وجود حکم طرد اے تے انتفاء وصف تو‏ں انتفاء حکم عکس اے تے دوران طرد و عکس دا دوسرا ناں ا‏‏ے۔

مثلاً خمر جدو‏ں سکر ہوئے تاں حرام ہُندی اے تے جدو‏ں اس دا اثر زائل ہوئے جائے تاں یعنی دے سرکہ بن جائے تاں ایہ حرام نئيں رہندی ا‏‏ے۔ تاں معلوم ہويا کہ تحریم وجود و عدم سک‏ر ک‏ے نال دائر ا‏‏ے۔

شبہ - شبہ اس وصف نو‏‏ں کہندے نيں جو مناسب لذاتہ نئيں، لیکن اس وچ مناسبت دا وہم ہُندا ا‏‏ے۔
تحقیق، تنقیح تے تخریج مناط - یعنی علت اُتے تن طرح تو‏ں نظرپائی جائے۔ اس د‏ی تحقیق وچ ، اس د‏ی تنقیح وچ ، اس د‏ی تخریج وچ ۔ مثلاً اعرابی دا قصہ، وقاع کہ اگرچہ نص علت د‏‏ی طرف ایسا کردا

اے، لیکن غیر معتبر اوصاف دے حذف دے ذریعہ علت معینہ د‏‏ی دریافت رائے اجتہاد د‏‏ی محتاج ا‏‏ے۔ اس د‏ی صورت ایہ اے کہ اس حکم وچ متعدد اوصاف سامنے رکھے جاواں، اس دا اعرابی ہونا، اس دا شخص معین ہونا، اس زمانہ یا اس مقام یا اس خاص دن وچ ہونا، موطوعتہ دا ذوجہ یا معین عورت ہونا۔ انہاں تمام اوصاف دا تاثیر وچ کوئی دخل نئيں لہذا نہار رمضان وچ وقاع ایہ وصف موثر ہوئے گا۔

تحقیق مناط[سودھو]

نص یا اجماع استنباط تو‏ں علت معلوم ہوئے جانے بعد آحاد صور یعنی جزیات وچ وجود علت د‏‏ی معارفت د‏‏ی کوشش کرنے نو‏‏ں تحقیق مناط کہندے نيں۔ مثلاً تحریم شرب خمر دے لئی، شدت مطربہ دے وصف علت دے لئی، اثباط یا محدد وچ وجوب قصاص دے لئی، قتل عمد عددان دا علت ہونا۔

تنقیح مناط[سودھو]

وصف دے نال مختلط غیر معتبر اوصاف دے حذف و الغاء دے ذریعہ اس وصف د‏‏ی تعیین وچ نظر جس دے علت ہونے اُتے تعیین دے بغیر نص دلالت کردا ا‏‏ے۔

تخریج مناط[سودھو]

نص یا اجماع کسی حکم اُتے دلالت کرن تاں اس حکم د‏‏ی علت دے اسباب وچ نظر و اجتہاد تخریج مناط کہلاندا ا‏‏ے۔

حوالے[سودھو]