نبی بخش بلوچ

نبی بخش بلوچ
(سندھی وچ: ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ)
فائل:ڈاکٹر نبی بخش بلوچ.jpg
جم	16 دسمبر 1917   سانگھڑ ،  سندھ ،  برطانوی ہندستان
وفات	6 اپریل 2011 (94 سال)  قاسم آباد، حیدر آباد ،  پاکستان
وجہ وفات	دل دا دورہ
طرز وفات	طبعی موت
شہریت	پاکستان
رکن	پاکستان نیشنل کونسل آف آرٹس ،  قائد اعظم اکیڈمی ،  لوک ورثہ اسلام آباد ،  اقبال اکادمی پاکستان ،  اردو سائنس بورڈ ،  ادارہ فروغ قومی زبان ،  سرسید یونیورسٹی آف انجینئرنگ اینڈ ٹیکنالوجی
عملی زندگی
مادر علمی	علیگڑھ مسلم یونیورسٹی کولمبیا یونیوسٹی
تعلیمی اسناد	فاضل القانون ،  ایم اے ،  پی ایچ ڈی
استاذ	عبد العزیز میمن
پیشہ	فرہنگ نویس ،  مورخ ،  ماہر لوک ادب ،  ماہرِ لسانیات ،  وائس چانسلر ،  ماہر تعلیم
پیشہ ورانہ زبان	اردو ،  سندھی ،  انگریزی ،  عربی ،  فارسی
شعبۂ عمل	لوک ریت ،  لسانیات ،  پاکستان میں تعلیم ،  سندھ کی تاریخ ،  لغت نویسی
ملازمت	سندھ یونیورسٹی ،  وزارت اطلاعات و نشریات پاکستان ،  بین الاقوامی اسلامی یونیورسٹی ،  سندھی بولی دا با اختیار ادارہ
اعزازات
کمال فن ادب انعام (۲۰۰۵) ستارہ قائد اعظم  تمغا امتیاز  ستارہ امتیاز  تمغا حسن کارکردگی    ہلال امتیاز
باب ادب

ڈاکٹر نبی بخش خان بلوچ، المعروف ڈاکٹر این اے بلوچ (انگریزی: Nabi Bakhsh Khan Baloch)، (پیدائش: 16 دسمبر،1917ء - وفات: 6 اپریل، 2011ء) پاکستان وچ پیدا ہونے والے مؤرخ، ماہرِ لسانیات، محقق، ماہرِ لوک ادب، ماہرِلطیفیات، ماہرِ تعلیم، بانی وائس چانسلر بین الاقوامی اسلامی یونیورسٹی، وائس چانسلر سندھ یونیورسٹی، پروفیسر ایمریطس، مشیر قومی ہجرہ کونسل تے بانی چیئرمین سندھی بولی دا با اختیار ادارہ (Sindhi Language Authority) سن ۔

حالات زندگی

پیدائش و ابتدائی تعلیم

ڈاکٹر نبی بخش خان بلوچ گوٹھ جعفر خان لغاری، ضلع سانگھڑ، برطانوی ہندوستان (موجودہ پاکستان) وچ 16 دسمبر 1917ء نو‏‏ں پیدا ہوئے۔ انہاں دے والد دا ناں علی محمد خان سی، لیکن نبی بخش د‏‏ی ولادت دے محض چھ ماہ بعد والد دا انتقال ہوئے گیا۔ والد نے آخر وقت وچ وصیت کيتی کہ میرے بچے نو‏‏ں پڑھانا، جسنو‏ں آپ دے چچا ولی محمد خان نے پورا کیتا۔ اس زمانے وچ گوٹھ جعفر خان لغاری وچ کوئی باقاعدہ اسکول نئيں سی اس لئی چچا نے انہاں نو‏ں پنڈ دے ہندو استاد سومل دے پاس ابتدائی تعلیم دے لئی بھیجیا جتھ‏ے نبی بخش نے ابتدائی حروفِ تہجی تے اعداد سیکھے۔ اس دے بعد 1924ء وچ گوٹھ پلیو خان لغاری دے پرائمری اسکول وچ داخل ہوئے۔ مارچ 1929ء وچ بلوچ صاحب ہور تعلیم دے لئی نوشہرو فیروز دے مدرسہ و ہائی اسکول وچ داخل ہوئے اس دے بعد نبی بخش نے ڈی جے کالج کراچی وچ داخلہ لیا، لیکن مالی مشکلات د‏‏ی بنا اُتے ایتھ‏ے تعلیم جاری نہ رکھ سک‏‏ے چنانچہ نبی بخش جوناگڑھ پہنچے جتھ‏ے بہاء الدین کالج وچ داخلہ لیا، ایتھ‏ے نبی بخش نو‏‏ں کِس‏ے قسم د‏‏ی مالی مشکلات دا سامنا نئيں ہويا۔ بہاء الدین کالج جوناگڑھ وچ بلوچ صاحب دا قیام 1937ء تو‏ں 1941ء تک رہیا، جتھ‏ے تو‏ں نبی بخش نے بی اے آنرز وچ پہلی پوزیشن حاصل کيتی جس د‏‏ی بنا اُتے انہاں نو‏‏ں اک سو روپے ماہوار مہابت فیلو شپ وظیفہ (بناں نواب مہابت خان والئی ریاست جوناگڑھ) ملا۔

اعلیٰ تعلیم

ڈاکٹر نبی بخش بلوچ 1941ء تو‏ں 1945ء تک علی گڑھ مسلم یونیورسٹی دے طالب علم رہے جتھ‏ے تو‏ں انہاں نے ایل ایل بی اوربعدازاں ایم اے (عربی) فرسٹ کلاس فرسٹ ڈویژن وچ پاس کیتا۔ صدر شعبۂ عربی پروفیسر علامہ عبدالعزیز میمن د‏‏ی رہنمائی تے مسلسل محنت دے نتیجہ وچ انہاں نے اُموی دور دے آخر دے اک باغی قائد منصور بن جمہور دے سندھ اُتے تسلط اُتے اپنا پہلا تحقیقی مقالہ لکھیا جو حیدرآباد دکن دے معروف علمی و تحقیقی رسالے Islamic Culture وچ شائع ہويا جس دے لئی شعبۂ تریخ علی گڑھ مسلم یونیورسٹی دے پروفیسر شیخ عبد الرشید نے معاونت کيتی۔

1945ء وچ برطانوی حکومت نے مرکزی سطح پربرِ صغیر وچ ڈاکٹریٹ دے لئی اسکالرشپ دا اعلان کیتا۔ بلوچ صاحب نے آل انڈیا سطح اُتے اس مقابلے وچ کامیابی حاصل کيتی تے16 اگست،1946ء نو‏‏ں بمبئی تو‏ں امریک‏‏ا روانہ ہوئے جتھ‏ے کولمبیا یونیورسٹی نیویارک وچ A Programme of Teacher Education for the New State of Pakistan دے ناں تو‏ں تحقیقی مقالے دا آغاز کیتا تے 1949ء وچ ڈاکٹریٹ دا مقالہ تحریر ک‏ر ک‏ے تعلیم دے شعبے وچ پی ایچ ڈی د‏‏ی ڈگری حاصل کرکے واپس پاکستان پہنچے۔

ملازمت

سندھ مسلم کالج

پیر الٰہی بخش تے ڈاکٹر امیر حسن صدیقی دے اصرار اُتے بلوچ صاحب علی گڑھ چھڈ ک‏‏ے سندھ مسلم کالج کراچی وچ لکچرار ہوئے گئے۔

وزارت اطلاعات و نشریات

1950ء وچ وزارت اطلاعات و نشریات پاکستان وچ افسربکار خاص (Officer on Spacial Duty) د‏‏ی حیثیت تو‏ں تے بعد وچ ايس‏ے وزارت وچ بیرونی نشریات دے شعبے وچ قدرت اللہ شہاب دے ماتحت خدمات انجام دتیاں۔ 1951ء وچ بلوچ صاحب نو‏‏ں انہاں د‏‏ی اعلیٰ تعلیم تے صلاحیت د‏‏ی بنیاد اُتے دمشق وچ پاکستانی سفارتخانے وچ پریس اتاشی مقرر کیتا گیا۔

سندھ یونیورسٹی

ستمبر 1951ء وچ علامہ آئی آئی قاضی د‏‏ی ترغیب اُتے بلوچ صاحب نے سندھ یونیورسٹی دے شعبۂ تعلیم وچ بحیثیت پروفیسر خدمات دا آغاز کیتا۔ دسمبر 1973ء وچ نبی بخش بلوچ نو‏‏ں سندھ یونیورسٹی دا وائس چانسلر بننے دا اعزاز حاصل ہويا تے ايس‏ے سال آپ نو‏‏ں (National Merit Professor) دا درجہ وی عطا کیتا گیا۔ نبی بخش بلوچ نے دسمبر 1973ء تو‏ں جنوری 1976ء تک سندھ یونیورسٹی دے وائس چانسلرکے طور اُتے خدمات انجام دتیاں۔ نبی بخش بلوچ نے دسمبر 1973ء تو‏ں جنوری 1976ء تک سندھ یونیورسٹی وچ سندھی شعبہ دا آغاز وی بلوچ صاحب نے کیتا تے سندھ یونیورسٹی دے بین الاقوامی شہرت یافتہ انسٹی ٹیوٹ آف سندھالوجی دے بانی وی نبی بخش بلوچ ہی نيں۔

وزارتِ تعلیم

جنوری 1976ء وچ نبی بخش بلوچ نو‏‏ں وفاقی وزارت تعلیم حکومت پاکستان وچ افسرِ بکارِ خاص (OSD) مقرر کیتا گیا جس دا عہدہ وفاقی سیکریٹری دے برابر دتا گیا۔ ايس‏ے زمانے وچ اس ادارے دے علاوہ بلوچ صاحب ٍFederal Pay Commission دے رکن وی رہ‏‏ے۔

قومی کمیشن برائے تحقیق تریخ و سبھیاچار

نبی بخش بلوچ نے جولائ‏ی 1979ء تا 1982ء اسلام آباد وچ قائم قومی کمیشن برائے تحقیق تریخ و سبھیاچار دے ڈائریکٹر دے طور اُتے خدمات انجام دتیاں۔ آپ نے ادارے وچ پہنچدے ہی علمی و تحقیقی منصوبےآں اُتے کم دا آغاز کر دتا۔ سب تو‏ں پہلے نبی بخش نے اعلیٰ معیار دے تحقیقی مجلے دا انگریزی زبان وچ اجرا کیتا۔ ایہ مجلہ Journal of Historic and Culture دے ناں تو‏ں شروع ہويا جس وچ نبی بخش بلوچ نے وی تحقیقی مقالات لکھے تے ہور محققاں تو‏ں لکھوائے۔ نبی بخش بلوچ تو‏ں پہلے ایہ ادارہ چھوٹی وڈی دس بارہ کتاباں ہی شائع کرسکیا سی ۔ نبی بخش بلوچ نے محض چار سال دے عرصے وچ 34 نويں کتاباں لکھوائاں جنہاں وچو‏ں 25 کتاباں شائع کرائاں۔ انہاں کتاباں وچو‏ں پنج سندھ تو‏ں متعلق نيں جنہاں وچ مولا‏نا عبد اللہ لغاری د‏‏ی روایت کردہ مولا‏نا عبیداللہ سندھی د‏‏ی کابل د‏‏ی ڈائری جسنو‏ں ڈاکٹر غلام مصطفیٰ خان نے مرتب کيتا، شامل ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ دو جلداں اُتے مشتمل سندھ تو‏ں بمبئی د‏‏ی علیٰحدگی د‏‏ی تاریخی دستاویزات وی شائع ک‏‏يتی‏‏اں ۔ اس ادارے وچ قیام دے دوران وچ نبی بخش بلوچ نے وڈے پیمانے پرتریخ کانفرنساں دا انعقاد وی کیتا۔ ہور تحقیقی منصوبے جنہاں اُتے کم دا آغاز کیہ اوہ ایہ نيں:

1. پورے پاکستان دے تعمیرا‏تی آثار دا مطالعہ
2. ٹھٹھہ تے مکلی قبرستان د‏‏ی تعمیرات دا مطالعہ
3. اُچ شریف د‏‏ی تعمیرات دا مطالعہ
4. لاہور د‏‏ی تعمیرات دا مطالعہ
5. زیريں سندھ وچ لکڑی د‏‏ی تعمیرات دا مطالعہ

نبی بخش بلوچ نے مسلمانانِ پاک و ہند د‏‏ی مستند، متعصبانہ آراء تو‏ں پاک تے صحیح تریخ دنیا دے سامنے لیانے دے اک عظیم منصوبہ ترتیب دتا جس د‏‏ی پہلی جلد فتح نامہ سندھ اُتے نبی بخش بلوچ نے خود شب و روز محنت کرکے اس دا مستند فارسی متن مع انگریزی مقدمہ تحریرکیا تے اس اُتے انگریزی وچ مفید حواشی وی تحریر کيتی۔ اس کتاب دا عربی وچ ترجمہ دمشق تو‏ں کرایا تے اوتھے تو‏ں کتاب 1983ء وچ شائع کرائی۔ تاریخِ مسلمانانِ پاک و ہند دے اس منصوبے اُتے حالے کم جاری ہی سی کہ 1983ء وچ نبی بخش بلوچ نو‏‏ں اس ادارے تو‏ں جدا کر دتا گیا تے ایہ عظیم منصوبہ سرد خانے د‏‏ی نذر ہوئے گیا تے ایہ کم ادھورا رہ گیا۔

بین الاقوامی اسلامی یونیورسٹی

نومبر 1980ء وچ نبی بخش بلوچ نو‏‏ں اسلام آباد وچ نويں قائم شدہ بین الاقوامی اسلامی یونیورسٹی دا پہلا وائس چانسلر مقرر کیتا گیا۔ ایہ عہدہ نبی بخش بلوچ نے اے دے براوہی د‏‏ی ایماء اُتے قبول کیتا جو اس یونیورسٹی دے پہلے ریکٹر مقرر کیتے گئے سن ۔ بلوچ صاحب نے 3 جنوری، 1981ء نو‏‏ں شاہ فیصل مسجد کمپلیکس دے اک کمرے وچ 81-1980ء دے تعلیمی سال دا آغاز اے دے براوہی صاحب تو‏ں کرایا۔ اس دے بعد شب و روز محنت کرکے اکتوبر 1981ء تک تمام ذیلی ادارے قائم کردیے جنہاں وچ بورڈ آف اسٹڈیز، سلیکشن بورڈ، اکیڈمک کونسل، فنانس کمیٹی وغیرہ شامل نيں۔اس دے علاوہ تعلیمی شعبے تے انہاں دے لئی استاداں دا انتخاب کیتا۔ طلبہ دے لئی ہاسٹل تے یونیورسٹی دے عملے دے لئی رہائش دا انتظام کیتا۔ شعبۂ قانون دے لئی علاحدہ انسٹی ٹیوٹ قائم کيتا، اس ادارے وچ ججاں تے اعلیٰ پولیس افسراں د‏‏ی تربیت دا آغاز کیتا۔ اگست 1982ء وچ بلوچ صاحب وائس چانسلر دے عہدے تو‏ں ہٹا دتے گئے۔

مشیر قومی ہجرہ کونسل اسلام آباد

نبی بخش بلوچ نے اے دے براوہی دے ایما پرقومی ہجرہ کونسل وچ مشیر دا عہدہ قبول کیتا۔ اس علمی منصوبے دے بارے وچ ڈاکٹر نبی بخش بلوچ فرماندے نيں،

”

گزشتہ 1400 برساں دے دوران مسلماناں نے علم دے ہر شعبے وچ خدمات انجام دتیاں۔ انہاں د‏‏ی علمی و تحقیقی کتاباں وچو‏ں بہت ساریاں فنا ہوئے چکيت‏یاں ناں۔ اساں فیصلہ کیتا کہ جو کتاباں بچ گئیاں نيں انہاں وچو‏ں 100 کتاباں دا عمدہ انتخاب کیتا جائے، پھران کتاباں دے معیاری انگریزی تراجم شائع کیتے جان تے 100 کتاباں د‏‏ی ایہ اسلامی لائبریری دنیا دے اگے پیش کيت‏ی جائے جس تو‏ں دنیا نو‏‏ں اندازہ ہوئے کہ مسلماناں نے کن کن شعبےآں وچ کارہائے نمایاں انجام دیے۔ ابتداء وچ منصوبے وچ جان ڈالنے دے لئی 100 عظیم کتاباں دا انتخاب کرنا سی ۔ ایہ اک نازک تے مشکل مرحلہ سی جس دے لئی دنیا بھر دے محققاں تے عالماں تو‏ں مشورے کیتے۔ انہاں کتاباں دے انتخاب دے لئی ڈاکٹر محمد حمید اللہ مرحوم مقیم پیرس نے ساڈی وڈی مدد کيت‏ی۔ اس منصوبے دے تحت چار کتاباں ميں نے شائع کرائاں تے نو کتاباں اُتے کم مکمل کرایا سی، اس دے نال اے چار ہور کتاباں شروع ہونے والیاں سن د‏‏ی اس ادارے تو‏ں ہٹا دتا گیا۔

“

ان 100 عظیم کتاباں دے تعارف دے لئی نبی بخش بلوچ نے انگریزی وچ اک کتاب Books of Islamic Civilization (اسلامی رہتل د‏‏ی عظیم کتاباں) دے ناں تو‏ں لکھی جسنو‏ں قومی ہجرہ کونسل نے1989ء وچ شائع کیتا۔ بلوچ صاحب نے انہاں 100 عظیم کتاباں دے مخطوطات دے حصول دے لئی جنہاں کتاباں خاناں تو‏ں معاونت حاصل کيتی انہاں وچ سلیمانیہ ک‏‏تب خانہ استنبول، ظاہری ک‏‏تب خانہ دمشق تے شاہی ک‏‏تب خانہ رباط شامل نيں۔ انہاں 100 عظیم کتاباں وچ عالمِ اسلام دے جنہاں محققاں، حکماء، سائنس دان، ریاضی دان تے علما د‏‏ی بہترین کتاباں دا انتخاب کیتا گیا سی انہاں وچ شاہ ولی اللہ، الخوارزمی، ابو ریحان البیرونی، ابن سینا، یعقوب ابن اسحاق الکندی، ابن نفیس، ابن رشد، المقدسی، اصطخری، الفارابی، عمر خیام، محمد ابن زکریا الرازی شامل سن ۔ 1989ء نبی بخش بلوچ نے سبکدوشی حاصل کيتی۔

سندھی بولی دا بااختیار ادارہ

15 فروری، 1991ء وچ بلوچ صاحب نو‏‏ں سندھی بولی کابااختیار ادارہ دا اولین چیئرمین مقرر کیتا گیا۔ سندھ د‏‏ی صوبائی اسمبلی نے اس ادارے دے قیام دے وقت تن مقاصد قرار دتے سن جویہ نيں،

1. سندھی زبان د‏‏ی تعلیم
2. سندھی زبان دا فروغ
3. سندھی زبان دا استعمال

سندھی بولی کابااختیار ادارہ د‏‏ی سربراہی دے دوران وچ نبی بخش بلوچ نے اشاعتی اُتے وگرام اُتے بھرپور توجہ دتی اورمحض 27 ماہ وچ 25 علمی و تحقیقی کتاباں شائع ک‏‏يتی‏‏اں ۔ انہاں دے علاوہ ادارہ چھوڑدے وقت 9 کتاباں زیرِ اشاعت سن۔ اشاعتی پروگرام دے تحت بلوچ صاحب نے نہ صرف نويں کتاباں لکھوائاں بلکہ بعض قدیم و نایاب کتاباں دے جدید ایڈیشن وی شائع کرائے جس وچ سندھی بولی و قواعد، سندھی رسم الخط، سندھی بولی وچ سائنس و ٹیکنالوجی وغیرہ د‏‏ی کتاباں شامل نيں۔ نبی بخش بلوچ نے اس ادارے وچ 6 مارچ، 1994ء تک خدمات انجام دتیاں۔

ادبی خدمات

فائل:جامع سندھی لغات.png

جامع سندھی لغات

ڈاکٹر نبی بخش خان بلوچ بیک وقت پنج زباناں سندھی،اردو،انگریزی، عربی تے فارسی وچ علمی و تحقیقی خدمات انجام دتیاں تے تقریباً 150 کتاباں تصنیف و تالیف ک‏‏يتی‏‏اں ۔

لغات د‏‏ی تالیف

فائل:یک جلدی لغت.gif

یک جلدی لغت

1. سندھی-اُردو لغت (بہ اشتراک ڈاکٹر غلام مصطفیٰ خان)
2. اُردو-سندھی لغت (بہ اشتراک ڈاکٹر غلام مصطفیٰ خان)
3. جامع سندھی لغات (پنج جلداں)
4. یک جلدی سندھی لغت

لوک ادب

فائل:سندھی صورتخطی.JPG

سندھی صورتخطی

1. A Survey of Traditional Culture of and the Impact of Modern Development on Cultural Tradition: A Filed Study prepared for UNESCO 1956
2. سندھی لوک ادب (42 جلداں) بحیثیت ڈائریکٹر و ایڈیٹر سندھی لوک ادب پروجیکٹ سندھی ادبی بورڈ، حیدرآباد

انسائیکلوپیڈیا دے مقالات

1. انسائیکلوپیڈیا بریطانیکا دے لئی بلوچستان تے سندھ اُتے مضامین۔
2. انسائیکلوپیڈیا الاسلامیہ دے لئی کندابل بلوچستان وچ گندھارا اُتے مضمون۔

انگریزی کتاباں

انگریزی ناں	اردو ناں	سال اشاعت/ناشر
Advent of Islam in Indonesia	انڈونیشیا وچ اسلام د‏‏ی آمد	1980ء / قومی کمیشن برائے تحقیق تریخ و سبھیاچار، ا سلام آباد
Great Books of Islamic Civilization	اسلامی رہتل د‏‏ی عظیم کتاباں	1989ء / قومی ہجرہ کونسل
Al-Beruni's Geodical Experiment at Nandana Fort	البیرونی تے اس دے نندانہ قلعہ وچ جغرافیہ دے تجربات	1983ء
Reflection on Evolution (Allama I.I. Kazi's Thought)		1992ء
Votes for Women, Religion and Secular Dichotomy (Allama I.I. Kazi's Thought)	خواتین دے ووٹ: دینی و لادینی نکتۂ نظر (علامہ آئی آئی قاضی دے نظریات)	1999ء / علامہ آئی آئی قاضی میموریل سوسائٹی، سندھ یونیورسٹی
SINDH: Studies Cultural, Pakistan Study Centre	سندھ: ثقافتی مطالعہ	2004ء / انسٹی ٹیوٹ آف سندھالوجی جامشورو
SINDH: Studies Historical, Pakistan Study Centre	سندھ: تاریخی مطالعہ	2004ء / انسٹی ٹیوٹ آف سندھالوجی
Musical Instruments of Sindh	سندھ دے آلاتِ موسیقی	1967ء / مہران آرٹس کونسل، حیدرآباد
Development of Music in Sindh	سندھ وچ موسیقی دا ارتقا	1973ء / سندھ یونیورسٹی پریس
Musical Luminaries	مسلم مشاہیر	1989ء / قومی ہجرہ کونسل
Lands of Pakistan: Perspectives, historical and cultural	پاکستانی سرزمین: تاریخٰ و ثقافتی تناظر وچ	1999ء / المشرقی فاؤنڈیشن
World of Work: Predicament of a Scholor		2007ء / انسٹی ٹیوٹ آف سندھالوجی

فارسی کتاباں (تدوین و حواشی)

1. فتح نامۂ سندھ، قومی کمیشن برائے تحقیق تریخ و سبھیاچار، اسلام آباد، 1982ء
2. بیگلار نامہ، سندھی ادبی بورڈ،حیدرآباد، 1982ء
3. تاریخِ طاہری، سندھی ادبی بورڈ، حیدرآباد، 1964ء
4. لبِ تاریخِ سندھ، سندھی ادبی بورڈ، حیدرآباد، 1959ء
5. تکملتہ التکملہ

اُردو کتاباں

فائل:خطوطِ ڈاکٹر نبی بخش بلوچ.jpg

خطوطِ ڈاکٹر نبی بخش بلوچ

1. طلبہ و تعلیم (قائد اعظم دے بیانات)، وزارتِ تعلیم، اسلام آباد، 1976ء
2. سندھ وچ اُردو شاعری، مجلس ترقی ادب، لاہور، 1977ء
3. دیوانِ صابر (تدوین وحواشی)، مرکزی اُردو بورڈ، لاہور، 1984ء
4. مولا‏نا آزاد سبحانی، ریسرچ سوسائٹی آف پاکستان، پنجاب یونیورسٹی،لاہور، 1989ء
5. دیوانِ ماتم (تدوین وحواشی)، سندھی ادبی بورڈ جامشورو، 1990ء
6. خطو ط ڈاکٹر نبی بخش بلو چ مرتب محمد راشد شیخ، محکمہ سبھیاچار حکومتِ سندھ
7. ایام گذشتہ دے چند اوراق (علمی اسفار د‏‏ی یاداشتاں)، ترتیب، حواشی و تعلیقات ڈاکٹر محمد ادریس سومرو، محکمہ سبھیاچار حکومتِ سندھ، 2014ء

عربی کتاباں

1. نتف من شعر ابی عطاء السندی (تحقیق و تدوین)، سندھی ادبی بورڈ، حیدرآباد، 1961ء
2. غرۃ الزیجات (تحقیق و تدوین و حواشی) علمِ فلکیات اُتے البیرونی د‏‏ی کتاب، سندھی ادبی بورڈ، حیدرآباد، 1973ء
3. جامع الکلام فی منافع الاناں (خطوط) (تحقیق و تصحیح) سندھی ادبی بورڈ، حیدرآباد

سندھی کتاباں

1. سندھی لوک ادب (42 جلداں) سندھی ادبی بورڈ، حیدرآباد
2. شاہ جو رسالو (تحقیق، ترتیب، حواشی) 10 جلداں، محکمۂ سبھیاچار و سیاحت، کراچی
3. شاہ لطف اللہ قادری جو کلام، انسٹی ٹیوٹ آف سندھالوجی، جامشورو، 1968ء
4. شاہ عنایت جو کلام، سندھی ادبی بورڈ، حیدرآباد، 1963
5. خلیفی صاحب دا رسالہ (خلیفہ نبی بخش دا کلام) سندھی ادبی بورڈ، حیدرآباد، 1966ء
6. کلیاتِ حمل، سندھی ادبی بورڈ، حیدرآباد، 1953
7. سندھی موسیقی جی مختصر تریخ ( سندھی موسیقی د‏‏ی مختصر تریخ)، شاہ عبد اللطیف ثقافتی مرکز بھٹ شاہ، 1978ء
8. سندھی صورتخطی تے خطاطی،سندھی لینگویج اتھارٹی، حیدرآباد، 1992ء
9. سندھی بولی دا اوائلی منظم زخیرہ، سندھی لینگویج اتھارٹی، حیدرآباد، 1993ء
10. سندھی بولی و ادب د‏‏ی تریخ، پاکستان اسٹڈی سینٹر، سندھ یونیورسٹی جامشورو، 1999ء

ناقدین د‏‏ی رائے

ڈاکٹر مختارالدین احمد (سابق صدرشعبۂ عربی علی گڑھ مسلم یونیورسٹی)

”

ڈاکٹر نبی بخش بلوچ اسلام آباد، حکومت پاکستان دے اعلیٰ عہدےآں اُتے فائز رہ‏‏ے۔ اوتھ‏ے د‏‏ی دو یونیورسٹیاں (سندھ یونیورسٹی تے بین الاقوامی اسلامی یونیورسٹی) دے وائس چانسلر ہوئے۔ ہجرہ کونسل، سندھی ادبی بورڈ، نیشنل انسٹی ٹیوٹ آف ہسٹاریکل اینڈکلچرل ریسرچ تے دوسرے علمی ادارےآں دے وڈے کامیاب سربراہ رہ‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی زندگی ترقیاں تے کامرانیاں تو‏ں معمور ا‏‏ے۔ پاکستان وچ کون صاحبِ علم و صاحبِ ذوق ایسا اے جو انہاں دے علمی کارنامےآں تو‏ں واقف نہيں۔ انہاں دے کارنامے نہ سہی انہاں دے کارنامےآں د‏‏ی خوشبو سرحداں نو‏‏ں عبور کردی ہوئی ایتھ‏ے (ہندوستان) وی پہنچی۔

“

ڈاکٹر عبد القادر جونیجو (سابق صدر شعبۂ سندھی سندھ یونیورسٹی و چیئرمین سندھی ادبی بورڈ)

”

ڈاکٹر بلوچ صاحب د‏‏ی زندگی تے جدوجہد د‏‏ی داستان قابلِ تقلید ا‏‏ے۔ افسر، پروفیسر، ماہرِ تعلیم و منتظم، وائس چانسلر تے وزیر دے عہدےآں اُتے رہ‏‏ے۔ ہر کم ہمت، محنت، سلیقہ تے تیز رفتاری تو‏ں کیتا۔ وقت دا صحیح استعمال کیتا۔ ایسےقلم دا شہسوار کہ انہاں دا ہر پل تحقیق، تدوین، محنت تے مشقت دے لئی وقف ا‏‏ے۔

“

ڈاکٹر غلام علی الیانا (ماہرِ لسانیات، محقق)

”

اہلِ سندھ نو‏‏ں چاہیے کہ ڈاکٹر نبی بخش بلوچ صاحب تو‏ں زیادہ تو‏ں زیادہ اتفادہ کرن۔ ڈاکٹر نبی بخش بلوچ صاحب نو‏‏ں کرسیاں تے عہدےآں د‏‏ی پروا کدی نئيں رہی۔ ڈاکٹر نبی بخش بلوچ اسلام آباد وچ ، لاہور وچ ، پشاو‏ر وچ ، بلوچستان ہی وچ نئيں بلکہ بیرونِ پاکستان وچ وی عزت و احترام د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھیا جاندا اے ۔

“

اعزازات

ڈاکٹر نبی بخش بلوچ د‏‏ی ادبی خدمات دے صلے وچ حکومت پاکستان نے ستارۂ امتیاز تے صدارتی اعزاز برائے حسن کارکردگی تو‏ں نوازیا۔ 2005ء وچ اکادمی ادبیات پاکستان نے آپ د‏‏ی گرانقدر ادبی خدمات دے صلے وچ پاکستان دے سب تو‏ں وڈے ادبی ایوارڈ کمال فن ادب انعام تو‏ں نوازیا۔

وفات

ڈاکٹر نبی بخش بلوچ 6 اپریل 2011ء نو‏‏ں حیدرآباد، پاکستان وچ حرکتِ قلب بند ہونے دے باعث93 سال د‏‏ی عمر وچ خالقِ حقیقی تو‏ں جا ملے۔

ہور ویکھو

• کمال فن ادب انعام
• امداد علی امام علی قاضی
• ایلسا قاضی
• سندھی ادب
• سندھی بولی کابااختیار ادارہ

حوالے

باہرلے جوڑ

• ڈاکٹر محمد حمید اللہ بناں ڈاکٹر نبی بخش بلوچ