پنجاب دے لوک گیت
پنجاب دے لوک گیت لوک مناں دے اجیہے سچے پرگٹاوے نیں جیہڑے ستّ سدھ لوک ہردیاں وچوں جھرنیاں دی طرحاں جھرکے، لوک چیتیاں دا انگ بݨدے ہوئے پیڑھی در پیڑھی اگیرے پہنچدے نیں۔ ایہہ کِسے قوم دا ان ونڈیا قیمتی سرمایہ ہُندے نیں۔ کسے بولی دے ادب دی ایہہ اجیہی پلیٹھی کرت ہُندے نیں جیہناں وچ لوکاں دے اوچیتن من دیاں آپ مہاریاں چھلاں لئے بدھّ روپ دھاردیاں رہندیاں نیں۔ ایہہ قَومّاں دے ہردیاں اندر سانجھ تے اپݨت دی وَگدی سانجھی رو نوں پنر سرجیت کرن تے لوکاں نوں سانجھی سبھیاچاری کڑی تے بھاوک ایکتا وچّ بنّھی رکھݨ دا سارتھک کردار ادا کردے نیں۔
انسانی رہتل نال ایہناں دا رشتہ بڑا قدیم اے۔ رہتل دی سانجھی سوچ، سانجھے ولولیاں تے پرمپراگت رہت بہت دیاں انیک سجیو تصوِیر ایہناں وچوں جھلکاں ماردیاں نیں۔ انسانی رہتل تے انسانی ہردیاں دے ایہہ اِنّا قریب نیں کہ وششٹ ادب، جیہناں وشیاں نوں کئی وار اپݨی پکڑ وچّ نہیں لیا سکدا، اوہناں نوں وی ایہناں لوک گیتاں وچّ زبان مِݪ جان٘دی اے۔
لوک گیت، لوک سبھیاچار دا ہی پرکاش نیں۔ کِسے سبھیاچار دی جتنی بہرنگی تے وَنّ سونّی جھات لوک گیتاں وچّ دیکھݨ نوں مِݪدی اے، اوہ ادب دے کِسے وی ہور ادب روپ وچّ اپنا پرگٹاؤ نہیں لَبّھ سکدی۔ لوک سبھیاچار ناݪ اس پرکار دی نکٹی سانجھ دے صدقے ہی لوک گیتاں دی پھلکاری دا اک اک دھاگّا سبھیاچاری قدراں قیمتاں تے رسماں نال پرتیا پیا اے۔ انسان دے جمّݨ توں لَے کے مرن تَکّ شاید ہی ساڈی رہت بہت دا کوئی اجیہا موقع ہووے جس متعلق لوک گیت اپݨا ساتھ نہ پاݪدے ہوݨ۔ خُشی غمی، جمّݨ مرن، میݪ، وچھوڑے، رتاں تھتاں، دناں دہاراں، ریتی رواجاں تے ہور سماجک کاراں، ویہاراں وچ لوک گیت انسان دے انگ سنگ رہندے نیں۔ اس کرکے ہی ایہناں نوں لوک سبھیاچار دا بھنڈار منّیا جان٘دا اے۔
تریخ
[سودھو]تریخی طور تے لوک گیتاں دی سرجنا، اُدوں توں شروع ہوئی جدوں انسان نے بولی بولدے سماج وچّ رشتے ناتیاں دی دُنیا وچّ رہݨ سہݨ شروع کیتا۔ مُڈھلے ویلّے وچ ایہہ ناچ تے سنگیت ورگیاں کلاواں ناݪ سانجھے روپ وچ وجُود وچ آئے۔ انسانی کرت دے ہنگاریاں وجوں ایہہ انسان دے دُکھ سُکھ، تنگیاں ترشیاں، ریجھاں، ولولیاں، میݪ وچھوڑیاں تے ہاسیاں روسیاں دا سَبھ توں پہلا پرگٹاؤ ذِرِیعَہ بݨے، ایہناں دی سرجنا پِچھے کیون٘کہ سمچی جاتی دا لوک تجربہ تے وطیرہ کم شیل ہُندا اے جس کرکے ایہہ سمچی جاتی دی سرجنا کہاؤن٘دے نیں۔
ایہناں دی سرجنا دے تعلّقات وچ ایہہ عام بھلیکھا اے کہ لوک گیتاں دی سرجنا شاید 'جَن گروہ' یا 'لوک' کردے نیں پَر حقیقت ایہہ اے کہ کوئی وی گیت رچنا، لوک گروہ نہیں رچاؤن٘دا بلکہ ہَر لوک گیت سرجنا آدمی گت کرت ہُندی اے۔ اِنّا ضرُور اے کہ ایہدی فِطرت گمنام ہُندی اے تے ایہدا سرجݨہار آدمی، گروہ یا اں جاتیگت بھاواں، تجربیاں تے لوک محاوریاں دی ترجمانی کرن کرکے ہوݪی ہوݪی گمنام یا الوپ ہو جان٘دا اے تے اس رچنا دے اندروں گروہ بولݨ لَگّ جان٘دا اے۔ مثال وجوں نمن لکھت لوک گیت دیکھݨ جوگ اے۔
ساڈا چِڑیاں دا چمبا وے،
بابل اساں اڈ جاݨا
ساڈی لمبی اڈاری وے،
بابل کیہڑے دیس جاݨا
بے شک ایہہ گیت کِسے آدمی خاص دی رچنا ہی ہووے پر لوک بھاواں دی ترجمانی کرن تے لوک محاورے وچّ سر اچارن کرکے، ویلّے دے نال ایہدا کرتا ہوݪی ہوݪی گم نام ہو گیا ہووے گا۔ اصل وچّ لوک گیتاں دی سرولتا، سادگی ٹھیٹھتا تے لوک مُکھتا ہی ایہناں نوں لوک پروانگی دے عمل وچوں گزار کے لوک گروہ دی رچنا دا درجہ دواؤندی اے۔ ایسّے کرکے لوک گیتاں دے نام ہیٹھ جدِید ویلّے وچّ پتر، پترکاواں وچّ شائع ہوݨ واݪیاں کرتاں نوں لوک کاو کہݨا بڑا الوکار پرتیت ہُندا اے کیون٘کہ ایہہ رچناواں لوک پروانگی، لوک محاوریاں تے لوک سمرتیاں توں کوریاں ہُندیاں نیں۔
لوک جیون دے متعلّق ہوݨ کرکے لوک گیت اپݨے وشے وستو تے پرگٹاؤ دے پکھ توں بھاویں سارا نچوڑ اپݨے سبھیاچاری پچھوکڑ وِچوں حاصل کرکے، اپݨے اتیت ناݪ جُڑے رہندے نیں پر ایہناں وچّ نت نوِیاں ویرویاں نوں گرہݨ کرن دیاں سمبھاوناواں موجود رہندیاں نیں۔ جنگݪ دی رکھ وان٘گ بھاویں ایہناں دیاں جڑھاں دھرتی وچّ دھسّیاں رہندیاں نیں پر ایہناں تے نت نِویاں ہریاں کچُور کرومبلاں، ڈالیاں تے پَھݪ، پُھلّ کِھڑدے رہندے نیں۔
لوک گیتاں دی سرجنا، اک پرکار دی سہج سرجنا اے۔ ایہہ ادب دے کڑے اصولاں، پراپیگنڈیاں، باہری اچیچ یاں بناوٹی پن توں ایسّے طرحاں ہی کورے ہُندے نیں جس طرحاں ایہناں دے سرجݨہار عام زندگی دی تڑک بھڑک تے دکھاویاں تو بے لاگ ہُندے نیں۔ ایہہ اکھر علم توں کورے، ساد مرادے، نرچھل لوکاں دے ستے سدھ پرگٹاوے نیں، جِویں:
نہ میں میلنے پڑھی گورمکھی ،
نہ بیٹھی ساں ڈیرے،
نت نوِیاں میں جوڑاں بولیاں،
بہہ کے موٹے نیرے۔
گیت اگمی نِکلݨ اندروں،
وسّ نہیں کچھ میرے۔
میلنے نچّ لے نی،
دے کے شوق دے گیڑے۔
پرلوک گیت سہج سرجنا دے باوجود وی وششٹ ادب واݪی کلا تے سہج نال بھرپور ہُندے نیں۔ ایہہ تاں بلکہ انسانی سرجن اہلیت تے کلاکاری دا سَبھ توں پہلا دکھاݪا نیں۔ آدمی گت ادب دے مقابلے تے ایہناں دے ساد مرادی فنّی قابلیت دے باوجود وی ساڈے سبھیاچاری ورتارے تے نت گُمدی گواچدی ساڈی رہتل تے کلا دے سچے موتیاں نوں جس قدر سان٘بھیا اے اس کرکے ایہناں دی اہمیت وششٹ ادب ناݪوں وی زیادَہ اے۔ لوک دھرتی دے نیڑے رہݨ کرکے ایہناں وِچوں اسیں پنجاب دی مِٹّی دی مہک تے ایتھے دے انگھڑ سہج نوں پچھاݨ سکدے آں۔
پنجابی بولیاں دے لوک گیت
[سودھو]پنجاب دی جغرافیائی خوبصورتی تے تریخی جگ گردیاں دے فِکر نے پنجاب دے جمیّاں جائیاں نوں اس قدر کڑے بݨا دتا اے کہ اوہ سدا تیار، بردم تیار، موت نوں ٹچّ جانّݨ واݪے، اوکّھے توں اوکّھے امتحان وچوں سلامت گُزرن واݪے، ساہسی تے آدمی بَݨ گئے۔ تلواراں دیاں دھاراں اُتے پݪݨ واݪے ایہناں پنجابیاں نے جس پرکار دے نویکلے سبھیاچار نوں سرجیا اس دے بَھرپُور نمونّے تے ویروے پنجابی لوک گیتاں وِچوں ساکھیات ہُندے نیں۔
پنجاب دے وکھ وکھ خِطیاں ماجھے، مالوے، دوآبے، پوادھ، پنجاب پٹھار تے پہاڑی علاقیاں وِچوں اِنّی وڈی گِݨتی وچ لوک گیت مِݪدے نیں کہ ایہناں دے کئی مجموعے سنکلت کیتے جاسَکدے نیں۔ پنجاب دے ایہناں وکھ وکھ خِطیاں وِچوں مِلݨ واݪے ودھیرے گیت، مقامی ناواں، تھاواں، ویرویاں، حوالّیاں تے بھاشائی انتراں دے باوجود اِکّو سبھاء تے تاثیر واݪے نیں۔ روپک تے بھاشائی ونگیاں دے پکھ توں ضرُور کئی لوک گیت اک خاص علاقے وچّ ہی گائے جاندے نیں پَر سمچے روپ وچّ پنجابی زبان دے ایہناں لوک گیتاں وچّ پنجابی سبھیاچار دا اک سمرگ روپ انکت ہویا مِݪدا اے۔ اس طرحاں عام مشہور اے کہ کویشری مالوے دی، گاؤݨ ماجّھے دا، ڈھول بار دے، ماہیا پنجاب پٹھار دا، بولیاں پوادھ دیاں، جندوآ پہاڑیاں دا، پر ایتھے وَکھ وَکھ کھتیراں دے وَکھ وَکھ گیتاں دا مطالعہ مُمکن نہیں۔
پنجابی لوک گیت سانجھے تے اَݨ ون٘ڈے پنجاب دے پنجابیاں دا اَݨ ون٘ڈیا وِرثہ اے۔ خاص سبھیاچاری فِکر وچوں گُزردی، وَگدی، مولدی، پنجابی مانسکتا نے ستے سدھتے ہی لوک گیتاں دی سرجنا راہِیں جیہڑا پرکاش حاصل کیتا اے اس توں پنجابی سبھیاچار دی اک بڑی رنگݪی تصوِیر دیکھݨ نوں مِݪدی اے۔ صدقے جائیے پنجابی گیتاں دیاں سرجݨہار سواݨیاں دے جیہناں نے اپݨے مستکاں اندر ہزاراں لوک گیتاں نوں سان٘بھ کے پنجابی سبھیاچار دیاں اوہناں قدیم روایتاں نوں پنر سرجیت کَر دِتا اے جو اَجّ سانوں بہت پراݨیاں تے پرائیاں پرتیت ہُندیاں نیں۔ پنجابی لوک گیتاں دی اک ولکھنتا جو بڑے واضح روپ وچّ نظری پَین٘دی اے اوہ ایہہ اے کہ ساڈے لوک گیتاں دا ودھیرا حَصّہ ساڈیاں سواݨیاں دے ہونٹھاں تے چیتیاں راہِیں ساڈے تَکّ پہنچیا اے۔ لوک گیتاں دے ایہہ بھنڈار جیہڑے ساڈیاں سواݨیاں نے بھرے نیں ایہہ ودھیرے پرمپرا پالکرا نیں جو پنجابی سبھاء دی سادگی دی گواہی دیندے نیں۔ سو ایہناں لوک گیتاں وچّ مشری جہی مٹھاس گُھݪی اے تے ایہناں نوں اپݨے گھراں دے ویہڑیاں تو دھرتی دے نیڑے رہݨ دا شَوق اے۔ مرداں ولّوں بڑے گَھٹّ گیت رچائے گئے نیں تے جیہڑے رچائےے وی گئے نیں اوہناں دا سبھاء پرمپرا پالکرا دی بجائے آدمی گت ستنترتا دی لوچا رکھدا اے۔
سواݨیاں تے مرداں ولّوں رچائے گئے لوک گیت
[سودھو]پنجاب دیاں سواݨیاں تے مرداں ولّوں رچائے گئے لوک گیتاں دے موضوع پکھوں طبقہ ونڈ اس طرحاں کیتی جا سَکدی اے سورمگتی دے گیت، پریت کتھاواں، سیاسی، سماجی تے معاشی پکھ، سنسکار، پوجا پاٹھ، دن دہار، رتاں تھتاں، پینڈو آہر، پیار گیتر، وچھوڑا، جم، ویاہ، مرن، پیکا گھر، سہرا گھر، ہار شنگار، رکھ، پنچھی، فصلاں، پسو وغیرہ دے متعلّق لوک گیت۔ اسے طرحاں ہی روپک ونگیاں دے لحاظ ناݪ لوک گیتاں دے وَکھ وَکھ رُوپ: لمبّے گاؤݨ، سہاگ، گھوڑیاں، سٹھݨِیاں، ٹپے، بولیاں، ماہیا، ڈھولا، الاہنی، وین (کیرنا)، چھند پراگا، پتل، تھال، ککلی، ہیئرا، لوریاں، منگل گیت وغیرہ۔ اصل وچّ پنجابی لوک گیتاں دا گھیرا بہت کُھلّا اے۔ اس وچّ پنجاب دے لوک ہیروآں، پریت ہیروآں، دیوی دیوتیاں، سنسکاراں (پتر جم، تیرواں، تڑاگی، دھمان، نامکرن، منڈن، کڑمائی، ویاہ، وٹنا کھارا، سٹھنیاں، سہاگ، لاواں، بیدی، ڈولی، کھٹّ، پانی وارنا، مکݪاوا، وین، کیرنے، ورھے گنڈھاں، ورینا) رتاں (بسنت، ساوے، تیاں، جھولے، پیگھاں، رکھڑی، سنگراند، ہولی، وساکھی) رام نومی، دیویاں دیاں بھیٹاں، بھجݨ، آرتیاں، جاگو، آہر دے گیت (کݨک وڈّھݨ، کولھو چلّݨ، چکّی پِیسݨ، چرخا کتّݨ، پاݨی بھرݨ وغیرہ)۔ پیار گیتاں وچّ ماہیے، ٹپّے تے بولِّیاں توں علاوہ چٹھی، ڈھولا، دوہڑے، کافیاں، سدا، جھوکاں، برہڑے وغیرہ شامل نیں۔ لوک گیتاں دے ایہناں روپاں توں علاوَہ ڈاکٹر: کرنیل سنگھ تھند نے پیشا ور ذاتیاں دے لوک گیتاں وچّ تیلی، آجڑی، دھوبی، سپیرے، ناتھ، مراسی، بھنڈ، سکلی گر، گجر، گھمیار، سانسی، اوڈ وغیرہ دے لوک گیتاں نوں وی پنجابی کرمانی جیون دے لوک گیتاں وچ شامل کیتا اے۔
پنجابی لوک گیتاں وچ پنجابیاں دی سورمگتی
[سودھو]پنجابی لوک گیتاں وچ پنجابیاں دی سورمگتی نوں بھاویں سدھا شعری پرگٹاوا تاں نہیں مِݪیا پر پنجابیاں دے لوک مناں وچّ وسدے لوک ہیروآں دے کارنامیاں تے لوک پروانگی دے انیکاں ویرویاں نوں لوک گیت کاراں نے ستے سدھتے پروان کرلیا اے۔ لوک گیتاں وچّ ساڈے لوک ہیرو راجا رسالو، دُلا بھٹی، جگا جٹ، جیونا موڑ، بھگت سنگھ، سچا سورما وغیرہ دیاں جیون کتھاواں دے اوہناں پکھاں نوں اچیت روپ وچّ ہی زبان مݪ گئی اے جیہناں نوں لوک منک نے اپݨے ہردے ناݪ لایا اے۔ مثال دے طَور اُتے ساندل بار دے دُلا بھٹی دی لوک مشہوری بارے نمن لکھت لوک گیت تاں سمچے پنجاب وچّ امر ہو گیا اے:
سُندر مُندریئے ہو
تیرا کوݨ وچارا ہو
دُلا بھٹی والا ہو
دُلے دی دھی ویاہی ہو
سیر شکّر آئی ہو
کُڑی دے بوجّھے پائی ہو
کُڑی دا لال پٹاکا ہو
کُڑی دا سالو پاٹا ہو
سالو کوݨ سمیٹے ہو
چاچا گالی دیسے ہو
چاچا چُوری کُٹی ہو
جمَعداراں لٹی ہو
جمَعدار سدائے ہو
گݨ مݨ پلے پائے ہو۔
ایہناں لوک گیت پنکتیاں وچ دُلا بھٹی دی کتھا دے ویروے بے شک ترٹّ گئے ہوݨ پر اس توں ایہہ ضرُور پتا چلدا اے کہ دُلا بھٹی مغل سلطنت دے خلاف جوجھدی پنجابیت دا پرتیک اے۔ اسے طرحاں پنجاب دے ہور لوک ہیرو راجے رسالو دے متعلّق انیکاں لوک گیت پنجاب وچّ وشیس مشہوری حاصل کر گئے نیں۔ اوداں ہی لوک گیتاں وچّ کدھرے 'چھویاں' دے کنڈھ مڑ جاݨ دے باوجود وی جیوݨاں موڑ وڈھیاں نہیں جاندا، کدھرے سچا سورما ڈاکے ماردا اے، کدھرے جگے جٹّ دے مر جاݨ تے مݨاں مݨ ریت بھجدی اے تے کدھرے اس دے ویوگ دا اثر پرندیاں تکّ نوں وی ہُندا اے:
جِتھے جگّا ماریا، اتھے رون تتر تے مور،
محلیں روندیاں راݨیاں، پچھواڑے روندے چور۔
دنیا دی تریخ اندر شاید ایہہ پنجابی ماواں دے ہی حِصّے وچ آیا اے جو اپݨے آپ جمّے جائے پتراں دے ہوکے ہیروآں دی بجائے اس طرحاں دے سور اچاردیاں نیں:
جے میں جاݨدی جگّے نے مر جاݨا،
مَیں اک دی تھاں دو جَمّدی۔
پنجابیاں نے بہادری تے سورمگتی دے ناݪ ناݪ پیار دے کھیتر وچّ وی ساڈے پریت ہیروآں ناݪ بے پناہ محبّت کیتی اے۔ پنجابی لوک گیتاں وچّ ہیر رانجھا، سسی پنوں، مرزا صاحباں، سوہݨی مہینوال وغیرہ پریت کتھاواں نوں خاص تھاں مِݪی اے۔ کئی وار تاں ایویں پرتیت ہُندا اے جِویں پریت ہیرو اِزم لوک گیتاں وِچّوں لَن٘گھ کے ہی ساڈیاں قصہ رچناواں دا اَن٘گ بَݨ گئے نیں۔ گَلّ کی ساڈیاں لوک پروانت، پریت کتھاواں پہلاں لوک ہردیاں وچّ لوک گیتاں راہِیں ہی پروان چڑھیاں تے شاید ایہناں گیتاں نے ہی آدمی گت قصہ کاراں نوں پریت کتھاواں، قِصیاں وچّ سموݨ لئی راغب کیتا۔ پنجاب کیون٘کہ سورمیاں تے عاشقاں دی دھرتی اے تے ایتھے دے لوک گیت رچݨ ہاراں نے ایہناں دیاں محبُوباواں دی پچھاݨ کرکے اوہناں نوں اپݨے گیتاں دا اَن٘گ بݨالیا اے۔
لوک گیتاں وچ پنجابی رہتل
[سودھو]پنجابی لوک گیتاں دا اک وڈا حِصّہ جَم توں لے کے مَوت تَکّ دِیاں انیک گھٹناواں نوں اوہنان دے سماجّی پسنگ وچّ پیش کرن دے ناݪ ناݪ پنجابی بھائی چارے دے سچیارے جیون تے ساکادریاں دے مِݪ ورتݨ دی بہرنگی جھلک پیش کَردا اے۔ ایہناں وچّ جِتھے سموہک بھائی چارک جیون دی جھاکی پس عنصر ہُندی اے ایتھے پنجابی رہت بہت دے انیک پکھاں نوں زبان مِݪدی اے جِویں:
وے پپݪا توں آپ وڈا پروار وڈا
پتیاں نے چھہبر لائی،
وے ڈانیاں توں باجھ تینوں سردا ناہی۔
پتیا نے چھہبر لائی۔
جے بابل تو آپ وڈا پروار وڈا
بھائیا توں باجھ تینوں سردا ناہیں۔
جے بابل تو آپ وڈا پروار وڈا
چاچیا تو باجھ تینوں سردا ناہیں۔
جے بابل تو آپ وڈا پروار وڈا
لاگیاں تو باجھ تینوں سردا ناہیں۔
وے بابل تو آپ وڈا پروار وڈا
پتیاں توں باجھ تینوں سردا ناہیں۔
اس لوک گیت وچّ پنجاب دے بھائی چارک جیون وچلی اتٹّ سانجھ تے اوہدی لوڑ نوں پپݪ راہیں روپمان کیتا گیا اے پنجابی سبھیاچار وچّ سانجھی رہݨ تے سانجھے پروار دی خاص لوڑ محسوس کیتی جان٘دی اے۔
کرسانی سماج وچّ وی ور گھر دی چوݨ ویلّے وی اس گَلّ نوں پہل دِتی جان٘دی اے کہ پروار یا خاندان کِنّا وڈا اے۔ پنجاب دے سہاگ گیتاں وچّ انیک تھائیں اجیہے پروار دی سوچ کتی گئی اے :
دئیں وے بابلا اس گھرے جتھے سسّ بھلی، سوہرا پردھان ہووے۔
ڈاہ بہندی پیڑھا سامݨے متھے کدی نہ وٹّ۔
بابل تیرا پنّ ہووے، تیرا ہووے وڈڑا جسّ بابلا۔
دیویں وے بابلا اس گھرے جتھے سسو دے باہلڑے پتّ،
اک منگیئے اک ویاہریئے وے میں شادیاں ویکھاں نت۔
دیئیں وے بابلا اس گھرے جتھے بُھوریاں ہوون سٹھّ،
اک رڑکا اک جماواں، وے میرا چاٹیاں دے وچّ ہتھ۔
دئیں وے بابلا اس گھرے جِتھے درزی سِیوے پٹّ،
اک پاواں اک ٹگنے وے میرا سندوکھاں دے وچّ ہتھ۔
د\ئیں وے بابلا اس گھرے، جِتھے گھاڑ گھڑے سنیار،
اک پاواں اک لاہواں، وے میرا وچّ پٹاریا ہتھ۔
دلچسپ گل ایہہ اے کہ اس گیت وچّ ور دا کدھرے ذِکر نہیں آیا تے سارا دھیان صِرف گھر تے خاندان اُتے مرکُوز اے۔ لوک گیت دی مول بھاونا جِتھے سردے پجدے رجے پجے پروار دے متعلّق اے ایتھے سسو دے باہلڑے پیؤ دی اجیہی سماجّی لوڑ وَلّ اشارہ وی اے جو کہ کرسانی جیون دی اک لوڑ اے۔ ایہہ ساری دی ساری لوک گیت رچنا کرسانی سماج دے گھروکی جیون دیاں تالاں نال اوتپوت اے۔ اس توں علاوَہ ساڈے لوک گیتاں وِچوں کرسانی سماج وچّ مرد دی سرداری تے عورت دی ادھینگی دے انیکاں ورگے اداہرن مِݪدے نیں جیہناں وِچوں کُڑی واݪے گَھر دی نمن ستھتی دی جھلک مِݪدی اے:
کوٹھا کیوں نویاں، دھرمی کیوں نویاں،
اس کوٹھے دی چھت پراݨی، کوٹھا دھرمی تاں نویاں۔
بابل کیوں نویاں، دھرمی کیوں نویاں،
اس بابل دی کنیا کوآری، بابل دھرمی تاں نویاں۔
مرد پردھان سماج وچّ کڑی دا بابل چااے کنا ہی وڈا سردار کیوں نہ ہووے اسنوں کڑماچاری دے ساہمنے نونا ہی پیندا اے۔ ایہی کارن اے کہ پنجابی سبھیاچار وچّ پتر اتے دھی دے جم نوں وکھری-وکھری نگاہ نال ویکھیا جاندا اے۔
ساڈے بھائی چارے وچّ عورتاں نوں مرد دے مقابلے تے سدا ادھینگی دی ستھتی وچّ جیوننا پیندا اے تے اسدی کھٹی کمائی نوں مرداں دے مقابلے بڑا نمن تے نگنا جیہا منیا جادا اے۔
جیٹھ ہاڑ دیاں دھپاں وے چنا، ایتھے پین بلائیں،
وے لال دماں دیا لوبھیاں، پردیس نہ جائیں۔
مے کتوگی نکڑا، توں بہہ کے کھائیں،
نی لاجو ناراں دی کھٹی وچّ کوئی برکت ناہیں،
نی گوریئے، مردا دی کھٹی، چوڑے چھنکن باہیں۔
ایہہ گیت جس سماجی منوستھتی دی اپج اے اس وچّ عورت دی کھٹی کمائی نوں کسے نونگے وچّ نہیں گنیا جاندا تے ساریاں برکتاں مرد دی بدولت ہی منیا گئیا ہن۔ عورت دی اس ستھتی دے نال-نال کرسانی سماج دیاں معاشی تنگیاں ترسیاں، لوڑاں، تھڑاں تے کسکاں نوں وی لوک-گیتاں وچّ بھروی تھاں ملدی اے۔ پنجاب دی چھوٹی کرسانی اتے معاشی سنکٹا تے تنگیاں-ترسیاں توں پنجابی سبھیاچار وچّ پیدا ہوئے کئی انتر ورودھاں نوں وی لوک-گیت روپمان کردے ہن۔
پنجابی لوک-گیتاں وچّ کرسانی سماج دے معاشی رشتیاں دے ناݪ ناݪ ساکاں سریکیاں اتے برادریاں دے ورت ویہار دے انیک روپ دیکھݨ نوں مِݪدے نیں۔ ایہناں وچّ پنجابیاں دے سچیارے جیون تے رشتے ناتیا دے کئی چتر تاں سجیو روپدھارن کر گئے ہن۔ خاص کرکے سہاگاں تے گھوڑیاں وچّ نانکیاں، دادکیاں، پیکیاں، سہریاں، چاچیاں، تایاں،مامیاں، بھوآ، پھپھڑا، نانیاں، نانیاں، دادی، دادیاں، گلّ کی سارے رشتیاں دے وکھ وکھ روپ پرس عنصر ہندے نیں۔ ایہہ سارے ساک انگ، ساک سریکیاں، شریکے برادریاں ساڈے جیون وچّ جیوں دا تؤں وچردے پرتیت ہندے ہن۔ ویاہ شادیاں دے ویلے کدھرے نانکیاں، دادکیاں دی لوڑ محسوس ہندی اے۔ کدھرے دھرمی بابل، چاچے، مامے، ویر، پھپھڑ، بابے اپݨی دھی لئی ور ٹولݨ جان٘دے نیں، کدھرے نانکیاں ہتھیں چوڑے پا کے چڑ -چڑندیاں گاؤندیاں آؤندیاں نیں۔ کدھرے ماما اپݨی بھاݨجی نوں کھاریوں لاؤندا وَکھ وَکھ رسماں نبھاؤندا اے جِویں:
ہرے نہائی ہرے دھوئی، ہرے ٹھنڈا پاݨیاں،
دیس ماما ویہڑ وچھی، تیرا پنّ کرکے جاݨیے۔
اگے تاں دیندا سی اجیں پجیں،
ہݨ دتڑا داݨ پچھاݨیے۔
پنجابی لوک گیت پنجاب دے کرسانی سماج دے سبھیاچار دا جو چتر ساکار کردے نیں، اس وچوں اس ورتارے دیاں ذاتاں جمانتاں دی گٹھ ونڈ وی کدھرے نظر آؤندی اے۔ کرسانی سماج وچّ رشتیاں ناتیاں دا ججمانی رشتائی لوک گیتاں دی سرجنا پرکریاں دا ادھار وی بُندا اے جِویں:
راجا تے پچھدا راݨیئے، سݨ میری بات نوں، سݨ میری بات نوں
گاگر دے سچے موتی کیہنوں دئیے۔
پاندھے دے جائیے وے راجا، صاحا سدھائیے، صاحا سدھائیے،
گاگر دے سچے موتی تاں انوں دیئیے۔
پتراں دا جمن، وے راجا، نونہاں دا آون،
اندر دی ورکھا وے راجا نت نہیوں۔
نائی دے جائیے وے راجا، گنڈھاں گھلائیے، گنڈھاں گھلائیے،
گاگر دے سچے موتی تاں انوں دیئیے۔
للاری دے جائیے وے راجا، چیرا رنگائیے، چیرا رنگائیے،
گاگر دے سچے موتی تاں انوں دیئیے۔
سنیارے دے جائیے وے راجا، کینٹھاں گھڑائیے، کینٹھاں گھڑائیے،
گاگر دے سچے موتی تاں انوں دیئیے وے راجا۔
مالݨ دے جائیے وے راجا، سہرا گندائیے، سہرا گندائیے،
گاگر دے سچے موتی تاں انوں دیئیے۔
درزی دے جائیے وے راجا، لیڑے سوائیے، لیڑے سوائیے،
گاگر دے سچے موتی تاں انوں دیئیے۔
موچی دے جائیے وے راجا، جوڑا بنوائیے، جوڑا بنوائیے،
گاگر دے سچے موتی تاں انوں دیئیے۔
اس لوک-گیت وچّ ساڈے سبھیاچاری ورتارے دی مون٘ھ بولدی تصویر پیش ہندی اے جس وچّ اک جٹّ کرسان ججمان اے تے ایہدے آسے پاسے لاگیاں دا اک جھومر اے۔ ایہہ لاگی اپنے ججمانا نال اک قدیمی سانجھ تے رشتے وچّ اس طرحاں بجھے پئے ہن کہ ایہہ اک دوسرے دے پورک پرتیت ہندے ہن۔ بھاویں ججمان اک راجا اے پر لاگیاں نوں ساڈے سبھیاچار وچّ آدر ماݨ واݪے ناواں نال پکاریاں جاندا اے۔ ایہی کارن اے کہ ساڈے لاگی ججمانی رشتیاں وچّ اک سبھیاچاری نگھّ، اپنتّ تے سان٘جھ دا احساس ہُندا اے۔
جِتھے تَکّ سنسکار گیتانر دا تعلّق اے ایہہ لوک گیت پنجابیاں دے جم توں لے کے مرن تکّ تھاں پر تھاں پنجابیاں دا سنگ پاݪدے ہوئے ساڈیاں بھائی چارک رسماں دا اٹٹّ اَنگ بَݨ گئے نیں تے ساڈے بھائی چارے دی شاید ہی کوئی اجیہی رسم ہووے جس نال ساڈے لوک-گیتاں دا ساتھ نہ ہووے۔ شاید اسے کرکے ہی کیہا جاندا اے پنجابی لوک گیتاں وچّ جمدا، پلدا، نمدا، ویاہیا جاندا اتے مردا اے۔ اتھوں تکّ کہ سنسکار گیتانر وچّ تاں ساڈا سمچا بھائی چارا واستوک روپ وچّ وہار کردا، منتاں منوتاں مناؤندا، وگسدا، مولدا، نظر آؤندا اے۔
پنجابی لوک گیتاں نے اتھوں دے دھرم تے سداچار نال وی اپنی اتٹّ سانجھ دا ثبوت دتا اے۔ خاص تے ولکھن خوبی ایہہ اے کہ نہ تاں اس زرخیز دھرتی وچوں اپجیا دھرم ہی گنجھل دار اے اتے نہ ہی اتھوں دیاں لوک گیت سرجنا گنجھل دار ہن۔ پنجاب دے لوک-گیت رچنہاریاں نے جیکر اک پاسے بہادر لوک-نائکاں، پریت-پاتراں، بھگتیوانا اتے شکتیواناں نوں نویں نقش حاصل کیتے ہن تاں دوسرے پاسے اتھوں اپجے دھرم تے سداچار نوں وی بڑا سہون ہی اپݨا انگ بݨالیا اے جِویں:
دھرتی جیڈ غریب نہ کوئی،
اندر جیڈ نہ داتا۔
برہما جیڈ پنڈت نہ کوئی
سیتا جیڈ نہ ماں۔
لچھمن جیڈ جتی نہ کوئی،
رام جیڈ نہ بھراتا۔
سرون جیڈ پتر نہ کوئی،
جس ربّ دا نام گیاتا۔
نانک جیڈ بھگت نہ کوئی،
جن ہر دا نام پچھاتا۔
دنیا مان کردی،
ربّ سبھناں دا راکھا۔
اپروکت لوک-گیت وچوں مذہبی رواداری اتے سادگی دی جو تصویر جھلکدی اے اس توں اندازہ لایا جا سکدا اے کہ پنجابی سارے سنتاں بھگتاں نوں مندے ہوئے اوہناں وچّ کسے قسم دا بھید بھاو یا وتکرا نہیں مَندے۔
اس دھرتی وچوں پیدا ہوئے سداچار دیاں کئی پرتیندھ اداہرنا لوک-گیتاں وچّ وی ملدیاں ہن - جویں پورن دی لوک-کتھاں وچّ پورن سداچار دیاں کرڑیاں پریکھیاواں وچو نکل کے ہی پروان چڑھدا اے۔ اس نوں نہ تاں لونا دے لوائے سوہنے باغ تے نواب سیجاں اسدے جت-ست توں ڈلا سکدیاں ہن اتے نہ ہی سندراں دا بے پناہ حسن تھڑکا سکدا اے:
وے میں باغ لوایا سوہنا،
وے توں پھلاں دے پجّ آ
میریا گورکھ ناتھا پورنا۔
نیں میں تیرے باغیں نہ آواں
توں تاں لگیں دھرم دیم ماں،
میرِیے عقلاں سمجھ سیاݨیے۔
وے میں نہ جمّیا نہ پاݪیا
میں کس بدھّ دی ماں ؟
میریا گورکھ ناتھا پورنا۔
نی توں میرے باپ دی استری،
اس بدھ دھرم-دیم ماں
میرِیے عقلاں سمجھ سیاݨیے۔
اس لوک گیت وچّ اصل جھگڑا دھرم تے سداچار دا اے۔ لونا دی ہر دلیل دا پورن پاس جواب اے۔ اصل وچّ پورن جہی ثابت تے سداچارک تے درڑتا دے مارگ تے ترن توں بغیر کوئی لوک ہیرو دی کسوٹی اُتے پورا نہیں اُتر سَکدا۔ ایہی کارن اے کہ پنجاب دے سارے لوک ہیرو چاہے سورمگتی، دھرم تے پرِیت دے کِسے وی کھیتّر وچّ کیوں نہ وچرن اوہناں نوں پنجابی سداچار دی کٹھالی وچوں ڈھلکے ہی لوک پروان چڑھنا پَیندا اے۔
پورن وَرگی فقیری تے سداچار دا مارگ ہی پنجاب دے سبھیاچار دی اصل کسوٹی اے۔ پنجاب دے لوک نائکاں دے متعلق رچاّے گئے گیتاں توں علاوہ ہور لوک گیتاں وچّ پنجاب دے سداچار لجّ، شرم، اتے روائتی قدراں-قیمتاں دیا کنسوآں کنی پیندیاں ہن۔
پنجابی لوک گیتاں دا اک وڈیرا حصہ بولیاں، ٹپے، ماہیا، سٹھنیاں، چھند پراگے تے کچھ ہور نِکیاں نِکیاں گیت بنتراں وچوں مِݪدا اے جیہنان وِچوں ایتھے دے رچنہاریاں تے خاص کرکے پنجاب دیاں سواݨیاں نے اپنے 'گبھ گبھاٹ 'کڈھ کے اپݨیاں کسکاں، ہوکاں ہاواں، ہیروآں وچھوڑے، تلخیاں تے سماجی زیادتیاں دے درد اتے پیڑاں نوں مٹھا کیتا اے۔ اس کرکے لوک گیتاں وچوں کدھرے کدھرے قائم پرمپرا تے سداچار دے خلاف نابری دی سر وی اچی ہندی اے۔ کدھرے بابل ولوں سہیڑے مدھرے تے کالے ور دا درد اے۔ کدھرے سسّ دیا گالاں ہن۔ کدھرے سہرے، جیٹھ دیاں گھوراں ہن، کدھرے پردیس گئے ماہی دے ہوکیں ہن۔ کدھرے الڑ شوہر دیاں بیپرواہیاں ہن، کدھرے درانیاں-جٹھانیاں تے ننداں دے سریکے ہن:
رتی رتی ڈبی وچّ سیٹیاں وے لال،
تیری بھین نے سانوں گلاں کیتیاں وے لال۔
تیری بھین لڑے، نہ لڑناں وے لال،
اسیں سر چرنا تے دھرنا وے لال۔
ماں، دراݨیاں، جٹھاݨیاں بارے لوک گیت
[سودھو]پنجاب دی دھرتی دیاں ایہناں لوک گیت رچنہاریاں سوانیاں نے اپنے جیون دے نِکے نِکے پرتکرماں تے ہنگاریاں نوں لوک گیتاں ناݪ اس طرحاں جوڑ دتا اے کہ لوک سبھیاچار تے لوک گیت اک مکّ ہو کے پرتیت ہُندے نیں۔ لوک سبھیاچار دی رنگلی پھلکاری دیاں جھلکاں ایہناں وچوں تھاں تھاں تے کھنڈیاں دیکھیاں جا سکدیاں نیں۔ ایہناں وچّ کدھرے چرخے ہلاں لاگے لجائے جاندے ہن، کدھرے ماواں پتراں دیاں دعاواں کردیاں ہن، کدھرے ناراں کنتاں دی سلامتی چاؤہندیاں نیں، کدھرے دیور بھرجائیاں دے جھیڑے نیں، کدھرے ہتھ پونیاں ڈھانک تے چرخا اے، کدھرے نائݨ میڈھیاں گندھ کے ڈاک بنگلا بݨاؤندی اے، کدھرے اچیاں لمبِیاں ٹالھِیاں تے گزری دی پینگھ پَیندی اے، کدھرے بابل دے محلاں وچّ ستّ رنگیا کبوتر بولدا اے۔ کدھرے کاں دے ہتھ ویراں نوں سنیہاں بھیجیا جاندا اے، کدھرے ویر نیلا گھوڑا بیڑ کے آؤندا اے، کدھرے ویر دی کرسی تھانیدار دے برابر ڈہندی اے۔ کدھرے ویر رسی بھین نوں مناؤندا اے، کدھرے چندری سسّ ویر نوں سکی کھنڈ پاؤندی اے۔ اس طرحاں پنجابی لوک گیتاں وچّ تھاں-پر-تھاں پنجاب دی مٹی دی مہک کھنڈری نظر آؤندی اے۔
اج اس پرکار دی رانگلی جھاکی پیش کرن والے لوک-گیتاں دے سروت ہولی-ہولی کھردے جا راے ہن۔ ساڈے لوک-گیتاں دے رچنہارے تے بولنہارے کرمن کرمن ساڈے پاسوں کردے جا راے ہن تے ساڈی جھول، ساڈے اپنے، ساڈی دھرتی دے لوکاں دے ایہناں گیتاں کھنوں سکھنی ہندی جا رہی اے۔ جد ساڈی ماں-دھرتی وچوں اپجے ایہہ سچے گیت ہی ساڈے پاس نہیں رہنگے تاں اسیں ایہناں وچّ پیش ہون والیاں پنجابی جن-جیون تے ورتارے دیاں سچیاریاں قدراں-قیمتاں کویں برقرار رکھ سکاں گے۔ لوک ورثے تے خاص کرکے لوک-گیتاں دی سانبھ-سنبھال کرن، اوہناں دے سارتھک پکھاں دا ملانکن کرن تے اس نوں حال نال جوڑن دی جنی لوڑ اج محسوس کیتی جا رہی اے، شاید پہلاں کدے نہیں سی کیتی گئی۔ پنجابی لوک-گیتاں دے سومیا نال سانجھ پیدا کرن دے تعلقات وچّ پنجابی دے ساہت رشی پرنسپل تیجا سنگھ دیاں ایہہ سطراں بہت ملوان پرتیت ہندیاں ہن:
جے کدے ساڈی اپݨی زندگی وچّ روح نے رمکنا اے، تاں اس لئی پراݨی لاگ نوں قائم رکھن لئی سانوں چاہیدا اے کہ اپݨے گیت بھنڈار نوں سان٘بھ لئیے۔ ایہہ گیت ہوݪی ہوݪی ساڈی یاداں توں لہہ رہے نیں۔ جے کچھ چر ہور سار نہ لئی تاں ایہہ مولوں ہی درلبھّ ہو جاݨ گے، فیر اسیں ٹیکسلا، تے موہنجودڑو دے تھیہاں واکر ایہناں گیتاں دیاں ٹُٹیاں پُھٹیاں تکاں نوں ہی سہکدے پھراں گے۔
پنجاب دے لوک گیت
[سودھو]پنجاب دے لوک گیتاں نوں ایہناں گلاب دے پُھلاں نال تشبیہ دِتی جا سکدی اے جینہاں نوں اُگاؤݨ والا کوئی مالی نہیں ہُندا تے ایہناں دی خُوشبُو بہار دے موسم دی خوشبو بَݨ کے کِھلردی اے۔ ایہناں گیتاں دا کوئی لکھاری نہیں ہندا، ایہہ گیت ورھیاں توں لوکّاں دے حافظے وچ محفوظ ہُندے نیں تے آؤݨ واݪیاں نسلاں ایہناں وچ ضرُورتاں تے حالات دے مطابق تبدیلیاں کردیاں رہندیاں نیں۔
لوک گیت کسی علاقے دی معاشرت تے سماجی معلومات دا ذِریعہ ہُندے نیں۔ ایہناں توں ساڈے سبھاء تے عام ورتاوے دا پتا لگدا اے۔ ایہناں دیاں کئی قِسماں نیں۔
پنجاب دا قدیم ترین گیت اے۔بچے نوں پیار نال سلاؤن ویلے یا جگاؤن ویلے گائی جاندی اے۔ ایس وچ ماں دیاں سدراں تے اُمنگاں ہندیاں اے۔
اَلّڑ بَلّڑ باوے دا ،
باوا کَنک لِیاوے گا ،
باوی کنک چَھٹے گی ،
باوا پیہ لِیاوے گا ،
باوی روٹی پکاوے گی، کاکا ( نام) یَہ کھاوے گا
اَلّڑ بَلّڑ باوے دا
باوا کَنک لِیاوے گا
باوی بِہ کے چَھٹے گی
ماں پُونیاں وَٹّے گی
باوی مَن پکاوے گی
باوا بیٹھا کھاوے گا
کاکا کِھڑ کِھڑ ہسّے گا
تھال
[سودھو]ایہہ الّھڑ کُڑیاں دا گیت اے، کِھدو (گیند) اچھاݪ کے ٹھپّے لاؤندے ہوئے گایا جان٘دا اے، ایس گیت دے ہر بند دے آخر وچ " آل مال ہویا تھال " ہُندا اے۔
کُھوہ وچ پاݨی
ماں میری راݨی
پیو میرا راجا
ہیٹھ گھوڑا تازہ
چاندی دیاں پَوڑیاں
سونے دا دروازہ
آل مال ہویا تھال
ایہہ اک طرحاں دا ناچ اے جیہڑا دو الھڑ مٹیاراں ہَتھ وچ ہَتھ پا کے تے پَیر ناݪ پَیر جوڑ کے گُھمدیاں ہوئے گاؤندِیاں نیں۔
کِکلی کلیر دی
پَگ میرے وِیر دی
دوپٹا میرے بھائی دا
فِٹّے مُون٘ھ جوائی دا
ایہہ اک ناچ گیت اے تیوِیاں (سوانیاں، عورتاں) رَݪ کے گِدّھا پاؤندِیاں نیں تے ناݪ ناݪ گاؤندیاں نیں۔
ماہیا
[سودھو]ایہہ پنجاب دا مقبول گیت اے۔ ایہدے دو مصرعے ہُندے نیں، پہلا مصرع دوجے ناݪ کوئی تعلق نہیں رَکھدا۔ پہلا مصرع عام طور اُتے بے معنی تے چھوٹا ہُندا اے، دُوجے مصرعے وِچ اصل گل ہُندی اے تے طویل ہُندا اے۔ ایہدا موضُوع بِرہا دا دُکھ ہُندا اے۔ (لوک کہاݨی بالو ماہیا دا ہیرو)
آسمانیں اِلھ پِھردی
تیری میری اک جِندڑی خواباں وِچ نِت مِݪدی
کوئی ڈھپھرا چوندا آ
ایہو ساڈا قاتل آ جیہڑا بُک بُک روندا آ
بولی
[سودھو]پنجابی شاعری دی ایہہ صنف شاید ہی کِسے ہور زبان دی شاعری وِچ موجود ہووے۔ دو مصرعیاں وچ پوری کہاݨی سَمائی ہُندی اے۔ ایہدیاں کئی قِسماں نیں۔ (میہݨیاں دے گیت نوں وی کہندے نیں)
باہریں برسیں کھٹّن گیا تے کھٹ کے لیایا فیتہ
نی عشقے نے ڈنگ ماریا کُڑی سَپ دا بہانہ کیتا
نیلی گھوڑی وے وکیلا تیری
جے پہلی پیشی یار چھُٹ جائے
اِک مشہور عاشق، ڈھولا نامی اِک ہِندو شخص سی جیہڑا کچھ لہج وچ رہندا سی تے مارو تارو دو بَھیݨاں شہر پگل دیاں رہݨ والیاں سی، ایہناں وچوں مارو میاں ڈھولا دی معشوق سی، تے ایسّے وجہ توں ہر معشوق نوں ڈھولا آکھیا جاݨ لَگ گیا۔ " میرا مارو ڈھولا " وی بولیا جان٘دا اے جس توں معشوق یعݨی ماہی مطلب لیا جان٘دا اے۔
ایہہ اک عاشق تے معشوق دے ہجر ویراگ دے بول نیں۔ پنجاب پٹھار دے علاقہ دا خاص گیت اے۔ جیہڑا ماہِیا توں تھوڑا فرق اے ایہدے دونوں مصرعے ہم وزن ہُندے نیں تے دوناں دے وچ ربط ہُندا اے، پر جیہڑا سوز ماہیا وچ اے اوہ ڈھولے وچ نہیں۔ ایہہ مِصرعے دو توں لَے کے کئی کئی سطراں دے ہُندے نیں۔
وَگدی اے راوی ماہی وے وِچ دو پُھل پیلے ڈھولا
اک پُھل منگیا ماہی وے توں پیا دلِیلے ڈھولا
اِک مشہور ناچ جس وچ عَورتاں اِک دوجے دا ہتھ پکڑ کے گھیرے وچ نَچدیاں ہےتے نالے گیت گوٴندیاں اے ، خصوصاّ جَٹ قوم دا دائرے وچ ہتھ پَھڑ کے چڵن والا کھیل۔ اس ناچ دیاں تِن قِسماں نیں ، لمّوچر، ترَیتاڑی، تِرکھی جُھمّر۔ جَد کہ بہاولپور دے پاسے ایس دیاں پنج قسماں ہن، سادہ جُھمّر ، ڈاکیں والی چھیج ، چیناں ، پٹھاناں والی جُھمّر ، پولییں والی جُھمّر۔ ایہدیاں ہور قِسماں وی ہیگِیاں نیں، مثلن: لُڈی، ہِیبو ، گِھیکا، ڈاکے، وڈّ جُھمّر وغیرَہ ۔
ڈھول مکھناں دل پردیسیاں دا راضی رکھنا
چھلّا
[سودھو]چَھلّا نَگ توں بغیر انگوٹھی نوں کہیا جان٘دا ۔ ایہ پنجاب پٹھار، چھچھ، ملتان تے پہاڑی علاقیاں دا گیت اے۔
چَھلا مَہاڑا کس گھڑیا
مَہاڑی انگلی کریندی پیڑ
سمی پنجاب پٹھار دے علاقے دی اک داستان دا کردار اے جیہڑی دولے نال پیار کردی سی۔ عورتاں دا گوݪ چکر وچ ناچ جُھمر (گُھمّبر)۔ ایس وچ پہلے پہل ڈھولک نہیں بَجدی سی بلکہ پَیر دی ٹاپ تے بان٘ہواں دا اُلار تاݪی دا کم دیندا سی۔ اک ناچ اے جس وچ کُڑِیاں دوپٹا لَک ناݪ بَنّھ کے ڈھول دے دواݪے گھیرا پا کے ڈگے دے ناݪ سَبھ جُھک کے گوڈیاں دے کوݪ گِدّھا ماردیاں نیں تے دوجے ڈگے دے ناݪ ہی سِدھیاں ہوکے گِدّھا سِر تے بَجدا اے، ناݪ ای پَیر وی چُکیا جان٘دا اے، ایہدے ناݪ ناݪ سمی دا گیت گایا جان٘دا اے۔
ایہ پنجاب دا مشہور لوک ناچ اے، کݨک دی فصل پکّݨ اُتے جوان بھنگڑا پاؤندے نیں، ڈھول بَجدا رہندا اے تے لوک بَھنگڑے دے ناݪ ناݪ گاؤن٘دے رہندے نیں۔
ایہ جوانی چار دیہاڑے جان٘دی کِسے نہ ڈِٹھی
اوہ گئی جوانی ۔ ۔ گئی ۔ ۔ اوہ گئی
سُراں یا سدّاں
[سودھو]ایہ لمبی ہیک ناݪ گایا جاݨ واݪا اک خاص طرز دا گیت اے جس وچ قصّے وی بیان کیتے جان٘دے نیں تے ایہ تڑپ تے سوگ واݪا گیت اے۔ مِرزے دیاں سُراں بہت مشہور نیں۔
گھوڑی
[سودھو]جیہناں گھراں وچ گھوڑے اُتے چڑھن دی رسم نہیں ہُندی اوتھے ویاہ دے گیتاں دے ناݪ گھوڑیاں وی گائیاں جان٘دیاں نیں، پہلی گھوڑی رسول پاکۖ دے ناں دی گائی جان٘دی اے، مثلن
حضرت نَہائے دھوئے حضرت گھوڑی چڑھے، تے حُوراں نے مانڈھ (بمعنی مونڈھے) لاویاں ، حضرت نَہائے دھوئے، زؔید (یعݨی جس دی گھوڑی گاوݨی ہووے اس دا ناں) گھوڑی چڑھیا، تے بَھیݨاں مانڈ لاوِیاں ۔
ایس طرحاں گھر واݪیاں دے ناں لَے لَے کے گاؤن٘دے نیں۔ اس توں اَڈ کچھ گھوڑیاں سوال جواب دے انداز وچ وی گائیاں جان٘دیاں نیں۔
ایہہ بَھیݨاں گھوڑی دی واگ پَھڑ کے گاؤن٘دیاں نیں جَد لاڑھا گھوڑی چَڑھدا اے۔
بَھیݨاں واگاں پھڑیاں نی
وِیر گُھوڑی چڑھیا
بَھیݨ پھڑی واگ
پَنج روپئے بَھیݨ دا لاگ
بُوری چھوٹی بھیٔ٘ن دا لاگ
ویر گھوڑی چَڑھیا
بھیناں واگاں پَھڑیاں
مہندی
[سودھو]ویاہ توں کچھ دن پہلاں لاڑھے تے لاڑھی نوں اپݨے اپݨے گَھر وِچ مائِیاں بَٹھایا جان٘دا اے، رات نوں مہندی گھوݪ کے لائی جان٘دی اے تے سہاگ دے گیت ڈھولک ناݪ گائے جان٘دے نیں۔ پر اَج کَل ایہناں گیتاں دی تھاں فِلمی گیت لیندے پئے اے، جیہڑی ماڑی گَل اے۔
مہندی لاوݨ آئِیاں تینوں بَھیݨاں تے بھرجائِیاں
کُچھ چاچِیاں تایاں کُچھ اپݨِیاں تے پرائِیاں
تینوں مہندی لاوݨ آئِیاں
وِداع دا گیت
[سودھو]ساڈا چِڑیاں دا چمبا وے بابل اساں اُڈ جاݨاں
ساڈی لمّی اُڈاری وے بابل کیہڑے دیس جاݨاں
سِٹھ
[سودھو]سِٹھ ہجویہ نظم اے، ایس گیت وچ کِسے چیز دی بُرائی کیتی جاندی اے۔ سٹھݨی طنزیہ گیت ویاہ ویلّے لاڑھے نوں سݨائے جان٘دے نیں۔ عام سٹھݨیاں دا اصلاحی روپ اے جیہناں وچ نصِیحت کیتی جان٘دی اے۔
پیو نہ پڑھیا تے دادا نہ پڑھیا
مُنڈا حرام دا مسیتے نہ وڑیا
تھوڑا تھوڑا کھایا جے
گلیاں نہ ترکایا جے
لاڑھا جد پہلی واری اپݨے سوہرے جان٘دا اے تے اوتھے کُڑیاں اوہنوں چھیڑدِیاں نیں تے لاڑھے کوݪوں چھند سُݨدِیاں اے۔
اک کُڑی کہندی اے
چھند پراگے چھند پراگے چھند اگے کہی
ماں تیری لومڑی کوٹھے پٹن گئی
جواب لاڑھا دیندا اے
چھند پراگے چھند پراگے چھند اگے تھاݪِیاں
جِنّیاں ایتھے بیٹھیاں ہوئِیاں سبھے میرِیاں ساݪِیاں
اُلاہنیاں، سیاپا، وَین
[سودھو]ایہہ مرثیے دا ہی اک رُوپ اے، ایہہ دُکھڑے کِسے دے مرن والے یا مرن والی دی یاد وچ عورتاں رَل کے بِہ کے گاؤن٘دیاں نیں۔
جوان منڈے دی موت تے
تیرے نِکے نِکے بال
ہائے ہائے شیرا
ہائے ہائے شیرا
اِیہناں نوں لِیندوں پال
تینوں رُوندی تیری نار
گیئوں بُڈھی ماں نوں مار
تیرے پیو دا بھیڑا حال
کیوں نَہ لَے گئیوں اُوہنوں نال
کہاوتاں
[سودھو]کہاوت یعݨی وڈے سارے مضمون دا نچوڑ یا زبانِ خلق ۔ ایہ کہاوتاں نثر دے ناݪ ناݪ شعری انداز وچ وی ہُندِیاں نیں۔
چیت وساکھ بھو نئیں
جیٹھ ہاڑھ سو نئیں
ساؤݨ بھادوں نہائیے
اسّو کتّے تھوڑا کھائیے
مگھر پوہ رُوں ہنڈائیے
ماگھ پھگݨ تیل ملائیے
کول حکیم دے کدے نہ جائیے
باتاں، بُجَھارتَاں
[سودھو]پنجابی زبان وچ بڑیاں دِلچسپ بجھارتاں یعݨی پہلیاں موجود نیں۔
پاروں آیا بابا لشکری جان٘دا جان٘دا کر گیا مشکری (ڈیموں) ۔
چوٹاں
[سودھو]جَد اک شاعر کوئی شعر کہندا اے تے اوہدے جواب وچ دوجا شاعر فوری طور تے کوئی شعر لکھ دیندا اے ایہنوں چوٹاں کیہندے نیں۔
اک وار بابا تاج نے اکھاڑے وچ آکھیا
اساں دے ملݨ دی خواہش رکھیں وطن اساں دا خاص ملتان پُچھ لَے
امبرسر وچ آݨ کے تے کٹڑے وچ خزانے دکان پُچھ لَے
اﷲ دِتا غریب دا نام عاجز کندی دوزاں دی آ کے دکان پُچھ لَے
تاج دین دا جاݨ کے نام پایا سمن شاہ دولو نگہبان پُچھ لَے
بردا پشاوری وی اکھاڑے وچ موجود سی جَھٹ بولے
کیہڑی کستوری تے مُشک ویچیں جو میں آݨ کے تیری دُکان پُچھ لاں
کیہڑے بہاءالحق دا توں پوترا ایں وطن جا کے جو تیرا ملتان پُچھ لاں
کیہڑا لکّھاں کروڑاں دا ونج کرنا ایں جیہڑا جا کے تیرا نشان پُچھ لاں
بردا آکھدا ہور نوں خواہش نہیں اے نگہباں جو تیرا کھاہان پُچھ لاں
شاعری وچ مخولیا رَنگ
[سودھو]پنجابی دے لوک گیت تے کہاوتاں مخولیا رنگ نال بھرِیاں پئِیاں نیں۔ اس وچ سَبھ توں پہلا اُچّا مقام شاعر ستھرا شاہ تے جِلھن نے پایا۔
شاعر "مصدی کانا" کہندا اے
کیڑی سوہرے تُر پئی نو مݨ کجّل پا
ہاتھی مُوہنڈے پالیا تے اُونٹھ لیا لمکا
گاہلڑ گاجراں کھا گیا ساڈے تِن گھماں
چوہا چکّی لَے گیا تے کولُھو لے گیا کَاں
بس مصدی کانیاں قصّہ کر دے ختم
تیل دِیوے دا مُک گیا تے لوکاں نوں اے کم