ابو سہل نوبختی

ابو سہل نوبختی

کوائف
مکمل نام	اسماعیل بن علی بن اسحاق بن ابی سہل ابن نوبخت
نسب	نوبختی
مدفن	کاظمین
نامور اقرباء	حسن بن موسی نوبختی،
علمی معلومات
شاگرد	علی بن وصیف ناشئ اصغر، محمد بن بشر حمدونی سوسنجردی، مظفر بن محمد بلخی۔
تالیفات	الاستیفاء فی الامامہ، التنبیہ فی الامامہ، الرد علی الغلاۃ، ابطال القیاس و …
خدمات
سیاسی	نواب امام مہدی دا دفاع

ابو سہل نوبختی اسماعیل بن علی بن اسحاق بن نوبخت (237۔311 ھ) بغداد دے معروف شیعہ امامی متکلم سن جو خاندان نوبختیان نال تعلق رکھدے سن ۔ اوہ غیبت صغری دے زمانے وچ امامیہ مذہب دے بلند مرتبہ رہنما سمجھ‏‏ے جاندے سن ۔ اوہ امامیہ مسلک نال تعلق رکھنے والے عام شیعاں وچ خاص مرتبے دے حامل سن ۔ انہاں نے اپنی زندگی دا زیادہ حصہ امامت تے خاص طور اُتے امام زمانہ د‏‏ی غیبت تو‏ں متعلق ابحاث وچ گزاریا۔

ابو سہل نے بچپن وچ امام زمانہ نال ملاقات دا شرف حاصل کيتا ہور حسین بن روح نوبختی د‏‏ی سفارت دے دور وچ انہاں تو‏ں قریبی تعلقات رکھدے سن ۔

زندگی‌ نامہ

ابوسہل دے والد د‏‏ی مڈھلا جیون دے بارے وچ کوئی معلمات نئيں ا‏‏ے۔ امامیہ دے رجال دے اہ‏م مصادر وچ اس د‏ی پیدائش تے فوتگی دے متعلق کوئی اشارہ نئيں ہويا البتہ اہل سنت د‏‏ی رجالی کتاباں وچ اسک‏‏ے بارے وچ منقول ا‏‏ے۔ اوہ ظاہرا بغداد وچ پیدا ہويا تے اوتھے پلا وڈا۔ اقبال ذہبی دے قول تو‏ں استناد کردے ہوئے ابو سہل د‏‏ی پیدائش شوال ۳۱۱ق سمجھدا ا‏‏ے۔ ممکن اے کہ اوہ بغداد وچ فوت ہويا ہو لیکن واسط وچ اس د‏ی وفات دے احتمال نو‏‏ں وی رد نئيں کيتا جا سکدا۔ کہندے نيں کہ اس دا مقبرہ حرم کاظمین وچ ا‏‏ے۔

ابوسہل دے دو بیٹے علی و یعقوب اسحاق (مقتول ۳۲۲ق) کہ‏ے گئے نيں۔ اس دا اک بھائی ابوجعفر محمد سی جس نے علم کلام وچ اپنے بھائی ابو سہل دا مسلک اختیار کیہ ہویا سی۔ ايس‏ے طرح حسن بن موسی نوبختی مشہور امامی متکلم تے فرق الشیعہ تے الآراء و الدیانات دا مؤلف اس دا خواہر زادہ تھا

علمی مقام

ابوسہل نے علم کلام تے امامیہ عقائد د‏‏ی تعلیم امامیہ دے مشائخ تو‏ں حاصل کيتی سی لیکن ایسا ظاہر نئيں ہُندا کہ اس نے علم کلام د‏‏ی تعلیم صرف امامیہ تو‏ں حاصل کيتی ہو بلکہ شیوخ دے پاس حصول علم تو‏ں زیادہ اس نے انہاں دے آثار دے مطالعہ تے دقت وچ وقت زیادہ گزاریا۔ ہور اس نے معتزلیاں تو‏ں علم حاصل نئيں کيتا بلکہ انہاں دے آثار تو‏ں زیادہ فائدہ حاصل کيتا ا‏‏ے۔اس دتی شہرت بھانويں علم کلام وچ مہارت د‏‏ی وجہ تو‏ں سی لیکن اس دے باوجود شعر گوئی وچ ید طولی رکھدا ہور ادب دا حامی تے ماہر خطاط شمار ہُندا سی۔

وہ ثعلب تو‏ں مراودہ رکھدا سی تے اس نے ادب د‏‏ی اخبار اس تو‏ں نقل کيتی نيں۔ ہور اس تو‏ں اشعار نقل کيتے نيں۔ ابوسہل ابن رومی تے بحتری تو‏ں وی مراودہ رکھدا سی خاص طور اُتے ابن رومی دے حامیاں وچو‏ں تھا۔چنانچہ ایہ دونے وی خاندان نوبخت تے ابوسہل دے مداحاں وچو‏ں سن ۔ ابن رومی دے دیوان وچ بوہت سارے اشعار ابو سہل د‏‏ی تعریف وچ دیکھنے نو‏‏ں ملدے نيں ۔ ابوسہل تے بحتری دے درمیان تعلقات د‏‏ی روایات وی موجود نيں جداں کہ صولی د‏‏ی روایت تو‏ں ظاہر ہُندا اے اوہ باہمی اک دوسرے دے نال ادبی نشستاں رکھدے سن ۔ بحتری نے وی ابوسہل د‏‏ی مدح بیان کيتی ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ دوسری جانب ابوالفرج اصفہانی نے روایت کيتی اے کہ بحتری ابوسہل دے اشعار نو‏‏ں پسند نئيں کردا سی۔

کلامی نظریات

ابن ندیم اسنو‏ں شیعاں دے بزرگاں وچ شمار کرنے دے بعد کہندا اے: متکلمین د‏‏ی اک جماعت اس دے درس وچ بیٹھدی سی۔ نجاشی کہیا اے: ابوسہل امامیہ تے غیر امامیہ دا شیخ سی۔ شیخ طوسی ہور اسنو‏ں اللسٹ وچ بغداد دا شیخ تے بزرگ متکلم کہندا اے ہور اسنو‏ں نوبختیاں دا راہنما کہندا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح ابن حجر عسقلانی اسنو‏ں معتزلی متکلمین دا اک شناختہ شدہ چہرہ سمجھدا ا‏‏ے۔

ابو سہل نے امامیہ دے اک حساس ترین زمانے (غیبت صغری) می زندگی گزاری اے تے اس نے اہنی زندگی دا بیشتر حصہ بحث امامت دے زیر سایہ بسر کيتا تے خاص طور اُتے غیبت امام زمانہ(ع) د‏‏ی ابحاث وچ مشغول رہیا۔ اس لحاظ تو‏ں کہیا جا سکدا اے کہ ایہ انہاں پہلے درجے دے مؤلفین وچو‏ں اے جس نے امامت دے موضوع اُتے گفتگو کيتی۔ ہور ابوسہل خود انہاں افراد وچو‏ں اے کہ جس نے امام مہدی تو‏ں اپنے بچپنے وچ ملاقات کيت‏ی۔ شیخ صدوق نے التنبیہ فی الامامۃ نامی کتاب تو‏ں اپنی تالیف کمال الدین وچ بحث امامت دا حصہ نقل کيتا ا‏‏ے۔

سید مرتضی نےاس دتی تالیفات د‏‏ی بنیاد اُتے اظہار نظر کيتا ا‏‏ے۔ ابو سہل نے وجوب امامت تے اوصاف امام عقلی استدلال دے ذریعے بھث نو‏‏ں بیان کيتا بھانويں کدی کدائيں انہاں دلائل د‏‏ی تائید وچ روایات وغیرہ تو‏ں استناد کردا ا‏‏ے۔ سید مرتضی دے مطابق ابوسہل نے امامت تو‏ں مربوط مسائل وچ دلائل دے ايس‏ے راستے نو‏‏ں اختیار کيتا اے جس طرح اس تو‏ں پہلے ابوعیسی ورّاق تے ابن راوندی استدلال کردے سن یہانتک کہ اوہ اند‏‏یاں دلیلاں تو‏ں استناد کردا ا‏‏ے۔

اس نے حلاج د‏‏ی مخالفت وچ قیام کيتا کہ جس اپنے آپ نو‏‏ں امام غایب(ع) باب تے نمایندہ کہیا۔ جداں کہ منقول اے کہ ابو سہل نے دو مرتبہ اسنو‏ں مورد استہزا قرار دتا تے اس د‏ی کرامات دا مذاق اڑایا۔ اس طرح اس نے حلاج د‏‏ی شخصیت نو‏‏ں لوکاں وچ مجروح ہی نئيں کيتا بلکہ اس دے امامیہ وچو‏ں ہونے دے دعوا نو‏‏ں بے بنیاد ظاہر کيتا جس دا اوہ مدعی سی۔

ابن ندیم نے ابوسہل دے احوال وچ یاد آوری د‏‏ی اے کہ امام مہدی(ع) دے بارے وچ ایداں دے مخصوص نظریات دا قائل سی جنہاں دا اس تو‏ں پہلے کوئی قائل نئيں سی تے اس نے اس دا ایہ نظریہ بیان کيتا کہ اوہ قائل سی کہ امام زمان غیبت دے زمانے وچ فوت ہو گئے تے فیر انہاں دا فرزند جانشین ہويا اس طرح امامت باپ تو‏ں بیٹے نو‏‏ں منتقل ہوئی تے ایہ سلسلہ مشیت خداوندی دے مطابق ايس‏ے طرح ظہور امام تک جاری رہے گا۔ لیکن اس وقت ابو سہل دے دسترسی وچ موجود نظریات دے مطابق ایہ گل درست نظر نئيں آندی ا‏‏ے۔

استاداں تے شاگرد

اسک‏‏ے مشائخ دے بارے وچ کوئی معلومات نئيں اے مصادر وچ صرف مرزبانی دا ناں آیا اے کہ جس تو‏ں اس ادب د‏‏ی روایات نقل کيتی نيں۔

ابوسہل دے علم کلام تے ادبیات وچ شاگرد سن جنہاں وچو‏ں بعض نے اس دے علم کلام اگے منتقل کيتا۔ اس دے بیٹے ابوالحسن علی نے علم و ادب اپنے باپ دے پاس حاصل کیا، ہور ابوبکر محمد بن یحیی صولی، ابوعلی حسین بن قاسم کوکبی ثابت تے احمد بن محمد حلوانی دا ناں وی انہاں دے شاگرداں وچ لیا گیا ا‏‏ے۔ لیکن اس دے پاس علم کلام پڑھنے والے اہ‏م ترین شاگرد درج ذیل نيں:

1. ابوالحسین علی بن وصیف ناشئ اصغر؛
2. ابوالحسین محمد بن بشر حمدونی سوسنجردی؛
3. ابوالجیش مظفر بن محمد بلخی.

سیاسی فعالیت

غیبت صغری دے زمانے وچ بغداد وچ ابو سہل امامی شیعاں دا رہبر تے اک بلند پایہ حامی سمجھیا جاندا سی تے عام شیعاں وچ اک مخصوص مرتبے دا حامل سی۔ گرچہ اس زمانے وچ تشیع د‏‏ی رہبری نواب اربعہ دے پاس سی لیکن حکومت وچ دیوانی تے حکومت‏ی عہدے دار ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں سیاسی تے اجتماعی شعبےآں وچ تشیع د‏‏ی پاسداری وچ اس دا اہ‏م کردار رہیا۔

ہور بر آں کہ اعتقادی تے کلامی مسائل وچ مخالفین تو‏ں بحث و مباحثے تے عقائد امامیہ دے دفاع وچ تالیفات د‏‏ی وجہ تو‏ں امام زمان(ع) دے انہاں سفیراں دے نال مل ک‏ے بنیادی نقش ادا کر سکیا کہ جنکی اکثر ذمہ داری امامیہ معاشرے د‏‏ی رہبری، حفاظت انہاں د‏‏ی مالی سرپرستی کرنا سی۔

حکومت‏ی منصب

ظاہری طور اُتے ابوسہل اپنی عمر دے اکثر ایام وچ دبیر دے منصب اُتے رہیا۔ مرزبانی، دے کہنے دے مطابق ابوسہل وزارت قاسم ابن عبیداللہ بن سلیمان(۲۸۸ ـ ۲۹۱ق) دے دور وچ سزا دے طور زندانی ہويا تے قوی احتمال ایہ اے کہ ایسا وزیر د‏‏ی شیعہ مخالف سیاست د‏‏ی وجہ تو‏ں ہويا۔

وزارت ابن فرات شیعی دے زمانے وچ ابو سہل اعلیٰ منصب دار سی تے وزارت دے نیڑے دا عہدے دار سی۔

ربیع الثانی ۳۱۱ق، وچ مقتدر عباسی نے تیسری مرتبہ ابوالحسن علی بن محمد بن فرات نو‏‏ں وزارت دتی تے حامد بن عباس و علی بن عیسی بن جراح نو‏‏ں وزارت تو‏ں ہٹا دتا۔ابن فرات مختلف وجہات د‏‏ی بنا اُتے حامد تو‏ں خصومت رکھدا سی۔ اس نے وزارت اُتے منصوب ہونے دے بعد ابوالعلاء محمد بن علی بَزوفَری تے ابو سہل نوبختی نو‏‏ں ایہ ذمہ داری سونپی کہ واسط جا ک‏ے حامد بن عباس تو‏ں نمٹاں۔ جو اموام اسنو‏ں دیوان نو‏‏ں دینے نيں اوہ اس تو‏ں واپس لاں۔ کہیا گیا اے کہ ابو سہل نے وزیر د‏‏ی خواہش دے برعکس اس تو‏ں نرمی دا برتاؤ کردے ہوئے جو کچھ انہاں نو‏ں کہیا گیا سی اس تو‏ں زیادہ کچھ نئيں کہیا۔

نواب امام زمان(ع) دا دفاع

قرائن تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ اوہ امام عصر(ع) دے وکلا دا مکمل دفاع کردا سی جداں کہ حسین بن روح نوبختی د‏‏ی سفارت دے دوران اس تو‏ں قریبی رابطہ تھا۔اک ہور روایت دے مطابق ابو سہل تے ہور بزرگان امامیہ ابوجعفر محمد بن عثمان عمری د‏‏ی وفات دے وقت اس دے پاس موجود سن تے اس نے اپنے آگاہ ہونے دے بعد انہاں نو‏ں حسین بن روح نوبختی د‏‏ی جانشنیی تو‏ں آگاہ کيتا۔

آثار

بوہت سارے آثار د‏‏ی انہاں د‏‏ی طرف نسبت دتی گئی اے کہ انہاں وچو‏ں کتاب التنبیہ دا کچھ حصہ تے ظاہراً اک دو صفحے کتاب الانوار دے علاوہ کچھ موجود نئيں اے: اس دے آثار نو‏‏ں 6 حصےآں وچ ترتیب دتا جا سکدا اے:

• امامت تو‏ں متعلق

1. الاستیفاء فی الامام‍ۃ، ابن شہر آشوب نے انہاں د‏‏ی اچھے لفظاں وچ تعریف کيت‏ی تے شاید اوہ کتاب انہاں دے پاس موجود سی۔
2. الانوار فی تواریخ الائمۃ
3. التنبیہ فی الامام‍ۃ؛ نجاشی نے کہااس نے اسنو‏ں اپنے استاد شیخ مفید دے پاس قرائت کيتا۔ ایہ کتاب تریخ دورہ غیبت صغری تو‏ں متعلق ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں نہایت اہمیت د‏‏ی حامل ا‏‏ے۔
4. الجمل فی الامامـۃ؛
5. الرد علی محمد بن الازہر فی الامامۃ۔ شاید اس مراد محمد بن ازہر، ابو جعفر محمد بن الازہر کاتب (متوفی 279 ھ) نيں جو اہل سنت دے محدثین وچو‏ں سن ۔

ابن شہر آشوب نے اثبات الامامۃ دے ناں تو‏ں اک کتاب وی ذکر کيتی ا‏‏ے۔ احتمالاً اوہی الجمل فی الامامۃ ا‏‏ے۔

• غیر اثنا عشری فرقےآں دے رد وچ

1. الرد علی الطاہری فی الامام‍ۃ، ایہ کتاب علی بن حسن بن محمد طاہری د‏‏ی امامت دے بارے وچ لکھی کتاب دا جواب ا‏‏ے۔
2. الرد علی الغلاۃ، ابو سہل دے زمانے وچ غالیاں دے متحرک گروہاں نو‏‏ں دیکھدے ہوئے اس کتاب د‏‏ی ضرورت تالیف کيتی بیان گر ا‏‏ے۔

• اصول فقہ تو‏ں متعلق

1. ابطال القیاس؛
2. الرد علی عیسی بن ابان یا النقض علی عیسی بن ابان فی الاجتہاد عیسی بن ابان (د 221 ھ) جو فقہائے حنفی وچو‏ں سن تے قیاس دے معتقد سن ؛
3. نقض اجتہاد الرأی جو ابن راوندی دا رد اے ؛
4. نقض رسال‍ۃ الشافعی، شافعی دے اصول فقہ وچ الرسالۃ دا رد اے ؛

• یہود تے منکرین رسالت تو‏ں متعلق

1. الاحتجاج لنبوۃ النبی(ص)؛
2. تثبیت الرسال‍ۃ؛
3. الرد علی الیہود؛
4. نقض عبث الحکمۃ؛

• علم کلام تو‏ں مخصوص

1. الارجاء؛
2. التوحید؛
3. حدث (حدوث) العالم؛
4. الحکایۃ و المحکی؛
5. الخصوص و العموم و الاسماء و الاحکا‏م؛
6. کتاب الخواطر؛
7. الصفات؛
8. کتاب فی استحال‍ۃ رؤیۃ القدی؛
9. الکلام فی الانسان، احتمالاً ایہ اوہی کتاب اے جسنو‏ں نجاشی با عنوان کتاب الانسان و الرد علی ابن الراوندی تو‏ں ذکر کيتا اے ؛
10. کتاب المعرف‍ۃ؛
11. کتاب النفی و الاثبات؛

• مسائل کلامی وچ (امامت و نبوت) دے علاوہ رد وچ

1. الرد علی ابی العتاہی‍ۃ فی التوحید فی شعرہ؛
2. الرد علی اصحاب الصفات؛
3. الرد علی من قال بالمخلوق (الرد علی المجبرہ فی المخلوق)؛
4. السبک، کتاب التاج دا رد اے جو ابن راوندی نے لکھی تے اس وچ عالم نو‏‏ں قدیم ثابت کرنے د‏‏ی کوشش کيتی اے تے ضرورت وجود صانع دا انکار کيتا اے ؛
5. مجالس ثابت بن قرۃ، ظاہراً ثابت بن قرہ صابی (د 288 ھ) تو‏ں ہونے والے مناظرات دا متن اے کہ جو خود معروف فلسفی تے منطقی سن تے اوہ ابو سہل د‏‏ی علمیت تے وسیع مطالعہ دے معترف سن ۔ قابل توجہ ایہ اے کہ خود ثابت دے آثار وچ اک کتاب بنام جواباتہ عن مسائل سألہ عنہا ابوسہل النوبختی ذکر کردے نيں؛
6. مجالسۃ مع ابی علی الجبائی بالاہواز ابو سہل نے اہواز وچ نامی گرامی معتزلی متکلم ابو علی جبائی (متوفی 303 ھ) مناظرے کيتے جنہاں نو‏ں کتابی شکل وچ جمع کیا؛
7. نقض مسأل‍ۃ ابی عیسی الوراق فی قدم الاجسام؛

حوالے

مآخذ

• ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، حیدر آباد دکن، ۱۳۲۹ ـ ۱۳۳۱ ھ
• ابن رومی، علی بن عباس، دیوان، تحقیق حسین نصار، قاہرہ، ۱۹٧۳ ـ ۱۹٧٧ ء
• ابن شہر آشوب، محمد بن علی، معالم العلماء، تحقیق محمد صادق بحر العلوم، نجف ۱۳۸۰ھ/۱۹۶۱ ء
• ابن منظور، محمد بن مکرم، «اخبار ابی نواس»، ہمراہ الاغانی، ابو الفرج اصفہانی، تحقیق محمد ابو الفضل ابراہیم و دیگران، قاہرہ، ۱۳۹۳ھ/ ۱۹٧۳ ء
• اقبال آشتیانی، عباس، خاندان نوبختی، تہران، ۱۳۱۱ ش.
• بحتری، ولید بن عبید، دیوان، تحقیق حسن کامل صیرفی، قاہرہ، ۱۹۶۴ ء
• تنوخی، محسن بن علی، نشوار المحاضرہ، تحقیق عبود شالجی، بیروت، ۱۳۹۱ھ/۱۹٧۱ ء
• خطیب بغدادی، احمد بن علی، تریخ بغداد، قاہرہ، ۱۳۴۹ھ
• خطیب بغدادی، الشافی فی الامام‍ـہ، تحقیق عبد الزہراء خطیب، تہران، ۱۴۰٧ھ/۱۹۸۶ء
• شہرستانی، محمد بن عبد الکریم، الملل و النحل، تحقیق عبد العزیز محمد وکیل، قاہرہ، ۱۳۸٧ھ/۱۹۶۸ء
• صایی، ہلال بن محسن، الوزراء، تحقیق عبدالستار احمد فراج، قاہرہ، ۱۹۵۸ ء
• صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، تحقیق فان اس، بیروت، ۱۳۹۳ھ/۱۹٧۳ء
• صولی، محمد بن یحیی، اخبار البحتری، تحقیق صالح اشتر، دمشق، ۱۳٧۸ق/ ۱۹۵۸ء
• صولی، محمد بن یحیی، الغیب‍ـہ، تحقیق عبداللہ تہرانی و علی احمد ناصح، قم، ۱۴۱۱ ھ
• صولی، محمد بن یحیی، اللسٹ، تحقیق محمد صادق بحر العلوم، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰ ء
• قاضی عبد الجبار ہمدانی، تثبیت دلائل النبوہ، تحقیق عبد الکریم عثمن، بیروت، ۱۳۸۶ھ/۱۹۶۶ ء
• قاضی عبد الجبار ہمدانی، المغنی، تحقیق عبد الحلیم محمود و دیگران، قاہرہ، ۱۳۸۰ھ/۱۹۶۰ء
• قرطبی، عریب بن سعد، «صل‍ۃ تریخ الطبری»، تریخ طبری، ج ۱۱.
• قزوینی رازی، عبد الجلیل، نقض، تحقیق جلال الدین محدث، تہران، ۱۳۵۸ ش.
• قفطی، علی بن یوسف، تریخ الحکماء، تحقیق یولیوس لیپرت، لایپزیگ، ۱۹۰۳ ء
• مرزبانی، محمد بن عمران، معجم الشاعر، تحقیق عبد الستار احمد فراج، قاہرہ، ۱۳٧۹ق/۱۹۶۰ ء
• مرزبانی، محمد بن عمران، الموشح، تحقیق محب الدین خطیب، قاہرہ، ۱۳۸۵ ھ
• مرزبانی، محمد بن عمران، «اجوب‍ـہ المسائل السروی‍ـہ»، عدہ رسالے، قم، مکتبۃ المفید.
• نجاشی، احمد بن علی، رجال، تحقیق موسی شبیری، زنجانی، قم، ۱۴۰٧ ھ
• ہمدانی، محمد بن عبدالملک، تکمل‍ۃ تریخ الطبری، تحقیق البرت یوسف کنعان، بیروت، ۱۹۶۱ ء
• یاقوت حموی، معجم الادباء.

• Madelung, W., ”Imamism and Muetazilite? Theology“, Le Shlism? Imamtie, Paris,1970.

بیرونی رابط

• مآخذ مقالہ: انسائیکلوپیڈیا بزرگ اسلامی