شاہی قلعہ
| ||||
---|---|---|---|---|
مقامی ناں | (اردو وچ: قلعہ لاہور) | |||
حصہ | قلعہ | |||
انتظامی تقسیم | ||||
ملک | پاکستان | |||
وقوع تھاں | لہور | |||
عالمی ورثہ عہدہ | عالمی ثقاتفی ورثہ کا حصہ | |||
تقسیم اعلیٰ | لہور | |||
متناسقات | 31°35′25″N 74°18′35″E / 31.590277777778°N 74.309722222222°E | |||
وقوع متناسقات | ||||
|
||||
ترمیم |
لہور قلعہ شاہی قلعہ | |
---|---|
عالمگیری دروازے توں مورت | |
مقام | لہور، پنجاب، پاکستان |
متناسقات | 31°35′25″N 74°18′35″E / 31.59028°N 74.30972°Eمتناسقات: 31°35′25″N 74°18′35″E / 31.59028°N 74.30972°E |
طرزِ تعمیر | انڈو-اسلامک، مغل |
یونیسکو عالمی ثقافتی ورثہ | |
بسلسلہ | قلعہ تے شالیمار باغ |
معیار | تہذیبی: i, ii, iii |
حوالہ | 171-001 |
کندہ کاری | 1981 (5th اجلاس) |
شاہی قلعہ شاہی قلعہ | |
---|---|
سنگھی سبھا | |
دیس | پاکستان |
صوبہ | پنجاب |
شہر | لہور |
کھیتر | راوی |
سنگھی سبھا | UC 38 |
حکومت | |
• قسم | شہری سبھا |
• چیئرمین | X |
شاہی قلعہ (پنجابی : شاہی قلعہ یا "رائل قلعہ") پنجاب پاکستان دے شہر لہور وچ اک گڑھ اے۔[۱] ایہ قلعہ لہور شہر دے اُبھے سرے ول واقع اے اتے 20 ہیکٹیئر توں زیادہ رقبے وچ پھیلیا ہویا اے۔ اس وچ 21 اہم یادگار ہن، جنہاں وچوں کجھ بادشاہ اکبر دے ویلے دیاں ہن۔ لاہور قلعہ 17 ویں صدی وچ لگبھگ پوری طرحاں دوبارہ بنایا گیا اے،[۲] جدوں مغل راج دی شان اتے امیری سکھر اُتے سی۔[۳][۴]
حالانکہ لہور دے قلعے دی تھاں ہزاراں سالاں توں وسی ہوئی اے، اس تھاں تے اک گڑھی دے ڈھانچے دا پہلا ریکارڈ 11 ویں صدی وچ کچیاں اِٹاں نال بنے قلعے نال متعلق سی۔ جدید لہور دے قلعے دی نیہہ بادشاہ بادشاہ اکبر دے راج ویلے 1566 وچ رکھی گئی سی، جس نے قلعے نوں اک ہم عصر آرکیٹیکچر دا روپ حاصل کیتا جس وچ اسلامک اتے ہندو نقطیاں دی تصویر دکھائی گئی۔ شاہ جہاں دی پیڑھی نوں شاندار فارسی پھلاں دے ڈزائین دے نال شاندار سنگمرمر اتے اکریا گیا اے، جدوں کہ قلعے دے شاندار اتے پرتیکول االمگری گیٹ اتے مشہور بادشاہی مسجد مہان مغل بادشاہ اورنگزیب ولوں بنائے گئے سن۔
مغل سامراج دے پتن توں بعد، لاہور دے قلعے نوں سکھ راج دے بانی رنجیت سنگھ دے گھر وجوں ورتیا گیا۔ فروری 1849 وچ گجرات دی لڑائی وچ سکھاں اتے اپنی جت پچھوں پنجاب نوں اپنے قبضے وچ لین توں بعد اس قلعے تے برطانوی بستیوادی راج دے حق ہیٹھ آ گیا۔۔
تھاں
[سودھو]قلعہ لاہور دے پرانی کندھ والے شہر دے اتری حصے وچ واقع اے۔ قلعے دا آلمگری گیٹ عمارتاں دی اک منزل دا حصہ اے، جس وچ بادشاہی مسجد، روشنی گیٹ اتے رنجیت سنگھ دی سمادھی دے نال حضوری باغ دے دوآلے اک چونکڑا بنیا ہویا اے۔ منار پاکستان تے اقبال پارک قلعے دے اُبھے کنڈھے ول نیں۔
تریخ
[سودھو]مُڈھلی تریخ
[سودھو]حالانکہ ایہہ جگہ ہزاراں سالاں تک وسن لئی جانی جاندی اے، لہور دے قلعے دی اتپتی اواضع اے اتے روائتی طور تے وکھ-وکھ کلپناواں دے بنیاد اُتے اے۔[۵]
دلی سلطنت
[سودھو]11 ویں صدی توں محمود غزنوی دے راج ویلے اس قلعے دا پہلا تریخی ذکر ملدا اے۔ قلعہ مٹی دا بنیا ہویا سی تے لہور دے حملے دوران 1241 وچ منگولاں ولوں تباہ کر دتا گیا۔ [۶] دلی سلطنت دے ترکی مملوک شاہی خاندان دے سلطان غیاث الدین بلبن ولوں 1267 وچ اک نواں قلعہ بنایا گیا سی۔[۷] 1398 وچ تیمور دیاں فوجاں دوبارہ بنائے گئے قلعے نوں 1421 وچ مبارک شاہ سید ولوں مڑ بنایا گیا،[۸] 1430 دے دہاکے وچ قلعے تے کابل دے شیخ علی نے قبضہ کر لیا سی۔[۹] اتے لودھی سلطنت دے پشتون سلطاناں دے قبضے ہیٹھ رہا جدوں تک 1524 وچ مغل بادشاہ بابر ولوں لاہور اُتے قبضہ نہیں کر لیا گیا سی۔
مغل دور
[سودھو]اکبر دا سماں
[سودھو]قلعے دا موجودہ ڈزائین اتے بنتر دی ستھاپتی 1575 وچ ہوئی، جدوں مغل بادشاہ اکبر نے سامراج دے اتری-مغربی سرحد دی راکھی لئی اک عہدے اتے قبضہ کر لیا سی۔[۱۰] مغل کھیتراں اتے قابل، ملتان اتے کشمیر دے گڑھاں وچکار لاہور دی رننیتک حالت نے پرانی گارے دی کلابندی نوں ختم کرکے پکیاں اٹاں دی کلابندی دی لوڑ محسوس کیتی۔[۱۱] ویلے دے نال نال اچے محلاں نوں رلویں باغاں دے نال بنایا گیا۔[۱۲] اکبر ولوں بنوائیاں بنتراں وچ دولت خانا-اے-کھس-او-ایم، جھروکو-ای-درشنو، اتے اکبر گیٹ شامل سن۔ اکبر ولوں بنائے کئی ڈھانچیاں نوں بعد دے حکمراناں ولوں سودھیا جاں بدلیا گیا۔[۱۳]
جہانگیر دا سماں
[سودھو]بادشاہ جہانگیر نے پہلی وار 1612 وچ قلعے وچ اپنے ولوں تبدیلی دا ذکر کردے ہوئے مکتب خانا دا ذکر کیتا۔ جہانگیر نے دور برج منڈلی نوں وی شامل کیتا اے، جس وچ وفد دی چھت اُتے یورپیئن راغب دوتاں نوں اکریا گیا۔ قلعے نوں بریٹیش سیلانیاں نے جہانگیر دی معیاد دے دوران، کرسچیئن مورتی-وہار دوران، میڈونا اتے یسو دیاں تصویراں نوں قلعے کمپلیکس وچ پایا۔[۱۴] 1606 وچ سکھ دھرم دے گرو ارجن دیو نوں اوہناں دی موت توں پہلاں اس قلعے وچ قید کیتا گیا سی۔[۱۵]
شاہ جہاں دا سماں
[سودھو]قلعے وچ شاہ جہاں دا پہلا یوگدان 1628 دے اپنے تاجپوشی دے ویلے وچ دتا گیا اتے 1645 تک جاری رہا۔ شاہ جہاں نے سبھ توں پہلاں چیہل سوٹون دی سٹائل وچ دیوان-اے-آموان دا اساری کرن دا حکم دتا - اک فارسی سٹائیل 40-پلر عوامی حاضری ہال اے۔ حالانکہ شاہ برج دی اساری جہانگیر دے ماتحت شروع ہوئی سی، شاہ جہان اسدے ڈزائن نال ناراض ہویا اتے اس نے مڑ اساری دی نگرانی لئی آصف خان تعینات کیتا سی۔ شاہ جہان نے شاہ برج مشہور شیش محل اتے نولکھا پارولن دے نال اک چونکڑا وی بنوایا۔ دوویں شاہ جہاں دیاں بنتراں ہن، حالانکہ نولکھا پولیئن سکھ یگ توں بعد وچ وی ممکن ہو سکیا اے۔ چٹے سنگمرمر دی موتی مسجد جاں پرل مسجد شاہ جہان دے ویلے توں ہی اے۔
اورنگزیب دا سماں
[سودھو]بادشاہ اورنگزیب نے عالمگری گیٹ بنوایا،[۱۶] جسدا نیم چکری ٹاروراں اتے گمبددار پبلیئن لاہور دا اک مکمل مانتا حاصل چنہ اے جس نوں اک وار پاکستانی مدرا اُتے پردرشت کیتا گیا سی۔۔
رنجیت سماں
[سودھو]مغل افغان دریان نوں قلعہ ہار گئے سن۔[۱۷] اس ویلے قلعے نوں بھنگی مثل نے بچایا، جو پنجاب دیاں 12 سکھ مسلاں وچوں اک سی اتے جسنے 1767 توں 1799 تک لاہور تے حکمرانی کیتا سی۔ پھر قلعہ رنجیت سنگھ دی فوج دے ہتھاں وچ آ گیا، جنہاں نے 1799 وچ لاہور توں بھنگی مثل توں حاصل کیتا۔[۱۸] مہاراجہ دلیپ سنگھ دا جم 1838 وچ اسے قلعے دی جند کور حویلی وچ ہویا۔ [۱۹] 1847 وچ دلیپ سنگھ نے بھیروال دا معاہدہ اُتے ہستاخر کیتے سن جو سکھ راج نوں اک بااثر انت وچ لے کے آیا۔ 1849 تک سکھ راج دے پتن تک قلعہ اتے شہر رنجیت سنگھ دے پروار دے قبضے ماتحت رہا۔[۲۰]
شاھی قلعہ لہور دی اک مشھور تھاں اے۔ اے اندرون لہور دے جنوب مغربی نُکر چ واقع اے۔ ایہ گھٹ توں گھٹ 20ایکڑ دی تھاں تے پھیلیا ہویا اے۔ ایہنوں بناون دا سہرا مغل بادشاہ اکبر دے سِر جاندا اے۔ ایہ بادشاہی مسجد دے سامنے وڈا تے سوہݨا قلعہ اے۔ شیش محل، عالمگیری دروازہ، نولکھا سائے بان تے موتی مسجد شاہی قلعے دیاں مشہور تھانواں نیں۔
تریخ
[سودھو]ایس گل وچ کوئی پک نئیں کہ سبھ توں پہلاں قلعے دی تعمیر کیہنے کروائی پَر تریخ دے مطابق ایہ 1025ء توں وی پہلاں اساریا گیا۔
شاہی قلعے دے کچھ دلچسپ پہلو
[سودھو]قلعہء لہور، جیہنوں شاہی قلعہ وی کہیا جاندا اے، پاکستان دے صوبہء پنجاب دے شہر لہور وچ واقع اے۔ ایہ قلعہ شہر دے شمال مغربی کونے اُتے واقع اے۔ گو کہ اس قلعہ تریخ زمانہء قدیم توں جا ملدی اے لیکن اس دی ازسرِ تعمیر مغل بادشاہ اکبر اعظم (1605-1556) نے کروائی جدوں کہ اکبر دے بعد آنے والیاں نسلاں وی تزئین و آرائش کردیاں رہیاں۔ لہذٰا ایہ قلعہ مغلیہ فنِ تعمیر و روایت دا اک نہایت ہی شاندار نمونہ نظر آتااے۔
آپ وچوں اکثر لوکاں نے ایہ شاہی قلعہ لاہور دیکھیا ہوئے گا۔ لیکن آپ وچوں اکثر دوستاں نوں اس دے بیشتر تاریخی پہلاں دے بارے وچ علم نئيں ہوئے گا۔ آؤ اپنے دلچسپ معلومات پیج دے دوستاں نوں اس دے متعلق کچھ دلچسپ معلومات دیندا ہون۔
جے ميں آپ توں ایہ پوچھاں کہ شاہی قلعہ لاہور کس نے تعمیر کروایا سی۔ تاں آپ وچوں اکثر دا جواب ہوئے گا۔ شہنشاہ اکبر نے۔ اوداں تاں ایہ گل کسی حد تک درست وی اے۔ لیکن آپ دے لئی ایہ گل حیران کن ہوئے کہ ایہ قلعہ اکبر توں سینکڑاں سال پہلے وی موجود سی۔ ہاں اکبر نے اسنوں از سرنو تعمیر کروایا سی۔ تے جو موجودہ حالت اس دی نظر آرہی اے اسنوں اکبر دے دور وچ ہی تزئین و آرائش کروائی گئی سی۔
قلعہء لاہور دی تعمیر دے حوالے توں مختلف مبہم اورروايتی حکایات موجود نيں۔ اُتے 1959ء دی کھدائی دے دوران جو کہ محکمہء آثارِ قدیمہ نے دیوان عام دے سامنے کی، جس وچ محمود غزنوی (1025ء )کے دور دا سونے دا سکہ ملا۔جو کہ باغیچہ دی زمین توں تقریبا 62 .7 میٹر گہرائی وچ ملا۔ جدوں کہ پنج میٹر دی ہور کھدائی نال ملن والے قوی شواہد توں پتہ چلدا اے کہ ایتھے اُتے آبادی محمود غزنوی دے لاہور فتح کرنے توں وی پہلے تقریباً 1021ء وچ موجود تھی۔ہور ایہ کہ اس قلعہ دی نشانیاں شہاب الدین غوری دے دور توں وی ملدی نيں جدوں اُس نے 1180ء توں 1186ء لاہور اُتے حملےآں کيتے سن ۔
یہ گل یقین توں نئيں کہی جاسکدی کہ قلعہء لاہور دی بنیاد کس نے تے کدوں رکھی سی چونکہ ایہ معلومات تریخ دے اوراق وچ دفن ہوچکياں نيں۔ اُتے محکمہء آثارِ قدیمہ دی کھدائی دے دوران ملنے والے اشارات توں پتہ چلدا اے کہ ایہ 1025ء توں وی بہت پہلے تعمیر کيتا گیا سی، جنہاں دی تفصیل کچھ اس طرح اے:
۔1241ء – منگولاں دے ہتھوں تباہ ہويا۔
۔1267ء- سلطان غیاث الدین بلبن نے دوبارہ تعمیر کرایا۔
۔1398ء ۔- امیر تیمور دی افواج دے ہتھوں تباہ ہويا۔
۔1421ء – سلطان مبارک شاہ سید نے مٹی توں دوبارہ تعمیرکروایا۔
۔1432ء – قلعے اُتے کابل دے شیخ علی دا قبضہ ہوگیا تے اُس نے قلعے نوں شیخا کھوکھر دے تسلط دے دوران پہنچنے والے نقصان دا ازالہ کردے ہوئے اس دی مرمت کروائی۔
۔1566ء – مغل فرمانروا اکبر نے پکیاں اِٹاں دی کاریگری توں، اس دی پرانی بنیاداں اُتے دوبارہ تعمیر کروائی تے شاید اسے وقت اس نوں دریائے راوی دی سمت وسعت دتی تقریبن 1849ء وچ جدوں راوی قلعہ لہور دی شمالی کندھ دے نال وگدا سی۔ اکبر نے “دولت کدہء خاص و عام“ وی تعمیر کروایا جوکہ “جھروکا درشن“ دے ناں توں مشہور اے تے اس دے علاوہ مسجد دروازہ وغیرہ وی بنوایا۔
۔1618ء – جہانگیر نے “دولت کدہء جہانگیر“ دا وادھا کيتا۔
۔1631ء – شاہجہان نے شیش محل تعمیر کروایا۔
۔1633ء – شاہجہان نے “خوابگاہ“، “حمام“، “خلوت خانہ“ تے “موتی مسجد“ تعمیر کروائی۔
۔1645ء – شاہجہان نے “دیوان خاص“ تعمیر کروایا۔
۔1674ء – اورنگزیب نے انتہائی جسیم عالمگیری دروازہ لوایا۔
۔1799ء۔۔ یا 1839ء – اس دوران شمالی فصیل جوکہ کھادی دے نال واقع اے، سنگ مرمر دا “ہتھ ڈیرہ“، “حویلی مائی جنداں“، “بارہ دری راجہ دھیاں سنگھ“ دی تعمیر رنجیت سنگھ نے کرائی، اک سکھ حکمراں جوکہ 1799ء توں 1839ء تک حاکم رہیا۔
1846 برطانیا دا قبضا مکمل ہویا۔
1927 قلعے دی جنوبی فصیل نوں منہدم کرکے، اس دی مضبوط قلعے دی حیثیت نوں ختم کرکے اسنوں برطانیہ نے محکمہء آثارِ قدیمہ نوں سونپ دتا۔
محل وقوع
[سودھو]قلعہ جس دے لغوی معانی استحکام تے حفاظت دے ہُندے نيں، فوجی مقاصد یا شاہی رہائش گاہ دے لئی دنیا بھر وچ بنائے جاندے نيں۔ پاکستان وچ کئی قلعے مختلف ادوار وچ تعمیر ہوئے۔ مثلاً روہتاس، رانی کوٹ، قلعہ اٹک، قلعہ دراوڑ تے شاہی قلعہ لاہور وغیرہ۔ اس قلعہ دے لئی جو جگہ منتخب کيتی گئی اوہ اک اُچا مصنوعی ٹیلہ سی جس دی سطح لاہور شہر توں کافی بلند، دریائے راوی دے جنوبی کنارے اُتے واقع کافی محفوظ سی جو اس وقت لاہور دے شمال مغرب وچ واقع اے۔
شاہی قلعہ لاہور جو مغلاں دے فنِ تعمیر دا اک بے نظیر شاہکار اے جو انہاں نے اپنے رہائشی مقاصد دے لئی تعمیر کروایا مگر نال نال فوجی مقاصد نوں وی مدِنظر رکھیا گیا۔ اس دی باقاعدہ بنیاد 1566ء وچ مغل بادشاہ جلال الدین اکبر نے رکھی۔ اس دی لمبائی 466 میٹر تے چوڑائی 370 میٹر اے۔ اس دی شکل تقریباً مستطیل اے۔ دیواراں سرخ پختہ اِٹاں توں بنی ہوئیاں نيں جنہاں دی چنائی مٹی گارے نال کيتی گئی اے انہاں دیواراں اُتے بندوقچیاں دے لئی سوراخ نيں جنہاں دے آثار مشرقی دیوار وچ ہن تک موجود نيں۔ جنہاں توں اوہ محاصرہ کرنے والی فوج اُتے گرم پانی تے گولیاں برساسکدے سن ۔ ایہ قلعہ اپنی وسعت، فنِ تعمیر تے شہرت دے لحاظ توں پورے پاکستان بلکہ پوری دنیا وچ مشہور اے۔ اس قلعہ دے اندر مختلف ادوار وچ مختلف عمارتاں تعمیر ہوئیاں جنہاں نوں چھ حصےآں وچ تقسیم کرسکدے نيں:
۔1۔ عہدِ اکبری دی عمارتاں
۔2۔ نورالدین جہانگیر دی عمارتاں
۔3۔ شاہجہان دی تعمیر کردہ عمارتاں
۔4۔ اورنگزیب عالمگیر دی عمارتاں
۔5۔ سکھ دور دی عمارتاں
۔6۔قلعہ بَعہد انگریز
عالمگیری دروازہ:
شاہی قلعہ دی مغربی دیوار توں منسلک ایہ دروازہ اورنگزیب عالمگیر نے 74-1673ء وچ تعمیر کروایا۔ ايسے جگہ اُتے اکبری دور وچ وی اک دروازہ موجود سی اورنگ زیب عالمگیر نے اسنوں از سِرنو تعمیر کروایا جس دی وجہ توں ایہ عالمگیری دروازہ کہلوایا۔ اس دی تعمیر پرانے فوجی اصولاں دے مطابق کيتی گئی اے۔ خوبصورتی تے رعب دے لحاظ توں اس دا کوئی ثانی نئيں۔ اس دے وڈے وڈے مثمن برج کنول دی پتیاں توں آراستہ نيں جدوں کہ گنبد نما برجیاں اس دی خوبصورتی نوں چار چاند لگائے ہوئے نيں۔ اس دروازے دے اندر تھلے تے اُتے، محراب دار دو منزلہ کمرے بنے ہوئے نيں تے سامنے ٹکٹ گھر اے۔ ايسے دروازے توں اج کل عوام دی آمدورفت ہُندی اے۔ اس دروازے دے اندر داخل ہونے دے بعد سجے جانب اک راستہ ملدا اے جس دے تھلے اُتے محافظاں دے کمرے بنے ہوئے نيں جدوں کہ بالکل سامنے اک چھوٹے توں کمرے وچ بانی لاہور “ لوہ “ دا مندر اے۔ اس مندر دے شمال وچ بلندی اُتے اک مثمن دروازہ اے۔ جس اُتے جانے دے لئی وڈی وڈی سیڑھیاں سن جو کہ عہدِ برطانوی وچ ختم کردتی گئياں۔ دروازے دے آثار حالے تک باقی نيں۔
شاہی باورچی خانہ و اصطبل
[سودھو]شاہی قلعے دے جنوب مغرب دی طرف اک وسیع علاقہ اے جتھے اُتے عہدِ مغلیہ وچ شاہی باورچی خانہ و اصطبل سی۔ ایہ جگہ لوہ دے مندر دی پچھلی جانب تے مثمن دروازہ دی جنوبی طرف واقع اے۔ ایہ بورچی خانہ اک بہت وڈے ہال تے چھوٹے چھوٹے کمرےآں اُتے مشتمل سی جس دے کئی دروازے سن ۔ اس وچ کئی اک انواع دے کھانے تیار ہُندے جو کہ شاہی دسترخوان دی زینت بندے سن جدوں کہ شاہی اصطبل وچ اچھی نسل دے گھوڑے رکھے جاندے سن ۔
برطانوی عہد وچ اس شاہی باورچی خانہ تے اصطبل دی حیثیت نوں ختم کرکے ایتھے اُتے پولیس دی بارکاں بنادتیاں گئیاں تے کچھ اضافی عمارتاں بنا کے اسنوں جیل وچ تبدیل کردتا گیا تے کچھ عرصہ تک ایہ جیل زیر استعمال رہی۔
آثارِقدیمہ دی انتھک کوششاں دے بعد اس جیل تے پولیس دی بارکاں نوں ختم کردتا گیا تے باورچی خانہ نوں اصلی صورت وچ لیانے دی کوشش کيتی۔ اس دے ادھے حصے اُتے محکمہ آثارِ قدیمہ نے اک نواں خوبصورت کیمپس بنایا جس دا ناں “ پاکستان انسٹیٹیوٹ آف آرکیالوجی ٹریننگ اینڈ ریسرچ سنٹر “ اے۔ ایتھے اُتے قومی تے بین الاقوامی سطح اُتے آثارِقدیمہ دے مختلف شعبہ جات وچ لوکاں نوں سکالرز دے ذریعے تربیت دتی جاندی اے
قلعے دی جنوبی کندھ
[سودھو]پاکستان انسٹیٹیوٹ آف آرکیالوجی اینڈ ریسرچ دی عمارت دے مشرق وچ اک سر سبز و شاداب سبزہ زار اے جس نوں روش دے ذریعے چار حصےآں وچ تقسیم کيتا گیا اے۔ اس سبزہ زار دے جنوب وچ قلعہ دی جنوبی دیوار اے۔ جسنوں عہدِ برطانوی وچ توڑ دتا گیا سی تے ایتھے اُتے سیڑھیاں تے چبوترے بنادیے گئے سن تاکہ قلعہ دوبارہ دفاعی مقاصد دے لئی استعمال نہ ہوسکے۔ اس دیوار دے بجانب شمال دھیان سنگھ دی بارہ دری سی جو ہن منہدم ہوچکی اے اس بارہ دری تے دیوار دے اُتے مختلف قسم دے فوارے لگے ہوئے سن ( جنوچوں حالے کچھ باقی نيں)۔اس وقت ایتھے اُتے بچےآں دے کھیلنے دے لئی جھولے وغیرہ بنائے گئے نيں۔
دیوان عام
[سودھو]عہدِ اکبری دے دولت خانہ خاص و عام دی جنوبی دیوار توں متصل دیوان عام جو آصف خان دی زیرِ نگرانی شاہجہان دے حکم اُتے 32-1631ء وچ پایہ تکمیل نوں پہنچیا۔ جو کہ مستی ( مسجدی ) دروازہ دے مغرب وچ واقع اے۔ ایہ سنگِ سرخ دے چالیس ستوناں اُتے مشتمل خوبصورت عمارت اے جس دی لمبائی 62 میٹر، چوڑائی 20 میٹر تے اونچائی 11 میٹر اے۔ ایہ دیوان 1.5 میٹر اُچے چبوترے اُتے بنایا گیا اے۔ جس دی تن اطراف وچ سنگِ سرخ دی جھالر / کٹہریا بنیا ہویا اے تے ہر طرف توں راستہ چبوترے اُتے جاندا اے۔ جس توں امراء، وزراء تے ہور ملازمین دیوان وچ داخل ہُندے سن ۔ (تصویر نمبر 2 ) سکھ دور حکومت 1841ء وچ اس دیوان دے حسن نوں کافی نقصان پہنچیا جس دی وجہ سکھاں دی باہمی چپقلش تے لڑائی سی چنانچہ ايسے وجہ توں سکھ سردار شیر سنگھ نے قلعہ اُتے بادشاہی مسجد دے میناراں توں گولہ باری دی جس توں اس دا کافی حصہ گر گیا جس دی بعد وچ انگریزاں نے مرمت کر کے اس دیوان نوں ہسپتال دی حیثیت دے دتی تے کافی عرصہ ایہ عمارت بطور ہسپتال استعمال ہُندی رہی۔ آخر 1927ء نوں محکمہ آثارِ قدیمہ نے اسنوں اپنی تحویل وچ لےکے اصلی صورت بخشی۔
دولت خانہ خاص و عام ( اکبری محل )
[سودھو]دیوان عام وچوں اک زینہ جھروکہ درشن وچ جاندا اے۔ اس جھروکے دے پِچھے اکبری عہد دے دولت خانہ خاص و عام دی عمارت اے ایہ اک دو منزلہ عمارت چار گوشہ عمارت، دولت خانہ خاص و عام، اکبری محل دے ناں توں مشہور اے۔ جو اکبر دے حکم اُتے 1587ء نوں تعمیر ہونا شروع ہوئی تے 18- 1617ء وچ عہد جہانگیری وچ پایہ تکمیل نوں پہنچی۔ اس اُتے ست لکھ روپیہ خرچ ہويا۔ وسیع علاقے اُتے مشتمل ایہ محل 116 کمرےآں اُتے مشتمل سی جس دا کافی حصہ بالکل ختم ہوچکيا اے صرف بنیاداں دے آثار باقی نيں۔ اس وقت جو حصہ بچا ہويا اے اس وچ دولت خانہ خاص، جھروکہ تے کچھ رہائشی کمرے نيں۔ دولت خانہ چار کمرےآں اُتے مشتمل اے۔ جنہاں وچ اک مستطیل، اک ہشت پہلو تے دو شش پہلو نيں جدوں کہ انہاں دی شمال تے مغربی جانب برآمدے نيں جنہاں وچ دوہرے سنگ مر مر دے ستون نيں جدوں کہ دیواراں تے چھتاں نوں چونے دی رنگین گلکاری تے منبت کاری توں سجایا گیا اے۔
کھڑک سنگھ دا محل
[سودھو]دولت خانہ خاص و عام دی مشرقی جانب تے احاطہ جہانگیری دے جنوب مشرقی جانب اک دو منزلہ عمارت اے اس عمارت دا زیريں حصہ عہدِ اکبری دا اے۔ جدوں کہ اُتے والی عمارت راجہ رنجیت سنگھ نے اپنے بیٹے کھڑک سنگھ دے لئی بنوائی۔ ايسے لئی ایہ کھڑک سنگھ دی حویلی دے ناں توں مشہور اے۔ کھڑک سنگھ دا ایہ محل آتھ کمرےآں تے اک وڈے ہال اُتے مشتمل سی جس دی چھت لکڑی تے دیواراں اُتے چونے دا پلستر کيتا گیا سی۔ جو اپنی خوبصورتی دے لحاظ توں اک اعلٰی نمونہ سی۔ اج کل عمارت دے اس حصے وچ ڈائریکٹر حلقہ شمالی آثارِ قدیمہ دا دفتر اے۔
اس حویلی دی نچلی منزل دراصل عہدِ اکبری دے دولت خانہ خاص و عام دا اک حصہ اے۔ اج کل اس وچ محکمہ آثارِقدیمہ دی اک خوبصورت لائبریری اے جو تقریباً پندرہ ہزار کتاباں اُتے مشتمل اے۔ اس وچ بیٹھ کر مختلف اسکالرز استفادہ علم کردے نيں۔ ایہ لائبریری اک وڈے ہال اُتے مشتمل اے جس نوں الماریاں دے ذریعے مختلف حصےآں وچ تقسیم کيتا گیا۔ اس دی پچھلی جانب کمرےآں دا اک سلسلہ اے جو محکمہ آثارِقدیمہ دے اسٹور دے طور ہر استعمال ہُندا اے۔
مسجدی یا مستی دروازہ
[سودھو]جہانگیر دی والدہ مریم زمانی نے 1614ء نوں قلعہ دے مشرقی دروازے دے باہر اک عظیم الشان مسجد تعمیر کروائی جو ايسے دے ناں توں موسوم ہوئی۔ قلعے دا ایہ دروازہ مسجد دے نیڑے ہونے دی وجہ توں “ مسجدی دروازہ “ اکھوایا جو بعد وچ بگڑ کے “ مستی “ دروازہ بن گیا۔ ایہ دروازہ قلعہ دی مشرقی دیوار دے وسط وچ واقع اے جو اک مضبوط تے پائیدار دروازہ اے۔ جو اپنی خوبصورتی تے جاہ و جلال بکھیرے عہدِ اکبری دے عظیم فن ِ تعمیر دی عکاسی کردا اے۔ ایہ دروازہ 1566ء وچ تعمیر ہويا جس دے دونے جانب مثمن برج نيں تے مدافعت دے لئی دندانے دار فصیل اے جنہاں وچ مستطیل نما سوراخ نيں۔ اس قسم دی سوراخ دار فصیل قلعے دے کسی تے حصے وچ نئيں ملدی۔ اس دروازے دا اندرونی حصہ گنبد نما اے جنہاں دے دونے جانب وڈے وڈے دو منزلہ کمرے نيں۔ ایہ کمرے محافظاں دے لئی مخصوص سن ۔ اس دروازے دے اندرونی جانب شمال تے بجانب جنوب عہدِاکبری دی عمارتاں منسلک سن جو ہن ختم ہوچکی نيں تے ہن صرف انہاں دیاں بنیاداں ہی باقی نيں۔
احاطہ جہانگیری
[سودھو]اکبر دی وفات دے بعد جہانگیر (1605-1627ء) نے عنانِ حکومت سنبھالیا تاں اس دے خلاف بے شمار شورشاں اٹھیا کھڑیاں ہوئیاں ایتھے تک کہ اس دے بیٹے خسرو نے باپ دے خلاف بغاوت کردتی تے قلعہ لاہور دا محاصرہ کرلیا مگر صوبے دار لاہور دلاور خان نے اس دی اک نہ چلنے دتی تاں اس نے راہِ فرار اختیار کيتی۔ دراں اثنا خسرو اپنے ست سو ساتھیاں دے نال دریائے چناب دے نیڑے پھڑیا گیا۔ ايسے دوران جہانگیر لاہور آیا تے تقریباً اک سال تک ایتھے شاہی قلعے وچ قیام کيتا تے اپنے باپ دے نقش قدم اُتے چلدے ہوئے شاہی قلعہ لاہور وچ نہایت عمدہ عمارتاں تعمیر کرواواں تے نال نال انہاں عمارتاں دی تکمیل وی کروائی جنہاں دیاں بنیاداں اس دے باپ اکبر نے رکھی سی۔
دیوانِ عام دی شمالی جانب اک وسیع تے خوبصورت سبزہ زار اے مغلیہ طرز دا ایہ باغ برطانوی دورِ حکومت وچ ختم کردتا گیا تے ایتھے ٹینس کھیلنے دے لئی جگہ بنادتی گئی جسنوں بعد وچ دوبارہ اصل حالت وچ تعمیر کيتا گیا۔ اس دی لمبائی 123 میٹر تے چوڑائی 82 میٹر اے۔ باغ دی روشاں چھوٹی اِٹ دی بنی ہوئیاں نيں۔ ایہ روشاں سبزہ زار نوں مختلف حصےآں وچ تقسیم کیتے ہوئے نيں۔ جسنوں چہار باغ دے ناں توں موسوم کيتا جاندا اے۔ اس سبزہ زار دے وسط وچ مربع شکل دا حوض اے جس وچ 32 فوارے لگے ہوئے نيں۔ حوض دے درمیان وچ سنگ مرمر دا چبوترہ ( مہتابی ) اے تے شرقاً غرباً راہداری اے۔
خوابگاہ جہانگیری و عجائب گھر
[سودھو]اکبری محل دے شمالی جانب اک بہت وڈی عمارت اے جسنوں خوابگاہ جہانگیری کہندے نيں۔ زمانہ قدیم وچ ایتھے اُتے جہانگیر بادشاہ آرام فرمایا کردے سن ایہ عمارت دو چھوٹے کمرےآں تے اک درمیانی وڈے ہال اُتے مشتمل اے جدوں کہ سامنے جنوب دی طرف برآمدہ اے۔ ایہ عمارت 46 میٹر لمبی تے 18 میٹر چوڑی اے۔ اس عمارت دا اندرونی حصہ پچی کاری، غالب کاری، منبت کاری تے جیومیٹریکل نقش و نگار توں آراستہ کيتی گئی اے۔ اس عمارت دا اک ہی دروازہ اے جو درمیانی ہال توں برآمدے وچ کُھلتا اے
سہ دریاں
[سودھو]خواب گاہ جہانگیری دے مشرقی تے مغربی جانب دو سہ دریاں سن جنہاں وچ اس وقت مشرقی سہ دری باقی اے۔ ایہ سہ دری اک کماندار چھت والا (برج) چھوٹا جہا کمرہ اے۔ جو جہانگیری دور دی تعمیر اے۔ اس دی مشرقی جانب عہدِ مغلیہ دی عمارتاں نوں انگریزی دور وچ چرچ دی حیثیت حاصل سی جو بعد وچ ختم ہوگئی اس عمارت توں اک زینہ منزل زیريں دی طرف جاندا اے جتھے اج کل لیبارٹری اے۔ اس سہ دری دے سامنے اک چھوٹا جہا حوض اے جس وچ فوارہ لگیا ہويا اے۔ اس عمارت دے تن دروازے تے دو چھتری نما گنبدیاں نيں۔ درمیان وچ کمان دار چھت تے چاراں طرف چھجہ اے۔ ایہ فنِ مصوری دے مختلف نمونےآں توں مزین سی جنہاں دے نقوش ہن تقریباً مٹ چکے نيں۔
محل رانی جنداں و عجائب گھر
[سودھو]احاطہ جہانگیری دے جنوب مغربی طرف اک بلند و بالا عمارت رانی جنداں دے محل دے ناں توں مشہور اے۔ رانی جنداں راجہ رنجیت سنگھ دی سب توں چھوٹی تے لاڈلی بیوی سی۔ راجہ نے اس دے لئی مغل بادشاہ جہانگیر دی تعمیر کردہ عمارت دے اُتے اک ہور منزل تعمیر کروائی تے اس عمارت نوں اپنی بیوی دا محل قرار دے دتا۔ کافی عرصہ تک ایہ عمارت رانی جنداں دی رہائش گاہ (محل ) دے طور اُتے استعمال ہُندی رہی۔
عجائب گھر ( آرمری گیلری ) اس عمارت دا نچلا حصہ جو کہ عہدِ جہانگیری دی تعمیر اے۔ مختلف کمرےآں اُتے مشتمل اے اس دا مشرقی حصہ عہدِ اکبری دی یاد تازہ کردا اے۔ اس وقت ایہ پوری عمارت محکمہ آثارِقدیمہ نے عجائب گھر وچ تبدیل کر رکھی اے جسنوں آرمری گیلری دا ناں دتا گیا اے۔ ایہ گیلری چار کمرےآں اُتے مشتمل اے جو کہ سکھ دور حکومت وچ استعمال ہونے والے اسلحہ جات دے لئی مخصوص کيتی گئی اے۔ اس گیلری دے اک چھوٹے توں کمرے وچ مختلف سکھ سرداراں دی تصاویر۔ رنجیت سنگھ دی بیوی دے سنگ مرمر دے ہتھ وغیرہ دی نمائش کيتی گئی اے۔ جدوں کہ اس دے نال وڈے ہال وچ پستول، تلواراں، توپاں، ڈھالاں، تیر کمان، لوہے دے گولے، فوجی سازوسامان تے بینڈ باجے وغیرہ دی نمائش کيتی گئی اے۔ اس توں اگے اک ہور چھوٹا جہا کمرہ اے جس وچ سکھ دورِ حکومت وچ لڑی گئی لڑائیاں دی تصاویر دیوار اُتے آویزاں دی گئیاں نيں۔ انہاں لڑائیاں وچ چلیانوالہ لڑائی 1849ء، موڈکے 1843ء وچ رام نگر 1848ء، گجرات 1849ء جدوں کہ سب توں آخر وچ راجہ رنجیت سنگھ دی حنوط شدہ گھوڑی دی اک بہت وڈے شو کیس وچ نمائش کيتی گئی اے۔ اس گھوڑی دے ماسن، سینے تے دُم نوں اصلی سونے دے زیور توں سجایا گیا اے۔ جدوں کہ اس دے اُتے راجہ رنجیت سنگھ ہتھ وچ سونے دی چھتری لئی بیٹھیا دکھایا گیا اے۔ ایہ چھتری سرخ کپڑے تے سونے دے تاراں توں مزین اے۔ ایہ چیزاں سکھ دورِ حکومت کیتی خوشحالی تے عظمت دی یاد تازہ کردیاں نيں۔
سکھ گیلری
[سودھو]اس عمارت دے اُتے والی منزل جو کہ رانی جنداں دی رہائش گاہ سی۔ تے سکھ دور دی تعمیر اے۔ اس خوبصورت ہال وچ سکھ امراء شہزادےآں تے سرداراں دی تصاویر دی نمائش کيتی گئی اے جو “شہزادی بمبا کولیکشن“ دے ناں توں مشہور اے۔ انہاں نوں حکومتِ پاکستان نے پیر کریم بخش توں مبلغ 50 ہزار روپے وچ حاصل کيتا تے محکمہ آثارِ قدیمہ نے انہاں نوں محفوظ کيتا۔ انہاں خوبصورت تصاویر وچ 18 آئل پینٹنگ، 14 واٹر کلر، 22 اُتے ہاتھی دانت دا کیہ ہويا کم، 17 فوٹو گراف، دس دھاتی چیزاں تے 7 مختلف فن پارے شامل نيں۔
ان تصاویر اُتے زیادہ تر کم یورپی فن کاراں نے کيتا اے۔ ایہ تصاویر سکھ دورِحکومت دے فن دی بہترین عکاسی کردیاں نيں۔ انہاں تصاویر وچ راجہ رنجیت سنگھ دا دربار خاص طور اُتے نمایاں اے۔
موتی مسجد
[سودھو]برصغیر پاک و ہند وچ اس وقت چار موندی مسجدتیاں نيں جو اپنی بناوٹ، ساخت تے فن تعمیر دے لحاظ توں کافی مشابہت رکھدی نيں مگر انہاں دے سن تعمیر وچ فرق اے۔ انہاں چار مسیتاں وچ اک گرہ وچ اے جسنوں شاہجہان نے 1654ء وچ تعمیر کروایا، دوسری 1659ء وچ لال قلعہ دہلی وچ اورنگ زیب عالمگیر نے تعمیر کروائی، تیسری مہرالی (دہلی دے قریب) شاہ عالم بہادر شاہ 12-1707ء وچ قطب الدین بختیار کاکی دے مزار دے نال بنوائی، چوتھی تے سبھ توں قدیم موندی مسجد شاہی قلعہ لہور وچ واقع اے۔
مکاتب خانہ دی مغربی دیوار توں متصل اک خوبصورت ننھی سی مسجد اے چونکہ ایہ تمام دی تمام سنگ مر مر دی بنی ہوئی اے اس لئی اسنوں موتی مسجد کہندے نيں۔ ایہ مسجد عہد جہانگیری وچ اک مشہور انجینئر معمور خان دی زیر نگرانی جہانگیری محل دے بیرونی دروازے دے نال 1618ء وچ تعمیر ہوئی۔ بعض مورخین دا خیال اے کہ ایہ فن تعمیر دی مناسبت توں شاہجہان دے دور دی عمارت اے۔ تے 1645ء وچ تعمیر ہوئی۔ تریخی حقیقت ایہی اے کہ اسنوں عہد جہانگیری دے اک معمار نے مکاتب خانہ دے نال ہی تعمیر کيتا سی۔ ایہ پوری مسجد سفید سنگ مر مر دی بنی ہوئی اے اس دے صحن دی لمبائی تقریبن 5۔18 میٹر تے چوڑائی 5۔10 میٹر اے تے 3۔2 میٹر اُچے پلیٹ فارم اُتے بنائی گئی اے۔ جس دی پنج محراباں نوں قوسی شکل وچ تقسیم کيتا گیا اے۔ درمیان وچ مربع نما نفیس ستون نيں۔ کمان دار چھت دے اُتے گول موندی نما تن گنبد نيں۔ فرش اُتے کندہ کاری، نقش شدہ دیواراں، جیومیٹریکل ڈیزائن تے بیل بوٹے اس مسجد دی خوبصورتی نوں چار چاند لگائے ہوئے نيں۔ اس مسجد دے چاراں اطراف چار دیواری اے جس دی شمال تے مشرقی کندھ وچ حجرے نيں جو امام مسجد تے طلباء دے رہنے دے لئی استعمال ہُندے نيں۔ سکھ دور دی حکومت وچ اس مسجد دا ناں بدل کے “موندی مندر“ رکھ دتا گیا تے اس خوبصورت مسجد نوں شاہی خزانہ دے طور اُتے استعمال کيتا جانے لگا۔ اس دے مرکزی دروازہ نوں مضبوط آہنی تختاں توں بند کر کے وڈے وڈے قفلاں توں سر بمہر کر دتا گیا سی جس دی وجہ توں اس خوبصورت مسجد دے مذہبی تقدس تے ظاہری حسن نوں کافی نقصان پہنچیا۔ انگریز دے دور حکومت نے وی اس روش نوں جاری رکھیا تے انتہائی بے توجہی تے مجرمانہ غفلت توں اس مسجد دی عظمت نوں ٹیس پہنچائی آخر وائسرائے لارڈ کرزن دے احکامات اُتے اس مسجد دا تقدس از سر نو بحال کر دتا گیا۔
تعمیر تے ودھاء
[سودھو]- 1241ء : منگولاں نے ڈھا دتا۔
- 1267ء : سلطان غیاث الدین بلبن نے بنایا۔
- 1398ء : امیر تیمور دی فوجاں نے فیر ٹاہ دتّا۔
- 1421ء : سلطان مبارک شاہ نے مٹی تے گارے نال بنایا۔
- 1432ء : کابل دے شیخ علی نے مَل ماریا تے ایہدے ٹٹے پھٹے حصیاں دی مرمت کروائی۔
- 1566ء : مغل بادشاہ اکبر نے پکیاں اِٹ دیاں نیواں پائیاں تے ایہدا احاطا وی راوی ول ودھایا۔ اوہناں نے "دولت خانہء خاص و عام"، مشہور "جھروکاءدرشن" تے "مسجدی دروازہ" وی تعمیر کرایا۔
- 1618ء : بادشاہ جہانگیر نے ”دولت خانہ جہانگیر” تعمیر کرایا۔
- 1631ء : شاہجہان نے شیش محل بنوایا۔
- 1633ء : شاہجہان نے ”خواب گاہ، حمام تے موتی مسجد تعمیر کرائ۔
- 1645ء : شاہجہان نے ”دیوانِ خاص” بنوایا۔
- 1674ء : عالمگیر نے سبھ توں اڈ قلعے دا داخلی دروازہ تعمیر کرایا جنہوں 'عالمگیری دروازہ' آکھیا جاندا اے۔
- 1799۔ 1839ء ۔ ایہ ویلا رنجیت سنگھ دا اے جس نے باراں دری راجا دھیان سنگھ تے حویلی وچ قید خانہ بنوایا۔
- 1846ء :انگریزاں نے مَل ماریا۔
- 1927ء : انگریزاں نے محکمہ آثار قدیمہ دے حوالے کر دِتا۔
مورتاں
[سودھو]-
تصویراں والی کندھ
-
شیش محل اپنی آئنا کاری لئی جانیا جاندا اے - پرتبمبت ٹائل-ورکل
-
نولکھا پویلیئن اسدی ولکھن بنگالی-شیلیلی دی چھت لئی جانیا جاندا اے
-
اکبر یگ دے تتاں نوں ہندو اتے اسلامک نمونے نوں سمجھاؤن والی ہم عصر سٹائل وچ سجایا گیا اے
-
شیش محل باہروں
-
شیش محل
-
نولکھا پویلیئن اتے شیش محل، شاہ برج توں
-
شیش محل نوں چمکدار کچّ ٹائل دے کم نال شنگاریا گیا اے
-
جھنگار شاہ ستھرا دی سمادھی اک ہندو دھرم استھان اے جو کہ قلعے دی اتری کندھ دے کول واقع اے
-
جھنگار شاہ ستھرا دی سمادھ اپر سنسکرت شلالیکھ
-
شیش محل اندروں
-
مکتاب خانا
-
سکھ یگ ناگ مندر
-
کھلاوت خانا توں ہیٹھاں دیاں باہرلیاں کندھاں
-
موسامن برج
-
جہانگیر دا کوادئینگل
-
سہدری پاویلیئن
-
دیوان عام
-
دیوان عام
-
عالمگیری دروازہ
-
بارہ دری
ہور دیکھو
[سودھو]
حوالے
[سودھو]- ↑ Google maps. «Location of Lahore Fort». Google maps. دریافتشده در 23 ستمبر 2013. تاریخ وارد شده در
|accessdate=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ Ruggles, D. Fairchild (2011). Islamic Gardens and Landscapes. University of Pennsylvania Press. ISBN 978-0-8122-0728-6.
- ↑ (1992) Islamic art in the Metropolitan Museum: The Historical Context. Metropolitan Museum of Art, 34.
- ↑ M. Tahir (1997)۔ Encyclopaedic Survey of Islamic Culture۔ Anmol Publications. ISBN 81-7488-487-4
- ↑ G. Johnson, Christopher Bayly, and J F Richards (1988)۔ The New Cambridge History of India. Cambridge University Press. ISBN [[Special:BookSources/0-521-40027-9
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Hamadani, p.103
- ↑ Khan, p.10
- ↑ Punjab District Gazetteers, Volume 13. Controller of Print. and Stationery, 2002, 26.
- ↑ Asher, p.47
- ↑ Lahore Fort Complex Archived 7 مئی 2008 at the وے بیک مشین۔ Archnet Digital Library. Retrieved 7 مارچ 2008
- ↑ Neville, p.xiv
- ↑ Chaudhry, p.258
- ↑ (2004) The Empire of the Great Mughals: History, Art and Culture. Reaktion Books, 352. ISBN 978-1-86189-185-3.
- ↑ Pashaura Singh (2006). Life and Work of Guru Arjan: History, Memory, and Biography in the Sikh Tradition. Oxford University Press, 23, 217–218. ISBN 978-0-19-567921-2.
- ↑ Bhalla, p.81
- ↑ «The Fall of the Moghul Empire of Hindustan». Emotional Literacy. دریافتشده در 14 مئی 2015. تاریخ وارد شده در
|accessdate=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ Lahore-The Cultural Capital of Pakistan. Lulu, 18. ISBN 1-4583-2287-4.
- ↑ (2015) Remnants of the Sikh Empire: Historical Sikh Monuments in India & Pakistan. Hay House, Inc. ISBN 9384544930.
|
- Pages with graphs
- Pages with disabled graphs
- خطاهای یادکرد: تاریخ
- مضامین جنہاں وچ اردو بولی دا متن شامل اے
- صفحات مع خاصیت P1705
- صفحات مع خاصیت P31
- صفحات مع خاصیت P17
- صفحات مع خاصیت P131
- صفحات مع خاصیت P1435
- متناسقات ویکی ڈیٹا توں ماخوذ
- جڑواں شہر ویکی ڈیٹا توں ماخوذ
- خانہ معلومات آباد مقام
- پنجاب، پاکستان وچ ثقافتی ورثہ تھاںواں
- عالمی وراثت تھاں
- لہور
- پاکستان دے قلعے
- پنجاب دے قلعے
- لہور دیاں عمارتاں
- نقشیاں نال صفحے