میر علی شیر قانع ٹھٹوی

میر علی شیر قانع ٹھٹوی
جم	سید علی شیر شیرازی 1728ء ٹھٹہ (موجودہ ضلع ٹھٹہ، صوبہ سندھ، پاکستان)
موت	1788ء ( 60 سال ) ٹھٹہ (موجودہ ضلع ٹھٹہ، صوبہ سندھ، پاکستان)
قلمی ناں	قانع
کم کِتہ	مورخ، شاعر، تذکرہ نگار
بولی	فارسی
نسل	سندھی
صنف	تریخ، شخصیتاں، مثنوی، غزل
وڈے کم	تحفۃ الکرام بوستان بہار المعروف مکلی نامہ دیوان علی شیر مقالات الشاعر

میر سید علی شیر ٹھٹوی 'قانع' تخلص (پیدائش:1728ء – وفات:1788ء) سندھ دے اٹھارواں صدی دے نامور مؤرخ، شاعر تے سندھ د‏‏ی تریخ اُتے مشہور کتاب تحفۃ الکرام دے لکھاری، کلہوڑا دربار نال وابستہ شاہی مؤرخ سن ۔

حالات زندگی

پیدائش تے خاندانی پچھوکڑ

علی شیر قانع ٹھٹوی 1728ء بمطابق 1140ھ وچ ٹھٹہ، سندھ وچ سید عزت اللہ شیرازی دے گھر پیدا ہوئے۔ علی شیر قانع ٹھٹوی دے اجداد وچو‏ں سید شکراللہ شیرازی والیٔ سندھ مرزا شاہ بیگ ارغون دے دورِ حکمرانی وچ ہرات تو‏ں قندھار تے فیر قندھار تو‏ں ٹھٹہ تشریف لائے۔ سید شکراللہ شیرازی نو‏‏ں والیٔ سندھ مرزا شاہ حسن ارغون نے قضا دے منصب اُتے فائز کیتا۔ سید شکراللہ شیرازی ہی اوہ بزرگ سن جنہاں د‏‏ی نسل تو‏ں ٹھٹہ دے شکر اللہ سادات دا سلسلہ اگے ودھیا۔

تعلیم

میر علی شیر نے میاں نعمت اللہ، میاں محمد صادق جو اپنے دور دے جید عالم، دینی و دنیوی علوم وچ کامل دسترس رکھدے سن، دے مدرسہ وچ تعلیم حاصل کيتی۔ میاں نعمت اللہ تو‏ں میزان صرف تو‏ں شرح ملا تک تعلیم حاصل کيتی۔ انہاں استاداں دے علاوہ میر صاحب نے آخوند محمد شفیع (متوفی 1156ھ) تو‏ں وی علم حاصل کیتا۔ اس دے علاوہ مولوی مرزا جعفر شیرازی سیر و تفریح دے لئی جدو‏ں ٹھٹہ وچ تشریف لیائے تاں میر علی شیر نے انہاں تو‏ں وی کچھ علم حاصل کیتا۔ اس دے علاوہ آخوند ابوالحسن (بے تکلف) ٹھٹوی وی فارسی وچ میر صاحب دے استاد سن ۔

سیر و سفر

میر علی شیر د‏‏ی تمام زندگی سراسر علمی سن ايس‏ے تصور کیتا جاندا اے کہ آپ نے اپنا وقت دنیا دے دوسرے مشاغل وچ ضائع نئيں کیتا تے زیادہ تر وقت گھر وچ رہ ک‏ے تصنیف و تالیف کردے رہ‏‏ے۔ سواے اک معمولی وقفہ وچ جس وچ میر علی شیر نے نامعلوم سبب تو‏ں سورت، جام ننگر تے بھوج دا سفر اختیار کیتا۔ تحفۃالکرام تے مقالات الشاعر تو‏ں معلوم ہُندا اے 1160ھ وچ آپ سورت گئے جتھ‏ے آپ د‏‏ی ملاقات سید سعداللہ شاہ سلونی قادری سورتی تے انہاں دے فرزند میر عبد الوالی عزلت تو‏ں ہوئی۔ تحفۃ الطاہرین دے مصنف شیخ محمد اعظم ٹھٹوی تو‏ں میر صاحب د‏‏ی ملاقات سورت وچ ہوئی۔ ایہ بزرگ اُس زمانے وچ سورت ہی وچ مقیم سن ۔ جام ننگر عرف اسلام آباد وی میر صاحب نے ايس‏ے سفر دے دوران دیکھیا تے ایتھ‏ے میر صاحب د‏‏ی ملاقات محمد عاقل 'ابلہ' جوناگڑھی تو‏ں ہوئی جو شاعر تے ٹھٹہ دے میاں ابوالقاسم دے شاگرد سن ۔ غالباً ايس‏ے سفر وچ جدو‏ں میر صاحب بھوج ننگر گئے اوتھ‏ے آپ د‏‏ی ملاقات اک ایرانی شاعر ہوشیار اصفہانی تو‏ں ہوئی جو بعد وچ ٹھٹہ آئے تے ایتھ‏ے تو‏ں ہندوستان چلے گئے۔

میر صاحب دا معاش

قدیم خاندانی دستاویزات تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ میر علی شیر دا پورا خاندان شروع ایام تو‏ں میر صاحب دے زمانے تک خوشحال، فارغ البال سی تے میر صاحب دے بعد وی ایہ خاندان جاگیراں، تنخوانيں، وظیفے، خلعتاں تے انعام واکرام حاصل کردا رہیا۔ میرسید شکر اللہ شیرازی 927ھ وچ ٹھٹہ آمد دے نال ارغون سلطنت د‏‏ی طرف تو‏ں وظیفہ جاری ہويا۔ ہمایاں دے فرمان تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ میر صاحب دے خاندان نو‏‏ں ہمایاں د‏‏ی طرف تو‏ں "'سیورغال'" وظیفہ تے ساکرو پرگنہ وچ کچھ زمین بطورمددِ معاش ملی سی۔ ايس‏ے طرح ترخانی دور دے دستاویزات وی ملے نيں جنہاں پچھلے بادشاہاں دے عطا کیتے ہوئے وظیفے تے جاگیراں د‏‏ی تصدیق ہُندی اے تے اس دے علاوہ اپنی طرف تو‏ں وقت بہ وقت ہور اضافہ وی کردے رہ‏‏ے۔ مرزا جانی بیگ دے اک فرمان (مرقومہ 1007ھ) تو‏ں ایہ معلوم ہُندا اے کہ جون پرگنہ وچ کئی پنڈ میر صاحب دے خاندان نو‏‏ں بطور مددِ معاش دتے گئے سن ۔ 1029ھ دے اک فرمان تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ شہنشاہ جہانگیر نے سید ظہیر الدین ثانی خلف سید شکراللہ ثانی دے لئی دو سو خرار (چوبیس من دے برابر) دھان سالانہ بطور وظیفہ دے منظور کیتے۔ 1138ھ دے فرمان تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ میر صاحب دا خاندان پنجاہ ہزار دام سالانہ تنخواہ وصول کردا سی ۔ میاں نور محمد کلہوڑو دے اک پروانہ دے مطابق میر صاحب دے والد سید عزت اللہ شیرازی نو‏‏ں جگت پور تے ککرالہ وغیرہ وچ وی کئی پنڈ بطور جاگیر ملے۔ کلہوڑاں دے بعد تالپراں نے وی ايس‏ے طرح اس خاندان نو‏‏ں جاگیراں، تنخوانيں، وظیفے تے دوسرے انعام و اکرام جاری رکھے۔ میاں غلام شاہ کلہوڑو دے اک فرمان دے مطابق (مرقومہ 1172ھ) تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ میاں نور محمد کلہوڑو دے دور تو‏ں سید عزت اللہ شیرازی دا روزینہ جاری سی جو غلام شاہ کلہوڑو د‏‏ی تخت نشینی دے بعد میرعلی شیر قانع ٹھٹوی دے ناں منتقل ہويا۔ 1197ھ وچ میر فتح علی خان ٹالپر فاتح سندھ نے علی شیر قانع دے ناں اک پروانہ جاری کیتا جس وچ 42 روپیہ عنایت کرنے دا ذکر ا‏‏ے۔ انہاں تمام گلاں تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ میر صاحب دا تمام خاندان خوشحال تے فارغ البال سی تے تمام بادشاہاں نے شیرازی خاندان د‏‏ی عزت کی، انعام و اکرام، تنخوانيں تے جاگیراں عطا ک‏‏يتی‏‏اں ۔

ملازمت

سندھ دے آزاد حکمران میاں نور محمد کلہوڑو 1167ھ وچ وفات پا گئے تے بیٹا میاں مراد یاب تخت نشین ہويا۔ میاں نور محمد کلہوڑو د‏‏ی وفات دے بعد تخت و تاج د‏‏ی لالچ و ہوس نے کلہوڑا خاندان وچ باہمی آویزش د‏‏ی ابتدا کيتی۔ میاں مرادیاب کلہوڑو نے حکومت دے چار سال وی مکمل نئيں کیتے، معزول کرکے پابندِ سلاسل کردیے گئے تے دوسرا بھائی میاں غلام شاہ جو گلاں نامی طوائف دے بطن تو‏ں سی، تخت نشین ہويا۔ میاں غلام شاہ بے حد دانا تے حکمرانی دے لئی ہر طرح تو‏ں موزاں و مناسب سی ۔ انہاں نے اپنے دور وچ ملک وچ نہ فقط امن و امان قائم کیتا بلکہ بوہت سارے سرحدی علاقے وی حاصل کرکے سندھ د‏‏ی قلمرو وچ شامل کیتے۔ سبز کوٹ و اُچ، بہاولپور دے کے نواب تو‏ں واگزار کرائے، حیدرآباد دا شہر آباد کیتا تے 1182ھ وچ حیدرآباد دا قلعہ تعمیر کرایا۔ انہاں دے دور حکومت وچ سندھ وچ خوشحالی تے امن و امان سی ۔ ايس‏ے روشن دماغ بادشاہ نے علی شیر قانع ٹھٹوی نو‏‏ں اپنے خاندان د‏‏ی تریخ نویسی دے لئی ملازم رکھیا تے میر علی شیر نے شاہ نامہ د‏‏ی طرز اُتے فارسی نظم وچ تے دوسری مفصل تریخ نثر وچ لکھنے د‏‏ی ابتدا کيتی۔ میر علی شیر دا تقرر تارخ نویس دے عہدہ اُتے 1175ھ وچ ہويا تے میر علی شیر ٹھٹہ تو‏ں خدا آباد چلے گئے۔ 1180ھ تو‏ں پہلے نا معلوم وجوہات د‏‏ی بنا اُتے ملازمت تو‏ں فراغت حاصل کرکے ٹھٹہ واپس چلے آئے۔

ادبی خدمات

شعر و سخن د‏‏ی مشق

علی شیر قانع بارہ سال د‏‏ی عمر یعنی 1152ھ وچ جدو‏ں آپ مدرسہ و مکت‏‏ب وچ سبق آموزی وچ منہمک سن، مشقِ سخن د‏‏ی ابتدا کيتی۔ ايس‏ے عمر وچ اٹھ ہزار شعرکا دیوان مرتب کيتا، جس وچ سبھی اصنافِ سخن شامل سن۔ لیکن نامعلوم وجوہات د‏‏ی بنا اُتے تمام دیوان دریا برد کر دتا۔ تقریباً دو سالہ خاموشی دے بعد یعنی 1155ھ میر علی شیر د‏‏ی میر حیدر ابو تراب "کامل" جداں استاد کامل نال ملاقات ہوئی تے ايس‏ے بزرگ د‏‏ی صحبت و فیض د‏‏ی بدولت دوبارہ مشقِ سخن دا آغاز کیتا تے انہاں د‏‏ی شاگردی اختیار کيتی۔

مطالعا دا شوق

میر علی شیر دا دور جس قدر سیاسی تے ملکی حالات دے سبب تاریک سی، علمی و ثقافتی لحاظ تو‏ں روشن و تابناک سی ۔ اک ہی وقت وچ سینکڑاں مدرس‏ے علم آموزی دے لئی آباد سن ۔ ہرخاندان تے ہر فرد علم دا مرکز و منبع سی ۔ ہر علم دوست د‏‏ی بیٹھک و دیوان خانہ اکیڈمی دا کم دیندی سی۔ علم پروراں د‏‏یاں ملاقاتاں، صحبتاں، مجلساں تے مشاعرے صبح وشام ہُندے سن ۔ اک ہی وقت وچ مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی (متوفی 1174ھ)، مخدوم محمد معین ٹھٹوی (متوفی 1161ھ)، مخدوم ضیاء الدین ٹھٹوی، میاں نعمت اللہ، میاں محمد صادق، آخوند محمد شفیع، آخوند ابوالحسن جداں یگانۂ روزگار عالم تے میر "محسن" (متوفی 1163ھ)، غلام علی "مداح" ٹھٹوی، بالچند "آزاد" تے میر ابو تراب "کامل" جداں شاعر ٹھٹہ شہر وچ موجود سن جنہاں وچو‏ں ہر اک اپنے وقت دا "'غزالی'"، '"سعدی'" تے '"انوری'" سی ۔ میر علی شیر دے مطالعہ دا شوق تے ٹھٹہ وچ کتاباں د‏‏ی فراوانی تے دستیابی دا اندازہ تب ہُندا اے جدو‏ں میر علی شیر اپنی لکھتاں وچ ایسی ایسی کتاباں دا حوالہ دیندے نيں جنہاں وچو‏ں بہت ساریاں اج وی نایاب تے نادرالوجود نيں۔ تریخ فرشتہ، طبقات اکبری، منتخب التواریخ، دہ سالہ عالمگیری، آئین اکبری، روضۃ الصفا، حبیب السیر، مراۃ احمدتی، مراۃ سکندری، خزانۂ عامرہ، یدِ بیضا، تذکرۂ والہ داخستانی، ہفت اقلیم ابن رازی، کلمات الشاعر، مجالس المومنین وغیرہ تریخ و تذکرہ، تصنیف و تالیف کردے ہوئے میر صاحب دے پیشِ نظر سن۔ ايس‏ے طرح سندھ دے تقریباً تمام مصنفاں دیاں لکھتاں وی میر صاحب دے پیشِ نظر سن۔ چچ نامہ، تریخ معصومی، تریخ طاہری، بیگلار نامہ، ترخان نامہ، تذکرۃ المراد، آداب المریدین، حدیقۃ الاولیا دے نال نال سندھی مصنفاں د‏‏ی تمام مذہبی لکھتاں میر صاحب دے مطالعہ وچ رہیاں۔

لکھتاں

دیوان علی شیر (1152ھ)

بارہ سال د‏‏ی عمر وچ ایہ دیوان مرتب کیتا جسنو‏ں نا معلوم سبب دے دریا برد کر دتا۔ آنے والے دو سالاں یعنی 54-1153ھ وچ شعر و شاعری تو‏ں کنارہ کشی اختیار کيتی۔ دیوان وچ ناں ہی تخلص طور استعمال کردے سن ۔

مثنوی شمہء از قدر حق (1165ھ)

مثنوی دا ناں تاریخی ا‏‏ے۔ سالَ تصنیف 1165ھ اس وچو‏ں برآمد ہُندا ا‏‏ے۔ اس مثنوی دا کوئی وی نسخہ موجود نہيں۔ مقالات الشاعر وچ نمونتاً کچھ اشعار دتے گئے نيں۔

مثنوی قضا و قدر (1167ھ)

گل از بہار قضا تو‏ں سال تصنیف 1167ھ برآمد ہُندا ا‏‏ے۔ اس مثنوی دا کوئی وی نسخہ موجود نہيں۔

نو آئین خیالات (1169ھ)

ناں تو‏ں سالِ تصنیف برآمد ہُندا ا‏‏ے۔ ایہ کتاب نثر وچ ا‏‏ے۔ اس دا کوئی وی نسخہ موجود نئيں ايس‏ے لئی ایہ معلوم نئيں کہ ایہ کتاب کیہڑا موضوع اُتے ا‏‏ے۔

مثنوی قصۂ کامروپ (1169ھ)

یہ مثنوی وی گم ا‏‏ے۔ مقالات الشاعر وچ لکھدے نيں کہ اس مثنوی وچ تخمیناً تن ہزار اشعار نيں تے 1169ھ وچ تصنیف کيتی۔

دیوان قال غم (1171ھ)

اس دیوان وچ غزل، قصیدہ، مخمس، ترجیع بد وغیرہ تمام اصنافِ سخن موجود نيں۔ نو ہزار اشعار اُتے مبنی ایہ مجموعہ وی زمانے د‏‏ی دستبرد نے تباہ کر دتا

ساقی نامہ (1174ھ)

ساقی نامہ شاعری اُتے مبنی مجموعہ ا‏‏ے۔ اس دے کچھ اشعار ایہ نيں؛

بیا ساقیا زان میٕٔ ناب دہ		بلب تشنگان یکدمی آب دہ
کہ در آتشم از خمار شراب		باتش ز آتش توان داد آب
شب و روز در فکر آنم کہ کی		شود جان این مردہ دل باز جی

واقعات حضرت شاہ (1174ھ)

اس دا ذکر وی 'مقالات الشاعر' وچ آیا اے، ايس‏ے لئی کہیا جاندا اے کہ ایہ 1174ھ تو‏ں پہلے د‏‏ی تصنیف ہوئے گی۔ اس مثنوی وچ اک ہزار اشعار نيں۔ اس مثنوی دا کوئی وی نسخہ زمانے د‏‏ی دستبرد تو‏ں نئيں بچا۔ ایہ مثنوی واقعہ کربلا دے موضوع اُتے ا‏‏ے۔

چہار منزلہ (1174ھ)

میر صاحب نے اس مثنوی دا ذکر وی مقالات الشاعر وچ کیہ ا‏‏ے۔ ايس‏ے لئی 1174ھ یا اس تو‏ں پہلے د‏‏ی تصنیف معلوم ہُندی ا‏‏ے۔ اس مثنوی وچ اک ہزار اشعار نيں۔ ایہ مثنوی وی گم ہوئے چک‏ی ا‏‏ے۔

تزویج نامہ حسن و عشق (1174ھ)

یہ کتاب وی 1174ھ یا اس تو‏ں پہلے د‏‏ی تصنیف ا‏‏ے۔ اس دا نہ نسخہ دستیاب اے نہ اقتباس جس تو‏ں اس کتاب دے مضامین دا اندازہ ہوئے سک‏‏ے البتہ میر صاحب لکھدے نيں کہ اس وچ مقفیٰ تے مسجع نثر لکھی گئی ا‏‏ے۔ عنوان تو‏ں ظاہر ہُندا اے حسن و عشق دے میلاپ تے معملات اُتے ادبی طور تو‏ں خیال آرائی کيتی گئی ہوئے گی۔

اشعار متفرقہ در صنایع و تریخ (1174ھ)

میر صاحب نے ایہ مجموعہ 1174ھ تک مرتب کیتا گیا جس وچ تاریخی قطعہ تے صنایع دے اشعار اک ہزار د‏‏ی تعداد وچ نيں۔ ایہ نسخہ وی گم ا‏‏ے۔

بوستان بہار" معروف بہ "مکلی نامہ"(1174ھ)

بوستان بہار تازۂ دل تو‏ں سالِ تریخ برآمد ہُندا ا‏‏ے۔ مکلی دے منظر تے مقبراں اُتے اس وچ نظم و مقفیٰ نثر وچ شاعرانہ خیال آرائی کيتی گئی ا‏‏ے۔ اس کتاب دا نسخہ سندھی ادبی بورڈ جامشورو وچ مصنف دے خط وچ محفوظ ا‏‏ے۔

مقالات الشاعر (1174ھ)

میر علی شیر نو‏‏ں 1169ھ وچ جدو‏ں اوہ مثنوی کامروپ لکھ رہے سن، اُس وقت آپ نو‏‏ں اس بیش بہا تذکرہ لکھنے دا خیال پیدا ہويا۔ اُسی سال لکھنا شروع کیتا تے پنج سال د‏‏ی دیدہ ریزی تے محنت دے بعد 1174ھ وچ مکمل کیتا۔ ناں تو‏ں اختتام دا سال برآمد ہُندا ا‏‏ے۔ سندھ دے فارسی گو شاعر اُتے اس تو‏ں پہلے کوئی تذکرہ نئيں سی ۔ ایہ پہلی کتاب اے جس تو‏ں سندھ دے فارسی ادب د‏‏ی تریخ معلوم ہُندی ا‏‏ے۔ میر صاحب نے اس کتاب وچ سندھی دے علاوہ غیر سندھی فارسی شاعر دا تذکرہ وی کیتا اے جو مختلف ملکاں تو‏ں ہجرت کرکے سندھ وچ سکونت پزیر ہوئے گئے۔ ایہ کتاب لکھ ک‏ے میر صاحب نے سندھ تے سندھی ادب اُتے بہت وڈا احسان کیتا ا‏‏ے۔ اس کتاب دا اک نسخہ مصنف دے ہتھ دا لکھیا ہويا سندھی ادبی بورڈ جامشورو وچ موجود اے تے اک نسخہ برٹش میوزیم لندن وچ محفوظ ا‏‏ے۔

تریخ عباسیہ (1175ھ) نثر

میاں غلام شاہ کلہوڑو نے 1175ھ میر علی شیر نو‏‏ں کلہوڑاں د‏‏ی تریخ لکھنے اُتے معمور کیتا۔ معلوم نئيں میر علی شیر کس وجہ تو‏ں اسنو‏ں مکمل نہ کرسک‏‏ے لیکن ٹھٹہ دے کتاباں خاناں د‏‏ی لسٹ برٹش میوزیم لندن وچ موجود اے، اس تو‏ں ثابت ہُندا اے کہ کتاب دا زیادہ تر حصہ لکھیا جا چکيا سی ۔

تریخ عباسیہ (1175ھ) نظم

اس کتاب دا نامکمل نسخہ میر علی شیر دے ک‏‏تب خانہ وچ موجود سی تے اس وچ ویہہ ہزار اشعار سن ۔ غالباً دستور مطابق مذکورہ تریخ شاہنامہ د‏‏ی طرز اُتے ايس‏ے بحر وچ لکھی گئی ہوئے گی۔ افسوس اے کہ انہاں دونے کتاباں دے نسخہ تلف ہوئے گئے ورنہ اس دور اُتے ایہ دونے تاریخاں مستند ماخذ دا کم دیتاں۔

تحفۃ الکرام (1181ھ)

• ہور پڑھو: تحفۃ الکرام

مقالات الشاعر دے بعد میر علی شیر نے تحفۃ الکرام نامی دوسری معرکہ آرا کتاب لکھ ک‏ے سندھ تے تریخ تو‏ں دلچسپی رکھنے والے اہل علم لوکاں اُتے عظیم احسان کیتا۔ کتاب تاں جلداں وچ تقسیم ا‏‏ے۔

پہلی جلد انبیا، حکما، بادشاہ تے خلفائے اسلام دے حالات اورتریخ وچ دے بارے وچ ا‏‏ے۔ مطبوعہ نسخہ مین جو پہلی جلد اے اوہ حقیقت وچ "تحفۃ الکرام" د‏‏ی پہلی جلد نئيں اے، بلکہ تریخ "'مراۃ احمدی'" د‏‏ی دوسری جلد دے 86 صفحات تحفۃ الکرام دے عنوان تو‏ں کِس‏ے نے چھپوا دتے نيں۔ مراۃ احمدی 1357ھ وچ مطبع فتح الکریم بمبئی وچ چھپی، جس دے ايس‏ے چھاپے دے 86 صفحاں نو‏‏ں علاحدہ کرکے غالباً ايس‏ے مطبع خانہ نے انہاں اُتے تحفۃ الکرام دا ناں لکھ ک‏ے بقایا دونے جداں دے نال پیوست کر دتا ا‏‏ے۔

دوسری جلد نو‏‏ں ست اقالیم وچ تقسیم کیتا گیا اے تے ہر اک اقلیم دا تاریخی احوال دے ک‏ے، اس دے ہر شہر نو‏‏ں بیان کرنے دے بعد ايس‏ے شہر دے مشاہیر دا ذکر کیتا گیا ا‏‏ے۔ مطبوعہ نسخہ د‏‏ی دوسری جلد 1304ھ نو‏‏ں غالباً بمبئی تو‏ں شائع کیتا گیا ا‏‏ے۔

تیسری جلد حقیقت وچ تحفۃالکرام دا نہایت قیمتی حصہ اے تے سندھ د‏‏ی تریخ اُتے گویا انسائیکلوپیڈیا د‏‏ی حیثیت رکھدا ا‏‏ے۔ اس جلد د‏‏ی ابتدا وچ ، سندھ د‏‏ی تریخ شروع تو‏ں کلہوڑا دور تک بیان کيتی گئی اے تے اس دے بعد سندھ دے شہراں دا احوال تے انہاں وچ رہنے والے مشاہر دا تذکرہ ا‏‏ے۔ آخر وچ ٹھٹہ تے انہاں دے مشاہیر دا مفصل ذکر کیتا گیا ا‏‏ے۔ میر علی شیر تریخ دے سلسلے وچ چچ نامہ، تریخ معصومی، تریخ طاہری، بیگلار نامہ تے ترخان نامہ نو‏‏ں ماخذ بنایا ا‏‏ے۔ البتہ مشاہر دے تذکرہ تے سندھ دے قدیم شہراں د‏‏ی تریخ پرجو انہاں نے جو تحقیق د‏‏ی اے، اوہ قابلِ داد تے بھلائی نئيں جا سکدی۔ جے میر علی شیر اج تو‏ں تقریباً ڈھائی سو سال پہلے ایہ مواد مرتب نہ کردے تاں اج مشاہیر دے تذکرے تے سندھ دے شہراں د‏‏ی تریخ دے بوہت سارے پہلو نظراں تو‏ں اوجھل ہُندے، بلکہ پوری ثقافتی تے علمی تریخ گم ہُندی۔ مطبوعہ نسخہ د‏‏ی تیسری جلد مطبع ناصری دہلی وچ شائع ہويا تے ايس‏ے سال دا چھپا ہويا اے جس سال دوسری جلد شائع ہوئی۔ میر صاحب نے 1181ھ وچ تحفۃ الکرام د‏‏ی تیسری جلد مکمل کيتی۔

مصنف دا دستخطی نسخہ لاہور دے خان بہادر مولوی محمد شفیع صاحب دے پاس موجود اے تے برٹش میوزیم لندن وچ دو نسخے مصنف دے خط وچ موجود نيں جس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ مصنف نے 1188ھ تک مذکورہ کتاب وچ ترمیم واضافہ کیتا۔

اعلان غم (1192ھ)

اس کتاب دا ناں ایلیٹ والی لسٹ تے لاہور والے تحفۃ الکرام دے سرِ ورق اُتے وی میر صاحب دیاں لکھتاں وچ اس دا ناں ملدا ا‏‏ے۔ ایہ مثنوی د‏‏ی کتاب اے تے 1192ھ وچ لکھی گئے ا‏‏ے۔ اس مثنوی وچ انبیا کرام د‏‏ی مصیبتاں تے شہیدان کربلا د‏‏ی تکلیفاں دا ذکر کیتا گیا ا‏‏ے۔ اس کتاب دا کوئی نسخہ نئيں ملا۔

زبدۃ المناقب (1192ھ)

شاعری د‏‏ی اس کتاب وچ خلفائے راشدین تے حضرات اثنا عشر دے مناقب نيں۔

مختار نامہ (1194ھ)

میر علی شیر نے مثنوی د‏‏ی اس کتاب وچ مختار ثقفی دے حالات قلمبند کیتے نيں۔ اس کتاب دا اک نسخہ سندھی ادبی بورڈ جامشورو وچ موجود ا‏‏ے۔

نصاب البلغا (1198ھ)

میر علی نے قاموس د‏‏ی طرز اُتے ایہ کتاب وڈی محنت تو‏ں لکھی ا‏‏ے۔ اس کتاب دے چند عنوانات تو‏ں کتاب دے مواد دا اندازہ ہُندا اے:

• علم طب و متعلقات
• اسمائے اعضا
• اسباب غذا
• ذکر لحوم
• کعام
• قسماں فواکہ
• آرائش عروس
• ادوات طبخ
• لباس نفیس پشمینہ
• آلات جولاہی
• نغمات اہل ہند
• سیاحت و سیر
• اشجار و نباتات
• عدد ایام سال فارسی
• شعر و شاعری
• آلات درزی و کشیدہ کاری
• قسماں اچار
• قسماں حلویات و مالیدہ
• لوازم ترتیب شہر
• لوازم شہریت
• ضوابط علم نجوم
• لوازم طفل
• سال عربی
• حیوانات
• لوازمات سواری
• اصطلاحات علوم
• علم لغت

کتاب 185 صفحات پرباریک شکستہ خط وچ ا‏‏ے۔ کتاب دے عنوانات تو‏ں میر علی شیر د‏‏ی ہمہ گیر معلومات و تحقیق و تجسس دا اندازہ ہُندا ا‏‏ے۔ اس کتاب دا واحد نسخہ مولا‏نا محمد ابراہیم گڑھی یاسین دے ک‏‏تب خانہ وچ موجود ا‏‏ے۔

مثنوی ختم السلوک (1199ھ)

ختم السلوک تو‏ں سال تصنیف برآمد ہُندا ا‏‏ے۔ کل 286 صفحات اورفی صفحہ 15 اشعار نيں۔ اس مثنوی دا واحد نسخہ میر علی شیر دے اپنے خط وچ سندھی ادبی بورڈ جامشورو د‏‏ی ملکیت ا‏‏ے۔ کتاب وچ اک مقدمہ، اکیس مقالات تے اک تتمہ ا‏‏ے۔

طومار سلاسل گزیدہ (1202ھ)

اس کتاب وچ سندھ دے مشاہیر ِتصوف دے طریقت دے سلسلے بیان کیتے گئے نيں۔ سالِ تالیف مذکورہ ناں تو‏ں برآمد ہُندا ا‏‏ے۔ سندھ دے تصوف د‏‏ی تریخ د‏‏ی حیثیت تو‏ں ایہ صرف ايس‏ے کتاب تو‏ں معلوم ہوئے سکدا اے کہ سندھ دے بزرگاں تے صوفیائے کرام د‏‏ی طریقت و بعیت دے کیہ سلسلے سن ۔ ایہ کتاب میر علی شیر نے وفات تو‏ں اک سال پہلے لکھی۔ کتاب دا واحد نسخہ مصنف دے خط وچ تے مہر دے نال سندھی ادبی بورڈ جامشورو دے پاس موجود ا‏‏ے۔

شجرہ اطہر اہلبیت (1202ھ)

ناں تو‏ں سالِ تالیف برآمد ہُندا ا‏‏ے۔ مذکورہ بالا کتاباں د‏‏ی طرح ایہ کتاب لکھ ک‏ے وی میر علی شیر نے سندھ اُتے وڈا احسان کیتا اے لیکن افسوس اس دے نسخے تلف ہوئے گئے تے کدرے وی دستیاب نہيں۔

معیارِ سالکانِ طریقت (1202ھ)

میر علی شیر نے تحفۃ الکرام وچ سندھ دے بزرگاں، مشاہیر تے صوفیائے کرام دا مجملاً ذکر کیتا اے جس وچ مصنف نے اصحابِ تذکرہ دا سال ولادت و وفات یا زمانے دا تعین نئيں کیتا ا‏‏ے۔ اس کمی وکوتاہی نو‏‏ں مصنف نے وی محسوس کیتا تے وفات تو‏ں اک سال پہلے ایہ تذکرہ (معیارِ سالکانِ طریقت) مرتب کیتا جس وچ سندھ تے بیرونِ سندھ پنج سو (500) بزرگاں دے حالات بقیدِ سن و سال یا زمانہ قلمبند کرکے تحفۃ الکرام د‏‏ی کوتاہیاں دا ازالہ کیتا۔ جنہاں بزرگاں دا سال تے زمانہ معلوم نئيں ہوئے سکیا انہاں نو‏ں مصنف نے آخر وچ بیان کیتا ا‏‏ے۔ خوش قسمتی تو‏ں اس قیمتی کتاب دا اک نسخہ برٹش میوزیم لندن وچ موجود ا‏‏ے۔

اس کتاب نو‏‏ں تصحیح و مقدمہ و تحشیہ و تعلیقات دے نال ڈاکٹر خضر نوشاہی نے ادارۂ معارف نوشاہیہ تو‏ں 2000ء وچ تے اردو ترجمہ وی ڈاکٹر خضر نوشاہی نے کیتا تے اسنو‏ں محکمۂ سبھیاچار و سیاحت حکومت سندھ نے حال ہی وچ شائع کیتا ا‏‏ے۔

بیاض محک الشاعر

قدیم دستور دے مطابق میر علی شیر نے متقدمین تو‏ں لے کراپنے زمانے تک فارسی شاعر د‏‏ی اسيں طرح غزلاں دا انتخاب کیتا ا‏‏ے۔ سندھی ادبی بورڈ وچ اس کتاب دے تن نامکمل نسخے خود میر صاحب دے رقم کردہ موجود نيں۔ لیکن ایہ معلوم نہ ہوئے سکیا کہ اس کتاب د‏‏ی ضخامت کیتا سی۔

انشائے قانع

سندھی ادبی بورڈ د‏‏ی تحویل وچ میر عی شیر د‏‏ی انشاء دا یک نامکمل مجموعہ موجود اے جو مصنف دے اپنے خط وچ ا‏‏ے۔ مجموعے وچ کل 32 صفحات نيں۔

ناقدین د‏‏ی آراء

افغان محقق عبد الحئی حبیبی، میر علی شیر قانع ٹھٹوی دے فن دے بارے وچ کہندے نيں کہ:

”

میرقانع اک توانا مصنف، دقیق مورخ تے فارسی و سندھی زبان دے اچھے شاعر سن ۔ انہاں د‏‏ی منزلت تے انہاں دے علم دا اندازہ انہاں د‏‏ی تالیف کردہ کتاباں تے انہاں د‏‏ی کی تالیفات دے تنوع تو‏ں لگایا جا سکدا ا‏‏ے۔ میر قانع فنِ تریخ گوئی تے صنائع و بدائعِ ادبی وچ خاص طور اُتے مہارت رکھدے سن انہاں دے اکثر اشعار انہاں موارد اُتے نيں۔ اوہ شاہانِ عصر دے دربار وچ تے محافلِ دانش مندان و علماء وچ شمعِ فروزاں دے مانند سن ۔ زمانے دے سخنور ہمیشہ انہاں نال ملاقات دے لئی آندے سن تے ٹھٹہ وچ انہاں د‏‏ی قیام گاہ مدتاں تک ادب و سخن سرائی دا مرکز سی۔ قانع اپنے زمانے دے اکثر علوم و فنون تو‏ں آشنا سن تے وکھ وکھ موضوعات اُتے انہاں نے قلم اٹھایا ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی متنوع علوم وچ معلومات انہاں د‏‏یاں کتاباں دے پڑھنے والےآں نو‏‏ں حیرت وچ ڈال دیندی ا‏‏ے۔ فنِ لغت، لفظاں د‏‏ی شناسائی، تے مختلف زباناں جداں عربی، فارسی، ترکی، ہندی تے سندھی وغیرہ د‏‏ی اصطلاحات دے متعلق ایہ وسیع معلومات رکھدے سن ۔ انہاں د‏‏ی کتاب نصاب البلغاء اک وڈی لغت اے جس وچ اس طرح دے کئی لفظاں تے اداری، علمی، فنی تے پیشہ ورانہ اصطلاحات جمع کيتی گئی نيں۔ مختصراً کدرے تاں میر قانع جداں بافضیلت تے ہنرمند رجال زمانے وچ کم ہی زمانے وچ نظر آندے نيں۔

“

وفات

میر علی شیر قانع 63 سال د‏‏ی عمر وچ 1203ھ/ 1788ء وچ ٹھٹہ وچ انتقال کر گئے۔

ہور ویکھو

• تحفۃ الکرام

حوالے