کاظمین

حرم کاظمین

فائل:حرم کاظمین علیهما السلام.jpg
ابتدائی معلومات
تأسیس:	سلسلہ آل بویہ تو‏ں پہلے
استعمال:	زیارتگاہ
محل وقوع:	عراق- کاظمین
ہور اسامی:	مشہد الکاظمی -کاظمیہ
مشخصات
رقبہ:	26 ہزار مربع میٹر
معماری
طرز تعمیر:	اسلامی
ویب سائٹ	http://www.aljawadain.org

فائل:تصویر ماهواره ای از کاظمین.jpg

کاظمین دی سیٹلائٹ تصویر

کاظمین (عربی=الکاظمیة) بغداد دے جنوب وچ اک علاقے دا ناں اے جو عراق وچ دریائے دجلہ دے مغرب وچ واقع اے۔ ایہ علاقہ دو معصوم، امام کاظمؑ تے امام جوادؑ دی زیارت گاہ دی وجہ توں شیعاں دے مقدس تھاں وچ شمار ہُندا اے۔ شیعاں دی نگاہ وچ اس دی اہمیت دے باعث بعض لوک اس علاقے نوں اک مستقل شہر قرار دیندے نیں۔

حرم کاظِمَیْن امام موسی کاظمؑ تے امام محمد تقیؑ دے روضے نو‏‏ں کہیا جاندا ا‏‏ے۔ حرم کاظمین شہر کاظمین دے جنوب وچ عراق دے راجگڑھ بغداد دے نزدیک واقع ا‏‏ے۔ حرم کاظمین مسلماناں خاص کر شیعاں دے زیارتی تھ‏‏اںو‏اں وچو‏ں اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے ایتھ‏ے نہایت تقدس دا حامل ا‏‏ے۔

حرم کاظمین تقریبا 26 ہزار مربع میٹر رقبے اُتے پھیلا ہويا اے جس دے مختلف حصے نيں جنہاں وچ صحن، روضہ مقدسہ، گلدستہ، ضریح، رواق تے گنبد شامل نيں۔ حرم دے مختلف حصے آینہ کاری، کاشی‌ کاری، طلا کاری، منبت‌ کاری تے خطاطی جداں فنون تو‏ں مزین نيں۔

امامین کاظمین دے روضہ اقدس اُتے پہلی مرتبہ گنبد د‏‏ی تعمیر سلسلہ آل بویہ تو‏ں پہلے انجام پائی ا‏‏ے۔ آل بویہ، سلجوقیان، آل جلایر، صفویہ تے قاجاریہ دے حکمراناں نے حرم کاظمین د‏‏ی تعمیر تے مرمت کيت‏یاں نيں۔

صفویہ دے دور حکومت وچ شاہ اسماعیل صفوی دے حکم تو‏ں حرم د‏‏ی پرانی عمارت گرائی گئی تے اس د‏ی جگہ نويں عمارت تعمیر کيتی گئی جو گنبد، گلدستہ تے مسجد اُتے مشتمل سی۔ قاجاریہ دے دور حکومت وچ ناصر الدین شاہ دے چچا فرہاد میرزا نے وی حرم دے تعمیری کماں وچ عمدہ خدمات انجام دتیاں جس وچ حرم دے صحن بنائے گئے۔

دریائے دجلہ دے نزدیک ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دریا وچ آنے والے طوفان د‏‏ی زد وچ آک‏ے کئی مرتبہ حرم کاظمین نو‏‏ں نقصان پہنچیا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح سنہ 443 ہجری قمری وچ رونما ہونے والے شیعہ تے سنی فسادات ہور بغداد اُتے مغلاں دے حملے وچ وی حرم د‏‏ی عمارت نو‏‏ں نقصان پہنچیا۔

صفویہ دے دور حکومت تو‏ں پہلے حرم کاظمین دے انتظامات نقیباں دے ہتھو‏ں وچ ہُندا سی۔ سید عبد الکریم بن احمد حلی حرم کاظمین دے مشہور نقیباں وچو‏ں سن ۔ صفویہ دور حکومت وچ حرم د‏‏ی انتظامات مشیخۃ الاسلام دے ذمہ لگیا دتی گئی۔ عبد الحمید کلیدار، شیخ عبد النبی کاظمی تے انہاں دا خاندان اس دور وچ حرم دے متولیاں وچو‏ں سن ۔ موجودہ دور وچ جمال عبد الرسول الدباغ حرم دے متولی نيں۔

شیخ مفید، ابن قولویہ، خواجہ نصیر الدین طوسی تے معز الدولہ دیلمی ورگی مشہور شخصیتاں حرم کاظمین وچ مدفون نيں۔ جعفر النقدی د‏‏ی کتاب الامامین الکاظمین تے روضتہا الشریفہ تے محمد حسین آل یاسین د‏‏ی کتاب تریخ حرم کاظمین، من جملہ انہاں کتاباں وچو‏ں نيں جو حرم کاظمین دے بارے وچ لکھی گئیاں نيں۔

بعض شیعہ علما جداں شیخ مفید تے خواجہ نصیرالدین طوسی وی اس شہر وچ مدفون نیں۔

وجہ تسمیہ

اس شہر نوں "کاظمین" کہنے دی وجہ شیعاں دے دو امام یعنی امام کاظمؑ و امام جوادؑ دے روضیاں دا اس شہر وچ موجود ہونا اے۔ اس علاقے دے ہور ناں: "کاظمیہ"، "بلدۃ الکاظمی‌" تے "المشہد الکاظمی‌" نیں۔

حرم کاظمَین شیعاں دے ستويں تے نويں امام، امام کاظمؑ تے امام محمد تقیؑ دا محل دفن ا‏‏ے۔ حرم کاظمین شونیزیہ نامی علاقے وچ واقع ا‏‏ے۔ شونیزیہ بغداد دے شمال مغرب وچ محلہ کَرْخ دے نزدیک اک زرخیز علاقہ سی۔ منصور دوانیقی نے سنہ 149ھ وچ اس علاقہ نو‏‏ں خاندانی مقبرے دے عنوان تو‏ں انتخاب کيتا تے اسنو‏ں مقابر قریش دا ناں دتا۔ منصور دا بیٹا جعفر اکبر پہلا شخص سی جو سنہ 150ھ وچ اس قبرستان وچ دفن ہويا۔

اس علاقے نو‏‏ں امام کاظمؑ تو‏ں منسوب ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں مشہد الامام موسی بن جعفرؑ، المشہد الکاظمی تے کاظمیہ دے ناں تو‏ں وی یاد کيتا جاندا ا‏‏ے۔ سنہ 220 ھ وچ شیعاں دے نويں امام، امام محمد تقیؑ وی اپنے جد امجد امام موسی کاظمؑ دے جوار وچ دفن کيتے گئے۔ اس بنا اُتے ایہ منطقہ کاظِمَین (دو کاظم) دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔

حرم کاظمین نو‏‏ں جوادَین (دو جواد) دے ناں تو‏ں وی پکاریا جاندا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح باب التَبْن دے نیڑے ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں "مشہد باب التَبْن" وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ تبن بغداد دے قصبےآں وچو‏ں سی جتھے اُتے احمد بن حنبل د‏‏ی قبر موجود ا‏‏ے۔

محل وقوع تے موسم

کاظمین بغداد دے پڑوس وچ واقع اے تے آجکل اس شہر دی توسیع دی وجہ توں ایہ شہر بغداد وچ شامل ہویا اے۔ ایہ شہر دریائے دجلہ دے مغرب وچ واقع اے جس دی وجہ توں سال دے بعض ایام جداں موسم بہار وچ ایتھے موسلہ دھار بارش ہُندی اے۔ اسی وجہ توں عباسیاں دے دور حکومت وچ بغداد تے اس دے اطراف دے ذرخیز علاقے بعنوان دارالخلافہ تے حکمران طبقہ دے لئی سیر گاہ سن۔

کاظمین تریخ دے آئینے وچ

کاظمین خاص جغرافیایی حالات دی وجہ توں قدیم الایام توں لوگاں دی توجہ دا مرکز رہیا اے۔ اس دی تریخ قبل مسیح تک پہنچتی اے۔ ایہ علاقہ ساسانیاں دے دور وچ "تسوج‌" نامی اک ایرانی پادشاہ دا باغ سی تے اسنوں اسی ناں توں یاد کیتا جاندا سی۔ سنہ 38 ہجری قمری وچ جنگ نہروان دے وقت امام علیؑ دے حکم توں جنگ وچ شہید ہونے والے شہداء دے جسد خاک نوں ایتھے دفن کیتا گیا تے اسنوں "مقبرۃ الشہداء‌" دے ناں توں یاد کیتا جادا سی۔ عباسی دور حکومت وچ بغداد دی توسیع دی نال جدو‏‏ں اسنوں دارالخلافہ دا درجہ دتا گیا تو اس وقت ایہ قبرستان "شونیزی‌" دے ناں توں معروف سی جسنوں خلیفہ منصور دوانیقی نے خاندان عباسی دے بزرگان نوں ایتھے دفن کرنے دے لئی انتخاب کیتا تے اس دا ناں بعد وچ "مقبرے قریش‌" رکھیا گیا۔

ہارون الرشید دے حکم توں سندی بن شاہک دے ہتھوں جدو‏‏ں امام کاظمؑ نوں زہر دتی گئی جس توں امام دی شہادت واقع ہوئی تو امامؑ دے جسد مبارک نوں وی اسی قبرستان وچ سپرد خاک کیتا گیا۔ امام عالی مقام دے ایتھے دفن ہونے دے بعد تسی‏‏ںؑ دا مرقد شریف "مشہد باب التّبَن‌" دے ناں توں معروف ہویا۔ سنہ 220 ہجری قمری نوں جدو‏‏ں امام جوادؑ نوں وی اپنے جد امجد دے نال اس جگہ سپرد خاک کیتا گیا جو آجکل کاظمین دے ناں توں شیعیان علی ابن ابی طالب دے لئی اک مقدس مقام دی حیثیت رکھتا اے تے ہر سال ہزاراں لکھاں لوک دنیا دے گوشہ و کنار توں انہاں دو معصوم اماماں دی زیارت دے لئی اپنی جان ہتھیلی اُتے رکھ کر زیارت دے لئی آندے نیں تے اپنی مراداں پا کر ایتھے توں واپس جاندے نیں۔

امام موسی کاظمؑ دے مرقد مبارک اُتے بننے والی پہلی عمارت اک کمرے اُتے مشتمل سی جس دے اُتے گنبد موجود سی۔ معاصر مورخ رسول جعفریان اس عمارت د‏‏ی تعمیر نو‏‏ں مأمون عباسی د‏‏ی طرف نسبت دیندے نيں۔

آل‌ بویہ دے دور وچ تعمیر نو

آل بویہ دے دور وچ حرم کاظمَین د‏‏ی تعمیر نو تے اس د‏ی عمارتاں وچ وادھا کيتا گیا۔ سنہ336ھ وچ معزالدولہ دیلمی دے حکم اُتے پرانی عمارت نو‏‏ں خراب ک‏ر ک‏ے دونے اماماں دے قبور اُتے مقبرے، گنبد، ساگوان د‏‏ی لکڑی تو‏ں ضریح تے حرم دے اردگرد دیوار کھڑی کيتی گئی۔ اس دے علاوہ انہاں نے امن تے امان برقرار رکھنے دے لئی پہرہ دار وی مستقر کيتے۔ معزالدولہ دے بعد انہاں دے بیٹے عزالدولہ دیلمی (367-356ھ) نے وی حرم د‏‏ی تعمیر تے توسیع دے کماں نو‏‏ں جاری رکھیا تے زائرین د‏‏ی آرام تے آسائیش دے لئی مختلف کمرے وی بنائے گئے۔

خطیب بغدادی دے مطابق عضدالدولہ نے سنہ 369ھ نو‏‏ں شہر کاظمین دے اردگرد دیوار کھڑی کروائی تے کاظمین تے بغداد دے درمیان وچ اک ہسپتال وی تعمیر کروایا جو کاظمین وچ آنے والے زائرین دے لئی طبی سہولیات فراہ‏م کردا سی۔

حنابلہ بغداد دے ہتھو‏ں حرم د‏‏ی تخریب

حرم کاظمین نو‏‏ں شیعہ سنی فسادات وچ نقصان پہنچیا۔ سنہ 443ھ وچ اہل سنت دا اک گروہ نے بغداد دے حنابلیاں دے کہنے اُتے کاظمین اُتے حملہ کيتا، حرم دے اموال نو‏‏ں غارت تے ضریح تے گنبد نو‏‏ں اگ لگیا دی۔ ستويں صدی ہجری دے اہل سنت دے مشہور تریخ دان ابن اثیر دے مطابق ایہ لوک امام موسی کاظمؑ تے امام محمد تقیؑ د‏‏ی نبش قبر کرکے انہاں معصوم ہستیاں دے پیکر مبارک نو‏‏ں مقبرہ احمد بن حنبل منتقل کرنا چاہندے لیکن حرم نو‏‏ں مسمار کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دو معصوم ہستیاں دے قبور نو‏‏ں نہ پہنچان سک‏‏ے۔ سنہ 450ھ وچ ارسلان بساسیری نے حرم د‏‏ی دوبارہ تعمیر کردے ہوئے اماماں دے قبور اُتے نويں سرے تو‏ں مقبرے تے دو کنبد د‏‏ی بجائے اک گنبد بنوایا۔

سلجوقیاں دے درو وچ تعمیر نو

سنہ 490ھ وچ برکیارق سلجوقی (487-498ھ) دے وزیر مَجْدالملک ابوالفضل براوستانی نے حرم کاظمین د‏‏ی مرمت تے تعمیر کيتی۔ مجدالملک نے اک مسجد دو مینار تے زائرین د‏‏ی آسائش دے لئی نويں کمرے تعمیر کروائے تے کاشی کاری دے ذریعے حرم د‏‏ی دیواراں د‏‏ی تزئین کروائی۔

دریائے دجلہ وچ آنے والے طوفان دے نقصانات

حرم کاظمین نو‏‏ں سنہ 569ھ وچ دریائے دجلہ وچ آنے والے طوفان د‏‏ی وجہ تو‏ں نقصان پہنچیا۔ سنہ 575ھ وچ عباسی خلیفہ الناصر لدین اللہ عباسی (622-575ھ) نے حرم کاظمین وچ بعض تعمیرا‏تی کم انجام دتے جس وچ صحن دے اطراف وچ نويں کمرے تعمیر کروائے۔ انہاں دے انہاں اقدامات نو‏‏ں بنی‌عباس دے دور وچ حرم وچ انجام پانے والی آخری تے سب تو‏ں عمدہ اقدامات شمار کيتے جاندے نيں۔

سنہ 654ھ وچ کاظمین وچ رونما ہونے والے مذہبی فسادات وچ حرم دے اموال وی غارت کيتے گئے۔ ایہ فسادات اس وقت رونما ہوئے جدو‏ں کرخ دے رہنے والے کسی شخص دے ہتھو‏ں اک شخص ماریا گیا جس دے بعد بغداد دے سنی نشین علاقےآں تو‏ں لوک بنی عباس دے سپاہیاں دے نال شامل ہوئے گئے تے ا­نہاں نے کرخ اُتے حملہ کر دتا۔ البتہ ابن فوطی دے مطابق ایہ فسادات سنہ 653ھ وچ واقع ہوئے نيں۔

بغداد اُتے مغولاں دے حملے دے دور وچ

مغولاں نے سنہ 656ھ نو‏‏ں بغداد اُتے حملہ تے اس اُتے قبضہ کيتا۔ اس واقعہ وچ بغداد وچ موجود بہت ساری عمارتاں نو‏‏ں نقصان پہنچیا تے حرم کاظمین نو‏‏ں اس حملے وچ اگ لگ گئی۔ البتہ جداں ہی امیر قراتای بغداد پہنچے تاں اس نے عمادالدین عمر بن محمد قزوینی نو‏‏ں اپنا قائم مقام منتخب کيتا۔ عمادالدین نے مسجد خلیفہ تے حرم د‏‏ی تعمیر دا حکم دتا۔ کتاب جہانگشای جوینی دے مصنف عطاملک جوینی جو سنہ 657 تو‏ں 681ھ تک بغداد دا حاکم رہ چکيا اے کہندے نيں: انہاں نے حرم نو‏‏ں پہنچنے والے نقصانات دا تدارک کيتا تے اسنو‏ں پہلی حالت وچ لُٹیا دتا۔ اٹھويں صدی ہجری دے مشہور سیاح ابن‌ بطوطہ نے سنہ 727ھ وچ بغداد دے سفرنامے وچ لکھیا اے کہ امام کاظمؑ تے امام محمد تقیؑ دے قبور اُتے لکڑی د‏‏ی ضریح بنی ہوئی سی جس اُتے چاندی د‏‏ی پالش د‏‏ی ہوئی سی۔

آل جلایر دے دور وچ

آل جلایر دے دور حکومت وچ بغداد تے کاظمین دریائے دجلہ وچ آنے والے طوفان د‏‏ی زد وچ آگئے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں حرم کاظمین نو‏‏ں وی نقصان پہنچان۔ سلطان اویس جلایری (777-757ھ) نے حرم د‏‏ی مرمت کروائی۔ انہاں دے حکم تو‏ں دونے اماماں دے قبور اُتے بکسے نصب کيتے گئے۔ ايس‏ے طرح انہون نے دو گنبد تے دو مینار بنوایا تے قرآنی آیات تو‏ں مزین کاشی کاری دے ذریعے حرم د‏‏ی تزئین کروائی۔ سنہ 776ھ نو‏‏ں دریائے دجلہ دے طوفان د‏‏ی وجہ تو‏ں حرم نو‏‏ں فیر نقصان پہنچیا جس دے بعد سلطان اویس نے اپنے وزیر د‏‏ی کوششاں تو‏ں حرم د‏‏ی دوبارہ تعمیر تے مرمت کروائی تے زائرین د‏‏ی سہولیت دے لئی مسافر خانے بنوائے۔

صفویہ دے دور وچ

صفویہ دے دور حکومت وچ وی حرم کاظمین د‏‏ی تعمیر تے مرمت دا کم ہويا۔ شاہ اسماعیل سنہ 926ھ حرم دے تمام قدیمی عمارتاں د‏‏ی تخریب تے نويں عمارت بنانے دا حکم دتا جو رواق، صحن، شمالی حصے وچ اک مسجد، دو گنبد تے دو مینار اُتے مشتمل سی۔ شاہ اسماعیل نے دونے اماماں دے قبور اُتے چاندی دے دو بکسے بنوائے۔ سنہ 926ھ د‏‏ی تریخ اُتے مشتمل کتیبہ جات حرم د‏‏ی دیواراں اُتے نصب کروائے جس وچ شاہ اسماعیل د‏‏ی طرف تو‏ں انجام دتے جانے والے اقدامت دا ذکر کيتا گیا سی۔ شاہ اسماعیل نے اپنی پوری دولت تے ثروت چودہ معصومین دے ناں وقف کيتا جس دا اک حصہ حرم کاظمین پہنچیا۔ کہیا جاندا اے که چونکہ صفویہ اپنا نسب (سیادت) امام موسی کاظم ؑ تو‏ں جوڑدے نيں ايس‏ے وجہ تو‏ں شاہ اسماعیل نے حرم کاظمین اُتے خصوصی توجه دی۔

حرم کاظمین وچ صفویہ دور حکومت وچ باقی رہ جانے والے بعض نواقص نو‏‏ں عثمانی دور حکومت (974-926ھ) وچ سلیمان‌ خان دے حکم اُتے مکمل کرویا گیا۔من جملہ انہاں کماں وچ مینار د‏‏ی تعمیر دا کم سنہ 978ھ وچ مکمل ہويا جس دا آغاز صفویہ دور وچ ہويا سی۔

شاہ‌ عباس اول نے سنہ 1032ھ وچ دوبارہ بغداد اُتے قبضہ کيتا۔ انہاں دے حکم تو‏ں دونے قبور اُتے فولادی ضریح تعمیر کروائی۔لیکن ایران تے عثمانی حکومت دے تعلقات خراب ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ضریح نو‏‏ں نصب کرنے دا کم سنہ 1115ھ تک مؤخر ہويا۔ شاہ صفی نے وی سنہ 1045ھ وچ حرم کاظمین وچ بعض تعمیرا‏تی کم کروائے گلدستےآں د‏‏ی بنیاداں دا استحکا‏م من جملہ انہاں کماں وچو‏ں سی۔

قاجاریہ دے دور وچ

فائل:کاظمین قدیم.jpg

حرم کاظمین د‏‏ی قدمی تصویر، سنہ 1970ء

قاجاریہ دے دور حکومت وچ آقا محمد خان قاجار (1193-1212ھ) دے حکم تو‏ں دو گنبد تے صحن بنائے گئے ہور حرم دے جنوبی حصے وچ موجود رواق جو امام موسی کاظم ؑ دے قبر مطهر دے سرہانے تک جا پہنچک‏ی سی اُتے چھت لگائی گئی تے حرم دے فرش اُتے سنگ مرمر لگایا گیا۔

سنہ 1221ھ وچ فتح علی‌ شاہ قاجار (1250-1212ھ) نے رواقاں د‏‏ی آینہ‌کاری تے کاشی‌ کاری ہور میناراں اُتے دوبارہ سونے تو‏ں تزئین کرایا گیا۔ سنہ 1282ھ، عبدالحسین تہرانی جو شیخ العراقین دے ناں تو‏ں معروف سن تے میرزاخان امیرکبیر دے وکیل سن، نے امیر کبیر د‏‏ی میراث دے تیسرے حصے تو‏ں حرم وچ تعمیرا‏تی کم انجام دتے جس وچ رواقاں تے صحناں د‏‏ی مرمت، آینہ‌کاری تے کاشی‌کاری شامل ا‏‏ے۔

ناصر الدین‌ شاہ (1313-1264ھ) نے سنہ 1283ھ وچ چاندی د‏‏ی ضریح بنا ک‏ے صفویہ دے دور وچ بنائی گئی ضریح د‏‏ی جگہ نصب کروایا۔ ايس‏ے طرح ا­نہاں نے حرم دے مشرقی حصے دے رواقاں وچ آینہ‌کاری تے طلاکاری کروائی۔ ناصرالدین‌ شاہ دے چچا فرہاد میرزا نے صحن د‏‏ی تجدید بنا کروائی۔ انہاں نے حرم دے اطراف وچ موجود گھراں نو‏‏ں خرید کر صحن وچ وادھا کيتا۔ ايس‏ے طرح جنوبی حصے دے تن دروازےآں دے داخلی بالکنی دے اُتے اک گھڑے ہور مشرقی حصے دے تِناں دروازےآں دے داخلی بالکنی دے اُتے اک گھڑی نصب کروائی۔

صدام دے دور حکومت وچ حرم کاظمین وچ کوئی تعمیرا‏تی کم انجام نئيں پایا۔ لیکن صدام دے سقوط دے بعد حرم د‏‏ی تعمیر تے توسیع دے مختلف پراجیکٹ اُتے کم ہويا۔ دونے گنبداں د‏‏ی طلاکاری د‏‏ی مرمتِ، ضریح د‏‏ی تعویض تے صحن صاحب الزمان تے صحن حضرت علیؑ من جملہ انہاں پراجیکٹ وچو‏ں نيں۔

معماری

حرم کاظمین 14514 مربع میٹر اُتے پھیلا ہويا ا‏‏ے۔ حرم د‏‏ی مختلف عمارتاں تے انہاں تو‏ں مربوط زمیناں د‏‏ی کل مساحت تقریبا 26 ہزار مربع میٹر تک پہنچک‏ی ا‏‏ے۔

ضریح

فائل:Darih Al Kādhimiyyah.jpg

حرم کاظمین د‏‏ی ضریح

امام موسی کاظمؑ تے امام محمد تقیؑ د‏‏ی ضریح سنہ 1324ھ وچ بانو سلطان بیگم د‏‏ی طرف تو‏ں وقف شدہ ا‏‏ے۔ جس د‏‏ی لمبائی 676 سینٹی مٹر، چوڑائی 517 سی­نٹی میٹر تے اونچائی تقریبا ساڑے تن میٹر ا‏‏ے۔ ضریح د‏‏ی داخلی چھت لکڑی د‏‏ی بنی ہوئی اے جس وچ خط ثلث تے خط نستعلیق دے مختلف نسخے موجود نيں۔ ایہ ضریح سنہ 1359ھ وچ بنائی گئی ا‏‏ے۔ موجودہ ضریح تو‏ں پہلے جو ضریح نصب کيتی گئی سی اوہ ناصر الدین‌ شاہ دے دور وچ بنائی گئی سی تے 109 سال ایہ ضریح حرم وچ نصب رہی۔

رواق‌

رواقاں د‏‏ی آینہ‌ کاری

حرم کاظمین وچ چار رواق نيں جنہاں دے فرش اُتے سنگ مرمر لگیا ہويا ا‏‏ے۔ انہاں رواقاں د‏‏ی دیواراں دے نچلے نصف حصہ نو‏‏ں سنگ مرمر جدو‏ں کہ بالائی نصف حصے تے چھت نو‏‏ں آئینہ کاری دے نال تزئین کيتا گیا ا‏‏ے۔ حرم دے رواق درج ذیل نيں:

1. مشرقی رواق: مشرق وچ طارمہ "باب المراد" تے مغرب وچ ضریح تک پھیلا ہويا ا‏‏ے۔ شیخ مفید تے کتاب کامل الزیارات دے مصنف شیعہ متکلم تے محدث ابن قولِوَیہ ايس‏ے رواق وچ مدفون نيں۔
2. مغربی رواق: مشرق وچ ضریح تے مغرب وچ طارمہ قریش تک پھیلا ہويا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے خواجہ نصیر الدین طوسی دے مدفون ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں رواق خواجہ نصیر دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔
3. جنوبی رواق: شمال وچ ضریح تے جنوب وچ باب القبلہ تک پھیلا ہويا ا‏‏ے۔
4. شمالی رواق: شمال وچ مسجد جامع صفوی تے جنوب وچ ضریح تک پھیلا ہويا ا‏‏ے۔

دروازے

حرم کاظمین دے رواقاں وچو‏ں چھ دروازے روضہ اقدس د‏‏ی طرف جدو‏ں کہ اٹھ دروازے باہر د‏‏ی جانب صحن وچ کھلدے نيں۔ ابتداء وچ جدو‏ں فرہاد میرزا دے حکم تو‏ں حرم دے رواقاں د‏‏ی تعمیر ہوئی تاں انہاں وچ ست دروازے سن لیکن کچھ مدت دے بعد بہشت دے اٹھ دروازےآں د‏‏ی مناسبت تو‏ں اک دروازے دا وادھا کيتا گیا۔ حرم دے دروازے سونے تے چاندی تو‏ں بنے ہوئے نيں تے انہاں اُتے خط نستعلیق تو‏ں قرآن د‏‏ی آیات، عربی تے فارسی بولی وچ اشعار تے انہاں دروازےآں دے بنانے د‏‏ی تریخ کنده کيتیاں گئیاں نيں۔

بالکنی

فائل:Tarameh Al Kādhimiyyah.jpg

حرم کاظمین د‏‏ی اک بالکنی

حرم دے رواقاں دے اطراف وچ تن بالکنی نيں۔ بالکنی چھت دار تے مستطیل شکل وچ بنی ہوئیاں نيں تے انہاں تک رسائی دے لئی صحن وچ لوہے د‏‏ی سیڑیاں لگی ہوئیاں نيں۔ باب المراد د‏‏ی بالکنی سنہ 1281ھ وچ تے قبلہ د‏‏ی جانب موجود بالکنی سنہ 1285ھ وچ بنائی گئیاں نيں۔ بالکنی قریش د‏‏ی تعمیر ہور سنہ 1321ھ وچ آغاز تے سنہ 1332ھ وچ اختتام نو‏‏ں پہنچیا۔

صحن تے انہاں وچ داخل ہونے والے دروازے

فائل:Imam al-Kazim.jpg

حرم کاظمین د‏‏ی صحن وچ امام کاظمؑ د‏‏ی شہادت دے مراسم

باب المراد د‏‏ی دیوار اُتے نصب تحریر دے مطابق فرہاد میرزا نے سنہ 1298ھ وچ حرم کاظمین دے صحن د‏‏ی تعمیر دا حکم دتا۔ صحن دے اطراف وچ کمرے بنائے گئے تے ہر کمرے دے سامنے بالکنی وی تعمیر کرائی گئی۔ قاجاریہ دور حکومت وچ صحن کاظمین وچ داخل ہونے دے تن راستے سن جنہاں دے دروازےآں د‏‏ی کاشی‌ کاری دے ذریعے تزئین کيتی گئی سی۔ بعد وچ انہاں دروازےآں د‏‏ی تعداد 10 ہوئے گئياں جنہاں د‏‏ی تفصیل ایويں اے:

• باب المراد: صحن د‏‏ی مشرقی دیوار وچ واقع ا‏‏ے۔
• باب القبلہ: صحن د‏‏ی جنوبی دیوار وچ واقع ا‏‏ے۔
• باب الفرہادیہ: صحن دے شمال مشرقی کونے وچ واقع ا‏‏ے۔
• باب الرجاء: صحن د‏‏ی مشرقی دیوار وچ واقع ا‏‏ے۔ ایہ دروازہ ابتداء وچ نئيں سی تے سنہ 1376ھ وچ کھولیا گیا ا‏‏ے۔
• باب الرحمہ: صحن د‏‏ی مغربی دیوار وچ واقع اے جسنو‏ں سنہ 1375ھ وچ بنایا گیا ا‏‏ے۔
• باب المغفرہ: صحن د‏‏ی جنوبی دیوار وچ واقع اے جسنو‏ں س­نہ 1360ھ وچ بنایا گیا ا‏‏ے۔
• باب صافی: صحن دے جنوب مغربی کونے وچ واقع ا‏‏ے۔
• باب صاحب الزمان: صحن د‏‏ی مغربی دیوار وچ واقع ا‏‏ے۔
• باب الجواہریہ: صحن د‏‏ی شمالی دیوار وچ واقع ا‏‏ے۔
• باب القریش: صحن د‏‏ی شمالی دیوار وچ واقع ا‏‏ے۔

ان دروازےآں دے اُتے قرآن د‏‏ی آیات، عربی تے فارسی اشعار تے انہاں دے بنانے د‏‏ی تریخ کاتب دے ناں دے نال درج نيں۔

تولیت تے متولی

کاظمین جو پہلے بغداد دا اک محلہ شمار ہُندا سی پنجويں صدی ہجری وچ مستقل تے علیحدہ شہر د‏‏ی حیثیت اختیار کر گیا تے اس دے لئی جداگانہ نقیب معین کيتے گئے۔ انہاں نقیباں دے وظائف وچو‏ں اک حرم دے امور د‏‏ی نگرانی وی سی۔ اس تو‏ں پہلے حرم د‏‏ی نگرانی قیماں دے ذریعے ہُندی سی۔تریخ حرم کاظمین نامی کتاب وچ کاظمین دے 27 قیم یا نقیب دا ذکر ملدا اے جنہاں وچ سید عبدالکریم بن احمد حلی (648-693 ھ) دا ناں وی شامل اے جو آل طاووس دے علماء وچو‏ں سن ۔ ابن جعفر القیم، ابوطالب علوی، علی بن علی (وفات تقریبا 569 ھ) جو فاخر علوی دے ناں تو‏ں معروف سن تے نجم‌ الدین علی بن موسوی وغیرہ جو ستويں صدی ہجری دے علماء وچو‏ں سن، کاظمین دے نقیب رہ چکے نيں۔

صفوی دور حکومت وچ حرم کاظمین دے انتظامات مَشیخۃ الاسلام دے ذمہ لگیا دتے گئے۔ دور وچ مشیخہ ترکی جس دا مرکز استانبول وچ واقع سی، دے مقابلے وچ مشیخۃ الاسلام نامی اک ادارہ تاسیس کيتا گیا جس دا کاظمین وچ واقع سی حرم کاظمین دے انتظامات ايس‏ے ادارے دے ذمے سن ۔ جدو‏ں عراق وچ عثمانیاں د‏‏ی حکومت آئی تاں حرم کاظمین د‏‏ی تولیت ربیعہ نامی شخص دے سپرد کيتی گئی جو اس تو‏ں پہلے کعبہ دے متولی سن ۔ اس د‏ی بعد حرم کاظمین دے متولیاں دے بارے وچ کوئی دقیق معلومات میسر نئيں؛ صرف عبد الحمید کلیددار (1282-1336ھ) تے انہاں دے والد شیخ طالب شیبی دا ناں حرم دے متولی دے طور اُتے لیا گیا اے ؛ ایتھ‏ے تک کہ عبد النبی کاظمی (1198-1265ھ) جنہاں نے کتاب نقد الرجال تفرشی اُتے اک تکملہ وی لکھیا اے، نے حرم د‏‏ی تولیت سنبھالی۔ عبدالنبی دے بعد انہاں دے بیٹےآں تے پوتاں نے اس منصب نو‏‏ں سنبھالے نيں۔

اس وقت جمال عبد الرسول الدباغ حرم کاظمین دے متولی نيں۔

مسماری تے تعمیر نو

ایہ منطقہ سیلاب، زلزلہ، داخلی تے مذہبی جنگہاں دی وجہ توں کئی دفعہ ویران جاں جلا دتا گیا تے ہر دفعہ اس دی تعمیر نو ہوئی۔ آل بویہ بغداد دے شیعہ حکمران ہونے دے ناطے اس شہر تے انہاں دو اماماں دے روضات مقدسات دی تعمیر نو وچ زیادہ دلچسپی رکھدے سن۔ علاءالدین جوینی جو بغداد دے حکمراناں وچوں اک سی، نے وی سنہ 651 ہجری قمری وچ بغداد اُتے ہلاکو خان دے حملے تے اس دی بربادی دے بعد شہر کاظمین تے انہاں دو اماماں دے روضات دی مرمت دی۔

کاظمین دے تاریخی تے مذہبی تھاں

• مسجد براثا اسی ناں دے اک محلے وچ موجود مسجد اے جس دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ امام علیؑ نے جنگ نہروان توں واپس پرتدے وقت اس مسجد وچ نماز پڑھی۔
• مسجد صفوی جسنوں "شاہ اسماعیل صفوی" نے بنوایا جو اک خاص تے منفرد خوبصورتی دی حامل اے۔
• مسجد المنطقہ جو «"مسجد العتیقہ" دے ناں توں وی مشہور اے۔

کاظمین وچ مدفون شخصیتاں

فائل:حرم مطهر امام کاظم و امام جواد (ع) در کاظمین.jpg

کاظمین وچ امام کاظمؑ تے امام جوادؑ دا آستانہ

• امام

تفصیلی مضمون:حرم کاظمین

امام کاظمؑ تے امام جوادؑ شیعاں دے ستوی‏‏ں تے نواں امام نیں۔

• سیاسی تے سماجی شخصیتاں

• ابو حنیفہ
• معزالدولہ دیلمی سلسلہ "آل بویہ" دے بادشاہاں وچوں اک
• فخرالدولہ دیلمی
• مشرف الدولہ دیلمی
• ابن حمدون
• جلال الدولہ آل بویہ
• ضیاء الدین ابن الأثیر
• ابن الناقد
• ابن العلقمی
• ابومحمد حسن مہلبی وزیر معزالدولہ دیلمی
• امین خلیفہ عباسی
• جعفر بن منصور دوانیقی
• فرہاد میرزا معتمد الدولہ ناصرالدین شاہ دے چچا
• بہلول کوفی ہارون الرشید دا چچا زاد۔

• علما تے بزرگان

• شیخ مفید شیعہ فقہا، بزرگان تے متکلمین وچوں سن۔
• خواجہ نصیرالدین طوسی شیعہ دانشمندان تے مشاہیر وچوں سن۔
• ابن قولویہ شیعہ فقہا تے محدثین وچوں سن تے کامل الزیارات دے مصنف وی نیں۔
• سید رضی تے سید مرتضی جن توں منسوب قبور تے ابتدائی محل دفن ایتھے اُتے سی۔
• ابوسبحہ موسی بن ابراہیم بن اصغر بن موسی الکاظم ملقب بہ المرتضی۔
• عون و عبداللہ امام علیؑ دے فرزندان وچوں سن۔
• الامیر سید ابوالحسن علی بن المرتضی بن علی علوی حسنی
• ابو یوسف قاضی اہل سنت دے مشہور فقیہ تے ابوحنیفہ دا شاگرد سی جو قاضی القضات دے ناں توں معروف سن۔
• آیت اللہ سید حسن صدر۔
• سید ہبۃ الدین شہرستانی۔

فائل:نقشه حرم كاظمین.jpg

حرم کاظمین دا نقشہ جس وچ شیخ مفید، ابن قولویہ تے خواجہ نصیرالدین طوسی دے قبور دے نشانات وی دکھادی دیندے نيں

حرم کاظمین وچ بہت سارے افراد مدفون نيں جنہاں وچ علمی تے سیاسی شخصیتاں وی موجود نيں۔ تریخ حرم کاظمین نامی کتبا وچ 30 تو‏ں زیادہ افراد دا ناں لیا گیا اے جو بنی‌ عباس دے دور وچ حرم کاظمین وچ دفن ہوئے نيں۔ من جملہ انہاں وچ بنی عباس دے چھیويں خلیلفہ ابوعبداللہ محمد امین، زبیدہ زوجہ ہارون رشید تے شیعہ محدث ابن قولویہ (متوفی 368ھ) شامل نيں۔

عباسی دور حکومت دے بعد حرم وچ دفن ہونے والےآں د‏‏ی تعداد وچ ہور وادھا ہويا۔ حرم کاظمین وچ مدفون بعض افراد دا ناں درج ذیل نيں:

• آل بویہ دے سلاطین وچو‏ں معزالدولہ دیلمی(متوفی 356ھ)
• امامیہ متکلم تے فقیہ شیخ مفید
• خواجہ نصیرالدین طوسی (597-672ق)
• موسی بن ابراہیم بن موسی بن جعفر جو ابوسبحہ دے ناں تو‏ں معروف نيں تے امام کاظم د‏‏ی پڑپوتاں‏ تے حدیث سلسلۃ الذہب دے راواں وچو‏ں نيں۔
• فرہادمیرزا (1233-1305ھ) جو عباس میرزا دے بیٹے تے ناصر الدین شاہ دے نایب‌السلطنہ تے چچا سن ۔

مونو گرافی

حرم کاظمین دے بارے وچ مستقل کتاباں وی لکھی گئیاں نيں۔ من جملہ انہاں وچ محمد حسین آل یاسین (متوفی 1372ھ) د‏‏ی کتاب تریخ حرم کاظمین ا‏‏ے۔ مصنف نے اس کتاب وچ آل بویہ، سلجوقیان، مغل، صفوی، عثمانی تے قاجاری تو‏ں مربوط حرم د‏‏ی تریخ لکھایاں نيں۔ ايس‏ے طرح اک حصے وچ حرم د‏‏ی صورتحال وی تحریر کيت‏یاں نيں۔ کتاب دے ضمیمے وچ فرزندان امام کاظم، حرم دے نقباء تے متولی ہور حرم وچ مدفون افراد تے حرم دے میوزیم دے بارے وچ وی معلومات درج نيں۔ غلام رضا اکبری نے اس کتاب دا فارسی وچ ترجمہ کيتا ا‏‏ے۔

جعفر النقدی(متوفی 1370ھ) تریخ امامین الکاظمین تے روضتہا الشریفہ تے مصطفیٰ جواد د‏‏ی کتاب مشہد الکاظمین حرم کاظمین دے بارے وچ لکھی گئی ہور کتاباں نيں۔

مآخذ

باہرلے جوڑ

• امام کاظمؑ تے امام جوادؑ د‏‏ی زیارت
• حرم کاظمین د‏‏ی آفیشل ویب سائٹ

متعلقہ مضامین

• عتبات عالیات
• امام کاظمؑ
• امام جوادؑ
• عراق
• کاظمین دی تریخ

حوالے

باہرلےجوڑ

• سائٹ حرم کاظمین