تقلید (اصطلاح)
| مضامین بسلسلہ |
| اصول فقہ |
|---|
| فقہ |
| احکام |
| مذہبی القاب |
|
مشترک قوانین دا ایسا مجموعہ جو استنباط حکم شرعی وچ فقیہ نوں مسئلہ کشف کرنے دے لئی درکار ہُندا اے
لغوی معنی
[سودھو]تقلید دا معنی لغت وچ پیروی اے تے لغت دے اعتبار توں تقلید، اتباع، اطاعت تے اقتداء دے سب اسيں معنی نيں۔ مختار الصحاح : 758، موسوعه فقہیہ : 1 / 264 – 265، فیروز الغات Archived 2020-10-20 at the وے بیک مشین: ا - ت]
تقلید دے لفظ دا مادہ "قلادہ" اے۔ جدوں انسان دے گلے وچ ڈالیا جائے تاں "ہار" کہلاندا اے۔
تقلید دا مادہ "قلادہ" اے، باب تفعیل توں "قلد قلادۃ" دے معنی ہار پہننے دے نيں؛ چنانچہ خود حدیث وچ وی "قلادہ" دا لفظ "ہار" دے معنی وچ استعمال ہويا اے:
حضرت عائشہ رضي الله عنہا توں مروی اے: "اسْتَعَارَتْ مِنْ أَسْمَاءَ قِلَادَةً"۔ (بخاری، كِتَاب النِّكَاحِ،بَاب اسْتِعَارَةِ الثِّيَابِ لِلْعَرُوسِ وَغَيْرِهَا،حدیث نمبر:4766، شامله، موقع الإسلام) ترجمہ:انہاں نے حضرت اسماءؓ توں ہار عاریۃً لیا سی۔
تقلید دا اصطلاحی معنی
[سودھو]اصولین دے نزدیک تقلید دے اصطلاحی معنی:
دلیل دا مطالبہ کیندے بغیر کسی امام مجتہد دی گل مان لینے تے اس پرعمل کرنے دے نيں،
قاضی محمدعلی لکھدے نيں:
"التقلید اتباع الانسان غیر ہ فیما یقول او یفعل معتقدا للحقیقة من غیر نظر الی الدلیل"۔
(کشف اصطلاحات الفنون:1178)
ترجمہ: تقلید دے معنی ایہ اے کہ کوئی آدمی کسی دوسرے دی قول و فعل وچ دلیل طلب کیندے بغیر اسنوں حق سمجھدے ہوئے اتباع کرے۔
جائز و ناجائز اتباع و تقلید
[سودھو]اسلام وچ کِسے وی امام نے شخصی تقلید دی شرعی حیثیت بیان نئيں کيتی جے دیکھیا جائے تاں چاراں ائمہ کرام نے صرف قرآن و حدیث دی روشنی وچ مسائل بیان کیندے نيں لیکن دین اسلام دے پچیدہ مسائل وچ اپنی "ذاتی رائے" وی شامل دی اے ايسے گل نوں پیش نظر رکھدے ہوئے چاراں اماماں نے اپنی تقلید کرنے توں وی منع فرمایا اے چنانچہ امام ابو حنیفہ رحمہ اللّٰہ تعالیٰ فرماندے نيں کہ "جے میرا قول قرآن و حدیث دے مطابق نہ ہوئے تاں اسنوں دیوار توں مار دو" ايسے طرح باقی ائمہ کرام دا وی ایہ موقف اے کہ پیروی صرف قرآن و صحیح احادیث دی جائز اے کیونجے ائمہ اربعہ توں اجتہادی غلطیاں دا خدشہ بہرحال موجود اے اس لئی عمل ايسے گل اُتے کيتا جائے گا جس دا حکم ساڈے پیارے نبی حضرت محمد مصطفیٰ صلی اللّٰہ علیہ وسلم نے اپنی امت نوں دتا اے تے فرد واحد دی تقلید نئيں کيتی جائے گی۔
جس طرح لغت دے اعتبار توں کتیا دے دُدھ نوں وی دُدھ ہی کہیا جاندا اے تے بھینس دے دُدھ نوں وی دُدھ کہندے نيں۔ مگر حکم وچ حرام تے حلال دا فرق اے ايسے طرح تقلید دی وی دو قسماں نيں۔ اگرحق دی مخالفت دے لئی کسی دی تقلید کرے تاں ایہ مذموم اے جداں کہ کفار و مشرکین، خدا تے رسول ﷺ دی مخالفت دے لئی اپنے گمراہ وڈیراں دی تقلید کردے سن ۔ جے حق اُتے عمل کرنے دے لئی تقلید کرے کہ وچ مسائل دا براہ راستی استنباط نئيں کر سکدا تے مجتہد کتاب و سنت نوں اسيں توں زیادہ سمجھدا اے۔ اس لئی اس توں خدا و رسول ﷺ دی گل سمجھ کر عمل کرے تویہ تقلید جائز تے واجب اے ۔
علامہ خطیب بغدادی شافعی رح (٣٩٢-٤٦٢ھ) فرماندے نيں:
احکام دی دو قسماں نيں: عقلی تے شرعی۔
عقلی احکام وچ تقلید جائز نئيں، جداں صانع عالم (جتھے دا بنانے-والا) تے اس دی صفات (خوبیاں) دی معرفت (پہچان)، اس طرح رسول الله صلے الله علیہ وسلم تے آپ دے سچے ہونے دی معرفت وغیرہ۔ عبید الله بن حسن عنبری توں منقول اے کہ اوہ اصول_دین وچ وی تقلید نوں جائز کہندے نيں، لیکن ایہ غلط اے اس لئی کہ الله تعالٰیٰ فرماندے نيں کہ "تواڈے رب دی طرف توں جو وحی آئی ايسے اُتے عمل کرو، اس دے علاوہ دوسرے اولیاء دی اتباع نہ کرو، کس قدر کم تسيں لوک نصیحت حاصل کردے ہو"(٧:٣).
اسی طرح الله تعالٰیٰ فرماندے نيں کہ "جب انہاں توں کہیا جاندا اے کہ الله دی اتاری ہوئی کتاب دی اتباع کرو تاں اوہ لوک کہندے نيں یا نئيں، اسيں اس چیز دی اتباع کرینگے جس اُتے اساں اپنے باپ دادہ نوں پایا، چاہے انہاں دے باپ دادا بے عقل تے بے ہدایت ہاں"(٢:١٧٠)
اسی طرح الله تعالٰیٰ فرماندے نيں کہ"ٹھہرالیا اپنے عالماں تے درویشاں نوں خدا (یعنی الله دے واضح احکام_حلال و حرام دے خلاف انہاں نوں حاکم - حکم دینے والا), اللہ نوں چھڈ کے۔.."(٩:٣١)
دوسری قسم: احکام_شرعیہ تے انہاں دی دو قسماں نيں:
١) دین دے اوہ احکام جو وضاحت و صراحت توں معلوم ہون، جداں نماز، روزہ، حج، زكوة ايسے طرح زنا و شراب دا حرام ہونا وغیرہ تاں انہاں وچ تقلید جائز نئيں اے کیونجے انہاں دے جاننے وچ سارے لوک برابر نيں، اس لئی انہاں وچ تقلید دا کوئی معنی ننيں۔
٢) دین دے اوہ احکام جنہاں نوں نظر و استدلال دے بغیر نئيں جانا جاسکدا، جداں: عبادات، معاملات، نکاح وغیرہ دے "فروعی" مسائل، تاں انہاں وچ تقلید کرنی اے۔
اللّہ تعالٰیٰ دے قول "پس تسيں سوال کرو اہل_علم (علما) توں، جے تسيں نئيں علم رکھدے"(١٦:٤٣، ٢١:٧) دی دلیل توں .
اور اوہ لوک جنہاں نوں تقلید کرنی اے (یہ) اوہ حضرات نيں جنہاں نوں احکام_شرعیہ دے استنباط (٤:٨٣) دے طریقے معلوم نئيں نيں، تاں اس دے لئی "کسی" عالم دی تقلید تے اس دے قول اُتے عمل دے بغیر چارہ نئيں اے۔ الله تعالٰیٰ دا ارشاد اے: "پس تسيں سوال کرو اہل_علم (علما) توں، جے تسيں نئيں علم رکھدے"(١٦:٤٣، ٢١:٧)
حضرت ابن_عباس رضی الله عنہ توں مروی اے کہ اک آدمی رسول الله صلے الله علیہ وسلم دے دور وچ زخمی ہوئے گئے، فیر انھاں غسل دی حاجت ہوئے گئی، "لوکاں" نے انھاں غسل دا حکم دے دتا جس دی وجہ توں انہاں دی موت ہوئے گئی۔ اس دی اطلاع نبی صلے الله علیہ وسلم نوں ہوئی تاں آپ نے فرمایا: الله انہاں نوں قتل (برباد) کرے کہ انہاں لوکاں نے اسنوں قتل کر دتا۔، ناواقفیت دا علاج (اہل_علم توں ) دریافت کرنا نہ سی؟...الخ (سنن أبي داود » كِتَاب الطَّهَارَةِ » بَاب فِي الْمَجْرُوحِ يَتَيَمَّمُ، رقم الحديث: ٢٨٤(٣٣٦)
دوسری اس دی دلیل ایہ اے کہ ایہ اہل_اجتہاد وچوں نئيں اے تاں اس اُتے تقلید ہی فرض اے۔ جداں نابینا، جس دے پاس ذریعہ_علم نئيں اے تاں قبلے دے سلسلے وچ اسنوں کسی دیکھنے والے(بینا) دی گل ماننی ہوئے گی۔
مومن (اسلام دے مننے والے) باپ دادا کيتی اتباع: اور جو لوک ایمان لیائے تے انہاں دی اولاد وی (راہ) ایمان وچ انہاں دے پِچھے چلی۔ اسيں انہاں دی اولاد نوں وی انہاں (کے درجے) تک پہنچیا دین گے۔..(٥٢:٢١) الفقيه والمتفقه: ٢ /١٢٨-١٣٣،علامہ خطیب بغدادی شافعی رح (٣٩٢-٤٦٢ھ)، مطبوعہ دار ابن الجوزیہ
تقلید دی قسماں
[سودھو]تقلید دی دوقسماں نيں: (1) تقلیدِ مطلق (2) تقلیدِ شخصی۔
تقلید مطلق
[سودھو]تقلید مطلق توں مراد ایہ اے کہ مسائل و احکام دی تحقیق وچ انسان کسی اک فقیہ دا پابند ہوکے نہ رہ جائے؛ بلکہ مختلف مسائل وچ مختلف اصحاب علم توں فائدہ اٹھائے، ایہ تقلید ہر زمانہ وچ ہُندی رہی اے، خود قرآن اس تقلید دا حکم دیندا اے، ارشادِ خداوندی اے:
- "يَاأَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ"۔ (النساء:59)
ترجمہ:اے ایمان والو! اللہ تے رسول اللہ (صلی الله علیہ وسلم) دی اطاعت کرو تے تسيں وچ جوصاحب امر نيں انہاں دی اطاعت کرو۔
اس آیتِ کریمہ وچ اللہ تے اس دے رسولﷺ دے بعد "أُولِي الْأَمْرِ" دی اتباع دا حکم فرمایا گیا اے "أُولِي الْأَمْرِ" توں کون لوک مراد نيں؛ اگرچہ اس وچ علما دی راواں مختلف نيں؛ لیکن اکثرمفسرین اس توں فقہا تے علما مراد لیندے نيں، حاکم نے حضرت عبد اللہ ابن جابر دا قول نقل کيتا اے:
"أُولِي الْأَمْرِ، قال الفقہ والخیر"۔ (مستدرک:1/123)
ترجمہ: "أُولِي الْأَمْرِ" توں مراد اصحابِ فقہ وخیر نيں۔
ترجمان القرآن وچ حضرت ابن عباسؓ دی وی اایہی تفسیر نقل کيتی گئی اے:
"أُولِي الْأَمْرِ، یعنی اهل الفقه والدین"۔ (مستدرک:1/123)
ترجمہ: "أُولِي الْأَمْرِ" توں اصحاب فقہ تے اہلِ دین مراد نيں۔
فَإِن تَنٰزَعتُم فى شَيءٍ فَرُدّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسولِ إِن كُنتُم تُؤمِنونَ بِاللَّهِ وَاليَومِ الءاخِرِ ۚ ذٰلِكَ خَيرٌ وَأَحسَنُ تَأويلًا {4:59}
فیر جے جھگڑ پڑو کسی چیز وچ تاں اسنوں لوٹاؤ طرف اللہ دے تے رسول دے جے یقین رکھدے ہوئے اللہ اُتے تے قیامت دے دن اُتے ایہ گل اچھی اے تے بہت بہتر اے اس دا انجام۔
مفسر امام ابو بکر جصاص رح نے اس آیت دی تفسیر کردے نيں کہ:
"اولو الامر" دی اطاعت دینے دے فورا بعد الله تعالٰیٰ دا ایہ فرمنیا کہ "فیر جے جھگڑ پڑو کسی چیز وچ تاں اسنوں لوٹاؤ اللہ تے رسول دی طرف" ایہ اس گل کيتی دلیل اے کہ اولو الامر توں مراد "علما و فقہا" نيں، کیونجے الله تعالٰیٰ نے لوکاں نوں انہاں دی اطاعت دا حکم دتا (یعنی جس گل اُتے انہاں دا اتفاق و اجماع جو اوہ وی قرآن و سنّت دی بعد قطعی دلیل و حکم اے )، "فیر جے جھگڑ پڑو کسی چیز وچ " فرماکر اولو الامر (علما) نوں حکم دتا جس معاملہ وچ انہاں دے درمیاں اختلاف ہوئے اسنوں الله دی کتاب تے نبی دی سنّت دی طرف لوتادو، ایہ حکم "علما و فقہا" ہی نوں ہوئے سکدا اے، کتونکہ عوام الناس تے غیر عالم دا ایہ مقام نئيں اے، اس لئی کہ اوہ اس گل س واقف نئيں ہُندے کہ کتاب الله و سنّت دی طرف کسی معاملہ نوں لوٹانے دا کیہ طریقہ اے تے نہ انھاں نت نويں مسائل (کا حل قرآن و سنّت توں اجتہاد کردے) مستنبط کرنے دے دلائل دے طریقےآں دا علم ہُندا اے، لہذا ثابت ہوئے گیا کہ ایہ خطاب علما و فقہا نوں اے۔ [ احکام القرآن : 2/257]
- … فَسـَٔلوا أَهلَ الذِّكرِ إِن كُنتُم لا تَعلَمونَ (النحل:٤٣)
...پس تسيں سوال کرو اہل_علم (علما) توں، جے تسيں نئيں علم رکھدے۔
اس آیت وچ ایہ اصولی ہدایت دیدتی گئی اے کہ جو لوک کسی علم و فن دے ماہر نہ ہون، انھاں چاہیے کہ اس علم و فن دے ماہرین توں پوچھ پوچھ کر عمل کے لیا کرن، اایہی چیز تقلید کہلاندی اے چنانچہ علامہ آلوسی بغدادی (الحنفی) رح اس طرح فرماندے نيں: اور اس آیت وچ اس گل اُتے وی استدلال کيتا گیا اے جس چیز دا علم اسنوں خود نہ ہوئے اس وچ علما توں رجوع کرنا واجب اے۔ تے علامہ جلال الدین السیوطی (الشافعی) رح اقلیل وچ لکھدے نيں کہ اس آیت وچ اس گل اُتے استدلال کيتا گیا اے کہ عام آدمیاں دے لئی فروعی مسائل وچ تقلید جائز اے۔[تفسیر روح المعانی: ١٤/١٤٨،سورہ النحل]
حضرت جابر (رضی الله عنہ) توں روایت اے رسول الله صلے الله علیہ وسلم نے ارشاد فرمایا کہ عالم (دینی گل جاننے والے) دے لئی مناسب نئيں اے کہ اوہ جاندے ہوئے خاموش رہے تے جاہل (نہ جاننے والے) دے لئی مناسب نئيں اے کہ اپنی جہالت اُتے خاموش رہے۔ الله تعالٰیٰ ارشاد فرماندے نيں: … پس تسيں سوال کرو اہل_علم (علما) توں، جے تسيں نئيں علم رکھدے۔ (النحل:٤٣) [المعجم الأوسط للطبراني » بَابُ الْمِيمِ » مَنِ اسْمُهُ : مُحَمَّدٌ، رقم الحديث: ٥٥١١(٥٣٦٥) بحوالہ تفسیر_در_منثور] تابعین وچ ، جداں عطاء، حسن بصریؒ وغیرہ توں وی "أُولِي الْأَمْرِ" دے معنی اہلِ علم تے اصحاب فقہ دے منقول نيں، آیتِ مذکورہ دے علاوہ قرآن پاک دی بعض تے آیات (النساء، التوبۃ) وچ وی اس دی طرف اشارہ موجود اے، حدیثاں تواس پرکثرت توں شاہد نيں تے صحابہ م اجمعین دا طرزِ عمل وی تقلید مطلق دی تائید وچ اے۔
تقلیدِ شخصی
[سودھو]تقلید دی دوسری قسم تقلید شخصی اے، یعنی کسی ناواقف عامی (غیر عالم شخص) دا کسی متعین شخص دے علم و کمال اُتے بھروسا کر کے ايسے دے دسے ہوئے طریقہ کار اُتے عمل کرنے نوں تقلید شخصی کہندے نيں۔
مشہور حدیث اے کہ رسول اللہ (صلی الله علیہ وسلم) نے حضرت معاذ ابنِ جبل نوں یمن دا حاکم بناکر بھیجیا؛ تاکہ اوہ لوکاں نوں دین دے مسائل بتاواں تے فیصلہ کرن:
[سنن ابوداؤد:جلد سوم: فیصلےآں دا بیان :قضاء وچ اپنی رائے توں اجتہاد کرنے دا بیان; (جامع ترمذی، كِتَاب الْأَحْكَامِ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ،بَاب مَاجَاءَ فِي الْقَاضِي كَيْفَ يَقْضِي،حدیث نمبر:1249، شاملہ، موقع الإسلام]
ترجمہ: جدوں حضور اکرم نے حضرت معاذ نوں یمن دا حاکم بنا کے بھیجنے دا ارادہ کیہ فرمایا تسيں کس طرح فیصلہ کرو گے جدوں تواڈے پاس کوئی مقدمہ پیش ہوئے جائے انہاں نے فرمایا کہ اللہ دی کتاب توں فیصلہ کراں گا آپ نے فرمایا جے تسيں اللہ دی کتاب وچ اوہ مسئلہ نہ پاؤ تاں فرمایا کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی سنت دے مطابق فیصلہ کراں گا حضور صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا کہ جے سنت رسول وچ وی نہ پاؤ تاں تے کتاب اللہ وچ وی نہ پاؤ تاں انہاں نے کہیا کہ اپنی رائے توں اجتہاد کراں گا تے اس وچ کوئی کمی کوتاہی نئيں کراں گا، رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے انہاں دے سینہ نوں تھپتھپایا تے فرمایا کہ اللہ ہی دے لئی تمام تعریفاں نيں جس نے اللہ دے رسول دے رسول (معاذ) نوں اس چیز دی توفیق دتی جس توں رسول اللہ راضی نيں۔
پس گویا اہلِ یمن نوں حضرتِ معاذؓ دی شخصی تقلید دا حکم دتا گیا۔
کن مسائل وچ تقلید کيتی جاندی اے ؟
[سودھو]درج بالہ حدیث اس گل کيتی طرف اشارہ کردتی اے کہ جے مجتہد کوئی مسئلہ کتاب و سنت وچ نہ پائے تاں اجتہاد کر سکدا اے تے لوکاں دے لئی اس دی اتباع و تقلید ضروری ہوئے گی۔
مثال دے طور اُتے چند جدید مسائل_اجتہادیہ؛ جنہاں دا واضح حکم نہ قرآن وچ اے نہ حدیث وچ :
١. ٹیلیفون دے ذریعے نکاح
٢. انتقال_خون(خون دا کسی مریض نوں منتقل کرنا)
٣. اعضاء دی پیوند-کاری
٤. حالت_روزہ وچ انجیکشن دا مسئلہ
٥. لاؤڈ-اسپیکر اُتے اذان دا مسئلہ
٦. ڈیجیٹل تصویر دا مسئلہ وغیرہ
کن دی تقلید کيتی جائے؟
[سودھو]ظاہر اے مسائل اجتہاديہ وچ مجتہد دی ہی تقلید کيتی جائے گی تے مجتہد دا اعلان اے کہ
قیاس مظہر لامثبت (شرح عقائد نسفی)
یعنی اسيں کوئی مسئلہ اپنی ذاتی رائے توں نئيں دسدے بلکہ ہر مسئلہ کتاب و سنت و اجماع توں ہی ظاہر کر کے بیان کردے نيں
کون تقلید کرے؟
[سودھو]مسائل اجتہادیہ وچ کتاب وسنت اُتے عمل کرنے دے دو ہی طریقے نيں:
جو شخص خود مجتہد ہوئے گا اوہ خود قواعد اجتہادیہ توں مسئلہ تلاش کر کے کتاب و سنت اُتے عمل کريں گا
اور غیر مجتہد ایہ سمجھ کر کہ وچ خود کتاب و سنت توں مسئلہ استنباط کرنے دی اہلیت نئيں رکھدا، اس لئی کتاب و سنت دے ماہر توں پوچھ لاں کہ وچ کتاب و سنت دا کیہ حکم اے۔ اس طرح عمل کرنے نوں تقلید کہندے نيں۔ تے مقلد انہاں مسائل نوں انہاں دی ذاتی رائے سمجھ کرعمل نئيں کردا بلکہ ایہ سمجھ کر کہ مجتہد نے سانوں مراد خدا تے مراد رسول ﷺ توں آگاہ کيتا اے۔
تقلیدِ_شخصی حیات_نبوی (صلی الله علیہ وسلم) وچ
[سودھو]اک ہور موقع اُتے ارشاد فرمایا:
حَدَّثَنَا مُوسَى بْنُ إِسْمَاعِيل، حَدَّثَنَا أَبَانُ، حَدَّثَنَا قَتَادَةُ، حَدَّثَنِي أَبُو حَسَّانَ، عَنْ الْأَسْوَدِ بْنِ يَزِيدَ، أَنَّ مُعَاذَ بْنَ جَبَلٍ، وَرَّثَ أُخْتًا وَابْنَةً فَجَعَلَ لِكُلِّ وَاحِدَةٍ مِنْهُمَا النِّصْفَ، وَهُوَ بِالْيَمَنِ وَنَبِيُّ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَوْمَئِذٍ حَيٌّ .(تیسیر کلکتہ : صفحہ#٣٧٩، کتاب الفرائض، فصل ثانی)
ترجمہ: أسود بن يزيد توں روایت اے کہ انہاں نے بیان کيتا کہ ساڈے پاس معاذ (بن جبل رضی اللہ تعالٰیٰ عنہ) یمن وچ معلم تے امیر ہوئے کے آئے تاں اساں انہاں توں اس شخص دے متعلق پُچھیا جو فوت ہوئے گیا تے اک بیٹی تے اک بہن چھڈ کے گیا تاں انہاں نے بیٹی نوں نصف تے بہن نوں نصف دلیایا۔
فائدہ: اس حدیث توں تقلید_شخصی ثابت ہُندی اے تے اوہ وی حیات_رسول الله صلے الله علیہ وسلم وچ ۔ کیونجے جدوں رسول الله صلے الله علیہ وسلم نے تعلیم_احکام تے فیصلےآں دے لئی قاضی مقرر کردے حضرت معاذ (رضی الله عنہ) نوں یمن بھیجیا تاں يقينا اہل_یمن نوں اجازت دتی کہ ہر مسئلے وچ انہاں توں رجوع کرن تے اایہی تقلید_شخصی اے، جداں حالے اُتے بیان ہويا۔
تقلیدِ_شخصی بعد حیات_نبوی (صلی الله علیہ وسلم)
[سودھو]- عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُبَيْرِ بْنِ مُطْعِمٍ، عَنْ أَبِيهِ : " أَنَّ امْرَأَةً سَأَلَتْ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ شَيْئًا، فَأَمَرَهَا أَنْ تَرْجِعَ إِلَيْهِ، فَقَالَتْ : يَا رَسُولَ اللَّهِ، أَرَأَيْتَ إِنْ جِئْتُ فَلَمْ أَجِدْكَ؟ قَالَ أَبِي : كَأَنَّهَا تَعْنِي الْمَوْتَ، قَالَ : فَإِنْ لَمْ تَجِدِينِي فَأْتِي أَبَا بَكْرٍ "
[صحيح مسلم » كِتَاب فَضَائِلِ الصَّحَابَةِ » بَاب مِنْ فَضَائِلِ أَبِي بَكْرٍ الصِّدِّيقِ رَضِيَ ...رقم الحديث: 4405(2388)]
ترجمہ: حضرت محمد بن جبیر بن مطعم رضی اللہ تعالٰیٰ عنہ اپنے باپ توں روایت کردے نيں کہ اک عورت نے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم توں کسی چیز دا سوال کيتا تاں آپ نے اس عورت نوں دوبارہ آنے دے لئی فرمایا، اس عورت نے عرض کيتا اے اللہ دے رسول! آپ دا کیہ خیال اے کہ جے ميں فیر آواں تے آپ نوں (موجود) نہ پیر؟ (یعنی آپ اس دنیا توں رخصت ہوئے چکے ہاں تو؟) آپ نے فرمایا جے تاں مینوں نہ پائے تاں حضرت ابوبکر رضی اللہ تعالٰیٰ عنہ دے پاس آ جانا (اس حدیث توں حضرت ابوبکر رضی اللہ تعالٰیٰ عنہ دی خلافت بلا فصل تے تقلید_شخصی ثابت تے واضح اے، اس عورت نوں آپ صلے الله علیہ وسلم توں مسئلہ ہی تاں پوچھنا سی۔[جن احادیث وچ سوال دا لفظ واضح لکھیا اے:
فائدہ: "من بعدی" توں انہاں دی تقلید_شخصی ثابت تے واضح اے، پس اک معین شخص دی اتباع دا حکم فرمایا تے ایہ کدرے نئيں فرمایا کہ انہاں توں احکام دی دلیل وی دریافت کر ليا کرنا تے نہ ایہ عادت مستمرہ (جاریہ) سی کہ دلیل دی تحقیق ہر مسئلے وچ کيتی جاندی ہوئے تے اایہی تقلید_شخصی اے۔ کیونجے حقیقت_تقلید_شخصی ایہ اے کہ اک شخص نوں جو مسئلہ پیش آوے اوہ کسی مرجح دی وجہ توں اک ہی عالم توں رجوع کيتا کرے تے اس توں تحقیق کر کے عمل کيتا کرے۔ تے اس مقام وچ اس دے وجوب توں بحث نئيں تے اگے مذکور اے اس دا جواز تے مشروعیت تے موافقت تے سنّت ثابت کرنا مقصود اے، گویا اک معین زمانے دے لئی سہی۔
- عن هُزَيْلَ بْنَ شُرَحْبِيلَ، قَالَ : " سُئِلَ أَبُو مُوسَى، عَنْ بِنْتٍ، وَابْنَةِ ابْنٍ، وَأُخْتٍ، فَقَالَ : لِلْبِنْتِ النِّصْفُ، وَلِلْأُخْتِ النَّصْفُ "، وَأَتِ ابْنَ مَسْعُودٍ فَسَيُتَابِعْنِي، فَسُئِلَ ابْنُ مَسْعُودٍ، وَأُخْبِرَ بِقَوْلِ أَبِي مُوسَى، فَقَالَ لَقَدْ ضَلَلْتُ إِذًا وَمَا أَنَا مِنَ الْمُهْتَدِينَ " أَقْضِي فِيهَا بِمَا قَضَى النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، لِلْابْنَةِ النِّصْفُ، وَلِابْنَةِ ابْنٍ السُّدُسُ تَكْمِلَةَ الثُّلُثَيْنِ، وَمَا بَقِيَ فَلِلْأُخْتِ " . فَأَتَيْنَا أَبَا مُوسَى، فَأَخْبَرْنَاهُ بِقَوْلِ ابْنِ مَسْعُودٍ، فَقَالَ : لَا تَسْأَلُونِي مَا دَامَ هَذَا الْحَبْرُ فِيكُمْ .
[صحيح البخاري » كِتَاب الْفَرَائِضِ » بَاب مِيرَاثِ ابْنَةِ الِابْنِ مَعَ بِنْتٍ، رقم الحديث: 6269]
ترجمہ: حضرت هذيل بن شرحبيل رضی الله عنہ توں روایت اے کہ حضرت ابو موسیٰ رضی الله عنہ توں اک مسئلہ پُچھیا گیا فیر ااوہی مسئلہ حضرت ابن_مسعود رضی الله عنہ توں پُچھیا گیا تے حضرت ابو موسیٰ رضی الله عنہ دے فتویٰ دی وی انہاں نوں خبر دتی گئی تاں انہاں نے تے طور توں فتویٰ دتا، فیر انہاں دے فتویٰ دی خبر حضرت ابو موسیٰ رضی الله عنہ نوں دتی گئی تاں انہاں نے فرمایا کہ جدوں تک ایہ عالم متبحر تسيں لوکاں وچ موجود نيں تسيں میرے توں مت پُچھیا کرو۔- روایت کيتا اسنوں بخاری، ابو داود تے ترمذی نے
فائدہ: حضرت ابو موسیٰ رضی الله عنہ دے اس فرمانے توں کہ انہاں دے ہُندے ہوئے میرے توں مت پُچھو، ہر شخص سمجھ سکدا اے کہ ہر مسئلہ وچ انہاں توں پُچھنے دے لئی فرمایا اے تے اایہی تقلید_شخصی اے کہ ہر مسئلہ وچ کِسے مرجح دی وجہ توں کسی اک عالم توں رجوع کر کے عمل کرے۔
صحابہ_کرام رضی الله عنھم تے تقلید
[سودھو]اس گل وچ ذرہ برابر وی گنجائش نئيں کہ نبی صلے الله علیہ وسلم دے جملہ صحابہ کرام رضی الله عنہ شرف_صحبت_نبوی دے فیض و برکت توں سب دے سب عادل، ثقه، متقی، خدا-پرست تے پاکباز سن، مگر فہم_قرآن، تدبر_حدیث تے تفقہ فی الدین وچ سب یکساں نہ سن، بلکہ اس لحاظ توں انہاں دے آپس وچ مختلف درجات تے متفاوت مراتب سن ۔
امام الفقیہ تے احد الاعلام حضرت امام مسروق رح (المتوفی ٢٣-ہجری) توں مروی اے کہ ميں نے اصحاب_رسول الله صلے الله علیہ وسلم دے علم دی خوشبو حاصل کيتی تاں ميں نے انہاں دے علم دی انتہا چھ (٦) اُتے پائی، حضرت عمر، حضرت علی، حضرت عبد الله، حضرت معاذ(بن جبل)، حضرت ابو درداء تے حضرت زید بن ثابت رضی الله عنہم۔ ميں نے انہاں دے علم دی خوشبو پائی تاں مینوں تاں مینوں انہاں دے علم دی انتہا حضرت علی تے حضرت عبد الله (بن مسعود) رضی الله عنہم اُتے ملی۔طبقات ابن سعد:٢/٢٥، تذكرة الحفاظ:١/٢٤ و مقدمه ابن صلاح:٢٦٢ مع شرح العراقي، مستدرك حاكم:٣/٤٦٥ تے اس روایت اُتے امام حاکم تے امام ذہبی رح خاموش رہے یعنی جرح نئيں فرمائی]
معلوم ہويا کہ صحابہ_کرام رض وی فقہ_دین (قرآن=٩:١٢٢) اُتے عمل-پیرا سن تے اپنے دور دے چھ وڈے معتبر اصحاب دی تقلید کردے سن ۔ کتاباں_احادیث مصنف عبد الرزاق، مصنف ابن ابی شیبہ، رہتل الآثار طبری، شرح معانی الآثار طحاوی، کتاب الآثار امام محمّد، کتاب الآثار امام ابی یوسف وچ صحابہ تے تابعین دے ہزا رہیا فتاویٰ درج نيں جنہاں دے نال دلائل مذکور نئيں، انہاں نے بلا-ذکر_دلیل ایہ فتاویٰ صادر فرماندے تے سب لوکاں نے بلا-مطالبہ_دلیل انہاں اُتے عمل کيتا، ایہ عمل اسلام وچ پہلے دن توں اج تک تواتر توں ثابت اے۔
تقلید اُتے اجماع_صحابہ
[سودھو]اسی لئی امام غزالی (شافعی) رح فرماندے نيں: "تقلید تاں اجماع_صحابہ توں وی ثابت اے، کیونجے اوہ عوام نوں فتویٰ دیندے تے عوام نوں ایہ حکم نئيں دیندے سن کہ تسيں (خود عربی دان ہو) اجتہاد کرو تے ایہ گل انہاں دے علما تے عوام دے تواتر توں مثل_ضروریات_دین ثابت اے " [المستصفى:٢/٣٨٥]
ائمہ اربعہ وچوں کسی اک دی تقلید اُتے اجماع
[سودھو]ائمہ اربعہ وچ کِسے اک دی تقلید اُتے امت دا اجماع ہوچکيا اے تے امت دے اجماع دی دو صورتاں نيں:
اول ایہ کہ امت دے قابل قدر علما متفق ہوکے ایہ کدرے کہ اساں اس مسئلہ اُتے اجماع کر ليا اے، جدوں کہ مسئلہ دا تعلق قول توں ہوئے یا جے مسئلہ دا تعلق کسی فعل توں اے تاں اوہ اس فعل اُتے عمل شروع کر دتیاں۔
دوسری صورت ایہ اے کہ امت دے کچھ وڈے علما مذکورہ طریقہ اُتے اجماع کرن تے دوسرے قابل قدر علما اس اُتے سکوت کرن تے اس اُتے انہاں دی طرف توں کوئی رد نہ ہوئے اسنوں اجماعِ سکوندی کہندے نيں۔
اجماع دی ایہ دونے صورتاں معتبر نيں۔ نور الانوار وچ اے: رکن الإجماع نوعان: عزیمة وھو التکلم منھم بما یوجب الاتفاق أي اتفاق أي الکل علی الحکم بأین یقولوا أجمعنا علی ھذا إن کان ذلک الشيء من باب القول أو شروعھم في الفعل إن کان من بابہ․ ورخصة: وھو أن یتکلم أو یفعل البعض دون البعض وسکت الباقون منھم ولا یردون بعد مضي مدة التأمل وھی ثلاثة أیام ومجلس العلم ویسمی ھذا إجماعا سکوتیًا وھو مقبول عندنا: 219۔
چنانچہ جدوں علما نے دیکھیا کہ جو تقلید دا منکر ہُندا اے اوہ شتر بے مہار دی طرح زندگی بسر کردے ہوئے اپنی خواہشات اُتے عمل کردا اے، اس لئی علما نے ائمہ اربعہ وچ کِسے اک دی تقلید اُتے اجماع کيتا، اگرچہ انہاں دا ایہ اجماع اک جگہ متفق ہوکے نئيں ہويا؛ لیکن انہاں سب دے ائمہ اربعہ وچ کِسے اک دی تقلید کرنے تے عدم تقلید اُتے نکیر کرنے دی وجہ توں ایہ اجتماع منعقد ہويا اے، چنانچہ اس سلسلہ وچ بوہت سارے وڈے وڈے علما نے عدم تقلید اُتے اپنی آراء دا اظہار کيتا تے امت دے سامنے عدم تقلید دے مفاسد نوں کھل دے بیان کيتا۔ اس دی چند مثالاں ایہ نيں:
- علامہ ابن ہمام رحمہ اللہ فرماندے نيں:
وعلی ھذا ما ذکر بعض المتأخرین منع تقلید غیر الأربعة لانضباط مذاھبھم وتقلید مسائلھم وتخصیص عمومہا ولم یدر مثلہ في غیر اسيں الآن لانقراض اتباعھم وہو صحیح۔
ترجمہ: تے ايسے بنیاد اُتے ائمہ اربعہ ہی دی تقلید متعین اے نہ کہ دوسرے ائمہ کی، اس لئی کہ ائمہ اربعہ دے مذاہب مکمل منضبط ہوئے گئے نيں تے انہاں مذاہب وچ مسائل تحریر وچ آچکے نيں تے دوسرے ائمہ دے مذاہب وچ ایہ چیز نئيں اے تے انہاں دے متبعین وی ختم ہوچکے نيں تے تقلید دا انہاں ایہ چار اماماں وچ منحصر ہوجانا صحیح اے۔ (التحریر في اصول الفقہ: 552)
- علامہ ابن نجیم مصری لکھدے نيں:
وما خالف الأئمة الأربعة فھومخالف للإجماع
یعنی ائمہ اربعہ دے خلاف فیصلہ اجماع دے خلاف فیصلہ اے۔ (الأشباہ: 131)
- محدث ابن حجر مکی رحمہ اللہ فرماندے نيں:
أما في زمننا فقال أئمتنا لا یجوز تقلید غیر الأئمة الأربعة: الشافعي ومالک وأبي حنیفة وأحمد رضوان اللہ علیھم أجمعین
یعنی ساڈے زمانے وچ مشائخ دا اایہی قول اے کہ ائمہ اربعہ یعنی امام شافعی، مالک، ابوحنیفة تے احمد ہی دی تقلید جائز اے تے انہاں دے علاوہ کسی تے امام دی جائز نئيں (فتح المبین 166)
- امام ابراہیم سرخسی مالکی رحمہ اللہ فرماندے نيں:
و أما في ما بعد ذلک فلا یجوز تقلید غیر الأئمة الأربعة
یعنی دورِ اول دے بعد ائمہ اربعہ دے سوا کسی دی تقلید جائز ننيں۔ (الفتوحات الوہبیہ: 199)
- مشہو رمحدث ومفسر قاضی ثناء اللہ پانی پتی رحمہ اللہ فرماندے نيں:
فإن أھل السنة والجماعة قد افترق بعد القرن الثلثة أو الأربعة علی أربعة المذاھب، ولم یبق في فروع المسائل سوی ھذہ المذھب الأربعة فقد انعقد الإجماع المرکب علی بطلان قول من یخالف کلھم․ یعنی تیسری یا چوتھی صدی دے فروعی مسائل وچ اہل سنت والجماعت دے مذاہب رہ گئے، کوئی پنجواں مذہب باقی نئيں رہیا، پس گویا اس امر اُتے اجماع ہوئے گیا کہ جو قول انہاں چاراں دے خلاف اے اوہ باطل اے (تفسیر مظہری:2/64)
- حضرت شاہ ولی اللہ محدث دہلوی رحمہ اللہ فرماندے نيں:
وھذہ المذاھب الأربعة المدونة المحررة قد اجتمعت الأمة أو من یعتد بھا منھا علی جواز تقلیدھا إلی یومنا ھذا یعنی ایہ مذاہب اربعہ جو مدون ومرتب ہوئے گئے نيں، پوری امت نے یا امت دے معتمد حضرات نے انہاں مذاہب اربعہ مشہورہ دی تقلید دے جواز اُتے اجماع کر ليا اے۔ (اور ایہ اجماع) اج تک باقی اے۔ (حجة اللہ البالغہ: 1/361)# شارح مسلم شریف علامہ نووی فرماندے نيں:
أما الاجتہاد المطلق فقالوا اختتم بالأئمة الأربعة الخ یعنی اجتہاد مطلق دے متعلق علما فرماندے نيں کہ ائمہ اربعہ اُتے ختم ہوئے گیا حتی کہ انہاں تمام مقتدر محققاں علما نے انہاں چار اماماں وچوں اک ہی امام دی تقلید نوں امت اُتے واجب فرمایا اے تے امام الحرمین نے اس اُتے اجماع نقل کيتا اے۔ (نور الہدایہ: 1/10)
اصول دین یعنی عقائد وچ تقلید جائز نہ ہونے دی وجہ ایہ اے کہ اصول دین وچ ظن تے گمان اُتے اکتفا نئيں کيتا جا سکدا اے، اس لئی کہ اعتقاد، دلیل و یقین محکم دا ناں اے اس دے برعکس احکام تے فروع دین وچ تقلید کافی اے، قابل ذکر گل اے کہ اسلامی عقائد تے اعتقادات دے دو حصے ہیں- اس دا اک حصہ اصول دین اے تے اس دا اعتقاد رکھنا ضروری اے، اسلام دے محقق ہونے تے اک انسان دے مسلمان ہونے دے لئی اس دی ضرورت ہُندی اے ،مثلاًتوحید ورسالت دا اقرار-اللہ تعالیٰ دے وجود دا اعتقاد یا انبیا علیهم السلام دی نبوت تے حضرت محمد صلی الله علیه وآلہ وسلم دی رسالت دا اعتقاد، معاد و قیامت دا اعتقاد کہ انسان مرنے دے بعد دوباره زنده ہون گے، تاکہ اپنے اعمال دی جزا پا سکن، جداں اصولاں اُتے اعتقاد رکھنا علم و یقین اُتے مبنی ہونا اے، اس سلسلہ وچ گمان تے دوسرےآں دی تقلید کرنا کافی نئيں اے - عقائد دا دوسرا حصہ، اصول دین دی تفصیل تے جزئیات نيں، مثال دے طور اُتے کہ کیہ اللہ تعالیٰ دی صفات اس دی عین ذات نيں؟ اللہ تعالیٰ دی صفات دی کِنّی قسماں نيں، صفات فعلی دے کیہ معنی نيں؟ اشیاء دے بارے وچ اللہ تعالیٰ دے علم کی کیفیت کيتا اے کيتا نبوت وچ عصمت ضروری اے یا نئيں؟ عصمت دے حدود کیہ نيں؟ کيتا معاد جسمانی اے یا روحانی؟ بہشت دی کیفیت کيتا اے ؟ کيتا اهل دوزخ ہمیشہ دوزخ وچ ہون گے یا نئيں؟ مشرکانہ گلاں کیہ نيں ،کفریہ اعمال کیہ نيں - اگرچہ ایہ وی عقائد و اعتقادات وچ شمار ہُندے نيں، جنہاں نوں اسيں اعتقاد دے فروعی مسائل کہہ سکدے نيں انہاں فروعی مسائل وچ اسيں باعتبار تعلیم اسيں کسی مستند تے معتبر عالم دی اقتدا کرسکدے نيں۔ ۔ واضح اے کہ انسان، اصول دین دے بارے وچ اعتقاد تے یقین حاصل کرنے دے لئی ۔۔۔ تعبدی و نقلی دلیل دے عنوان توں ۔۔۔ آیات و روایات دی طرف رجوع نهاں کر سکدا اے، کیونجے اس صورت وچ تسلسل لازم آندا اے - اس دے برخلاف احکام تے فروع دین نوں آیات و روایات دی طرف رجوع کیندے بغیر حاصل کرنا ممکن نئيں اے - اس بنا پر، عقائد دا احکام توں موازنہ کرنا اک بے جا موازنہ اے - جس چیز نوں احکام تے فروعات توں موازنہ کيتا جا سکدا اے، اوہ عقائد دی تفصیلات تے جزئیات نيں کہ انہاں وچ تقلید کرنا جائز اے، اگرچہ انہاں وچوں بہت ساریاں چیزاں وچ تقلید کرنا واجب تے ضروری نئيں اے - مجتہد دی طرف رجوع کرنے تے مرجع تقلید نوں پہچاننے دے سلسلہ وچ دَور تے تسلسل لازم نهاں آندا اے، کیونجے مجتہد تے اعلم نوں پہچاننے دے لئی علم و فقہ وچ مہارت تے اس مجتہدکے نال معاشرت دی ضرورت نهاں اے، بلکہ معاشره وچ شائع ہونے تے مشہور ہونے یا چند قابل اعتماد افراد دے بیان ورگی راہاں توں وی مجتہد و اعلم کوپہچانا جا سکدا اے -
حدیث معصوم علیہ السلام
[سودھو]حضرت امام محمد باقر علیہ السلام نے ارشاد فرمایا کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا کہ جو ایہ چاہندا اے کہ اس دی حیات انبیا ورگی ہوئے تے موت شہیداں ورگی ہوئے تے رحمان دی بنائی ہوئی جنت اس دا ٹھکانہ ہوئے تاں اس اُتے لازم اے کہ اقرار ولایت دے نال علی نال محبت کرے تے اس دے بعد آنے والے ائمہ دی تقلید کرے ایہ تمام میری عترت تے طینت توں خلق ہوئے نيں۔ اے اللہ انہاں نوں میرا علم و فہم عطا کر تے انہاں دے جو مخالفین میری امت وچ نيں انہاں نوں جہنم وچ داخل کر دے تے اے اللہ انہاں مخالفین نوں تاں میری شفاعت توں محروم کر دے۔[۱]