ابن الہیشم
ابن الہیشم | |
---|---|
(عربی وچ: أبو علي الحسن بن الحسن بن الهيثم)،(عربی وچ: أبو علي الحسن بن الحسن بن الهيثم البصري المصري) | |
پیدائشی نام | (عربی وچ: أَبُو عَلِيّ ٱلْحَسَنٌ بْن ٱلْحَسَنٌ بْن ٱلْهَيْثَم) |
جم | سنہ 965 [۱][۲][۳][۴][۵] |
وفات | سنہ 1039 (73–74 سال)[۲][۳][۴] |
رہائش | قاہرہ |
عملی زندگی | |
پیشہ | ریاضی دان [۷]، طبیعیات دان ، فلسفی ، تارہ گرو [۷]، موجد ، منجم ، انجینئر |
پیشہ ورانہ زبان | عربی [۸]، فارسی |
شعبۂ عمل | فزکس |
کارہائے نمایاں | کتاب المناظر |
مؤثر | ارسطو |
ترمیم |
اہم ایرانی فلاسفہ |
بوآ فلسفہ |
ان دا ناں “ابو علی الحسن بن الہیثم” اے، ابن الہیثم دے ناں توں مشہور نيں۔ ابن الہیشم (پیدائش: 965ء، وفات: 1039ء) عراق دے تاریخی شہر بصرہ وچ پیدا ہوئے۔ اوہ طبعیات، ریاضی، ہندسیات (انجنئرنگ) ،فلکیات تے علم الادویات دے مایہ ناز محقق سن ۔ انہاں دی وجہ شہرت اکھاں تے روشنی دے متعلق تحقیقات ہيں۔
پیدائش : 965ء
وفات : 1039ء
ابن الہیشم عراق دے تریخی شہر بصرہ چ جمئیا ۔ اوہ طبیعات ، ریاضی ، انجیئرنگ ، فلکیات تے دواواں (ادویات) دا مایہ ناز محقق سی ۔ 996ء چ اوہ مصر دی سلطنت فاطمیہ دے دربار نال منسلک ہو گئیا ۔ اس نے دریاۓ نیل تے اسوان دے مقام تے تن پاسےاوں بند بنھ کے پانی ذخیرہ کرن دی تجویز پیش کیتی پر ناکافی وسائل پاروں ایہہ اسنوں ترک کرنا پئیا ۔ ہن اس تھاں تے مصر دا سبتوں وڈا ڈیم یعنی اسوان ڈیم قائم اے ۔
جیون
[سودھو]سوانح
[سودھو]ابتدائی حالات
[سودھو]ان دی پیدائش عراق دے شہر بصرہ وچ غالباً 354 ہجری تے وفات 430 ہجری نوں ہوئی، اوہ مصر چلے گئے سن تے اپنی وفات تک اوتھے رہے، بچپن ہی توں اوہ غور تے فکر کے عادی سن ۔ پڑھائی لکھادی وچ خوب دلچسپی لیندے سن ۔ ریاضی، فزکس، طب، اِلٰہیّات، منطق، شاعری، موسیقی تے علم الکلام اُنہاں دے پسندیدہ موضوعات سن ۔ ابن الہیثم نے انہاں مضامین وچ محنت کر کے مہارت حاصل کيتی۔ بعد وچ اُنہاں دے دماغ وچ ایہ گل آئی کہ کیوں نہ اپنی تحقیق تے تجربات نوں قیدِ تحریر وچ لیایا جائے تاکہ نہ صرف اپنی کتاباں اوہ خود اپنے شاگرداں نوں پڑھیا سکن بلکہ آئندہ نسلاں وی انہاں توں استفادہ کر سکن۔[۹]
حالات زندگی
[سودھو]996ء وچ اوہ فاطمی خلافت مصر دے دربار توں منسلک ہوئے گئے۔ انہاں نے دریائے نیل اُتے اسوان دے نیڑے تن طرف بند بنھ کر پانی دا ذخیرہ کرنے دی تجویز پیش کيتی قفطی دی “اخبار الحکماء” وچ ابن الہیثم دی زبانی ایہ لفظاں نقل کیتے گئے نيں :
ترجمہ: “جے ميں مصر وچ ہُندا تاں اس دی نیل دے نال اوہ عمل کردا کہ اس دے زیادہ تے کم ہونے دی تمام صورتاں وچ فائدہ ہی ہوتا”
ان دے کہنے دا مقصد ایہ سی کہ اوہ نیل دے پانی نوں آبپاشی دے لئی سال دے بارہ مہینے دستیاب کر سکدے سن، انہاں دا ایہ قول مصر دے حاکم الحاکم بامر اللہ الفاطمی نوں پہنچیا تاں انہاں خفیہ طور اُتے کچھ مال بھیج کر انہاں نوں مصر آنے دی دعوت دتی جو انہاں نے قبول کرلئی تے مصر دی طرف نکل کھڑے ہوئے جتھے الحاکم بامر اللہ نے انہاں نوں اپنی کہی گئی گل اُتے عمل درآمد کرنے نوں کہیا، ابن الہیثم نے نیل دے طول وعرض دا سروے شروع کيتا تے جدوں اسوان تک پہنچے جتھے اس وقت “السد العالی” (السد العالی ڈیم) قائم اے تے اس دا بھرپور جائزہ لینے دے بعد انہاں نوں اندازہ ہويا کہ انہاں دے زمانے دے امکانات دے حساب توں ایہ کم نا ممکن اے تے انہاں نے جلد بازی وچ اک ایسا دعوی کر دتا جسنوں اوہ پورا نئيں کرسکدے سن، چنانچہ الحاکم بامر اللہ دے پاس جاکے معذرت کر لئی جسنوں الحاکم بامر اللہ نے قبول کرکے انہاں نوں کوئی منصب عطا کر دتا، مگر ابن الہیثم نے الحاکم بامر اللہ دی انہاں توں رضا مندی نوں اک ظاہری رضا مندی سمجھی تے انہاں نوں ایہ ڈر لاحق ہوئے گیا کہ کدرے ایہ الحاکم بامر اللہ دی کوئی چال نہ ہو، چنانچہ انہاں نے پاگل پن دا مظاہرہ شروع کر دتا تے الحاکم بامر اللہ دی موت تک ایہ مظاہرہ جاری رکھیا تے اس دے بعد اس توں باز آ گئے تے اپنے گھر توں نکل کے یونیورسٹی ازہر دے پاس اک کمرے وچ رہائش اختیار کر لئی تے اپنی باقی زندگی نوں تحقیق وتصنیف دے لئی وقف کر دتا۔ ناکافی وسائل دی وجہ توں جس منصوبے نوں اسنوں ترک کرنا پيا۔ ہن ايسے جگہ مصر دا سب توں وڈا ڈیم یعنی اسوان ڈیم قائم اے۔
دا رہائے نمایاں
[سودھو]ابن ابی اصیبعہ “عیون الانباء فی طبقات الاطباء” وچ کہندے نيں : “ابن الہیثم فاضل النفس، سمجھدار تے علوم دے فن کار سن، ریاضی وچ انہاں دے زمانے دا کوئی وی سائنس دان انہاں دے نیڑے وی نئيں پھٹک سکدا سی، اوہ ہمیشہ کم وچ لگے رہندے سن، اوہ نہ صرف کثیر التصنیف سن بلکہ زاہد وی سن ”۔
نظریات
[سودھو]ابن الہیثم اوہ پہلے سائنسدان سن جنہاں نے درست طور اُتے بیان کيتا کہ اسيں چیزاں کِداں دیکھ پاندے نيں۔ انہاں نے افلاطون تے کئی دوسرے ماہرین دے اس خیال نوں غلط ثابت کيتا کہ اکھ توں روشنی نکل کے اشیا اُتے پڑدی اے۔ انہاں نے ثابت کيتا کہ روشنی ساڈی اکھ وچ داخل ہُندی اے تاں اسيں دیکھدے نيں۔ انہاں نے اپنی گل ثابت کرنے دے لئی ریاضی دا سہارا لیا جو اس توں پہلے کسی نے نئيں کيتا سی۔
ابن الہیثم نے روشنی، انعکاس تے انعطاف دے عمل تے شعاواں دے مشاہدے توں کہیا کہ زمین دی فضا دی بلندی اک سو کلومیٹر اے ۔[۱۰]
ان دی کتاب “کتاب المناظر” بصریات دی دنیا وچ اک کلیدی حیثیت رکھدی اے، کیونجے ابن الہیثم نے بطلیموس دے نظریات قبول نئيں کیتے، بلکہ انہاں نے بطلیموس دے روشنی دے حوالے توں بہت سارے نظریات دی مخالفت کيتی تے انہاں نوں رد کر دتا، انہاں دی روشنی دے حوالے توں دریافتاں جدید سائنس دی بنیاد بنیاں، مثال دے طور اُتے بطلیموس دا نظریہ سی کہ دیکھنا تب ہی ممکن ہُندا اے جدوں شعاع اکھ توں کسی جسم توں ٹکراندی اے، بعد دے سائنسداناں نے اس نظریہ نوں من وعن قبول کيتا، مگر ابن الہیثم نے کتاب المناظر وچ اس نظریہ دی دھجیاں بکھیر دتیاں . انہاں نے ثابت کيتا کہ معاملہ اس دے بالکل بر عکس اے تے شعاع اکھ توں نئيں بلکہ کسی جسم توں دیکھنے والے دی اکھ توں ٹکراندی اے۔
ابن الہیثم نے روشنی دا انعکاس تے روشنی دا انعطاف یعنی مڑنا دریافت کيتا، انہاں نے نظر دی خامیاں نوں دور کرنے دے لئی عدساں دا استعمال کيتا۔ . انہاں دی سب توں اہم دریافتاں وچ اکھ دی مکمل تشریح وی اے۔ . انہاں نے اکھ دے ہر حصہ دے کم نوں پوری تفصیل دے نال بیان کيتا اے جس وچ اج دی جدید سائنس وی رتی برابر تبدیلی نئيں کرسکی۔
ابن الہیثم نے اکھ دا اک دھوکھا یا وہم وی دریافت کيتا جس وچ مخصوص حالات وچ نزدیک دی چیز دور تے دور دی چیز نزدیک نظر آندی اے۔
روشنی دی بارے وچ نظریہ
[سودھو]اس نے نظر دی کرناں دا قدیم مفروضہ غلط ثابت کر کے ثابت کيتا کہ جدوں روشنی کسی جسم اُتے پڑدی اے تاں کچھ کرناں پلٹ کر فضا وچ پھیل جاندیاں نيں۔ انہاں وچ شے بعض شعاعاں دیکھنے والے دی اکھ وچ داخل ہوئے جاندیاں نيں جس توں اوہ شے نظر آندی اے۔
روشنی دے بارے وچ ابو علی حسن ابن الہیثم دا کہنا اے کہ: ’’نور ہمیشہ خط مستقیم (سیدھا راستہ) وچ سفر کردا اے، اس دے لئی ذریعے یا واسطے دی ضرورت نئيں ہُندی اے، بلکہ ایہ بغیر سہارے دے سفر کردا اے۔ روشنی ہی دے سلسلے وچ ابن الہیثم نے اک ہور تجربہ کيتا تے اس تجربے دی بنیاد اُتے دوسرے سائنسداناں نے فوٹو کیمرا دا ایجاد کيتا اے۔ اوہ کہندے نيں کہ ’’اگر کسی تاریک کمرے وچ دیوار دے اُتے والے حصے توں اک باریک سوراخ دے ذریعہ سورج دی روشنی گزاری جائے تاں اس دے بالمقابل جے پردہ لگیا دتا جائے تاں اس اُتے جنہاں جن اشیاء دا عکس پئے گا، اوہ الٹا ہوئے گا۔ ‘‘[۱۱]
علم بصریات Optics
[سودھو]بصریات Optics دے میدان وچ تاں اسلامی سائنسی تریخ نوں غیر معمولی عظمت حاصل اے۔ ابن الہیثم دی معرکہ آرا کتاب (On Optics) اج اپنے لاطینی ترجمے دے ذریعہ زندہ اے۔ انہاں نے تریخ وچ پہلی مرتبہ عدنال کيتی Magnifying Power نوں دریافت کيتا تے اس تحقیق نے Megnifying Lense دے نظریہ نوں انسان دے نیڑے تر کر دتا۔ ابن الہیثم نے ہی یونانی نظریہ بصارت Nature of Vision نوں رد کرکے دنیا نوں جدید نظریہ بصارت توں روشناس کرایا تے ثابت کيتا کہ روشنی دی شعاعاں( Rays ) اکھاں توں پیدا نئيں ہُندیاں بلکہ بیرونی اجسام (External Objects) دی طرف توں آندیاں نيں۔ انہاں نے پردہ بصارت (Retina) دی حقیقت اُتے صحیح طریقہ توں بحث کيتی تے اس دا Optic nerve تے دماغ (Brain) دے نال باہمی تعلق واضح کيتا۔ ہور برآں انہاں دا ناں Velocities Light، Lense، Observation، Astronomical، Meteorology تے camera وغیرہ پرتاسیسی شان حامل اے۔[۱۲]
تحقیق تے دریافت
[سودھو]یونیورسٹی آف سرے، برطانیہ دے پروفیسر جم الخلیلی [۱۳] کی بی بی سی دے لئی ابن الہیثم توں متعلق پروگرام دی تیاری دے دوران وچ اسکندریہ وچ اک ماہر توں گل ہوئی جنہاں نے ابن الہیثم دا فلکیات دے موضوع اُتے حال ہی (2010ء) وچ دریافت ہونے والا اک مقالہ دکھایا۔ بقول پروفیسر جم الخلیلی دے " ابن الہیثم نے معلوم ہُندا اے سیارےآں دے مدار دی وضاحت کيتی سی جس دی بنیاد اُتے بعد وچ کاپرنیکس، گیلیلیو، کیپلر تے نیوٹن جداں یورپی سائنسداناں نے کم کيتا۔ کِنّی غیر معمولی گل اے کہ ہن پتہ چل رہیا اے کہ اج دے ماہرین طبعیات اُتے اک ہزار سال پہلے دے اک عرب سائنسدان دا کتنا قرض اے۔ "
اس نے سب توں پہلے روشنی نوں حرارتی توانائی قرار دتا۔ روشنی نوں شعاع دی اوہ نہایت صحیح تعریف کردا اے ۔
اس دا پورا ناں "ابو علی الحسن بن الہیشم " اے پر الہیشم دے ناں نال مشہور اے ۔ اسدی پیدائش عراق دے شہر بصرہ چ 354ھ تے وفات 430ھ چ ہوئی ۔ اوہ مصر چلئیا گئیا سی تے اپنی موت تک اوتھے ای رہئیا ۔ قفلی دی "اخبار الحکماء" چ ابن الہیشم دی زبانی ایہہ الفاظ نقل کیتے گئے نیں :
" جے میں مصر چ ہندا تے اس دے نیل نال اوہ عمل کردا کہ اسدے زیادہ تے نقصان دے سارے حالات چ نفع ہندا " ۔
اسدے کہنے دا مقصد ایہہ سی کہ اوہ دریاۓ نیل دے پانی نوں آبپاشی لئی 12 مہینے دستیاب کر سکدا سی ۔ اس دا ایہہ قول مصر دے فاطمی خلیفہ الحاکم بامر اللہ تک پہنچئیا تے اسنے خفیہ طور تے کجھ مال بھیج کے اسنوں مصر آن دی دعوت دتی جہڑی اسنے قبول کر لئی تے مصر آ گئیا ۔ الحاکم نے اسنوں اپنی آکھی گل تے عمل درآمد کرن دا آکھئیا ۔ الہیشم نے دریاۓ نیل دا سروے شروع کیتا تے جدوں اوہ اسوان دے مقام تک پہنچئیا ، جتھے ایس ویلے "السد العالی"(السد العالی ڈیم) قائم اے اسنے اسدا بھر پور جائزہ لینے دے مگروں اسنوں ایہہ اندازہ ہوئیا کہ اوس ویلے دے امکانات دے حساب نال ایہہ کم ناممکن اے تے اسنے جلد بازی چ اک ایہوجہا دعوی کردتا جسنوں اوہ پورا نئیں کر سکدا سی ۔ چنانچہ اسنے الحاکم دے کول جا کے معذرت کر لئی جسنوں الحاکم نے قبول کے کے اسنوں کوئی منصب وی دے دتا ۔ الہیشم نے الحاکم بامر اللہ دی اس نال رضامندی نوں ظاہری رضا مندی سمجھئیا تے اسنوں ایہہ ڈر پئے گیا کہ ایہہ الحاکم دی کوئی چال ناہوئے ۔ ایس لئی اسنے پاگل پن دا ڈراما شروع کر دتا تے الحاکم دی موت تک ایہہ ڈراما جاری رہئیا تے اسدے مگروں اسنے ایہہ ختم کر دتا ۔ تے اپنے گھر توں نکل کے جامعہ الازہر دے نیڑے اک کمرے چ رہائش اختیار کر لئی تے اپنی بافی زندگی نوں تحقیق تے تصنیف لئی وقف کر دتا ۔
ابن ابی اصیبعہ "عیون الانباء فی طبقات الاطباء" چ لکھدا اے " ابن الہیشم فاضل النفس ، سمجھدار تے علوم دا فن کار سی ، ریاضی چ اسدے ویلے دا کوئی سائنسدان اسدے پاسنگ وی نئیں سی ۔ اوہ ہمیشہ کم چ رجھئیا رہندا ، اوہ ناصرف کثیر التصنیف سی بلکہ زاہد وی سی " ۔
اسدی کتاب "کتاب المناظر" بصریات دی دنیا چ اک کلیدی حیثیت رکھدی اے ، کیونکہ ابن الہیشم نے بطلیموس دے نظریات قبول نئیں کیتے ، بلکہ اسنے بطلیموس دے روشنی دے حوالے نال بوہت سارے نظریات دی مخالفت کیتی تے اینہاں نوں رد کر دتا ۔ اسدیاں روشنی دے حوالے نال دریافتاں جدید سائنس دیاں بنیاداں بنئیاں ، مثال دے طور تے بطلیموس دا نظریہ سی کہ ویکھنا اودوں ای ممکن ہندا اے جدوں شعاع اکھ توں کسے جسم نال ٹکراندی اے ، بعد دے سائنسداناں نے اس نظریئے نوں من و عن قبول کر لئیا ، پر ابن الہیشم نے کتاب المناظر چ اس نظریہ نوں غلط ثابت کیتا تے ثابت کیتا کہ معاملہ اسدے بالکل الٹ اے تے شعاع اکھ توں نئیں بلکہ کسے جسم توں ویکھن آلی اکھ نال ٹکراندی اے ۔
ابن الہیشم نے روشنی دا انعکاس تے روشنی دا انعطاف یعنی مڑنا دریافت کیتا ، اسنے نظر دی خرابی دور کرن لئی عدسےآں دی ورتوں کیتی ۔ اسدیاں اہم دریافتاں چ اکھ دی مکمل تشریح وی اے ۔ اسنے اکھ دے ہر حصے دا کم پوری تفصیل نال بیان کیتا اے ، جس چ جدید سائنس وی رتی بھر تبدیلی نئیں کر سکی ۔
ابن الہیشم نے اکھ دا دھوکھا یا وہم وی دریافت کیتا جس چ مخصوص حالات چ نیڑے دی چیز دور تے دور دی چیز نیڑے آ جاندی اے ۔
جداں کہ ابن ابی اصیبعہ نے آکھئیا اوہ واقعی کثیر التصنیف سن ۔ اسدیاں سائنس دے مختلف شعبےآں چ 237 کتاباں گنیاں گئیاں نیں ۔ جنہاں چ کجھ ایہہ نیں :
1۔ کتاب المناظر ۔
2۔ کتاب الجامع فی اصول الحساب ۔
3۔ کتاب فی حساب المعاملات ۔
4۔ کتاب شرح اصول اقلیدس فی الہندسہ و العدد ۔
5۔ کتاب فی تحلیل المسائل الہندسہ ۔
6۔ کتاب فی اشکال الہلالیہ ۔
7۔ مقالہ فی التحلیل و الترکیب ۔
8۔ مقالہ فی برکار الدوائر والعظام ۔
9۔ مقالہ فی خواص المثلث من جہہ العمود ۔
10۔ مقالہ فی الضوء ۔
11۔ مقالہ فی المرایا المحرقہ بالقطوع ۔
12۔ مقالہ فی المرایا المحرقہ بالدوئر ۔
13۔ مقالہ فی الکرہ المحرقہ ۔
14۔ مقالہ فی کیفیہ الظلال ۔
15۔ مقالہ فی الحساب الہندی ۔
16۔ مسئلہ فی الحساب ۔
17۔ مسئلہ فی الکرہ ۔
18۔ کتاب فی الہالہ و قوس قزح ۔
19۔ کتاب صورہ الکسوف ۔
20۔ اختلاف مناظر القمر ۔
21۔ رؤیہ الکواکب و منظر القمر ۔
22۔ سمت القبلہ بالحساب ۔
23۔ ارتفاعات الکواکب ۔
24۔ کتاب فی ہیئہ العالم ۔
کجھ محققاں دا خیال اے کہ ابن الہیشم نے طب ، فلسفہ تے الہیات تے وی کتاباں لکھئیاں نیں ۔
اسنے سبتوں پہلاں روشنی نوں حرارتی توانائی قرار دتا ۔ روشنی دی شعاع دی اوہ نہایت صحیح تعریف کردا اے ۔ سوئی چھید کیمرہ یعنی ثقالہ وی اسنے ایجاد کیتا ۔
روشنی دے بارے چ نظریہ
[سودھو]اس نے نظر دیاں کرناں دے قدیم مفروضہ نوں غلط ثابت کیتا کہ جدوں روشنی کسے جسم تے پیندی اے تے کجھ کرناں پلٹ کے فضا چ پھیل جاندیاں نیں ، تے اینہاں چوں کجھ شعاعواں ویکھن آلی اکھ چ وی داخل ہو جاندیاں نیں جس نال اوہ شے نظر آندی اے ۔
اسدی مشہور کتاب کتاب المناظر اے ۔ اسنے ہہلی وار اکھ دا تراشہ وی بنائیا ۔
ہور پڑھو
[سودھو]وکیمیڈیا کامنز چ مورتاں: ابن الہیشم |
|
|
|
بارلے جوڑ
[سودھو]- ↑ ۱.۰ ۱.۱ ۱.۲ subject named as: IBN al-HAITHAM, Abū ‛Alī al-Ḥasan ibn al-Ḥasan — Treccani's Enciclopedia Italiana ID: https://www.treccani.it/enciclopedia/ibn-al-haitham-abu-ali-al-hasan-ibn-al-hasan_(Enciclopedia-Italiana) — اخذ شدہ بتاریخ: ۱۶ اپریل ۲۰۲۲ — مصنف: various authors — عنوان : Enciclopedia Treccani — ناشر: Institute of the Italian Encyclopaedia — شائع شدہ از: ۱۹۳۳
- ↑ ۲.۰ ۲.۱ subject named as: Alhazen (o Avenatan) — Treccani's Dizionario di Filosofia ID: https://www.treccani.it/enciclopedia/alhazen_(Dizionario-di-filosofia) — اخذ شدہ بتاریخ: ۱۶ اپریل ۲۰۲۲ — مصنف: various authors — مدیر: Giuseppe Bedeschi — ناشر: Institute of the Italian Encyclopaedia — شائع شدہ از: ۲۰۰۹
- ↑ ۳.۰ ۳.۱ سرو ویاپک ادھکار شناختی: https://d-nb.info/gnd/118648160 — اخذ شدہ بتاریخ: ۱۶ اپریل ۲۰۲۲ — اجازت نامہ: Creative Commons CC0 License
- ↑ ۴.۰ ۴.۱ ۴.۲ فرینس دا ببلیوٹیک نیشنل آئی ڈی: https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb12028218d — اخذ شدہ بتاریخ: ۱۶ اپریل ۲۰۲۲ — مصنف: Bibliothèque nationale de France — عنوان : اوپن ڈیٹا پلیٹ فارم — اجازت نامہ: Open License
- ↑ Encyclopædia Britannica Online ID: https://www.britannica.com/biography/Ibn-al-Haytham — اخذ شدہ بتاریخ: ۱۶ اپریل ۲۰۲۲ — عنوان : Encyclopædia Britannica
- ↑ ۶.۰ ۶.۱ Brockhaus Enzyklopädie online ID: https://brockhaus.de/ecs/enzy/article/haitham — اخذ شدہ بتاریخ: ۱۶ اپریل ۲۰۲۲
- ↑ ۷.۰ ۷.۱ عنوان : Аль-Хазенъ — شائع شدہ از: Encyclopedic lexicon. Volume II, 1835
- ↑ http://data.bnf.fr/ark:/12148/cb12028218d — اخذ شدہ بتاریخ: ۱۰ اکتوبر ۲۰۱۵ — مصنف: Bibliothèque nationale de France — اجازت نامہ: Open License
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ پروفیسر جم الخلیلی (University of Surrey). «The 'first true scientist'» (به اردو تے انگلش). بی بی سی. نامعلوم پیرامیٹر دا
|trans_title=
نظر انداز کردا (کمک); نامعلوم پیرامیٹر دا|separator=
نظر انداز کردا (کمک) - ↑ خرم اقبال عباسی. «ابو علی الحسن بن الہیشم ابو البصریات». روزنامہ جسارت. نامعلوم پیرامیٹر دا
|separator=
نظر انداز کردا (کمک) - ↑ ابو طالب انصاری. [الطاہر شمارہ 48 «مسلمان سائنسدان»] مقدار
|url=
را بررسی کنید (کمک). ادارہ کتاب گھر (زیر اہتمام جماعت اصلاح المسلمین). نامعلوم پیرامیٹر دا|separator=
نظر انداز کردا (کمک); پیوند خارجی در|publisher=
وجود دارد (کمک) - ↑ http://pak.net/members/ناصحی/. پاک ڈاٹ نیٹ http://pak.net/عمومی-سائنس/ابن-الہیثم-’پہلے-حقیقی-سائنسدان-44066/#post326768. نامعلوم پیرامیٹر دا
|trans_title=
نظر انداز کردا (کمک); نامعلوم پیرامیٹر دا|separator=
نظر انداز کردا (کمک); پارامتر|عنوان= یا |title=
ناموجود یا خالی (کمک)
- مضامین جنہاں وچ عربی بولی دا متن شامل اے
- 965 دے جم
- مضامین جنہاں وچ اردو بولی دا متن شامل اے
- 1039 دیاں موتاں
- ویکی ڈیٹا توں ماخوذ شعبۂ عمل
- ویکی ڈیٹا توں ماخوذ کارہائے نمایاں
- ویکی ڈیٹا توں ماخوذ مؤثر شخصیتاں
- ویکیپیڈیا مضامین مع VIAF شناخت کنندگان
- ویکیپیڈیا مضامین مع LCCN شناخت کنندگان
- ویکیپیڈیا مضامین مع ISNI شناخت کنندگان
- ویکیپیڈیا مضامین مع GND شناخت کنندگان
- ویکیپیڈیا مضامین مع SELIBR شناخت کنندگان
- ویکیپیڈیا مضامین مع BNF شناخت کنندگان
- ویکیپیڈیا مضامین مع BIBSYS شناخت کنندگان
- ویکیپیڈیا مضامین مع NLA شناخت کنندگان
- Wikipedia articles with faulty authority control identifiers (SBN)
- ابن الہیثم
- 1040 دیاں موتاں
- اسلامی قرون وسطی دے ماہرین فلکیات
- اسلامی قرون وسطی دے موجدین
- اسلامی قرون وسطی وچ ریاضی دان
- اسلوب علم
- اشاعرہ
- بصری شخصیتاں
- دسويں صدی دی عرب شخصیتاں
- دسويں صدی دے ریاضی دان
- عرب انجینئرز
- قرون وسطی دے اسلام دے طبیب
- قرون وسطی دے عراقی ریاضی دان
- قرون وسطی دے عراقی ماہرین فلکیات
- قرون وسطی دے عرب انجینئر
- قرون وسطی دے عرب ریاضی دان
- قرون وسطی دے عرب ماہرین فلکیات
- قرون وسطی دے عرب طبیب
- قرون وسطی دے مصری ماہرین ریاضیات
- گیارہويں صدی دی عرب شخصیتاں
- گیارہويں صدی دے ریاضی دان
- گیارہويں صدی دے ماہرین فلکیات
- مسلم فلاسفہ
- طبعی فلاسفہ
- تعین قبلہ دے سائنسدان
- عراق
- عراقی شخصیتاں
- مصر
- مصری شخصیتاں
- شخصیتاں
- تریخی شخصیتاں
- مشہور لوک
- مسلم شخصیتاں
- سائنسدان
- تریخ
- ایشیا دی تریخ
- تریخ اسلام
- عرب
- مضامین جنہاں وچ اطالوی بولی دا متن شامل اے
- مضامین جنہاں وچ لاطینی بولی دا متن شامل اے
- مضامین جنہاں وچ روسی بولی دا متن شامل اے
- صفحههای دارای ارجاع با پارامتر پشتیبانینشده
- نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته
- خطاهای یادکرد: پیوندهای بیرونی
- صفحههایی که نشانی اینترنتیشان خطا دارد
- صفحههای دارای یادکرد بدون عنوان یادکرد
- صفحههای دارای ارجاعی که پیوند اینترنتیشان برهنه است