خواجہ نصیرالدین طوسی

فارس مسلم عالم
وفات دے ست سو سال مکمل ہون اُتے ایرانی حکومت دا جاری کردہ طوسی دی تصویر والا ڈاک ٹکٹ۔
نام:	ابو جعفر محمد بن محمد بن حسن طوسی
لقب:	خواجہ نصیر
پیدائش:	16 فروری، 1201ء (11 جمادی الاول 597ھ)
وفات:	25 جون 1274ء (18 ذوالحجہ 672ھ)
قومیت:	فارسی
مکتبۂ فرقہ:	شیعہ (اثنا عشریہ) ابن سینائی
شعبۂ عمل:	Islamic Theology, Islamic Philosophy, فلکیات, ریاضی, کیمیا, Biology and Medicine, طبعیات، سائنس
افکار:	قانون بقائے مادہ، Evolution, Spherical trigonometry, Tusi-couple
کام:	Rawḍa-yi Taslīm، تجرید العقائد، اخلاق ناصری، Zij-i ilkhani, al-Risalah al-Asturlabiyah, Al-Tadhkirah fi'ilm al-hay'ah
اثر:	ابن سینا، فخرالدین رازی، Mo'ayyeduddin Urdi
متاثر:	ابن خلدون، قطب الدین شیرازی، ابن شاطر، نکولس کوپرنیکس

اوہناں دا نام العلامہ ابو جعفر محمد بن محمد بن حسن الطوسی( مشہور بہ “خواجہ نصیرالدین“ تے ہور معروف القاب “نصرالدین“، “محقق طوسی“، “استاد البشر“ تے“ خواجہ“ وی نیں ) ہے ، ستویں صدی ہجری دے شروع وچ طوس , ایران وچّ پیدا ہوئے اتے بغداد وچّ اسی صدی دے انت وچّ موت پائی ، اسلام دے وڈے سائینسداناں وچ شمار ہندا ہے ، وکھ وکھ دور وچّ حکمراران نے اوہناں دا اکرم کیتا ، اہناں دی بیٹھک وچّ منتری اتے وزیر شامل ہندے سن جس توں کجھ لوک حسد دا شکار ہو گئے اتے اوہناں اتے کجھ جھوٹھے الزام لگا دتے جس دے نتجے وچ انھاننوں کسے قلعہ وچ قید کر دتا گیا جتھے انھاننے ریاضی وچّ اپنی ساریاں لکھتاں لکھن اتے ایہہ قید اہناں دی پرسدھی دا کارن بنی ۔

جدوں ہلاکو خان نے بغداد اتے قبضہ کیتا تاں اوہناں آزاد کر دتا اتے اوہناں دا اکرم کرکے اپنے علماء وچّ شامل کر لیا ، پھر اوہناں ہلاکو خان دے اوقاف دا امین بنایا گیا ، انھاننے اپنے اکرم وچّ پیش کیتی جان والی دولت دا فائیدہ چکدے ہوئے اک لائیبریری بنائی جس وچّ انھاننے نے دو لکھ توں زیادہ کتاباں جمع کیتیاں ، انھاننے اک آسمانی رصد گاہ وی بنائی اتے اس سمیں دے پرمکھ سائینسداناںنوں اس رصد گاہ وچّ کم کرن لئی اپنے نال شامل کر لیا جنہاں وچوں المؤید الارضی جو دمشق توں آئے سی ،الفخر المراغلی الموصلی، النجم دبیران القزوینی اتے محی الدین المغربی الحلبی شامل ہن ۔

انھاننے بہت ساریاں لکھتاں چھڈیاں جنہاں وچوں سبھ توں اہم کتاب " شکل القطاع " ہے ، ایہہ پہلی کتاب سی جس نے مثلثات دے گنتی نوں فلکیات توں الگّ کیتا ، انھاننے جغرافیہ , حکمت , موسیقی , فلکی کیلینڈر ، منطق , اخلاق اتے ریاضی اتے بیش قیمت کتاباں لکھیاں جو اوہناں دی گیان دی دلیل نیں ، اوہناں کجھ بعض کتبِ یونان دا ترجمہ وی کیتا اتے اہناں دی تشریح وتنقید کیتی ، اپنی رص گاہ وچّ انھاننے آسمانی میز ( زیچ ) بنائے جنہاں توں یورپ نے بھرپور فائیدہ چکیا ۔

انھاننے بہت سارے فلکیاتی مسائل حلّ کیتے اتے بطلیموس توں زیادہ آسان کائناتی ماڈل پیش کیتا ، اوہناں دے تجربے نے بعد وچّ کوپر نیکس نوں زمین نوں کائینات دے مرکز دے بجائے سورج نوں نظام شمسی دا مرکز قرار دین وچّ مدد دتی ، استوں پہلاں زمین نوں کائینات دا مرکز سمجھیا جاندا سی ۔

انھاننے اج دے جدید علم فلک دی ترقی دے رستے پدھرے کیتے ، اسدے علاوہ انھاننے جبر اتے ہندسہ دے بہت سارے وچار وچّ نویں انداز دے طریقے شامل کیتے نال ہی گنت دے بہت سارے مسئلےآں نوں نویں براہین نال حلّ کیتا ، سارٹن اوہناں دے بارے وچّ کہندے ہن : " طوسی اسلام دے سبھ توں مہان سائینسدان اتے اوہناں دے سبھ توں وڈے ریاضی دان سی " , " ریگومونٹینوس " نے اپنی کتاب " المثلثات " دی لکھت وچّ طوسی دی کتاباں تون استفادہ کیتا ۔

مشہور رصدگاہے دے کاڈھی(موجد) ، فلکیات دے ماہر ، مولانا جلالودین رومیؒ دے ہم عصر ، اخلاق ناصری دے مؤلف، نصیر الدین طوسی دے زور قلم توں گیان دے کئی دریا وہے ۔۔علمِ نجوم،علمِ بصریات Optics، ریاضیات، معدنیات، اخلاقیات، ادب، منطق، فلسفہ، طب، اقلیدس، کیمیا، تاریخ، جغرافیہ وغیرہ ورگے گیان نوں انھاننے اپنی عقل مندی اتے تجسس نال مالا مال کردتا لیکن علم ہیئیت Astronomy دے جویں اوہ دیوانے سن ۔ بمقام مراغہ ، نزدیک ایشیائے کوچک , انھاننے دنیا دی پہلی اتے سبّ توں ودھیا آبزرویٹری بنائی اتے ایسے تجربات کیے جو بعد میں دوسروں کے لیے مشعلِ راہ ثابت ہوئے۔ریاضیات میں اس وقت تک جتنی بھی کتابیں لکھی گئی تھیں ان کو پھر سے مرتب کیا اور ان کی تعداد صرف سولہ بتائی۔اس خزانہ میں طوسی نے مزید چار اور کتابوں کا اضافہ کیا۔ اقلیدس کی ایک شاخTrigonometryکی بنیاد ڈالی اور اس شعبہ میں تجدید کی کئی راہیں تلاش کیں۔

طوسی کو ان کی فلکیاتی تحقیقا ت کی بنا پر شہرت حاصل ہوئی۔ بارہ سال کی مسلسل کوشش کے بعد انہوں نے نظامِ ِ شمسی کا ایک نقشہ مرتب کیا۔ فلکیات پر کئی کتابوں میں ’’کتاب ا لتذکرۃ الناصریہ‘‘ جس کا دوسرا نام ’’تذکرہ فی علم نسخ‘‘بہت مشہور ہے۔ علمِ نجوم پر متاخرین کے لیے یہ اساس بن گئی۔ کئی محققوں نے اس پر شرح لکھی ہے۔اس کتاب کے چار اہم حصے ہیں پہلا کائنات کے نظام میں حرکت کی اہمیت دوسرا فلکیاتی تغیرات، چاند کی گردش اور اس کا حساب ،تیسرا کرۂ ارض پر فلکیاتی اثر، مدوجزر، کوہ، صحرا،سمندر، اور ہوائیں اور چوتھا نظامِ شمسی میں ستاروں کے فاصلے۔ظاہر ہے کہ یہ کتاب بہت مقبول و دلچسپ ثابت ہوئی۔

اس کتاب میں طوسی نے بطلیموس Ptolemyکے بعض خیالات کی تردید کی ہے اور اس کی کوتاہیوں کی نشاندہی کی ہے۔ اس کتاب کی بنیاد پر یورپ کے مشہور منجم کوپر نیکس نے اپنے نظریات قائم کیے جو صحیح ثابت ہوئے۔یعنی کوپرنکس کی تحقیقات کی بنیاد طوسی کے وضع کردہ اصول تھے۔طوسی نے فلکیات پر دیگر کتابیں بھی لکھی ہیں مثلاً ضبط الٰہیہ،کتاب التحصیل فی نجوم، زیج ایلخانی،اظہر الماجستی وغیرہ۔اس کے علاوہ مریخ پر، سورج کے طلو ع وغروب پر، زمین کی گردش پر، سورج اور چاند کے فاصلہ پر،سیاروں کی نوعیت پر، رات اور دن کے ظہور پر اوراس کرۂ ارض کے جائے وقوع پر تفصیلی کتابیں لکھی ہیں جس کی وجہ سے ان کو علم فلکیات کا ماہر سمجھا جاتاہے۔مراغہ کی آبز رویٹری طوسی کی تحقیقا ت کے لیے بہت مفید ثابت ہوئی۔

حوالے